Амир Темур ва темурийларнинг Франция ўртасидаги муносабатлари - Tarix - Diplom ishlar

Амир Темур ва темурийларнинг Франция ўртасидаги муносабатлари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

285.5 KB

Ko'chirib olish

Kirish _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ I BOB: ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИ БИЛАН ЭЛЧИЛИК АЛОҚАЛА - РИНИНГ ЎРНАТИЛИШИ I .1 . Темурийлар давлатининг халқаро алоқалари тарихий географияси I . 2 . Халқаро муносабатлар ва элчилик фаолияти. _ _ _ _ _ _ _ _ _ II BOB . АМИР ТЕМУР ВА ТЕМУРИЙЛАРНИНГ ФРАНЦИЯ Ў РТАСИДАГИ МУНОСАБАТЛАР И НИНГ ФРАНЦУЗ ТАРИХЧИЛАРИ АСАРЛАРИДА АКС ЭТИШИ II. 1 . Амир Темур ва Кастилия қироли ўртасидаги муносабатлар _ _ II .2. Амир Темур ва Франция кироли ўртасидаги муносабатлар _ _ _ II .3.Шоҳруҳ ва Улуғбек даври элчилик алоқалари _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ Xulosa . _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _ __ _ _ _ _ Adabiyotlar ro ’ yhati . _ _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ __ _ _ _ __ _ _ _ _

I BOB : ЕВРОПА ДАВЛАТЛАРИ БИЛАН ЭЛЧИЛИК АЛОҚАЛА - РИНИНГ ЎРНАТИЛИШИ. I .1 . Темурийлар давлатининг халқаро алоқалари тарихий географияси. Маълумки, XIV асрнннг охирида Евросиёда олтита йирик сиёсий бирлик юзага келди: Амир Темур давлати, Олтин Ўрда, Миср, Рум мамлакати, Ғарбий Европа мамла катлари, Хитой. Уларнинг олиб борган сиёсати халқаро муносабатларда ўз аксини топган. Жумладан, Амир Те- мур ва ундан кейин ҳокимиятга келган ўғли Мирзо Шоҳрух ҳам халқаро миқёсда маълум бир сиёсат олиб борганлар ва бу ҳақда ўша давр ёзма манбаларида озми-кўпми маълумотлар сақланиб қолган. Темур ва темурийлар давлатининг халқаро муносабат лари мавзуининг сўз дебочасини Чиғатой улуси тарихи ҳақида кисқача шарҳ билан бошлаш дурустроқ бўлади. Зе ро, Амир Темур мустақил давлат барпо этган Мовароун наҳр XIII аср ва XIV асрнинг биринчи ярмида Чиғатой улуси таркибида эди. Яъни, Чингизхон ўз давлатини ўғилларига бўлиб берганида Шарқий Туркистон, Мовароуннаҳр ва Хо размнинг шарқий қисмдан иборат ҳудудни иккинчи ўғли Чиғатойга (вафоти 1241 йил) тегишли этди ва тарихда бу жойлар яхлит Чиғатой улуси номини олди. Чингизхон вафо тидан сўнг, унинг авлодлари ўртасида, жумладан, Чиғатой улусида ҳам, ички низолар кучайиб, бу улус иккита сиёсий- маъмурий қисмдаи иборат бўлиб қолди. Тарихий асарларда унинг шарқий қисми «Мўғулистон», ғарбий қисми эса мав жуд қадимги номи билан «Мовароуннаҳр» деб қайд этил ган. XIV аср ўрталарида Мовароуннаҳрда яхлит ҳокимият йўқ ва ўлка кичик-кичик феодал мулкларга бўлиниб кетган эди. Темурийлар даврининг машҳур тарихчи олими Ҳофизи Абру «Зубдат ат-таворих» асарида бу ҳолатни қуйидагича таърифлайди: «Амир Ҳожи Барлос Кеш шаҳри ва унга қарашли, барлос амирларининг асл юрти бўлган, ерларни эгаллади. Амир Боязид эса, жалойир амирларига қарашли Хўжанд вилоятини ўз қўл остига олди.

Кароғинлардан ҳисоб- ланмиш Амир Ҳусайн, ўзининг бир гуруҳ қадим мўғуллари ва ул уруғдан келиб чиққан қаравунослар билан қўрқувга тушиб бугун бир томонда бўлсалар, эртасига бошқа то- монда бўлардилар. Улжой-Буғо сулдуз ҳам сардорлик даъвосини қилиб, сулдузлар тўпи бир томон бўлган эди. Шоҳ Муҳаммадхожа Зиндаҳашим ва Қаросон (иккаласи) Андхўд ва Шибурғонни эгалладилар. Шоҳ Муҳаммад Ба- дахшоний ўз Куҳистонини мустаҳкамлаб олди ҳамда ул вилоят ҳукмдорлигини тамаъ қиларди. Амир Кайхусрав ва амир Улжойту апарди иттифоқликда Катлон ва унга тобеъ жойларни эгаллаб олдилар. Амир Хизр ясавурий ўз қаби- лалари ва кўчманчиларини (атрофига) йиғиб, ўзини бошкалардан кўра кўпроқ мустақил дейишга ҳақли, деб биларди. Шу боисдан, ул мамлакатда ҳар кун бир фитна ва ҳар лаҳзада бир ғавғо келиб чиқарди» 1 Мўғулистон хони Туғлуқ-Темурхон бу вазиятдан фой даланиб, 1360 йил Мовароуннаҳрга қўшин тортди ва осонгина уни эгаллади. Кеш вилоятининг ҳокими Ҳожи Барлос Хуросонга қочиб кетди. Амир Темур эса, ўз юртини душ ман томонидан талон-торож қилинишдан сақлаб қолиш мақсадида, Туғлуқ-Темурхонга тобелик изҳор этди. Хон уни яхши қабул қилиб Кеш вилояти ва унга ёндош ерларга ҳоким этиб тайинлади. Ундан кейинги ўн йил давомида Амир Темур шахсий жасорат ва нозик дипломатия намойиш этиб, аста-секин обрў-эътибор қозониб борди. Амирлар, айниқса, Амир Ҳусайн билан, шунингдек Мўғулистон, ҳатто Ҳирот волийси билан тинч-тотувлик муносабатларини сақлаб қолишга ҳаракат қилди.Амир Темур ҳокимият тепасига келгач (1370), унинг халқаро миқёсдаги фаолияти, дастлабки йигирма йил да вомида, ўз мавқеини мустаҳкамлаш ва Мовароуннаҳрни юксалтиришдан иборат бўлди. Биринчи навбатда Моваро уннаҳрнинг хавфсизлигини 1 Ҳофизи Абру. Зубдат ат-таворихи Бойсунғурий.Истанбул. Фотиҳ кутубхонаси қўлёзмаси. N4371

таъминлаш зарур эди. Чунки шарқда Мўғулистон, ғарбда эса Олтин Ўрда ҳамда уларга хайрихоқ бўлган Хоразм ҳукмдорлари Мовароуннаҳрда мустақил давлат барпо бўлганлигига бефарқ қараб тура олмасдилар. Олдинги тарихий воқеалар, яъни Туғлуқ Те мурхон ва Илёсхожахоннинг юришлари бунинг тасдиқи эрур. Амир Темур, айниқса Мўғулистон томондан янги чопқинлар, юришлар бўлиши мумкинлигидан доим хавф сирарди. Шу сабабдан, Амир Темур собиқ Чиғатой улуси ҳудудини ўз тасарруфига киритишни мақсад қилиб белги лади. Бу иш анча қийинчилик билан амалга ошди; XIV аср нинг 70— 80- йилларида собиқ Жўчи ва Чиғатой улуслари ерларини қамраб олган мураккаб халқаро вазият юзага келди. Натижада, Амир Темур Мўғулистон, Хоразм ва Олтин Ўрдага бир неча бор юришлар қилишга мажбур бўлди ва уларнинг ҳар бирининг ўз сабаби бор. Амир Темур 1371 йил биринчи бор Мўғулистонга юриш қилиб, то Или водийсигача етиб борди. Сўнгра Чиғатой улу- сининг ғарбий чегараларини тиклашга киришди. Ўз вақтида Чингизхон бутун империясини ўғилларига тақсимлаб, Ўрта Осиё ҳудудларини Чиғатойга, Хоразмни эса Жўчига тегиш ли этган эди. Бироқ Хоразмнинг жануби-шарқий қисми ва у ердаги Кот ва Хива шаҳарларини Чиғатойга берган.Кейинги тарихий воқеалар Мўғулистон, Олтин Ўрда ва Хоразм Амир Темурга қарши бирлашганликларини кўрса тади. Баъзан, уларга Мовароуннаҳрдаги баъзи норози ки чикроқ гуруҳлар ҳам қўшилган. Масалан, 1376 йили Амир Темур Хоразм юришига от ланиб, айни пайтда, амир Сори-Бўғо, Одилшоҳ жалойир, Хитой баҳодир, Элчи-Бўғо ва яна бошқа бир қанча амир ларни Қамариддинни топиб йўк қилиш учун юборади. Йўлда Сори-Бўғо билан Одилшоҳ хоинлик йўлига

киради лар. Андижон доруғаси Ҳаммадий ҳам шу йўсинда иш ту- тиб, уларга қўшилади. Улар биргалашиб Самарқанд томон юрадилар, бироқ шаҳар аҳолиси мудофаани кучайтириб душманни киритмайди. Ёв Бухорога йўл олади. Бу воқеадан хабар топган Амир Темур ярим йўлдан қайтишга мажбур бўлади. Мирзо Жаҳонгир бошчилигида илғор тарзда олдинроқ етиб келган қўшин Кармина яқинида душман билан жанг қилиб, уни тўзитиб юборди. Бош кўтарганлар Дашти Қип чоққа қочиб Ўрусхон даргоҳидан паноҳ топдилар. Маълум вақтдан сўнг улар Мўғулистонга қайтиб келиб Камарид динга қўшилдилар ва биргалашиб Андижонга чопқин яса дилар. Амир Темур Қамариддинга қарши юришга отланди. Бу унинг Мўғулистонга қилган бешинчи юриши эди, Лекин ўғли мирзо Жаҳонгирнинг вафоти туфайли юришни чиҳоясига етказмай қайтишга мажбур бўлган эди. Маълум муддатдан сўнг Амир Темур яна Мўғулистонга юриш килди ва унинг лашкаридаги илғор қисмлар Қамариддинга ётиб жанг қилдилар. Ёв енгилди, лекин Қамариддин яна қочиб қолишга улгурди. Бу юришда Қама риддин тўла тор-мор этилиб, Мўғулистонда хонлик тахти ни Хизрхожа-ўғлон эгаллади. Қамариддин ўн йилдан ор- тиқ вақт давомида Мўғулистонда ҳокимият тепасида бўлди ва шу муддат ичида Амир Темур билан икки ўртада бирор-бир сулҳ ёки келишув бўлганлиги ҳақида манба- ларда ҳеч нарса дейилмаган. Хизрхожа ўғлон (Натанзий ёзиб қолдирган маълумотга кўра), хонлик тахтига ўтирган пайтданоқ Амир Темурга то белик изҳор этди. Бунга жавобан, Амир Темур уни Мўғулистон хони этиб қолдирди ва бу ўлкага юриш қилиш-ни тўхтатди. Хизрхожа ҳокимиятни эгаллагач, Мўғулистон- даги амирларни бўйсундиришга ва ўз мавцеини мус- таҳкамлашга киришди. Бироқ бу анча мушкул иш эди. Мўғулистон амирларининг охирги марта Амир Темурга қақшатқич

зарба беришга уринишлари Тўхтамиш ва Олтин Ўрда хонлиги тарихи билан боғлиқ. Амир Темур 1376 йили Мўғулистонда юриш қилиб тур ганида Тўхтамиш Олтин Ўрда хони Ўрусхоннинг таъқибидан қочиб, унинг даргоҳидан паноҳ излаб келди ва Соҳиб қирон уни хайрихоҳлик билан қабул қилиб, ҳатто ўғлим, деб атади, деб ёзади Шарафиддин Али Яздий. Сўнгра уни Сирдарёнинг қуйи ҳавзасидаги вилоятларга ҳоким этиб тайинлайди. Бу, ўз навбатида, Амир Темур давлати билан Олтин Ўрда хонлиги ўртасидаги муносабатларнинг мурак- каблашувига олиб келди. Ўрусхон Тўхтамишга қарши қўшин жўнатди; улар ўртасида жанг бўлиб Тўхтамиш енгилиб қочди, бироқ Ўрусхоннинг ўғли Қутлуқ-Бўка ҳам ушбу муҳорабада ҳалок бўлган эди. Ўрусхон Кепек манқит ва Тулужонларни элчи қилиб Амир Темур ҳузурига юборади ва: «Тўхтамиш менинг ўғлимни ўлдириб сизнинг юртингиз га қочиб кетмиш. Ё менинг душманимни беринглар ёки бўлмаса уруш жойини белгилаб, жанг қилмоққа юзла нинг» 2 , — деган мазмунда пайғом юбора ди. Амир Темур эса Тўхтамиш унинг салтанатидан паноҳ излаб келганлигини за уни қайтариб бериш ҳақида сўз бўлиши ҳам мумкин эмаслигини ва жанг қилмоқ масала сига келганда эса, у ҳар доим тайёр эканлигини айтади. Иккала томон урушга отланадилар, бироқ қишнинг қаҳратон совуғи бунга тўсқинлик қилиб қолади. Бироз вақтдан сўнг Ўрусхоннинг вафот этганлиги ҳа қида хабар келади. Кўп ўтмай унинг ўрнига қолган ўғли Тўхтақиё ҳам оламдан кўз юмади. Шундан сунг, Амир Те мур Тўхтамишни Жўчи улусининг ҳукмдори этиб тайинлай ди, Бу воқеа 1376 йили бўлган эди. Ўрусхоннинг Олтин Ўрда тахтида хон бўлиб турган ўғли Темур Малик ўғлон Тўхтамишнинг устига юриш қилади. Бўлиб ўтган жакгда Тўхтамиш енгилади ва бахтли тасодиф билан омон қолади. Амир Темур уни янгидан энг сара қўшинлар билан таъм инлаб, 1377 йили Сиғноқ вилоятига ҳоким 2 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома.Т.1972.158-б.

