Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги ва унинг ўзига хос хусусиятлари - Tarix - Diplom ishlar

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252.5 KB

Ko'chirib olish

Хоразмшохлар даврида ўзбек давлатчилиги ва унинг ўзига хос хусусиятлари Кириш I - Боб хоразимшоҳлар давлатининг шакллантириш. 1.1. Хоразмшоҳлар давлатининг ташкил топиш . 1.2. Хоразимшоҳлар давлатининг юксалиши. II – Боб Хоазимшоҳлар ижтимоий – иқтисодий ва ҳарбий тузилиши ва маданияти. 2.1 Хоразимшоҳлар давлатининг ҳарбий тузалиши ва саройдаги асосий лавозимлари. 2.2 Хоразимшоҳлар давлатининг шаҳар ва қишлоқлари ҳамда уларда пул муаммоси . 2.3 Хоразим ш оҳлар давлатида маданий ҳаёти. Хулоса

Кириш I – Боб Хоразмўоҳлар давлатининг шаклланиш. «Ўзбек давлатчилигининг тарихи, - дейди ҳиндистон, юнонштон, эрон каби қадимий давлатлар тарихи билан бир қаторда туради» Хива шахрининг 2500 йиллигига бағишланган тантанали маромида (20 октябрь 1997 йил) сўзлаган нутқида у «Ўзбек давлатчилигининг тамал тошлари бундан 2700 йил муқаддам айнан хоразм воҳасида қўйилган» деб таькитланган эди. Ҳақиқатдан ҳам илк ўзбек давлатчилигига асос солинганлига 2700 – 3000 йил бўлганлигинитариҳий манбалар исботлаб турибди. Миср ва Вавилонда илк қулдорлик давлатлари миллион аввал IV минг йилликда, хитойда милл.авв II минг йиллик ўрталарида, хоразмда милл. авв I минг йиллик бошларида, юнонистонда милл авв VII асрда вужудга келган. Хоразмда давлатчиликнинг шаклланиши ҳақида дастлабки ёзма маьлумотларни биз зартуштийларнинг муқаддас китоби бўлмиш «Авито»дан ва улуғ бобомиз Абу Райҳон Берунийнинг «Қадимги ҳалқлардан қолган ёдгорликлар» номли И Каримов И.А. «Авестонинг 2700 йиллигида сўзлаган нутқи»бебаҳо асаридан топамиз. Хоразм давлатчилигининг шаклланиш жараёни жараёни узоқ йиллар давом этган. Унинг илдизлари мил авв XII асрга бориб туташади. Абу Райҳон Берунийнинг хабар беришича, сиёвишнинг ўғли Кайхурав ва унинг авлодларини хоразмга кўчиб келиши билан аста – секин бу ерда ягона подшоликка асос солина бошлаган! Маьлумки сиёвушуйлар хоразиимига келишга қадар бу ерда сак – массагет қабилалари иттифоқи мавжуд бўлиб, унинг таркибига бир қанча қабилалар; қанчалар кирган. Бу иттифоқ кирган ҳар бир қабила ўз доҳийига, подшога эга бўлган. Хоразм воҳасида истиқомат қилувчи сак - массагетлар иттифоқини ҳоразмийлар мана шу этник гуруҳлар ҳоразм вохаси ўзбек аҳолисининг қадимги илдизларини ташкил қилган. Хоразм халқининг этногензида асосан икки этник элемент – туркий ва форс – тожик