қилиб тайин лайди. Олтин Ўрдада эса, Темур Малик ҳокимиятни бошқа ришни эплайолмай, давлати борган сари заифлашади. Амир Темур ана шу қулай вазиятни аниқ ҳисобга олиб, Тўхтамишни жўнатади ва у осонгина тахтни эгаллайди. Кейинги йилларда Тўхтамиш ўз мавқеини кучайтириб бо риб, ниҳоят 1380 йили Олтин Ўрдага хон бўлди. Тўхтамиш хонлик тахтига ўтиргач, Амир Темур Олтин Ўрда билан муносабатлардан кўнгли таскин топган бўлса, бироқ Хоразм масаласида ҳали чигалликлар бор эди. Чун- ки 1376 йили Амир Темур Ўрусхон билан урушмоқчи бўлиб Ўтрорда турганида, Хоразм волийси Юсуф Сўфи- нинг қўшинлари Бухоро атрофларига чопқин ясаб аҳолини талаган эдипар. Амир Темур 1379 йили Хоразмга юриш қилди. Бу унинг тўртинчи ва ҳал қилувчи юриши эди. Хоразм пойтахти уч ой давомида қамал қилинди, охири Юсуф Сўфи ғам-ан дуҳга ботиб оламдан кўз юмди. Шаҳар забт этилиб вай рон қилинди, олимлар ва ҳунармандлар Кеш шаҳрига кўчирилди. Тўртинчи юришдан кейин ҳам Амир Темур давлати би лан Хоразм ўртасида мавжуд муносабатлар ишончли эмасди. Юсуф Сўфидан сўнг Хоразм волийси бўлган Су лаймон Сўфи тез орада Тўхтамиш билан иттифоқ тузиб, унга тобеъ бўлди ва унинг номига танга зарб этди. Амир Темурнинг Тўхтамишни ўзига қарам ҳоким қилиш режаси амалга ошмади. Аксинча, Тўхтамиш Олтин Ўрда тахтига ўрнашгач хавфли рақибга айланди. Амир Темур ғарбий юришга кетган чоғида, 1387 йили барча чингизий кучлар — Олтин Ўрда, Мўғулистон ва Хо разм бирлашиб Мовароуннаҳрга ҳужум қилдилар. Улар фурсатдан фойдаланиб қаттиқ зарба беришни мақсад қилган эдилар. Душман қўшинлари қишлоқларни талаб, Қарши ва Занжирсарой шаҳарларига ўт қўйди. Самарқанд ва Бухорони қамал қилди. Амир Темур зудликда Моваро уннаҳрга қайтишга мажбур бўлди. Бу хабарни эшитган душманлар турли томонга қочиб қолишди. Соҳибқирон

бу воқеадан қаттиқ дарғазаб бўлган эди, душманлардан қасос олишга аҳд қилди. У дастлаб, Хоразм томон юрди. Ушбу бешинчи юриш- да Хоразм пойтахти яксон этилди ва аҳолиси Самарқандга кўчирилди. Лекин орадан уч йил ўтгач, Соҳибқирон афв- имзоси чекиб, Хоразмни янгидан обод этмоққа фармон берди. Шарафиддин Али Яздий шундай ёзади: Тўхтамишхон 1388 йилнинг декабрь ойида сон-саноқсиз лашкар тўплаб Мовароуннаҳрга юриш қилади ва илғор қисмлари Сирдарёдан ўтиб Жиззахга яқинлашганда Соҳибқирон лашкари томонидан тор-мор этилади. Амир Темур 1389 йилнинг февралида ўз лашкари билан Сирда-рёдан ўтади. Зафарли лашкарнинг етиб келганидан хабар топган душманлар тумтарақай қочиб қоладилар. Худди шу 1389 йили Амир Темур аркони давлат билан маслаҳатлашиб Мўғулистон сари юриш бошлайди. Или во- дийсига етиб борганида қурултой чақириб, унда бутун Мўғулистон ҳудуди рўйхат (китобат)га олинади. Турли йўналишларда жўнатилган қўшинлар Мўғулистонни бош дан оёқ кезиб талон-торож қиладилар. Бу юришда Мўғу- листон бутунлай забт этилиб, унинг хони Хизрхожа тўла тобелик изҳор қилади. Кейинроқ, аниқроғи 1397 йили.. Амир Темур Хизрхожахоннинг қизи Тукал хонимга уйла ниб қариндошлик риштасини ҳосил қилади. Ана шу юриш- дан кейингина Мовароуннаҳр учун Мўғулистон томондан ҳужум хавфи узил-кесил тугатилди. Бу катта ғалаба Мова роуннаҳрнинг Хитой билан савдо-элчилик муносабатлари- ни йўлга қўйишга им кон берди, зеро савдо йўли Мўғулистон ва Шарқий Туркистон орқали ўтарди. Савдо алоқаларининг ривожига Амир Теллур алоҳида эътибор берган, чунки улар Мовароуннаҳрнинг ҳам иқтисодий, ҳам сиёсий қудратини юксалтиришга кўмак берарди. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, дастлаб, XIV асрнинг 70—80- йилларида Хитой ва Мўғулистонда мавжуд мурак каб сиёсий вазият савдо- элчилик алоқаларининг ривожла нишига тўсқинлик қилиб келди.

Хитойда 1368 йили Юань мўғул сулоласи тугагач, йирик марказлашган Мин империяси (1368—1644) ташкил топди. Дастлабки пайтларда Хитойнинг ташқи сиёсатидаги асосий муаммо мўғулларнинг янги ҳужумига йўл қўймасликдан иборат бўлган, зеро ана шундай хавф ҳали мавжуд эди. Шу боисдан Хитой ўзининг шимолий чегараларида мўғул- лар билан тез-тез тўқнашиб турарди. Натижада, XIV аср нинг сўнгги йилларида Мин империясининг чегараси мус таҳкамланиб, у кейинги йилларда ҳам деярли ўзгармай қолади; Шимолда Буюк Хитой девори, шимоли-ғарбда Ганьсу вилояти ва ғарбда эса Цинхай вилоятининг шарқий қисми билан чегараланган эди. Мин сулоласининг ҳоки-миятга келиши ва уни мустаҳкамлаш билан боғлиқ ҳарбий тадбирлар Хитойнинг бошқа давлатлар, жумладан, Ўрта Осиё билан савдо-элчилик алоқаларини деярли тўхтатиб қўйди. Шу сабабдан, XIV аср иккинчи ярмининг дастлабки икки ўн йиллиги давомида мусулмон манбаларида ҳам, хитой манбаларида ҳам савдо-элчилик алоқалари бўлган-лиги қайд этилмаган. Амир Темур 1389 йили Мўғулистонни узил-кесил ўз тасарруфига киритгач, Хитой билан савдо- элчилик алоқалари тикланди. Ўша давр хитой манбалари-дан бири — «Мин ши лу»да 1389—1398 йиллар оралиғида Амир Темур номидан тўққиз марта Хитойга элчи келган-лиги қайд этилган. Хитойдан ўз навбатида 1395 йили Фу Ань бошчилигида Самарқандга Амир Темур ҳузурига элчилар юборилган эди; у Хитойдан қайтаётган Амир Темур элчилари билан йўлга чиққан эди. Миср билан Амир Темур давлати ўрта сида мунтазам элчилик ва савдо алоқалари давом этган. Соҳибқирон 1404 йили Самарқанднинг Конигил ўлангида берган катта тўй-томошаларда, турли мамлакатлар — Ифранж, Ҳиндистон, Дашти Қипчоқ каби жойлар элчилари қатори Мисрдан ҳам элчи бор эди. Амир Темур под шоҳона илтифот кўрсатиб, унга кўп инъомлар беради, хилъат ва камар билан тақдирлайди ҳамда мавлоно Аб дуллоҳ Кеший бошчилигида бир гуруҳни турли-туман совға- саломлар билан Мисрга ўз номидан элчи қилиб жўнатади ва мактуб ҳам

йўллайди. Мактубда, жумладан, Султон Аҳмад ва Қора Юсуф туркман Соҳибқирон қўшин- ларидан қўрқиб, Миср диёрига қочиб кетганлиги ва Миср султони уларни тутиб қамаганлигига хайрихоҳлик изҳор этилиб, Султон Аҳмад жалойирни банди қилиб ва Қора Юсуфни банддан бўшатган ҳолда Самарқандга жўнатиш буюрилган эди. Амир Темур томонидан давлатлараро элчилик муносабатларига махсус эътибор билан қараш анъанаси, кейинчалик, унинг авлодлари томонидан ҳам давом эттирилди. Миср билан элчилик ва савдо алоқалари Мирзо Шоҳрух салтанати чоғида ҳам мавжуд бўлган. XIV асрнинг 2- ярми, яъни Амир Темур Марказий Оси ёда мустақил давлат барпо этиб, сўнгра ҳудудий жиҳатдан Евросиё бўйлаб ястанган ва ҳатто Мисрни бўйсиндириб Африкагача ўтган улкан империя тузишга муваффақ бўлган бир пайтда, Ғарбий Европа сиёсий картасида ҳам ўзига хос ҳолат мавжуд эди. Ўша давр ёзма манбаларида ёзилишича, Соҳибқирон Рум мамлакатига қилган юриши чоғида Ғарбий Е.вропадаги қатор мамлакатлар билан элчи лик алоқалари олиб борган. Амир Темур давлати билан Ғарбий Европа мамлакатлари ўртасидаги дипломатик алоқалар географияси ҳақида тасаввур ҳосил қилиш учун Ғарб давлатларининг ўша даврдаги сиёсий аҳволи ҳақида қисқача хулоса қилиб ўтиш лозим бўлади. Маълумки, Уйғониш даври (Ренессанс), яъни Ғарбий Европа давлатларининг ўрта аср маданиятидан янги давр маданиятига ўтиши, одатда, XIV—XVI асрларга тўғри ке- лади. Лекин унинг учун замин XI асрдан бошлаб яратила бошлаган эди. Ҳунармандчилик ва савдо ривожланиб бо- риши асосида шаҳарлар ривожланиши тезлашиб, Европа сиёсий картасида майда князликлар ўрнига марказлашган янги сиёсий бирикмалар — йирик монархиялардан иборат давлатлар таркиб топди. Франция ҳудудида IX асрнинг иккинчи ярмидан бош лаб мустақил феодал давлат қарор топиб, у X асрдан бош лаб «Франция» номини олди. XIV аср Франция тарихи қирол ҳокимиятини кучайтириш, ҳудудини кенгайтириш, Англия ҳукмронлигини батамом тугатиш каби сиёсий

воқеалардан иборат бўлган. Франция билан Англия ўртасида юз йиллик уруш (1337—1453 йиллар) давом эт ган. XIV аср охирида Франция қироллигини Карл V ва XV аср бошида эса, Карл VI бошқарган. Амир Темурнинг Ғарбий Европадаги Франция, Англия, Испания, Италия каби бир қанча йирик давлатлар билан элчилар орқали ёзишмалар олиб боргани маълум. Юқо рида қайд этилганидек, Европа давлатлари қўшма армия-си 1396 йили Болгариянинг Никополь шаҳри яқинида Боя- зид лашкари томонидан тор-мор этилганидан сўнг, улар нинг қироллари қўрқув-ваҳимага тушиб қолишди. Зеро, Боязидга қарши жанг қилишга ожиз эканликлари аниқ бўлиб, ягона нажот чораси Амир Темур давлати билан алоқа ўрнатишдан иборат бўлиб қолди ва ундан энг авва ло Константинополдаги христиан черкови манфаатдор эди; чунки юқорида қайд этилганидек, Византия импера тори Иоан V (1341—1391 йиллар) Рум султонига қарам бўлган ва ўлпон тўлаб келарди; шунга қарамай, Констан- тинополь шаҳри Боязид қўшинлари томонидан қамал қилиниб, христианларнинг Византиядаги таянчи қулаш арафасида турарди. Византиянинг кейинги императори Мануил Палеологнинг Европа давлатларидан ёрдам сўраб қилган илтижолари унсиз қолди. Ана шундай вазиятда, муҳим бир тарихий воқеа — Амир Темурнинг етти йиллик (1399—1404) ғарбий юриши туфайли Византия учун ҳам, умуман Ғарбий Европа учун ҳам Боязид туғдирган хавф барҳам топди. Бу воқеалар Амир Темур билан Йилдирим Боязид ўртасида юзага кел ган муносабат билан боғлиқдир. Аслида, Амир Темурда Кичик Осиёни забт этиш нияти бўлмаган ва келишмовчлик Боязиднинг киборлиги, Амир Темурни менсимаганлиги сабабли юзага келган эди. Чунки ғалабадан сўнг, Амир Темур Рум султонлигини Боязиднинг ўғилларига инъом этди. Бу улуғ ҳиммат, кейинчалик, Туркия нинг қудратли давлат бўлиб қолишида муҳим омил бўлди. Европа давлатлари билан боғлиқ айрим тафсилотларни билиш учун,

яна олдинги воқеаларга, аниқроғи Амир Те мурнинг Кичик Осиёга юриши чоғида унинг ғарб давлат лари билан муносабатларига қайтамиз. Ушбу юриш чоғида дастлаб Қора денгизнинг жануби- шарқий соҳилидаги мустақил Тарабзун грек христиан қироллиги Амир Темурга тобелик изҳор этади. Тарабзун муҳим денгиз порти, Шарқ билан Ғарб савдо йўлидаги йирик воситачи эди; унда Генуя савдогарларининг мавқеи устун эди. Константинополдан ҳам Амир Темур ҳузурига элчилар келиб Рум султонига қарши иттифоқ тузиш таклифини етказадилар. Амир Темур жавоб элчи- лари жўнатиб, ўз мактубида ушбу таклифга розилигини қайд этган ва айни вақтда, жизя ва бож тўлаш мажбури- ятини қам юклаган. У ёқдан яна элчилар келиб Византия- нинг бу талабга розилигини маълум қилганлар 3 . Европанинг бошқа давлатларидан ҳам элчилар келиб, ўз қиролларининг Боязидга қарши курашда бирлашиш таклифларини етказганлар. Амир Темур уларга розилик билдириб жавоб мактублари йўллаган. Иттифоқчилардан, асосан, денгиз томондан ҳарбий кемалар воситасида ёрам бериш талаб этилган. Маълум бўладики, Соҳибқирон турк султони Боязиднинг салоҳиятини ҳам, Европани саросима га солиб қўйганини ҳам яхши билган. Шунга қарамасдан, Боязид билан жанг қилади ва ғалаба қозонади. Табиийки, энди бошқа ёқдан ёрдамга эҳтиёж қолмаган эди. Бу улкан ғалаба ҳақида жаҳоннинг турли мамлакатларига, жумла- дан, Европа давлатларига ҳам хабар юборилади. Амир Темур билан Европа давлатлари қироллари ўртасидаги ёзишмалардан гувоҳлик берувчи мактублар нинг бир қисми бизгача етиб келган ва улар Франция, Анг лия, Италия каби давлатлар кутубхонала-рида сақлан моқда. Бу хатлар илмий тадқиқ ва бошқа тилларга таржи ма ҳам қилинган. Амир Темурнинг Константинополга, Франция қироли Карл VI га юборган мактублари; Фран- ция қироли Карл VI нинг ва Англия қироли Генрих IV нинг Амир Темурга йўллаган хатлари; Мироншоҳнинг Европа 3 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома.Т.1972.158-б.

давлатлари қиролларига жўнатган мурожаатномаси ана шулар жумласидандир. Соҳибқироннинг Испанияга юбор-ган элчиларига жавобан у томондан Испания қироли Руи Гонсалес де Клавихони юборади. У 1403— 1406 йилларда Самарқандга келгани, қайтиб боргач сафар хотираларини ёзиб қолдиргани маълум. Ҳозирги вақтда бу кундалик чоп этилган, унинг русча нашри ҳам бор. Ёзишмаларда ҳамкорлик қилиш, давлатлар ўртасида элчилик муносабатлари ўрнатиш, савдо-сотиқни ривож- лантириш, йўлларда савдо карвонларининг хавфсизлигини таъминлаш кабилар қайд этилган эди. Келтирилган мисоллардан кўриниб турибдики, Амир Темур халқаро муносабатларда элчилик алоқаларидан кенг фойдаланган ва бунга катта эътибор берган. Бошқа давлатлардан келган элчиларнинг иззат-ҳур матини тўла адо этган. Испания қиролининг элчиси Руи Гонсалес де Клавихонинг 1403— 1406 йилларда Самарқан- дга келиб-кетгач, ёзиб қолдирган «Кундалиги»да қайд эти-лишича, хорижий элчилар Амир Темур давлати заминига қадам қўйишлари билан Амир Темур томонидан махсус тайинланган кишилар уларни кутиб олиб то пойтахт Са марқандгача бошлаб борганлар, Соҳибқирон ҳузурига эса, элчиларни шаҳзодалар ва улуғ амирлар бошлаб олиб кирганлар. Элчилар юртларига қайтаётганларида уларга кўплаб қимматбаҳо совға-саломлар берилган. Масалан, Амир Темур 7 йиллик юришдан ғалаба билан қайтгач, 1404 йилда Самарқанднинг Конигил ўлангида кат та тўй беради. Ўша давр тарихчилари Шарафиддин Али Яздий ва Ҳофизи Абрунинг ёзишларича, 2 ой давом этган бу тантанада Миср, Ифранж, Ҳинд, Дашти Қипчоқ, Жата, Олтой ва бошқа ўлкалардан элчилар х,ам ҳозир бўлганлар. Тўй тугагач, элчиларга рухсат этиб, уларга кўплаб сов- ғалар улашилган. 1404 йили Самарқандга келган Миср эл чисини кўп совғалар билан тақдирлаб, (бу томондан) мав лоно Абдулоҳ Кешийни бир гуруҳ билан бирга элчи тарзи- да

унга ҳамроҳ қилди... Элчилар орқали юбориладиган мактубларнинг мазму- ни ва безатилишига ҳам алоҳида эътибор берилган. Маса- лан, Амир Темурнинг юқорида қайд этилган Мавлоно Аб- дуллоҳ Кеший орқали Мисрга юборган мактуби ҳақида: «эни 3 газ, узунлиги етмиш газ (ҳозирги ўлчовда эни 1,8 метр, узунлиги 42 метр), ҳаммаси олтин сувида, китобат ва ҳуснихат фазилатида (ягона) мавлоно шайх Муҳаммад хати билан битилган мактуб йўлланди ҳамда кўплаб под- шоҳона бийлокот — хилъат, тож, камар, турли кийим ва матоларни элчи ва хат билан жўнатди»,— деб ёзади Ша- рафиддин Али Яздий 4 . Хулоса қилиб, жумладан, шуни айтиш мумкинки, Амир Темур давлатида етук халқаро дипломатия анъанаси шакл- ланган эди. Амир Темур ўзи унинг барча қоидаларига тўла амал қилар эди. Унинг давлатида халқаро элчилик ва сав- до-сотиқ бобида олиб борилган ишлар авлодлари томони-дан давом эттирилди, ривожлантирилди. Масалан, савдо-элчилик алоқаларини ривожлантириш анъанаси кейинчалик Мирзо Шоҳрух (1405—1447) ва Улуғбек салтанати даврида ҳам давом этди. Мирзо Шоҳрух ўз ҳукмдорлиги йилларида Темурийлар давлатининг тинч-тотувлиги учун катта ҳисса кўшиб, дав- латлар аро дўстлик, ҳамкорлик, савдо-сотиқ, элчилик му- носабатларини ривожлантириш сиёсатини олиб борди. Бу даврда Марказий Осиё тарихида сиёсат, иқтисодий ва ма- даний юксалиш бўлганлиги кузатилади. Темурийлар дав- латига Мўғулистон, Тибет, Хитой, Ҳиндистон, Арабистон, Миср, Кичик Осиё, Кавказ, Волгабўйи, Урал ўлкаларидан савдо карвонлари ва элчилар келган. Жумладан, Шимо- лий Ҳиндистондан 1411, 1416, 1421 йилларда элчилар ке- либ, 1442 йили Абдураззоқ Самарцандий (яшаган йиллари 1413 —1482 йиллар) бошчилигида Ҳиндистонга элчилар юборилганлиги маълум. Абдураззоқ Самарқандий денгиз йўли орқали Жанубий Ҳиндистонга бориб 4 Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома.Т.1972.465-466 б.

келган ва ўз са- фари ҳақида кундалик ҳам ёзиб қолдирган. Кундалик ҳозирги вақтда форс тилидан ўзбек тилига ҳам таржима қилинган 5 . Марказий Осиёнинг XV аср биринчи чорагидаги савдо- элчилик алоқалари Хитойда император Чжу-ди (1404— 1424) хукмронлиги даврига тўғри келади. Хитойда ҳам ана шу йилларда иқтисодиёт, маданият ва савдо ривожланган; Нанкин, Пекин, Сучжоу, Сунцзян, Ханчжоу, Гуанчжоу ва бошқа шаҳарлар ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ марказ- ларидир . Шоҳрух даврида Темурийлар давлатининг Хитой билан элчилик алоқалари 1409 йилдан, Ҳиротга Хитой элчилари келган пайтдан бошланади. Элчилар Соҳибқирон вафоти-га таъзия билдириш учун ташриф буюрган эдилар. Кейин-ги йилларда бу алоқалар мунтазам давом этди. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, Марказий Осиё би лан Хитой ўртасида савдо-элчилик алоқалари анча қадим дан мавжуд бўлган ва бу ҳақда мълумот манбаларда ҳам акс этган. I . 2 . Халқаро муносабатлар ва элчилик фаолияти Амир Темургача бўлган даврда фео даллар ўртасидаги жанжаллар ва ўзга юрт босқинчиларининг тез-тез бўлиб турадиган босқинлари туфайли Олтин Ўрдадан Шарқ мамлакатларига олиб борадиган карвон йўллари инқирозга учраган эди. Эгей ва Ўрта денгиз со ҳилларидан то Хитой чегараларигача ва Дашти Қипчоқдан то Арабистон денгизигача бўлган оралиқда улкан сал танат барпо этиб, Амир Темур, аввало Буюк Ипак йўлининг карвон сўқмоқ ларини босқинчилар ҳужумидан муҳо фаза қилди. Босқинчилар айниқса Ғарбий Эрон, Ироқ, Сурия ва Шарқий Анатолияда кўп эди. Бунгача ана шу мамлакатлар дан ўтадиган йўллар хавфли бўлганлиги учун нафақат савдо карвонлари қат нови, балки мусулмонлар учун фарз бўлган Маккаи мукаррама ва Мадинаи мунавварага ҳаж қилиш ҳам амри ма ҳол бўлиб қолган эди. Буюк Ипак йўлининг ёпилиб қол ган карвон сўқмоқлари Амир Темур иқ тидори шарофатидан қайта тикланиши туфайли Мовароуннаҳрга турли мам лакатлардан капитал ва товарларнинг оқиб 5 Ўринбоев А., Абдураззоқ Самарқандийнинг Ҳиндистон сафарномасиТ.1960 27 -б.

келишига йўл очилди. Бунда, би ринчи навбатда, Мовароуннаҳрнинг Са марқанд, Бухоро, Аксикент, Андижон ва бошқа шаҳарларидан чиққан савдо гарлар фаол қатнашдилар. Юртимиз савдогарларини Хитой, Ҳиндистон, Қрим, Кичик Осиё ва Шимолий Африканинг пойтахт шаҳарлари портларида кўриш мумкин эди, - «Рас мол», «дастмоя» сўзлари мусулмон сав догарлари оғзидан ва бу сўзларнинг таржимаси бўлган «капитал» эса евро палик савдогарлар оғзидан тушмай қолди. Савдо-сотиқнинг жадал ривожланиши, кўп жиҳатдан, бу минтақа тарақ- қиётини илдамлаштирди. Хазина тўла бошлади, Амир Темур имкон қадар ич ки савдога ҳам, ташқи савдога ҳам қу лай шароит яратди. Ўрта асрларда савдо билан дипло матия уйғунлашиб кетган эди.Савдо ва дипломатия муносабатларини кен гайтириш мақсадида Амир Темур кар вон йўлларини ободонлаштирди. Ман зиллар ва карвонсаройлар барпо этди. У пойтахтга ёки ҳарбий ўрдуга кетаётган савдогар ва элчиларнинг бетўхтов юриши учун шароит яратилишини та лаб қиларди. Шу мақсадда карвон йўл ларида жорий этилган ямчилик (ара вакашлик) хизмати ҳарбий интизомга бўйсундирилди. Чунончи, ҳар 30 ча қирим масофада бир неча ям отлари билан ямчи (аравакаш) турган. Клавихонинг шоҳидлик беришича, агар бирор сабаб билан ям отлари бўл май қолса, у ҳолда элчи истаган йў ловчининг, ҳатто давлат арбобининг ҳам отини олиб қўйиш ҳуқуқига эга эди. Келтирилган бу далил Амир Те мур давлатининг ҳамма ерида ямчи лик хизмати яхши йўлга қўйилганли гини ва алоқа йўллари ишончли ва ха вфсиз эканлигини кўрсатади: «Уларга (Кастилия элчиларига) тез юриш учун ҳар куни янги отлар беришарди, чун ки (буюк) сенъорнинг (Амир Темурнинг) буйруғи билан ҳар бир кунлик йўлда от сакутанадиган жойлар ҳозир ланган, бир жойда — юзта, бошқа ер да - икки юз от бўлиб, унинг юрти даги барча йўллар то Самарқандгача шундай тартибда эди. Агар сенъор кимнидир бирон ерга юборадиган бўлса ёки кимдир унинг ҳузурига келаётган бўлса, улар бу от лардан фойдаланиши ва отлар кечаю- кундуз тез

чопиши керак эди. Одам сиз йўлларда ҳам, аҳоли зич яшайдиган жойларда ҳам отлар тайёр турар ди. Кимсасиз жойларда сенъор яқин роқдаги шаҳар ва қишлоқлар аҳолиси от ва озиқ-овқат келтирсин деб катта карвонсаройлар қурдирган. Отларни парваришлаб турувчи махсус одамлар бўлиб улар анчо (ямчи) деб юритил ган. Шундай қилиб, подшога хабар кел тирган чопарларнинг отлар эгар-жаб- дуsларидан ечилиб, бошқа, дам олиб турган отлар билан алмаштириларди. Чопарлар кетаётганларида анчолардан бир-икки киши уларнинг отларига қа раб борарди. Улар подшо отлари тур ган навбатдаги бекатга етиб келганла- рида илгари алмаштирган ўз отларини олиб қайтишади ва йўловчига бошқа анчо ҳамроҳлик қилади. Шунга қарамай, йўлда бирор от ба ногоҳ ҳориб қолса, дуч келган бошқа бир йўловчини отидан тушишга маж бур қилардилар ва отини олиб қўйиб, подшо отларини дам олишга қолдирадилар. Уларнинг одати шундайки, агар бирон отлиқ йўлда кетаётган бўлса, у элчи (буюк) сеньорнинг ҳузурига ке таётган одамга отини бериши шарт, чунки у ё сенъорнинг ҳузурига кетаяп ти ёки унинг буйруғини бажараяпти. Мабодо йўловчи эътироз билдиргудек бўлса, у бу беодоблиги учун боши би лан жавоб беради, зеро сеньорнинг буйруғи шундай. Лозим бўлса, ҳатто аскарларнинг ҳам отлари олиб қўйилади. Бу (Кастилия) элчилар ўзлари ва ўз одамлари учун бир неча марта шундай отларни олиб қўйиб, уларни (эгаларини) отларни қай тиб олишлари учун ўз ортидан келиш- га мажбур қилганлар. Айтадиларки, агар керак бўлса, на фақат оддий одамларнинг, балки ҳатто сеньорнинг катта ўғлининг ҳам отини олиш мумкин бўлган. Элчиларга айт- диларки, аввал шундай бир воқеа бўл ган: буюк сеньорнинг ҳузурига кетаёт ган элчилар унинг катта ўғлини оти дан тушишга мажбур қилганлар. Фақат бу йўлгина эмас, балки унинг бутун мамлакатидаги йўллар шундай отлар билан таъминланганки, шундай тез юриш туфайли подшо бир неча кун даёқ ўзининг барча мулкларидан ва те варак-атрофдан хабардор бўлиши мум кин» 6 . Амир Темур давлатининг барча ҳу дудларида қаттиқ интизомга 6 Клавихо. Кундалик., 88 - 90 б .

бўйсунди рилган аниқ ва тезкор йўл-алоқа хиз мати жорий қилинган. Муболағасиз ай тиш мумкинки, бундай хизмат Темур ва Темурийлар давлатининг илдам та- раққиётига олиб келди. Узоқ мамлакатлардан карвон йўлла ри бўйлаб келган савдогарлар ўзлари билан фақат молларгина эмас, балки бошқа мамлакатларнинг иқтисодий аҳ воли, турмуш тарзи, одатлари ва дини ҳақида янги-янги хабарлар келтирар дилар. Улар айни вақтда маданият тар қатувчилар ҳам эдилар, чунки қўлёзма китоблар, қоғоз олиб келишар, бошқа халқлардан эшитган ҳикоя, афсона ва ривоятларни сўзлаб берардилар. Ўз навбатида, маҳаллий савдогар лар узоқ юртларда бўлиб, жуғрофий тасаввурларини кенгайтирар, сафардан қайтиб келиб, ўз ишлари ва саргузашт лари ҳақида ҳикоя қилиб берардилар- ки, уларни муншийлар ёзиб олишар ди. Савдо шу тариқа маданият ва адабиётнинг ривожини рағбатлантирарди. Амир Темур ўз ҳарбий ҳаракатла рини узоқ ва яқин мамлакатлар ила фаол дипломатик муносабатлар билан бирга олиб борарди. Умуман у тинч йўл билан қилинган барча диплома тик ҳаракатлар ҳеч бир натижа бермаган ҳоллардагина ташқи дипломатик мақсадга эришишнинг бир воситаси сифатида урушдан фойдаланар эди. Бу борада Амир Темурнинг Миср мамлуклари билан бўлган дипломатик муносабатлари жуда ибратлидир. Шарқнинг қимматбаҳо моллари азалдан Ғарб мамлакатлари савдогар ларининг диққатини жалб қилиб кел ган. Шойи, қимматбаҳо маъданлар ва тошлар, дориворлар ва Шарқнинг аф сонавий турфа бойликлари Ғарб мам лакатларида доим манзур бўлган., Яккахудолик, лекин ҳар хил диний эъти қод: Шарқда исломнинг ва Ғарбда нас ронийликнинг ғалабаси савдо-сотиқ ишларига монелик қила олмади. Ҳатто салиб юришлари даврида ҳам Шарқ билан Ғарб ўртасида савдо унум ли ривожланиб борди. Бироқ XIV аср ўртасида Эрон ва Ироқда мўғулларнинг Ҳулогуийлар сулоласи салтанатининг тугаши ва ўша даврда Олтин Ўрдада мўғуллар ҳукмининг сусайиши билан боғлиқ бўлган нотинчликларнинг юза га келиши сабабли Ғарб савдогарлари ва моллари учун Марказий Осиё бо- зорларига йўл ёпилди ва бу халқаро савдога талафот етказди.