элеменлари қатнашган.2 Ал – Берунийнинг таькитлашига туркий қабилалар хоразмнинг энг қадимги этник гуруҳларидан бўлиб, хоразм ҳалқи ўша этносда келиб чиққан, шунинг учун ҳам улар қадимнги туркий. 1. Беруний Абу Райҳон «Ўтмиш авлодлардан қолган ёдгорликлар» Тошкент 1968 йил. 2. Каримов Ш. Жамсиддинов Р Ватан тарихи Тошкент 1997 йқаторини ўзининг аждодлари деб ҳисоблайди. Сиёвиш бошчилигида келган форсийзабон қабилаларни эса юртиниинг биринчи истимолчилари деб билади. Хоразм воҳасида истиқомат қилган сак – массагентдан, қангли ва бошқа қабилалар асосан ўтроқ ҳаёт кечирганлар. Аҳолининг аксарият қилиш шаҳар ва қишлоқларда яшаган, савдо – содиқ ҳунармандчилик, деҳқончилик билан шуғулланган. Воҳанинг чўл қум зонасида яшаган аҳоли эса ярим ўтроқ ярим кўчманчи бўлиб, овчилик ва чорвачилик билан шуғулланган. Сак – массаген иттифоқи кирган қабиллалар ватанни «хвайризм» деб яьни «қўёшли ўлка» (ҳвар қўёш зем – ер, ўлка) номланган. Массагентларнинг бирдан – бир сиғинадиган худоси, Теродатнинг айтишича – бу қуёшдир. Страбоннинг хабар беришича ҳам массагентлар қўёшни ўзининг ҳудоси деб ҳисоблаганлар. Ҳақиқатдан ҳам, сак – массаген қабилаларида дунёнинг иккита ибтидоси, яьни қуёш ва сув ёки олов ва сув бўлиб ердаги ҳаёт шуларга боғлиқдир. Шунинг учун бўша керак хоразмийлар ўз юртини хвайразем –қуёшли ўлка деб атаганлар. Шу билан бир қаторда бу атаманлар «хоазмий» қабилани номидан келиб чиққан деган тахминлар ҳам бор. Бунинг сабаби шундан иборатки, кўпинча мамлакат, ҳудуд ва жойларнинг қадимги номлари этник номлари билан, яьни уруғ, қабила, элат номлари билан боғлиқлиги бизга тарихда маьлум. Шу нуқтай назардан масалага ёндашсак «Хоразм»атамаси ҳам «Хоразмий» қабиласи номидан келиб чиққан бўлиши эҳтимолдан узоқ эмас. Сиьвушейлар авлодининг хоразмга кўчиб келиши тарихи қисқача шундай бўлган. Хоразмда мавжуд ривоятларга кўра турон билан эрон оралиғида чегара ҳудудидан жойлашган катта ўрмондан эрон

қўшинлари адашган бир қизқани топиб олганлар. Қизча сарвиқомат ва ўта чиройли бўлган. Уни эрон шоҳи Қайқавус олдига олиб келганлар. Бир боҳишдан шох қизчага ошиқ бўлил қолган – Маьлум вақт ўтар, қизча ҳамиладор бўлиб, сиёвушни туққан ва шу замон, бола устидан вафот этган. Сиёвуш ота тарбиясида қолган. У жуда келишган ва хушсурат йигит бўлиб этишади. Кейин шохнинг хотинлардан бири унга ошиқ бўлиб, йигитни ёмон йўлга солишга уринади. Натижа чиқмагач ўгай она сиёвушга тухмат қила бошлаган. Сиёвуш эса оналигинингфитношдан қочиб Туронга келган. Турон ҳукмдорлиги афросиёнин қизи Фарингизга ўйланиб, кандиз ўахрида истиқомат қилади. Бироқ душманлар қайнота билан киёв ўртасидаги якун муносабатини бузишга ва уларни бир – бирига душман қилиб қўйишга муваффақ бўладилар. Қайнотаси унга қарши фитна уюштиради. Бундан хабар топган сиёвуш хоразмга қочиб кетади. Лекин куп вақт ўтмай қайнотаси юборган қотиллар томонидан ўлдирилади. Сиёвушнинг ўғли кайхурав отасининг қотилларидан ўч олиш мақсадида Туронга қарши уруш бошлайди. Унинг саркардаларидан бири Ашқай Хоразмни забт этади 1 . кайхусрав оташ қотиллари франхрасьяни «Авестода» «Шохнома»да эса Тершвезд ўч олган хоразмга келиб, ўз мустақил подшолигини тузишга киришади. Даставвал у хоразм воҳасида қадимдан истиқомат қилиб келаётган Сак – массагентлар иттифоқига бирлашган туркий қабилаларни ўзига бўйсундириш учун кураш олиб борган. 1 Соатлиқов М «Авесто – марказий осиё тарихига оид бебахо манба Тошкент 2002й». Кейинчалик Кайхусрав у милл,авв,1200 йилдан то 1140 йиллигича хумронлик қилган ва унинг авлодлари топган ва Мурғаб ҳавзамда ва Туркман – Хурсан тоғлари этакларида истиқомат қилаётган орий ва хоразмий қабилаларни хоразм подшолиги атрофидаги бирлаштириш ҳамда бу ерда мустақил қудратли давлат барпо этиш учун кўп йиллар даомида кураш олиб борган. Бу мақсада эришда Сиёвушийларга ўша даврда вужудга келган тарихий шароитда ҳам анча қўлай имкониятлар туғдирган.милл,авв, II минг йилликнинг биринчи чораги давомида дастлабки Шарқий Туркистонда истиқомат қилган,