XIV аср охирида ёш Усмонли дав латининг кучайиши ва унинг Эгей ҳам да Қора денгизларини туташтирувчи бў ғозларни ўз қўлига олиши натижасида Марказий Осиё ва Узоқ Шарққа олиб борувчи йўллар ғарбликлар учун ёпил ди. Шу тариқа Ғарб мамлакатлари учун «турк масаласи» юзага келди, биноба рин, уни ҳал қилмай туриб, Ҳиндис тон ва Хитойга ўтиб бўлмасди. Европа салибчилари 1396 йили Бол гариядаги Никопол шаҳри яқинида мағлубиятга учраганларидан сўнг Ви зантия императори Маниул II Палео лог (1391 — 1425) (Шарқда Такур деб аталган) 1399 йили Ғарбдан ёрдам сў раб мурожаат қилди. У туркларга қар ши Рим папаси билан иттифоқ туз моқчи эди. Шу кезларда Амир Темур қудрати ва унинг кўп ерларни забт этгани ҳа- қида Трапезунд салтанати орқали Ев ропага хабарлар ета бошлади. Ғарбда давлат раҳбарлари Амир Темур билан мулоқотга киришдилар. Бошқа манбаларга кўра, келган эл чилар аслида Константинополнинг Пе-ра даҳасидан келган генуяликлар экан лиги маълум, элчилар не мақсадда кел- ганликлари ҳақида айтилмаган бўлса ҳам, Амир Темур бундан аввалроқ Трапезунд (Тарабзун) салтанати билан ало- қа ўрнатганлиги маълум. Бинобарин, Амир Темур XIV аср нинг охирги ўн йиллигида Византия салтанати билан ҳам алоқа ўрнатган, чунки Трапезунд Константинопол маъ мурлари ва Пера билан узвий боғлиқ эди. Демак, бундан кўринадики, Амир Темур Боязидга қарши курашда ўзи- нинг қурукликдаги ҳаракатларини генуяликлар ва юнонларининг сувдаги ҳаракатлари билан мослаштирмоқчи бўлган. Амир Темур билан европаликлар ўр тасида неча ўнлаб элчиликлар бўлган. Кўпинча адабий ёки тарихий ёдгор ликларда изи қолган элчиликлар эсла тиб ўтилади. Бу ўринда гап иккита Кастилия элчилиги ва Амир Темур томонидан жўнатилган роҳиб архие пискон Иоанн элчилиги ҳақида бор моқда» Генуя ва Венеция сенатининг ҳи соб-китобларида ана шу элчиликлар- нинг келди-кетдиси ҳақидаги маълу мотларни учратиш мумкин. Мазкур маълумотларда элчиларнинг келиши ва бунга қанча маблағ сарфлангани қайд этилган, чунки бу ўринда гап фақат бухгалтерия қисоботи ҳақидагина бор моқда. Сир тутилган сиёсий мактуб лар

бу ҳисоботларда акс этмаган. Мурод қўмондонлигида, кейинчалик унинг ўғли Боязид қўмондонлигида Ус монли турклар 1396 йилда Никопол остоналарида ўзларига қарши турган насроний давлатлари уюшмасини як- сон этиб, Ғарбий Европани қўлга ки рита бошладилар ва Константинопол да ўз қароргоҳларига асос солдилар. Генуяликлар ва венецияликлар (уларнинг бўлинмалари Кавказ, Тана, Сарой ва Астраханда турар эди. Осиё билан савдо-сотиқ қилишар ва Амир Темурнинг зафарларидан хабардор эди лар. Улар Амир Темур 1386 йил қиши да Гуржистонни, Арманистонни забт этганидан, 1387 йилда Арзирумга яқин лашиб қолганидан хабардор эдилар. Улар Усмонли султонлигининг қўшни си бўлган Арзинжон ҳукмдори, турк ман амири Таҳуртан, гарчи у султон ликни босиб олишга роса уринган бўлса ҳам, энди Темурга тобелигидан, Амир Темур унинг ҳомийси бўлиб . Айни пайтда Амир Темур 1395—1396 йилларда Олтин Ўрда устидан ғалаба қозонгандан кейин яна Кавказни эгаллаб, Кичик Осиё билан яқинлашди. У Тана, Астрахан ва Саройни эгаллади, Ўрда билан савдо-сотиқ қилиб турган Венеция ва Генуя бўлинмачари ер би лан яксон этилди ва шу тариқа Қора денгиз билан туташиб кетган Буюк Ипак йўлининг бир тармоғи тўсиб қўйилди. 1394 ва 1399 йилда Византия импе раторининг Константинополдаги муо вини икки марта Амир Темур ҳузурига Франсуа исмли доминикан монахини элчи қилиб жўнатди. Унга Сандро (уни баъзи манбаларда Сарацинус деб ҳам атайдилар) ҳамроҳ бўлган. Сандро Ге нуя Подестати билан яқин алоқада бўлган, чунки унинг қўлида Франция қиролининг Амир Темур номига ёзил- ган мактуби мавжуд эди, мазкур қирол Генуя ҳомийси бўлган. Франсуа ўзи- нинг биринчи сафари чоғида, агар Амир Темур Боязидга қарши уруш оч гудай бўлса, Шарқий Ўрта денгиз ёқасида жойлашган Европа давлатла ри ёрдам берадилар, деган фикрни Амир Темурга етказди. Амир Темурнинг жавоби маълум эмас, лекин бу жавоб, албатта, бирор- бир талабга боғлиқ бўлган, чунки Франсуа ўз ҳамроҳи Сандро билан ик- кинчи бор Амир Темур ҳузурига кел ганида, Франция қиролининг мактуби билан тасдиқланган Константинопол императорининг мажбуриятларини унга изҳор этди.

Бунга кўра, агар Амир Те мур Боязидга қарши уруш бошласа, одатда, Боязидга мўлжалланган хирож Амир Темурга берилиши айтилган эди. Константинопол императорининг Амир Темурга ёзган мактубида ва Амир Темурнинг Франция қироли Карл VI га ёзган мактубида битилган айрим жумлалар ана шу элчиликлар ҳақида гувохлик беради. Агар элчилар айирбошлаш ҳақида фикр юритадиган бўлсак, монах Фран суа воситачилигида европаликлар би лан Амир Темур ўртасида дўстона мулоқот бошланганидан воқиф бў ламиз. 1400 йил мобайнида Венеция сенати Амир Темур ҳузурига ўзининг икки вакилини - Андреа Жистиниани ва Матео Барбадиголарни жўнатди . 1401 йил август ойида асли пера лик, кейинчалик эса, Генуяда ўтроқ бўлиб қолган кишининг ҳисоб дафта- рига ёзилганига қараганда, бу шаҳарга Амир Темур элчиси келган. Мазкур элчи император саройига ташриф бу юрган, бу ўша вақтдаёқ император би лан Амир Темур ўртасида алоқа ўрна- тилган дейиш учун асос бўлади. Ана шу икки элчи Пера генуялик ларининг усмонлилар билан иттифоқ дан ва ҳар қандай холисликдан воз кечиш илтимосини изҳор этишган. Ушбу илтимос мамнунлик билан қабул қи линди ва элчиларга иккита от туҳфа этилди. 1402 йил 18 майидан 21 июнигача бўлган даврда, Перадаги ҳисоб дафта рида таъкидлаб ўтилишича, Амир Те мур элчиси келиб кетган. Элчилар Константинопол ва Пера шу вақтгача Боязидга берадиган- хирож ни бундан буён Темурга тўлаши ло зимлигини айтишлари керак бўлган. Хатда илова қилинганидек, Констан тинопол муштарак иш учун яна 20 га лер такдим этиши керак, шундан сўнг Амир Темур Боязид билан уруш бош лаш ниятидадир. Византия императорининг Констан тинополдаги муовини Иоанн VII эса, ўз навбатида, Амир Темур кучларининг бир қисмини Босфор орқали Европага ўтказиб қўйишга ваъда берди. Бироқ Анқара жангидан сўнг улар ўз ваъда сига амал қилмади. Аммо Константи нопол тез орада Амир Темурнинг ҳоки миятини тан олишга мажбур бўлади. Муболағасиз айтиш мумкинки, Ан қара яқинидаги жанг бутун Ғарб ола мининг диққатини жалб қилди, зеро Анқарада Европанинг тақдири ҳал

қилинаётган эди. Француз қироли Карл VI нинг, Византия императори Ману- ил II нинг, Рим Папасининг, Генуя нинг, Венециянинг ҳамда Кастилия ва Лионнинг қироли Генрих I I I нинг эл чилари бу урушни кузатиб турган эди лар. Пайо де Сотомайор ва Эрнан Сан чес де Паласуелослар испан қиролининг элчилари эди. Европа давлатларининг Анқарадаги жангга қизиқиши тасодифий эмас эди. Усмонли султонининг Жануби-шарқий Европада эришган қатор галабалари ўша пайтларда катта қудратга эга бўлмаган Европа монархлари учун даҳшатли огоҳлантириш эди. Салибчиларнинг 1396 йилдаги мағ лубияти шуни кўрсатдики, ўша пайтда нафақат алоҳида бир Европа давлати, балки давлатларнинг бирлашган куч- лари ҳам Усмонли султонининг қудра тига бас келолмас экан. Шунинг учун, агар Амир Темур бўлмаганида, бутун Европанинг ёки унинг бир қисмининг усмонлилар томонидан босиб олини ши эртами кечми бўладиган иш эди. Анқара остонасидаги жангда Кас тилия қиролининг элчиси тасодифан ҳозир бўлиб қолган эди. Қирол ўзи нинг икки кибор (дворян)ини Кичик Осиёга жўнатар экан, бунда Боязид ва Темур ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлиш, уларнинг Европага муносаба- тини билиб олиш бирдан-бир мақсади эди. 1402 йил майи ёки июнида шу икки испанни Боязид қабул қилди. Амир Темур яқинлашиб қолганида бу элчиларпи Анқара қалъасидаги ҳарамга яшириб қўйди. Улар жангни ва Амир Темурнинг жангдан кейин қалъага кириб келишини қалъа девор лари устида туриб кузатдилар. Шун дай қилиб, улар биринчи бўлиб Соҳибқиронни ғалаба билан қутлаш имконига эга бўлдилар ва ўз қиролла ри Генрих III билан дўстона муноса бат ўрнатиш тўғрисида Амир Темурга мурожаат этдилар. Амир Темур элчи ларни қабул қилди. Улар Европага қайтиб кетиша ётганида Амир Темур улар орқали Бо- язид ҳарамидан озод этилган насл-на саби тоза уч нафар ёш қизни ўз номидан Кастилия қиролига совға қилди. Уларга Муҳаммад ал-Кеший деган ўз элчисини ҳам қўшиб юборди. Унинг қўлида 1402 йил август санаси қўйил ган ва қиролга аталган дўстона хат ҳам бор эди. Мактубда Амир Темур Боя зид устидан ғалаба қозонганини ай тиб, насронийларга меҳр-оқибатли бўлишини баён этган. Мактубнинг нус- хасигина

сақланган. Анқара жангидан кейин Амир Те мур юборган отлиқ аскарлар, турклар- нинг қаршилигини енгиб, иложи бо рича кўпроқ ўлжани қўлга киритга нидан кейин жанг тугади. Шундан кейин Амир Темур билан европалик лар ўртасида элчилар борди-келдиси яна ҳам илдамлашди. Лекин бу учра шувлар тафсилоти бизгача етиб кел маган. Ўша вақтда Амир Темур ҳузурига Европадаги бошқа мамлакат элчилари ҳам хирож билан келишди. Булар орасида Франсуа Гаттилузио чопари, Лес бос ва Хиос оролида ҳукмронлик қил ган генуялик Маоно ҳам бор эди. Худди ўша ойда Амир Темур элчи лари Перага келишди, элчиларга совға- саломлар инъом этилди. Анқара жангидан сўнг Ғарбий Ев ропа давлатларидан Франция ва Анг- лия ёзишмалар орқали Амир Темур би- лан дипломатик муносабат ўрнатди. Француз қироли Карл VI билан Амир Темур ўртасидаги ёзишмаларнинг бир қисми Франция ҳужжатхонасида сақ-ланган. Бу ёзишмалардан англашилишича, Амир Темур Франция қиролининг так- лифларини рад этмаган ва Карл VI нинг Шарққа нисбатан сиёсатини қўл лаган. Амир Темурнинг форсча ёзил ган ва 1402 йил 1 август санаси қўйил ган мактуби аслида Анқара жангидан (1402 йил 20 июль) аввал ёзилган бўлиб, унга сана кейин қўйилганлиги аниқланди. Мактубда Амир Темур ўз давлати билан Франция ўртасида сав до алоқаларини ўрнатиш истагини бил дирган. Амир Темурнинг бизгача сакланиб қолган иккинчи лотинча таржимадаги мактуби ҳам 1402 йил 1 август билан саналанган. Иккала мактубни ҳам Султониянинг католик архиепископи Иоанн I I I Францияга олиб борган. Архиепископ Иоанн бошчилигида ги элчиларнинг 1403 йил июнида Парижга ташриф буюрганликлари ҳақи- даги хабар «Франклар қилмишлари нинг даврий битиги»да келтирилган. Амир Темурнинг элчиси Парижга ке лиши билан ташрифнинг асосий мақсадларини тантанали равишда баён қилди: 1) Амир Темурнинг турк Султони устидан ғалабаси ва турк Султонининг асир

қилинганлиги ҳақида, Боязид то монидан асирга олинган насронийлар- нинг озод этилганлиги ва агар яна бошқа насроний асирлар бўлса, Амир Темурнинг уларни ҳам озод этиш май ли борлигини маълум қилиш; 2) Франция салтанати буюклигининг шоҳиди бўлиш истагини ва Амир Темур салтанати ҳашаматини билдириши. Шундан сўнг элчи Амир Темур нас роний давлатларни қизиқтирувчи қуй и даги икки таклифни киритишини ай тди: 1) Икки давлат савдогарларининг эркин савдо муносабатларини таъмин- лаш. 2) Агар қирол герцоглар рози бўлиш са, бу савдо эркинлигини тегишли битим орқали кучга киритиш. Амир Темур билан Карл VI ўртаси даги ёзишмадан маълум бўлишича, ик- кала подшо ҳам савдо битими тузиш- дан манфаатдор (60). Бироқ 1405 йил февралида Амир Темур вафоти бу ишни поёнига етказиш имконини бер мади. . Амир Темур ва Мироншоҳ Англия билан дипломатик ёзишмалар олиб боришган. Англия қироли Генрих IV (1399—1413)нинг лотинча ёзилган ва Мироншоҳ билан Амир Темурга йўллаган иккита мактуби сақланган. Бир тарафдан, Амир Темур ва Ми роншоҳ билан, иккинчи тарафдан, Англия қироли ўртасида яна ўша эслатилган Султония архиепископи Иоанн воситачи бўлган. Архиепископ Иоаннинг дипломатик ташрифи 1399 йил (Генрих IV тахтга ўтирган йил) билан 1404 йил орасидаги даврни ўз ичига олади. Европа қироллари билан бўлган ёзишмалардан маълумки, Амир Темур нинг қудратли оламшумул давлатнинг ҳокими сифатида обрўси Ғарбда жуда юксак бўлган. Европа монархлари уни чуқур эҳтиром билан «энг шавкатли ва энг ғолиб подшо Темурбек», дейдилар. Амир Темур вафотидан сўнг Тему рийлар давлатида Европа давлатларига муносабат ўзгарди. Темурийларнинг би- рор Ғарб мамлакати билан диплома тик муносабатда бўлганликлари ҳақида маълумотга эга эмасмиз. Амир Темурнинг кўп элчилари ўз вазифаларини адо этиш асносида ўлди- рилган. Лекин Амир Темурнинг ўзи до имо элчи дахлсиз эканлигини таъкид лаб келган. Агар

элчи ҳатто душман тарафидан келган бўлса ҳам, у доимс уларга сарпо кийдирган. Амир Темур карвон йўлларининг хавфсизлиги учун ҳаракат қилиб, до имо ҳам яқин, ҳам узоқ мамлакатлар билан дипломатик муносабатлар ўрна тишга интиларди. Улкан ҳудудлар ва кўплаб мамлакатларни бир давлатгг бирлаштириб, улар орасида узвий иқ тисодий алоқалар ўрнатишга ҳаракат қилган. II BOB. АМИР ТЕМУР ВА ФРАНЦИЯ Ў РТАСИДАГИ МУНОСАБАТ- ЛАРНИНГ ФРАНЦУЗ ТАРИХЧИЛАРИ АСАРЛАРИДА АКС ЭТИШИ. II.1. Амир Темур ва Кастилия қироли ўртасидаги муносабатлар. Амир Темур ва Европа қироллари ўртасидаги му носабатлар кўп жиҳатлари билан кишини ҳайратга солади. Аслини олганда уларни кўп нарса ажратиб турарди: эътиқодлари, тиллари, бир-бирига душман халқлари, ораларидаги масофа ва айниқса, манфаат ларининг турли-туманлиги. Бироқ ўз салтанатини кунботар томон кенгайтирган Улуғ амир аста-секин европаликларнинг ғанимлари ўл каларига кириб борган эди. Европага Амир Темур ҳақ идаги илк маълумотларни ваҳимага тушган сайёҳ лар олиб келишди: европаликларнинг ҳам душманлари бўлмиш ўз ғанимларини майдалаб-янчиб, енгилмас қў шин бошида Ғарб томон тобора яқинлашиб келаётган олис самарқандлик қаттиққўл ва довюрак фотиҳ — у ҳақидаги илк маълумотлар мана шулардан иборат эди, холос. Шу афсонавий шахс усмонли туркларнинг ҳамда Сурия ва Миср мамлукларининг эшикларига етиб келганидагина европа қироллари унинг ҳақиқатдан ҳам мавжудлигига ишонч ҳосил қилишди. Жаҳонгирнинг турклар ва мамлуклар сингари мусулмонлигини ҳисоб га олмаганда, европаликлар ўзларининг азалий ғаним лари билан осиё марказидан чиққан шу баҳодир ўртасида муҳораба чиқишини бетоқат кута бошладилар. Европаликлар учун энг асосий хавф — бу Никопол яқинида насронийларнинг ўзларига қарши қаратилган Салиб юришини тор-мор этган, Константинополни қамал

қилган ва Можористон, Булғория ҳамда Юнонистонни вайрон қилган усмонли турклари эди. Европоликлар Амир Темур ва Йилдирим Боязид ўртасида — икковлари ҳам бир ирқ ва бир эътиқод ва киллари бўлса-да, чуқур ғанимлик борлигидан ҳам хабар топдилар. Ҳеч шубҳа йўқ эдики, бўлғуси жангда улар дан бири қоларди, холос. Мамлукларни маҳв этган Улуғ амир Туркия томон юриш бошлаганида, Европа қироллари бутун умидла рини Амир Темурнинг Боязид устидан қозонадиган ғалабасига тикдилар. Улар Амир Темурга чопарлар йўлладилар, Византия туркларга тўлайдиган ўлпонла р и н и у н г а т а к л и ф қ и л д и л а р в а а г а р у т у р к л а р г а қарши жанг очадиган бўлса, насронийларнинг кемалари унга кўмакка келишини маълум қилдилар. 7 Амир Темур европалик ва византиялик элчиларни иззат-хурмат кўрсатиб қабул қилди, уларнинг қиролла ри ва императорига бўлган ўзининг самимий муноса батини билдириб, мактубларига жавоб битди. Бу билан у насронийларни мусулмонлардан афзал кўрмади, аксинча, барча буюк саркардалар каби зукко инсон сифатида Хал қилувчи жанг тараддуди пайтида барча омилларни хисобга олди. Туркларни вайрон қилган кунининг эртасига ҳам у ўз фикридан қайтмади. Самарқанднинг Улуғ амири ва унинг европалик ёлғон иттифоқдошлари (аслида, улар Амир Темурга берган ваъдаларининг устидан чиқиш- мади) ўртасида хайратланарлик дипломатик алоқалар бошланиб кетди. Томонлар мактублар ва илтифотлар билан алмашдилар, Амир Темур Испанияга элчи йўллаб, Боязид ҳарамидан озод қилинган уч насроний гўзални унга қўшиб юборди (бу Улуғ амирнинг Кастилия қиролига туҳфаси эди). Франция қироли Карл VI Амир Темур тавсия қилган машриқлик епископни қабул қилди ва ниҳоят, Ҳенри III Самарқандга элчи қилиб, бахтимизга, ёзувчилик иқтидорига эга бўлган Клавихони жўнатди. Бу фавқулодда дипломатик муносабатнинг давоми бўлмади, зеро орадан кўп ўтмай Амир Темур Чин йў лида оламдан ўтди. Бироқ бу муносабатларнинг 7 Люсьен Кэрэн. Амир Темур салтанати.Т.1999.218-б

ишонч ли далиллари ва ўша замоннинг улар туртки берган қ атор афсоналари бизгача етиб келган. Мажруҳлиги туфайли «Хаста» деб лақаб олган ва бевақт оламдан ўтган Кастилиянинг тиришқоқ ёш хаёл параст қироли Ҳенри III (1390—1406) ташаббусига кўра Насроний Испания Амир Темур бйлан бошқа Европа давлатларига қараганда анча муҳим дипломатик мун осабатлар ўрнатди. Боязид ва Амир Темур билан алоҳида-алоҳида уч рашиб, уларнинг насроний мамлакатларга бўлган му носабатларини билиш вазифаси топширилган бу икка элчи 1402 йилнинг баҳорида Туркияга етиб келишди. Жуғрофий жихатдан Европага яқин турган Боязид уларни биринчи бўлиб қабул қилди. Элчилар Амир Темур Кичик Осиёга қадам қўйганлиги тўғрисида ха бар олган Боязид ўз лашкарларини Ансир (Анкара) қ аршисига жамлаётган пайтда унга учрашдилар. Тарихдан яхши маълумки, Боязид рақибини доғда қо лдириш ниятида ўз лашкарларини Анқара дарвозалари олдида эгаллаб турган қулай илк манзилларидан қ ўзғатиб мудҳиш хатога йўл қўйди. Аксинча, рақиби уни доғда қолдирди ва айланма йўллар билам ҳамда суворийларининг ғайритабиий ҳаракатчанлиги туфайли турклар ташлаб кетган Маррани эгаллаб олди. Қўлга киритилган зафардан боши осмонга стган соҳибқирон бу сафар шаҳар аҳолисини одатдагидек қиличдан ўтказиш ёхуд банди қилиш ниятидан қайт ди ва фақатгина ўлпон билан кифояланди. Тўс-тўпо лондан омон қолган қирол Ҳенрининг элчилари музаффарга пешвоз чиқишиб, уларни қирол Амир Темурнинг Боязид устидан қозонажак муқаррар ғалабасига иштирок этишлари ҳамда унга насроний қиролларнинг қутловларини етказишлари учун атайлаб юборилганликларини маълум қилишди. Амир Темур уларни илтифот билан тинглади ва шундан кейинги кунлар давомида уларни бир неча маротаба қабул қилди. Қадимий испан солномаларида элчиларнинг соҳибқирон ҳузурида бўлган даври ҳақида афсонасифат ҳикоялар битилган. Бу ёзувларда Амир Темур Кастилия элчиларига бағоят катта илтифот кўр сатган, уларнинг ҳар бир истагини рўёбга чиқаришга ҳаракат қилган мард ҳукмдор сифатида тасвирланади.

Фурсатдан фойдаланиб Гомес ва Ҳернан шахсан Амир Темур уларга шамшир совға қилишини илтимос қилишади. Уларнинг бу нияти бажо келтирилади. Гомео туркларнинг бирортаси билан яккама-якка жанг қи лишга рухсат сўрайди ва бунга ижозат олади: жанг да у ғолиб чиқади ва Амир Темурнинг таҳсинига са зовор бўлади. Амир Темур «ўғли» Ҳернан ушбу учра-шувдан хотира сифатида ўз исми-шарифига унинг ҳам исмини қўшиб олишини таклиф қилади; шундай ҳам бўлади, зеро юқорида тилга олинган солномада таъ-кидланишича, кейинчалик Ҳернаннинг Аревало яқини даги Рапариегос черкови ҳовлисига қўйилган қабр тошига қуйидаги сўзлар битилади: «Бу ерда қирол Ҳенри III саройининг аъёни ва унинг Амир Темур ҳузуридаги элчиси марҳаматли рицар Ҳернан Санчес до Паласуэлос Тамерлан дафн этилган». Ҳикоя қилиш ларича, Улуғ амир Ҳернанга турклардан олинган авлиё Микоилнинг ажойиб бир ҳайкалчасини хам тортик қил ган; турклар уни византияликлардан тортиб олишган эди. Ҳернан ватанига қайтгач, уни Аревало яқинидаги Паласуэлос де ла Вега черковига хадя килган; узоқ даврлар давомида маҳаллий деҳқонлар ўз қишлоқла рига келган ажнабийларга бу ҳайкалчани «Тамерлан денгиз ортидаги ўлкалардан» олиб келган дейишган. 8 Солномада таъкидланишича, Гомес Боязиднинг Амир Темур қўлига тушган харамидаги канизаклар орасида уч ҳурилиқо насроний қизни кўриб қолади ва Амир Темурдан уларни озод қилиб, Қастилия қиролига туҳфа сифатида жўнатишини сўрайди. Бир қарашда афсонавий туюлган бу воқеа тарихий далиллар билан тасдиқланиши ҳайратлидир. Севилья шаҳрининг қадимий архивларида ҳам Амир Темур элчилиги хусусида ёзувлар сақланиб қолган, зеро қирол шаҳар ҳокимиятига сафар иштирокчилари нинг ётиб-туриши ва озиқ-овкатидаи хабар олиб туришни топширган бўлиб, хокимият мирзаси мехмонлариинг исми-шарифлари ва улар учун таом тайёрлашга кетган маҳсулотлар номи ҳамда миқдорини алоҳида дафтарга қайд этиб борган. Рўйхат бошида гуруҳ раҳбари Пайо Гомес туради, ундан кейин «татарлар қиролининг» элчиси — «турклар қироли»дан тортиб олинган ва қирол Ҳенрига ту-ҳфа қилинган Анжелина де Гресга ҳамроҳлик қилиш топширилган Муҳаммад. Улардан кейин яна 8 Люсьен Кэрэн. Амир Темур салтанати.Т.1999.2 20 -б

уч аёл, беш татар ва турк ҳамда уч шарқ насронийлари қайд этилган. Рўйхатда Ҳернан Санчес номининг йўқлигини унинг элчилар яқинлашиб кела-ётганлиги ҳақида қиролни хабардор қилиш учун ошиқ- қанлиги билан изоҳлаш мумкин. Уч аёлга келсак, улар дан иккитаси: Мария ва Қаталина Анжелина билан бирга тутқунликда юрган аёллар бўлиши мумкин. Амир Темурнинг Муҳаммад ал-Кешийсига келсак, унинг Кастилияда қандай ҳаёт кечиргани ва мезбон лар билан қайси тилда муомала килганлиги хусуси да (бироз юқорида биз тахмин қилганимиздек, араб тилида сўзлашишган бўлса ажаб эмас) маълумотлар йўқ; аммо кирол Амир Темурга янги элчилар юбориш га қарор қилган паптда яна Муҳаммад ал-Қеший пайдо бўлади. Бу иккинчи сафар учун Ҳенри III ўз мулозимлари дан бири бўлмиш Руи Гонсалес де Клавихони, доми никан мазҳабилик руҳоний Алонсо Паесни ҳамда қў- риқчи зобнт Гомес де Саласарни танлади. Қирол Амир Темурнннг элчиси ҳам улар билан йўлга чиқишини буюрди, зеро бу сафар элчилар Жаҳонгир билан учра- шиш учун Самарқандга боришлари лозим эди. Элчи лар ўзлари билан қиролнинг мактубини ва совға-са ломларини олиб йўлга тушишди. Бу элчиларнинг бошқа элчилардан фарқи шунда эдики, сафар натижасида Қлавихонинг қўли билан ёзилган ажойиб бир сафар кундалиги дунёга келди. Мазкур кундаликда улар кезиб ўтган ўлкалар, у ер ларда яшовчи аҳолининг урф- одатлари ва турмуш тарзлари, Амир Темур ҳукмронлиги даврида Самар- қанддаги хаёт ҳамда бу ерда элчилар иштирок этган турли маросим ва зиёфатлар чоғида Амир Темур ва унинг қариндош-уруғлари билан бўлиб ўтган суҳбат ларнинг тафсилотлари аниқ ва мукаммал тасвирланган. Тўртовлон 1403 йил 21 майда Кадикс шаҳрида генуялик савдогарлар кемасига чиқишди. Шу йилнинг октябрь ойида Константинополнинг Пера бандаргоҳига етиб келдилар. Ноқулай об-ҳаво туфайли улар қишни ўша ерда ўтказишга мажбур бўлдилар; ва нихоят, 1404 йил баҳорида Трабзон бандаргоҳига келиб тушдилар, ундан қуруклик бўйлаб Самарқандга караб йўл олдилар. Мана шу ердан бошлаб улар соҳибқирон ўрнатган қатъий тартиб-интизом ҳукмрон бўлган улкан салтанат ҳу дудига қадам қўйдилар. Таркибида Муҳаммад ал-Кеший борлиги

туфайли расмий делегация сифатида қабул қилинган бу гуруҳга барча манзилларда иззат-икром кўрсатилди: уларга бошпана бердилар, янги чопқир отлар билан, қўриқчилар ва ҳатто, анча миқдордаги пул билан таъминладилар, бироқ барча сарф-харажатлари давлат зиммасига олинган чопарлар Самарқанд га элтувчи асосий йўлларда риоя қиладиган тартиб- қоидаларга улар ҳам бўйсунишга мажбур эдилар. Улар юрадиган йўллар ва бунинг учун кетадиган муддат олдиндан белгиланган эди. Европаликлар учун бу муддат жуда қисқа эди. Улар Табриздан Султонияга, Теҳ рондан мовий гумбазлари кўп ва машхур шоир Умар Ҳай ём туғилган шаҳар Нишопургача елдек учиб, заррача тин олмай ва холдан тойиб етиб келдилар. Нишопурда йўловчилардан бири—Гомес де Саласарнинг жони узилди. Шу ерда тупроққа қўйилган бечоранинг тани совуб улгурмасидан чопарлар яна машаққатли йўлга тушдилар. Машҳад ҳам ортда қолди, ҳозирги Афғонис- тоннинг шимолий ҳудудлари кесиб ўтилди, кўхна Балх шаҳрига етилди ва каттакон дарё қирғоғига чиқилди: «жаннатдан оқиб чиқувчи тўрт йирик. дарёнинг бири, деб таърифлайди уни Клавихо (аслида у Самарқанд подшоҳлигининг ва замонавий Ўзбекистоннинг табиий сарҳади бўлмиш Амударё эди). Дарёнинг нариги қирғогига ўтилгач, сафар иштирокчиларига тезликни ка майтиришга ижозат бсрилди. Қирол Ҳенри нкки элчи сининг соглиги ва хатто, хаётлари хавф остида колгаи эди, зеро уч ойлик сафар давомида улар Марказий Осиёда айни ёз ҳукм сурган шароитда отда'икки мипг километр, яъни ҳар куни ўртача қирқ километрдан ортиқрок йўл босардилар. Йўл- йўлакай улар Амир Темурнинг ватани бўлмиш Кеш шахрини зиёрат қил дилар, унинг дарвозаси пештоқига «Қудратимизга шубҳ а қиладиган бўлсанг, биз қурдирган биноларни кўр» деган мағрур шиор битилган «Оқсарой»ни томоша қил дилар. Ва нихоят, Улуғ амир уларнн 1404 йил 8 сентябрида Самарқанд шаҳри деворларидан ташқарида жойлаш ган дабдабали бир саройда расмий қабул қилди. Клавихо бу сахнани ўз кундалигида куйидагича тасвирлайди:

Ҳукмдор (Амир Темур) ҳашаматли уй олдидаги шоҳсупа устида ўтирарди. Унинг ёнидаги фавв сувлари анча баландга отилиб, ҳовузга қайтиб туи ҳовузда эса қизил олмалар сузиб юрарди. У гулсиз шоҳи либос кийган бўлиб, оппоқ телпагининг атроф жавоҳирлар қоплаган катта қизил ёқут безаб турарди.. 9 Расмий қутловлардан сўнг Амир Темур яхширок кў риб олиш учун европаликларни яқинроқ келишларини сўради. У элчиларга одат бўйича мурожаат қилиб, Кастилия қиролининг саломатлигини суриштирди, сафар тафсилотлари билан қизиқди ва уларга : «Салтанати мизга хуш келибсиз!»— деди. У европалик меҳмонларга иззат-икром кўрсатар экан, улар ўз қиролида яхши тасаввур туғдирадиган «ижобий таассурот» олиб қайтишларини истарди. Барча буюк фотиҳлар каби ҳар бир ишининг оқибатини ўйлаб иш қиладиган Амир Темур ҳеч қачон бекордан бекорга ўзига ганим орттирмас, унинг ҳатти-ҳаракати эса ўзи нинг ошкора ёхуд махфий сиёсати манфаатларига бўйсундирилган эди. Кучли насроний давлатлар билан «иттифоқ» масаласига келсак, у туркларнинг Европага таҳдиди тугатилганидан сўнг қандай иш тутишни бил арди, зеро у Анқара жангидан кейин Генуя ва Венецич кемалари тутган сиёсатни — мағлубиятга учраб қочаётган усмонли туркларнинг бир қисмини нариги қир ғоққа ўтказиб қўйганларини жуда яхши биларди. Ҳенри III нинг элчилари Сам арқандда икки ярим ой туришди. Улар тантана ва зиёфатларга таклиф қи- линдилар, ҳукмдор уюштирган қабул маросимларига қатнашдилар, бемалол кўнгилхушлик қилдилар, кўрган нарсаларини ёзиб олдилар. Улар Самарқандни ҳукмдор билан хайр-хўш килмай ва ўз қиролларига жавоб мактуби олмай тарк этдилар. Бу пайтда Амир Темур ўзининг Чин устига қиладиган юриши тайёргарликлари билан қаттиқ банд эди. Ҳукм дор энди Шарқ томон ошиқарди; зеро оврўполиклар билан муносабатлар энди тарихга айланган, Клавихо билан биродар Алонсонинг уни кўришга интилишлари ишни фақат бузиши мумкин эди, холос. Амир Темур билан юзма-юз учрашган Клавнхонинг «Энрике III нинг 9 Клавихо. Кундалик. Т. 2007 .2 20 -б

топшириғига биноан Буюк Амир Темур саройига қилган элчилигим маршрути» номли бу ғаро йиб саргузашт қиссаси мана шундай тугади. Мазкур асар ўзининг классик испан тили ва адабиётининг шакл ланишига қўшган ҳиссаси учун бутун дунёга танилади. Клавихо орзу қилганидек, бу китоби туфайли у инсоният хотирасидан абадий жой олди, бирок вата- нига кайтгач унинг кисмати нима бўлди? Шон-шухратига кўмилган адиб отаси Ҳенри III нинг ўрнига тахтга ўтирган қирол Хуанга садоқат билан хиз мат қилди ва элчиликдан қайтиб келганидан олти йил кейин 1412 йил 2 апрелда Мадридда оламдан ўтди. У ўз она шаҳрининг Сан Франсиско монастиридаги кат та черковга дафн этилди. Унинг мармар билан қоплан ган хилхонаси тепасига тошдан ясалган бюсти ўрнати либ, унинг этагига эса Клавихолар хонадонинг тўрт- бурчак ичидаги ярим ой тасвирланган оилавий рамзи туширилган эди. Қабртошидаги ёзув унинг Ҳенри III томонидан Амир Темур ҳузурига элчиликка юборганини эслатиб турарди. 10 Орадан бир неча йил ўтиб, унинг қабрини бир оз нарига суриб, очилган жойга қиролича Дона Хуанани дафн этдилар. 1580 йили унинг қолдиқларини черков минбарига туташ девор ичига жойладилар; 1760 йили черковни бузиб, қайта қуриш чоғида Клавихонинг излари абадий йўқолди. II .2. Амир Темур ва Франция кироли ўртасидаги муносабатлар Икки бағоят муҳим сабаб Франция қироли Карл VI ни туркларга қарши курашда Амир Темур билан иттифоқ тузишга ундарди: француз зодагонларидан тузилган қўшиннинг 1396 йили Боязид томонидан Ни кополда маҳв этилиши алами ҳамда худди шу йили ўз шарқий ҳудудлари тақдирини француз ҳукмдорн қўлига топширган Генуя вассаллигини қайта тиклаш умиди. Қатор иқтидорсиз ёхуд омадсиз ҳокимлардан наф чиқмагач, Карл VI 1401 йили Генуяга обрў-эътиборли зодагонлардан бири, қаттиққўл ва садоқатли ижрочи маршал Бусикони ҳоким этиб тайинлади. Бусико Ни копол муҳорабасидан омон қолган саноқли 10 Люсьен Кэрэн. Амир Темур салтанати.Т.1999.2 22 -б

француз лардан бўлиб, туркларнинг ашаддий душмани ҳисоб ланарди. У исёнкор генуяликларни тезда тиз чўктирди. Маршал яқинда усмонлиларга қарши яна бир жан говар юришдан қайтиб келганди. 1399 йил у атиги минг кишилик лашкарга бош бўлиб Эг-Мортдан олти кемада йўлга чикқан ва Константинопол қамалини ёриб ўтишга муваффақ бўлган эди. У Венеция ва Ро досдан ёрдамга келган бир неча кема билан ўз қўши кини мустаҳкамлаб, турк қирғоқларига қатор шиддатли хужумлар уюштирган, кўп ерларни вайрон қилган, аҳоли орасида ваҳима уруғини сепиб, истеҳкомларни забт этган ёхуд кулини кўкка совурган ва бу билан Боя зидни Базелиус салтанати пойтахтини қамал қилиб турган кўшинларндаи бир кисминн ўзнга к.арши таш лашга мажбур килган эди. Бусико Генуянинг ҳокими бўлгач, шахарнинг Шарқ даги ямлоклзри тақдири билан шуғулланди; у амалга оширган биринчи тадбир Генуянинг Азов денгизи бўйи- даги, Қримдаги, Шио, Фамагуст ва Перадаги савдо марказларига тафтишчилар юбориш бўлди. У ўз ха баргўйлари орқали Осиёда бўлаётган воқеа-ходисалардан огох бўлиб турди ва ўз навбатида Карл VI га мун тазам ахборот бериб турди. Айнан мана шу сабабдан Франция кироли Амир Тсмурнииг ўз салтанатининг гарбий худудларида жой- лашган давлатлар устига зафарона юришидан ва у билан Боязид ўртасида тўкнашув содир бўлишидан хабардор эди. Шу тўқнашув арафасида у Византия элчиси, доминикан мазҳабилик рухоний Франсуа орка- ли Улуғ амирга мактуб йўллади ва агар у туркларга ҳужум қиладиган бўлса, генуяликлар ва уларнннг хар- бий денгиз қўшинларининг ёрдамини ваъда килди. Чиндан ҳам кўп ўтмай Амир Темур Туркия ҳудудла- рига кирганида Бусиконинг амри билан Пера қалъаси деворларида Мовароуннаҳр ҳукмдорининг туғи ҳилпи- ради; бу билан Франция қироли ва Генуя шаҳри про тектори Боязидга қарши курашда Улуғ амир билап иттифоқ тузганлигини қатъий маълум қилди. 1403 йил июнь ойининг бошида Парижда рўй бер ган кизиқарли бир воқеани ҳам Франция қироли ва Амир Темур уртасидаги яқинлашув сиёсати билан боғ- лаш мумкин. Гўё Амир Темур томонидан йўлланган доминикан ордени (мазҳаби) руҳонийси Султониянинг Жан исмли епископи Карл VI га ишонч ёрлиқларини

топ-ширди, зархал ҳарфлар билан битилган ёрлиқнинг би рида Улуғ амирнинг «Рости—русти» шиори битилган кичик шахсий муҳри босилган эди. Одатда бошқа мамлакатларнинг ҳукмдорларига би тилган мактубларда қўлланиладиган мақтов-олқиш лардан холи ва ўта расмий оҳангдаги бу мактубда Амир Темур икки мамлакат ўртасида савдо-сотиқни ривожлантириш нияти борлигини, Францияга борган ўз тижоратчиларига қирол раҳнамолик қилса, унинг салтанатига келадиган насроний савдогарларга шахсан ўзи панох бўлишини маълум қилган эди. У ўз ҳузурига киролнинг мактубини олиб келган руҳоний Франсуадан Франция қиролининг кудрати хусусида эшитганини, рухоний уз кироли қудратли қўшинга бош бўлиб йўлга тушганини ва Амир Темурнинг ҳам ғанимлари бўл миш душманларини ер билан яксон қилганини ҳам сўзлаб берган экан. Бу, албатта, руҳоний хаёлотининг маҳсули бўлиб. у Бусико амалга оширган хужумларнп купиртириб. бўрттириб, бундан ўз элчилиги обрўсини кўтариш учун фойдаланганди. Амир Темур мактубини тугаллар экан, киролни қизиқтирган бошқа саволларга ўз элчиси жавоб беражагини маълум қилганди. Қироллик солномачиларнинг таъкидлашича, Карл VI олис Шарқдан келган бу сирли рухонийнинг ҳикоя сидан шу қадар таъсирланганки, ундан шу гапларни сарой аҳлига хам айтиб беришини илтимос қилган. Оппоқ соқолли, сўзамол руҳоний ўзининг хаяжонли ҳикоясини Амир Темурнинг турклар устидан ғалаба қ озонганини маълум қилиш билан бошлади, сўнг Боязидни банди қилиб, барча насроний асир ва асн-раларни озод этганини сўзлаб берди. Шундан кейин руҳоний Амир Темурнинг савдо-сотиқни йўлга қўйиш ҳақидаги таклифи насроний қироллар учун ҳам ман фаатли бўлишини исботлаб берди, зеро бу қудратли соҳиби тахт билан имзоланажак дўстлик шартномаси унинг салтанатидаги ҳозирча мушкул аҳволда кун кў раётган насронийларнинг ҳам ҳаётини яхшилашга ёр- дам беради. Орадан бир неча кун ўтгач, Карл VI Султония епископининг қўлига Амир Темур учун мўлжалланган жавоб мактубини топширди. Ушбу номада қирол ирқий ва диний фарқлар мамлакатлари ўртасида савдо-сотиқни йўлга қўйишга тўсиқ бўлолмаслигини билдириб, унинг ўзи Францияга келадиган тижоратчиларни

ўз паноҳига олишини ҳамда Амир Темурдан Шарққа тижорат иш- лари билан борадиган ўз фукароларига нисбатан худди шундай йўл тутишни илтимос қилган эди. 11 Кўп тилларни пухта билувчи, тахминларга қараган да итальян миллатига м ансуб руҳоний Венеция ва Генуя томон қайтиб кетишидан олдин «Амир Темур хакида хотира» номли кичик бир рисола ёзишга ҳам улгурди ва уни кўп нусхада атрофидаги одамларга тарқатиб чиқди. Бизгача француз тилидаги асл нусхаси ва лотинча таржимаси сакланиб қолган бу бебаҳо ҳужжатнинг мақсади барча қизиқувчиларни Осиёнинг янгн хукмдорининг кискача тарихи билан хамда у Оврўиодан олишни ихтиёр этган «махсулотлар» рўйхати билан таништиришдан иборат эди. Амир Темур билан якиндан мулоқотда бўлган унинг замондоши томонидан битилган ушбу матнда соҳибқирон хақидаги киммат- бахо маълумотлар ўрин олган. Бундан ташқари, Сул тониянинг епископи хам сохибқироннинг фуқароларидан бири бўлган, зеро Эроннинг шимолида жойлашган ушбу шаҳар Амир Темур салтанатига карарди. Ушбу «Хотира»да оташин хикоячи Улур амир шахси нинг айрим ажралиб турувчи хусусиятларини тилга олади. У дастлаб сохибкирон исмининг аниц этимоло- гиясини келтиради: Тсмурбск исми «темир» ва «бек» сўзларидан олинган бўлиб, «темир ҳукмдор» деган маъ- нони англатади: «Тамерлан» сўзи эса форсча салбий бўёққа эга бўлиб, «Темур оқсоқ» деган маънони билдириб , ўзи томонидан лотин тилига таржима қилинган мактубларнинг асл матнларини усталик би лан бузиб кўрсатганининг шоҳиди бўламиз. Ҳеч шубҳа йўқки, у бу ишни ўз элчилигининг ҳақиқий моҳиятини «ошириб», Франция қиролига ижобий таъсир кўрсатиш ниятида қилган. Кўриниб турибдики, истаган чора қи диради... II .3.Шоҳруҳ ва Улуғбек даври элчилик алоқалари. Ҳиндистон, Хитой, Мўғулистон, Миср ва Европанинг бир қатор мамлакатлари билан савдо ва элчилик алоқалари Шоҳруҳ ва Улуғбек даврида ҳам давом этди. Айниқса Хитой, Ҳиндистон билан яхши қўшничилик 11 Амир Темур Жаҳон тарихида.Париж.1996.2 05-б.

муносабатлари, иқтисодий алоқалар ўрнатилганди. Яхши муносабатлар баъзан урушлар билан ҳам алмашиниб турарди. Ҳижрий 832 йилга қадар (1428-1429 й.) Шоҳруҳ ва Улуғбек қорақўюнли туркманлар, афғонлар, Оқ Ўрдалик кўчманчи ўзбеклар билан узоқ, муттасил, қаттиқ кураш олиб боришларига тўғри келди. Бу кураш гоҳ у тараф, гоҳ бу томоннинг устунлигида ўтар ва бу урушлар кўчманчи қабилаларнинг Хуросон ва Мовароуннаҳрга доимий қилиб турадиган урушларнинг олдини олишга қаратилган эди. Бундан ташқари, ҳар икки томон ўз олдига сиёсий таъсирини қўшнисига ўтказиш вазифасини қўйганди. Мовароуннаҳрнинг Мўғулистон ва Оқ Ўрда (Ўзбек улуси) билан бўлган ўзаро сиёсий муносабатлари темурийлар давлатининг ижтимоий - сиёсий ҳаётида алоҳида ўрин эгаллайди. Мўғулистонда исён ва ўзаро низолар бошланди. Хизрхўжа вафот этиши билан (1398-99 й.) унинг ўғли Мухаммадхон феодал низоларни бартараф эта олмасдан, охир-оқибатда ўлдирилди. Бу воқеаларни зийраклик билан кузатиб турган Шоҳруҳ ва Улуғбек Кошгарда темурийлар ҳокимиятини тиклашга қарор қилдилар. Бу ерда Темур вафотидан сўнг дуғлат қабиласидан бўлган кудратли Мўғулистон амири Худойдоднинг набираси амир Саъид Али ҳокимиятни маҳкам қўлда тутиб турган эди. Кошғар учун кураш яна шунинг учун ҳам зарур эдики, Фаргонада темурийларнинг ноиби Мирак Аҳмад Улуғбекнинг ҳокимиятини тан олишни истамас ва унга қарши очиқ кураш олиб борарди. Саъид Али ва мўгуллар эса куч тўплаб туришарди. Ҳижрий 817 й. (1414-15) Улуғбек муҳим мажлис ўтказиш баҳонаси билан Мирак Ахмадни Самарқандга чақириб, уни бир ёклиқ қилмоқчи бўлди. Бироқ бу уриниш муваффақиятсиз чиқци. Шундан сўнг Улугбек Андижонга қўшин тортди. Мирак Аҳмад бўлса Фаргонанинг мустаҳкамланган шаҳарлари - Ахсикат, Андижон, Ўш, Ўзгавдда ҳарбий куч қолдириб, аввалига Олой водийсига, сўнфа у ердан мўғуллар ҳузурига Кошғарга қочиб борди. Улар Мирак Аҳмадни нафақат илиқкутиб олдилар, балки Саъид Алининг ўзи у билан бирга Улуғбекка қарши отланди. Бу орада Фаргонадан, Мирак Аҳмад

қочганидан кейин, Улуғбек Ахсикат ва Андижонни хойнаҳой қаршиликсиз эгаллаган ва бу шаҳарларга амир Муҳаммад Тобон ва Мусо акани тайинлаб, ўзи Самарқандга қайтган. Бирок у Фарғонани қўлда тутиб туролмади. Фарғонада Улугёекнинг йўклигидан фойдаланиб Мирак Аҳмад ва Саъид Али Андижон яқинида темурий қўшинларини енгиб, Саъид Али Мўғулистонга кетган, Мирак Ахдоад эса яна Кошғарга қайтган. Улуғбек нафақат Фарғонада, балки Кошғарда ҳам мустаҳкам ўрнашиб олиш учун кулай фурсат кутаётганди. Фурсат хижрий 818 й. (1415 й.) Муҳаммадхон ўлдирилгандан сўнг етиб келди. Улуғбек Кошғарга амирлардан Сидциқ Али такрит ва Али Тоғойилар бошчилигида қўшин жўнатди ва мамлакатни ўзига бўйсундириб олди. Мирак Аҳмадга келсак, бунгача у Ҳиротга, Шоҳруҳ ҳузурига чақиртирилиб, Маккага, ҳаж сафарига жўнатилди. Мирзо у ердан қайтмади. 12 Улуғбекнинг Мўғулистонга юриши Шоҳруҳ учун фойдали эди, чунки у ўзига қарши Форсда исён кўтарган Мирак Аҳмаднинг акаси Искандарга қарши кескин кураш бошлаганди, Бадахшон шоқи Баҳоуддиннинг мў^уллар билан тобора яқинлашуви эса Шоҳруҳни ташвишлантирмоқца эди. Абдураззоқ Самарқандий Шоҳрухнинг Кошгар забт этилиши билан Ҳиротга келган Улугёек шаънига айтган хдмду санолари ҳақида ҳикоя қилади. Хизрхўжанинг набираси Нақши жаҳон ҳукмронлиги йилларида (1415- 1418), Мовароуннаҳр билан Мўғулистон ўртасида озми-кўпми яхши қўшничилик муносабатлари ўрнатилди. Ҳижрий 821 йилнинг сафар ойида (1418 йил март ойи) Нақшижаҳон билан Хизрхўжанинг бошқа бир набираси Вайсхон ўртасида ҳокимият учун кураш бошланиб, Нақшижаҳон мағлубиятга учраб, ўлдирилган. Мўғулистон тахтини эса Вайсхон эгаллаган. Бу воқеа орадан бир ой ўтгач, Самаркандда ҳам маълум бўлди. Бу хабарни Улуғбек томонидан Қошғар ҳокими этиб тайинланган Сиддиқ баҳодир етказган. Улуғбек бу хабарни олгач, 1416 йилдан бери Самарқандда тутқунликда бўлган барча мўғулларни озод қилишни буюрди. Улуғбек томонидан 12 Темур ва Улу ғбек.даври тарихи. Т.1996. 26-б.

Қошғарда асир олиниб, шундан бери Самарқандда фахрий асир сифатида турган Саъид Али ҳам ўшанда озодликка чиқди. Улуғбекнинг бу хатти- ҳаракатлари Мўғулистондаги ўзаро низоларга ўз манфаати йўлида аралашиш мақсадида қилинган бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Бу орада у ердаги феодал низолар қайтадан авж олди. Ҳижрий 822 й. ражаб ойининг охирида (1419 й. 22 августда) Вайсхонга қарши дуғлат амири Худовдод ва унинг тарафдорлари қўзғалди. Шаъбон ойининг охирида (1419 й. сентябрида) Улуғбек кўшинга бош бўлиб амир Арслонхўжа тархон, Ёдгор, Маҳмуд тархон ва бошқалар билан биргаликда, Мўғулистонга юриш қилди. Фараз қилишларича, амир Худойдоднинг хатти- ҳаракатларида Улуғбекнинг қўли бўлган. Аммо бу юриш амалга ошмай қолди. Улугбек Маҳмуд тархон қўмондонлиги остида Кошғарга қўшин жўнатиб, ўзи Самарқандга қайтиб келди. Манбаларнинг хабар беришларича, бунга Шоҳруҳнинг Ироқ ва Озарбайжонга уюштирган катта юриш ва Кошғардаги ғалаёнлар сабаб бўлиб, шу боисдан отаси Улугбекдан қўшин билан мадад беришини сўраб, амру фармон юборган. Улуғбек ўша пайтда Хоразмнинг шимоли-шарқий ва шимоли-ғарбий қисмига мунтазам равишда ҳужум уюштириб турган кўчманчи ўзбекларга қарши курашаётган Шохмаликни ҳам қўллаб-кувватлаб туриши керак эди. Бунинг устига, гарчи Улуғбек яширинча унинг рақибларини қўллаб туришини давом эттирса-да, Вайсхон Улуғбек билан битим тузишга эришди. Ҳижрий 824 йил жумоди ул-аввал ойининг охирида (1421 й. 2 июнда) Самарқандга эътиборли дуғлат амирларидан Жаҳоншоҳ ёрдам сўраб келди ва Улугбек тарафидан кутиб олинди. Худци шу пайтда ана шундай илтимос билан Худоццоднинг ўғли Қулмуқаммад ҳам Самарқандга келган эди. Ҳижрий 824 йил жумоди ул-охир ойининг ўртасида (1421 й. 18 июдца) Улуғбек катта қўшин бипан Мўғулистонга юриш қилди. У Қорабулоққача бориб, у ёғига амирларини илғор қилиб жўнатди. Асосий кучлар Улугбек билан Қорабулокда қолди. Ҳижрий 824 йил ражаб ойининг охирги кунларида

(1421 й. 29-30 июль) Улуғбек ҳузурига сулҳ таклиф қилиб Шермухаммадцан элчилар келди. Манбаларда ўшанда сулҳ тузилгани ёки тузилмаганлиги ҳақида маълумот учрамайди. Фақат шуниси маълумки, Улуғбек юришни тўхтатиб, Самарқандга қайтди. Бироқ мўғул элчиларини қўйиб юбормасдан ўзи билан бирга Самарқандга олиб кетди. Улар фақат 824 ҳ. й. зулҳижжа ойининг 13-куни (1421 й. 10 декабрда) Кошғар орқали қайтдилар. Кўриниб турибдики, Мўғулистондаги ўзаро низоларда Вайсхоннинг қўли баланд келган. Шермухаммад билан Вайсхон ўртасида олий ҳокимият учун бўлган кураш қандай кечганлиги хақида манбаларда баъзи маълумотлар сакланиб қолган. Бу маълумотларга қараганда, Вайсхонни кўпгана кабила етакчилари, жумладан Худойдод ва илгари Самарқанддан тутқинликдан кочган Саъид Али қўллаб-қувватлашган. Вайсхон ва Саъид Али Шермухаммад қўшинига Қангли деган ерда тунги ҳужум уюштирганлар. Шермуҳаммад қочиб кутилиб, орадан бир оз вақт ўтгач Самарқандда пайдо бўлди. У билан бу ерга Худойдоднинг ўғли Қулмуҳаммад ҳам бирга келган. Улар тўрт ой мобайнида Самарқандда фахрий асир суратида турганлар. Улуғбек Шермуҳаммадни фақат ҳижрий 824 йил зулҳижжа ойининг 16-куни (1421 й. 13 декабрь куни) қайтариб юбориб, унга Кошғар орқали қайтишни маслаҳат берган. Кейинги воқеаларнинг кўрсатишича, Улуғбек Шермуҳаммадни Вайсхонга қарши курашида қўллаб-қувватлаган ва Андижондаги ноиби амир Абуллайс ва Кошғардаги ноиби Пир Али Такритга унга қуролли ёрдам кўрсатишни топширган. Кураш тўрт ой давом этиб, Вайсхон ва тарафдорларининг мағлубияти билан тугаган. Ҳижрий 825 й. жумоди ул-аввал ойининг бошида (1422 й. 23 апрель куни) Шермуҳаммад яна Мўгулистон тахтига ўтирган. Шундай қилиб, Улуғбек ўзининг азалий мақсадига - Мўғулистон тахтига ўз одамини ўтқазишга муваффак. бўлди. Бироқ Шермуҳаммад орадан бир оз вақт ўтгач, Улугёекнинг ҳақ-ҳуқуқини тан олишдан воз кечди, бу ҳам етмагандай темурийлар давлатининг, айниқса Кошгарнинг ички ишларига аралаша бошлади. Бунга Кошғар ноиби Пир Али Такритнинг ўғли

Мўгулистонга қочиши ҳам (1424) гувохдик беради. Улуғбек уни қайтариб беришни талаб қилди, бироқ Шермухаммад унга рад жавобини берди. Бу Улугбекнинг Мўғулистонга янги юриш кллишига бир баҳона бўлди. Юриш хижрий 827 йил зулқижжа ойининг дастлабки кунларида (1424 йил 25-26 октябрда) бошланган, Ноябрь ойида Улуғбек Шоҳруҳияга етиб келиб барча випоятлардан қўшин тўплашни буюрган. Қўшиннинг ўнг қаноти Хари Малик ва Шайх Абу Саъид бошчилигица Андижон атрофларида қишлаши, сўл қанот Султон Увайс барлос, хожа Юсуф ва Таваккал барлос бошчилигида Ўтрор яқинццаги Қорасомонда, кўшиннинг маркази эса, Улугбекнинг ўзи бошчилигида Шоҳруҳиянинг ўзида қишлаши тайин этилди. Улуғбекнинг қўшинлари 1425 йил февраль ойида Мўғулистонга отланди. Ашпара ва Оқсувда қўшин мўғул амирларидан Иброҳим ва Жаҳоншоҳнинг кучларини тор-мор келтирди. Бу амирлар ўртасидаги низолар қуролли тўқнашувга олиб кедци, Улуғбекнинг ғалаба қилишини енгиллаштирди. Юриш 1425 йилнинг июнь ойигача давом этиб, Улуғбекнинг тўла ғалабаси билан тугади. У бу юришда Шермуҳаммад турган Юлдуз деган ергача борди. Улуғбек Самарқанддан Мўғулистонгача қайси йўл билан борган бўлса, худди шу йўл билан орқага қайтди; 1425 йилги юриш Улуғбекнинг йирик, аммо сўнгги ғалабаси эди. Унинг кўчманчи ўзбеклар билан кураши охир-оқибатда тўла муваффақиятсизликка учради. Лекин, Вайсхоннинг иккинчи маротаба ҳукмронлиги даврида давом этган низолар ва XV аср бошида Еттисувга бостириб кирган қалмокларга қарши курашига тўғри келганига қарамай, мамлакат ўз мустақиллигани сақлаб қолди, Вайсхоннинг вориси Исобугохон даврида эса мўғуллар амир Саъид Али бошчилигида темурийлардан Кошғарни тортиб олдилар ва Фарғонага босқинчилик юришларини давом эттириб турдилар. Бундай аҳволда Шоҳруҳ ва Улугбек, шунингдек Дашти қипчоқдаги ўзбек хукмдорлари бир-бирларини кучсизлантиришга интилдилар. Тарафларнинг ҳар бири имконлари борича ракиби ҳудудидаги ўзаро низолар ва

валиахдларнинг тож- тахт учун курашларини қўллаб-кувватлаб турдилар. Кўчманчилар ҳужумининг сабаби (улар кўпинча қиш фаслида ўтказиларди) чорва учун ем-хашак ва ахолиси учун озиқ-овқат ва кийим- кечакнингтанқислигидан эди. Кўчманчилар Мовароуннаҳрга бостириб кириб, Самарқанд ва Бухорога беш фарсах (30-35 км) етмай атрофдаги туманларни талон-тарож қилиб, аҳолининг мулкини талаб, ўзларини асир қилиб ҳайдаб кетардилар. Ўзбек улусининг тарихи ҳам шу давр билан боғлиқ. Маълумки Урусхон (1361- 1375)нинг ўғилларидан Куйричоқ ўғлон (шарқ муаллифлари уни ўзбеклар мамлакатининг хукмдори деб атайдилар) Темур билан Тўхтамиш ўртасида қаттиқ уруш бораётган йилларда жўчилардан Қутлуғ Темур билан Амир Темурнинг хузурида эди. 1395 йили Терек дарёси водийсида Тўхтамишни тор-мор келтирган. Темур Идил (Волга)дан ўтиладиган кечувга е^гиб келганда, Урусхоннинг ўғли Куйричоқ ўғлонга ўзини қўриқлаб турган ўзбек жангчиларидан бир қисмини ажратиб берди ва унга Жўчи Улуси (Олтин Ўрда)ни инъом қилди. Бироқ Улусда Куйричоқ ўғлон билан бошқа яна бир Жўчи - Қутлуғ Темур ўртасида ҳокимият учун кураш бошланди. Ҳижрий 812 йилда (1409-10 йилда) ўзбек улусида Чингиз ўғлон ҳукмдорлик қилиб, у хижрий 819 йилнинг бошида (1416 й.) Тўхтамишнинг ўғли Жабборберди томонидан тахтдан туширилди. Ҳижрий 821-822 йилларда Ўзбек улуси устидан хукмронлик килишга Куйричоқ ўғлоннинг ўғли Бароқ ўғлон ва Туға Темурнинг авлоди Улуғ Мухаммад (Муҳаммадхон) даъвогарлик килдилар. Охир-оқибатда 1419 йилнинг февраль-март ойларида Улуғ Муҳаммад голиб келди. Бароқ ўғлон Самарқандга қочиб бориб Улугбек саройидан бошпана топди. Улугбек унга курол билан ёрдам беради. Бароқ ўғлон Ўзбек улусига қадам кўйгач, орқасидан қўшин билан Улугбекнинг ўзи отланди. 1419 йилнинг февралидаУлуғбек Сирдарё бўйидаги Шоҳруҳия қалъаси қаршисидатўхтаб, ойнинг охирида нариги қирғоққа ўтди. Орадан бир оз вақт ўтгач, улусда бошланган ғалаёнлар хақида хабар етиб келди ва Улу*бек Самарқандга

қайтди. Бароқ ўғлон бўлса Улуғ Муҳаммаддан мағлубиятга учраб, узоқ муддат Ўзбек улуси сарҳадларида тентираб юрди. Шуниси эътиборга моликки, Шоҳруҳ ўша йиллари Бароқ ўғлонни қўллаб- қувватлаган ўғлига қарама-қарши ўлароқ Улуғ Муҳаммад билан дўстона муносабатлар ўрнатди ва бу билан Ўзбеклар улусидаги ўзаро низони қувватлади. Ҳижрий 823 й. шаъбон ойининг охирвда (1420 й. 8 сентябрь куни) Самарқавдга Бароқ ўғлоннинг элчиси Сўфи ўғлон келиб Улуғбекка катта туҳфалар топширди ва бу билан ўз ҳукмдорига янада фаолроқ ёрдам ундиришга ҳаракат қидди. Ўзбек улусида феодал гурухлар ўртасидаги низо ва муттасил давом этиб турган курашлар натижасида Улуғ Муҳаммад тахт тепасида узоқ қололмади. Бароқ ўғлон УлуИэекнинг ёрдамида бутун Ўзбек улуси устидан ўз ҳукмронлигини ўрнатди. Улуғбек эндиликда Ўзбек улуси тепасига ўз кишисини ўтқизиб олганлигига ишончи комил эди. Бироқ, Бароқхон Улуғбекнинг умидларини пучга чиқарди. Бароқхон Улуғбекнинг ёрдамида Ўзбек улуси тахтига чиқиб олгач, олий хокимиятга даъвогарларни бир-бир енгиб, шу қадар кучайиб кетдики, ҳатто Сирдарёнинг ўрта окимидаги темурийларга қарашли шаҳарларга ҳам кўз олайтира бошлади. Оқ Ўрданинг илгариги пойтахти, йирик шахар Сигноқни босиб олди. Улуғбекка юборган ўз номасида эса Сиғнок вилояти қонунан Урусхон авлодига тегишли эканлиги билан бу қилмишини окламоқчи бўлди. Бароқхоннинг агрессив хатти-харакатлари охир-оқибатда Улуғбек билан урушга олиб келди. Улуғбек ва Шоҳруҳ томонидан унга ёрдамга юборилган Муҳаммад Жўқий қўшинлари билан Бароқхон қўшини ўртасидаги жанг Улуғбек ва Шоҳруҳ қўшинларининг тор-мор келтирилиши билан тугади. Кўчманчи ўзбеклар уларни то Самарқавд атрофигача қувиб келди, Сирдарёдан жанубда жойлашган Мовароуннаҳр қишлокларини талон-торож қилиб, сўнг ўз юртларига қайтиб кетдилар.

1427 йилнинг июл ойида Шоҳруҳ қўшин билан Мовароуннаҳрга қараб жўнади. Икки юзта кема билан Амударёдан кечиб ўтиш сал кам бир ой вақтни олганлигининг ўзи бу қўшин нақадар катта бўлганидан далолат беради. Бироқ, кейинги воқеаларнинг кўрсатишича, Шоҳруҳ Ўзбек улусини - бир пайт Темур килганидек бўйсундириб олмоқчи эмасди. Шоҳруҳнинг ҳаракати огохлантирувчи, ҳимоя тарзида бўлиб, кўчманчи ўзбекларнинг янги хуружларининг олдини олиш мақсадида қилинган бўлиши керак. Сиғноқ жангидаги мағлубият сабабларини текшириб ва айбдорларни жазолаб, Шоҳруҳ 1427 йилнинг 5 сентябрида Самарқанд шахрини тарк этди. Бароқхонга келсак, у Ўзбек улуси тахтида узоқ ўтирмади. Ҳижрий 832 (1429) йилда у сирли бир вазиятда вафот этди. Унинг ўлимидан сўнг Ўзбек улуси билан темурийлар давлати ўртасидаги муносабатлар қандай бўлганлиги қоронғу. Орадан тўрт йил ўтгач, кўчманчи ўзбеклар Абулхайрхон бошчилигида Мовароуннаҳрга яна бостириб кирдклар ва бу гал Хоразмнинг жануби-ғарбий қисми ва унинг пойтахти Урганчни босиб олдилар. Шоҳруҳ бу пайтда Озарбайжонда Қорақуюнли туркманлар билан ожр жанглар олиб бормокда эди ва шу сабабдан кўчманчи ўзбекларнинг Хоразмга босқини муносабати билан жиддий чора-тадбир кўра олмади. Хоразмнинг босиб олинишига Улуғбек қандай муносабатда бўлганлиги тафсшюти ҳақида манбаларда бирон маълумот йўк.. Фақат шуниси маълумки, 1431 йил ёзида у Сарахсга, отаси ҳузурига шошилинч суратда келиб, чамаси у билан вужудга келган вазият ва босқинчиларга қарши биргаликда олиб бориладиган, кураш тадбирларини келишиб олган. Қиш фаслида Бухорода бўлатуриб, Улугбек Дашти қипчоқ ва Мў|улистон томонга амирлари бошчилигида кўп сонли қўшин жўнатган. Шундан кўринадики, бу вақтларда Улуғбек мудофаа сиёсатини олиб борган. Кўчманчи ўзбеклар Хоразмда узоқ вақт тура олмадилар ва орадан бир оз вақт ўтиши бипан уни тарк этишга мажбур бўлдилар. Бу Шоҳруҳнинг кўчманчи ўзбекларга қарши кўп сонли қўшин йиғаётганлиги билан боғлиқ

бўлса керак. Абулхайрхоннинг Хоразмни тарк этишига бошқа бир сабаб ҳам бор. Ўша пайтда унга қарши Кичик Муҳаммаднинг ўғиллари: Муҳаммадхон ва Аҳмадхон бош кўтаргандилар, улар ўша пайтда Орол бўйи даштларида кўчиб юрар ва Ҳожи тархон (Астрахон)га эгалик қилардилар. Улар Абулхайрхон улусига бостириб кириш хавфини туғдирмоқда эдилар. Кўчманчи ўзбеклар Хоразмни 1435 йили яна талон-тарож қилишди. Орадан кўп вақт ўтмай, ўзбекларнинг етакчиларидан Мустафохон Хоразмда мустаҳкам ўрнашиб олди. Шу йиллари кўчманчи ўзбеклар Мозандарон ва Журжонга тез-тез ҳужум қилиб туришди. Шу сабабдан Шоҳруҳ йил бўйи ўша вилоятларда катта қўшин тутиб туришга мажбур бўлди. Темурийпар империясининг шимолий вилоятлари ҳам шундай хатарга дучор бўлмокда эди. Шунинг учун Улугбек ҳар йили қиш фаслини қўшин билан Бухоро ёки Шоҳруҳияда, ёхуд Тошкентда ўтказишга мажбур бўлганди. Шунга қарамай, кўчманчи ўзбеклар ҳар қишда Мовароуннаҳрнинг ўтроқ вилоятларини, шунингдек Эроннинг шимолий вилоятлари бўлган Мозандарон ва Журжонни талон-тарож қилардилар. Шоҳруҳ ҳижрий 850 йил зулҳижжа ойининг 25-куни (1447 й. 12 март куни) Райда ўрнига ворис белгилашга улгурмай вафот этди. Тирик бўлган ўғиллардан каттаси Улуғбек эди, шунинг учун у отасининг қонуний вориси ҳисобланарди. Бироқ, Шоҳруҳ хаётининг сўнгга йилларида набираси, Улугбекнинг ўғли, тажрибали, жасур ва саркардалик сифатларига эга бўлган Абдуллатифга алоҳида меҳр-муҳаббат билан қараб унга алоҳида эътибор бериб қолганди. Ҳижрий 845 йил (1441) даёқ Шоҳруҳ Самарқандга одам юбориб Абдуллатифни Ҳиротга олдириб келган эди. Бундан Шоҳруҳ ўз тахтини Абдуллатифга бермоқчи бўлганлигини, гарчи буни исбот қилиб бўлмаса-да, фараз қилиш мумкин. Эҳтимол у кўп вақтини шш-фанга, севимли машгулоти астрономияга сарфлаётган Улуғбекдан кўра шижоатли, ҳарбий ишга лаёқатлироқ бўлган Абдуллатифни афзал кўргандир.

Абдуллатиф бирмунча вақт сипоҳсоларлик вазифасини эгаллаб турди, аммо, Шоҳруҳ вафотидан сўнг мансабндан олиниб, Ҳиротга келтирилди ва ҳатто вақтинчалик Ихтиёриддин калъасига қамаб қўйилди. Улугбек Шоҳруҳнинг вафот этгани ва тахтга Алоуццавла ўтирганлигини Абдуллатиф юборган элчвдан эшитди. У шошилинч равишда Хуросон устига юриб, Амударёдан ўтди ва Балх билан Чечактуни эгаллади. Улугбек билан Алоудцавла ўртасида Шоҳруҳнинг тож-тахти учун узоқ ва оғир кураш бошлавди. Яқиндагана ягона, бир бутун бўлган темурийлар салтанати Шоҳруҳ вафотидан сўнг яна парчаланиб кетди. Ғарбий Эрон ва Форсга Муҳаммад Султон ўрнашиб олди, Журжон ва Астробод Абулқосим Бобурнинг, Хуросон эса, Ҳирот шаҳари билан, Алоуддавланинг қўлига ўтиб қолди. Амударёнинг ҳар икки қирғоғи бўйлаб жойлашган ерлар - Балх, Хутталон, Қундуз, Арҳанг, Солисарой, Андхуд, Шибирғон, Маймана, Форёб Улугбек томонидан Абдуллатифга улуш сифатида мўлжаллаб қўйилган эди. Ғарбий Эрон ва Озарбайжонга келганДа эса, Қорақўюнлилар сулоласидан чиққан Жаҳоншох, (1435-1467) бу ерда яна қайтадан мустаҳкам ўрнашиб олди. Ҳижрий 852 йили (1448) Шохруҳнинг тож-тахти учун куролли кураш авж олди. Бу кураш ёзга бориб Улуғбекнинг ғалабаси билан тугади. Улугбек Алоудцавла ва унинг тарафдорларини то Журжон ҳудудигача таъқиб қилиб борди. Лекин уларни буткул енгиб, Ҳирот тахтида мустаҳкам ўрнашиб олиш унга насиб этмади. Кўп ўтмай, хижрий 852 йилнинг ўрталарида (1448 й. ноябрь бошида) Улугёекдан норози бўлган Хуросон амирлари Ҳиротнинг собиқ ҳокими Абу Саъид ва Искандар Қорақўюнлининг ўғли, хижрий 835 (1432) йилдан бери Улугбек ҳузурида бўлиб, сўнгра у томондан Нероту қалъасига қамалган туркман шаҳзодаси Ёр Али бошчилигида Улуғбекка қарши исён кўтардилар. Улу^бек Нишопурда Абдуллатифни қолдириб, Ҳиротга қўшин билан жўнашга мажбур бўлди. Абу Саъид ва Ёр Али исёни бостирилди, лекин Мовароуннаҳрдан олинган нохуш хабарлар Улуғбекни 1448 йил ноябрь ойинииг охирида Хуросонни ташлаб Самарқандга йўл олишга мажбур қилди.

Лекин Марв йўлида Улуғбекка амир Хундука хужум қилиб, унинг қўшинига жидций шикаст етказди. Бу ҳам етмагандай Улуғбек Амударё кечувидан ўтаётгавда кўчманчи ўзбекларнинг хужумига дучор бўлди. Улуғбекнинг пароканда қўшини катта машаққатлар билан Бухорога етиб келиб, қишловга жойлашди. Шу орада Мовароуннаҳрнинг ўзида ҳижрий 852 йил рамазон ойининг сўнгги кунларида (1448 йил ноябрь охирида) жидций воқеалар юз берди. Ҳижрий 850 й. (1446) кузида Абулхайрхон Сиғнокни эгаллаб, у ерда қишлаб колди. Келаси йили баҳорида Абулхайрхон Шоҳрухнинг вафот этгани ва Улуғбекнинг Мовароуннаҳрдан кетганлигини билгач, ёзги яйловга кўчишни орқага сурди ва шошилинч суратда Самарканд томонга отланди. Кўчманчи ўзбеклар ўшанда Самарқанд шаҳрининг мудофаа деворларига қадар етиб бориб, уни чор атрофидан қуршаб олдилар. Абулхайрхон тарихини ёзган муаррихнинг маълумотларига кўра, Самарқанд аҳолиси шақар хокими амир Жалолиддин Боязид томонидан жўнатилган пешкаш ва совурун туфайлигана қамалдан халос бўлганлар. Улуғбек катта қийинчилик билан Мовароуннаҳрдаги аҳволни бир қадар ўнглаб олци. Шу билан бирга у Хуросонни босиб олиб, ўзига бўйсундириш истагидан қайтмади. 1449 йилнинг баҳорида юриш бошлашга ҳозирланди, лекин бу гал исён кўтарган ўғли Абдуллатифга қарши курашишга тўғри келди. Боз устига Абдуллатиф отасининг кўраётган тарадцудлари ҳақида Абулқосим Бобурни хабардор қилиб, Улугбекни Амударёдан ўтказмаслиги ҳаклда унга сўз берди. Улуғбекнинг Абдуллатифга қарши юриши тўла муваффақиятсизликка учради. Ҳижрий 853 йил шаъбон ойининг бошида (1449 й. 19 сентябрда) у Самарқанд яқинидаги Димишқ қишлоғи яқинида ўғлидан енгидци. Тарихий манбаларнинг хабар беришларича, Улуғбек Дашти қипчоққа, Абулхайрхон ҳузурига бориб, ундан ёрдам олмоқчи бўлди, лекин кейинчалик бу фикридан қайтган Улутбек туққан фарзанди отасини авф этиши лозим деган хаёлга бориб, Самарқандга қайтди. Чамаси утож-тахтни Абдуллатифга топшириб,

қолган умрини тоат-ибодат ва илмий машгулотларгабахшида этмокми бўлган. Бироқ Улугбек қаттиқ янглишди. Абдуллатиф отасини совуққина қабул қилиб Макка сафарига кўйиб юборди, сўнфа Улугбекдан норози бўлган амирлар ва мутаассиб руҳонийлар ёрдамида уни ўлдиришни уюштирди. Бу воқеа Самарканд атрофида, шаҳардан унча узоқ бўлмаган ерда, қижрий 853 йил рамазон ойининг 8-куни (1449 йил 25 октябрь куни) содир бўлди. Темурийлар хонадонининг йирик вакилларидан бири ва замонасинингулуғ алломаси Мирзо Улугбекнинг ҳаёти шу тариқа фожиона тугади. Бу эса Амир Темур томонидан тузилган, бир пайтлар қудратли бўлган империянинг парчаланиш тарихидан бир саҳифа эди.

O'xshashlar

Ўзбекистон ва Корея муносабатлари (2000- 2018)

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Ўзбек халқи анъанавий ва замонавий ўйинларининг этнографик хусусиятлари (Қашқадарё мисолида)