кейинчалик марказий осиёнинг жануби – Ғарбий ҳудудларига келиб жойлашган, ўзларини «Аря » ёки «Арийлар » « Олийжаноб инсонлар » « аслзодалар » деб номланган ҳинд эрон қабиладарининг дастлабки бўлиниши рўй берган. Эрон тиллари гуруҳига мансуб Арийлар эрон ва Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларига ҳамда қисман ҳоразм воҳасида келган жойлашганлар. Хинд тиллари гуруҳига мансуб арийлар эса ҳиндистон яримга бориб, жойлашганлар. Арийлар билан эса бир қаторда ўша даврда мурғаб ва Терируд дарёлари ҳавзашда ҳамда Туркман хуросан тоғлари атрофида Терадот ва Текатей миллетекий « хорасийлар » деб атаган қабила ҳам истиқомат қилган. Бу қабилалар асосан суьний суғоришга асосланган деҳқончилик биллан шуғулланганлар. « Авесто »да қайд қилинишича Кайхусрав ва унинг авлодлари ўша қабилаларни хоразм подшолиги атрофига бирлаштиришга муваффақ бўлганлар. Кейинчалик милл,авв,VI асрда ҳам эрон аҳаминийлари хоразмни ўзига бўйсундиргач,ўз хукмдорлигини мустаҳкамлаш мақсадида, қўл остидаги арий ва хоразмий қабилаларини хоразм воҳасига кўчириб, бу ерда деҳқончилик жамоалари ташкил қилган. Хоразм воҳасида кўчиб келган форийзабон қабилалари эрли аҳоли билан қўшилитб аралашиб ўз тили ва маданияти бироз сингдирганлар. Шунинг учун ҳам ҳампача хоразм тили лекикалигида туркий сўзлар билан бир қаторда фори тожик сўзлари ҳам анча ўчрайди. Лекин антропологик нуқтали назардан қараганда улар маҳаллий аҳоли «Тенетикасини» тубдан ўзгартира олган эмаслар. Милл,авв,II асрдан милладнинг VI асри мобайнида кўп миқдорда туркий қабилаларнинг Ўрта Осиё, жумладан хоразмга кўчиб келиши, бу худудда Турк ҳоқонлигини ўрнатилишини натижасида тил таркибида тўркий сўзлар анча кўпайган. Бу жараён XII асргача давом қилади. Айниқса салжиқуйлар ҳукмронлиги даврида туркий тил хоразмда тўла хукмрон бўлди. Шундай қилиб милл,авв, I минг йилликнинг биринчи чоракида бронза даврининг охири ва илк темир дақврида, узоқ давом этган тарихийривожланиш жараёнида хоразм воҳасида истиқомат қилган тури туркийва форс тожик этник гуруҳларнинг қўшилиши, аралашиш

биб – бирича сингиб кетиши натижасида ўзбек ҳалқи аждодларининг илк умумий этник бирлиги сифатида дастлабки хоразм элати шаклланади 1 . Сиёвушийлар худди мани шу элатга таяниб, хоразм атрофига талайгина ҳудудларини бирлаштиришга ҳамда илк хоразм давлатчилигига асос солишга муваффақ бўлганлар. 1 Азамат Зий Ўзбек давлатчилиги тарихи Тошкент 2000й Лекин ўша даврда шаклланаётган давлатчилигини ҳали толи маьнода тўлақонли давлат деб бўлмас эди. Чунки ҳали давлат бошқаруви етарли даражада марказлашмаган, доимий ва катта қўшин бўлмаган, маьмурий аппарат шаклланмаган эди. Бу ҳам ҳукумрон доираларнинг иқтисодий қудратнинг ошишига ва уларнинг ҳалқ устида тўла ҳукумронлик ўрнатишга мусқинлик қилар эди. Кейинчалик жамиятда синфий табақ аланиш рўй бериб эркин жамоатчилар билан бир қаторда қулдорлик ва зодагорлар табақаси шаклланиб улар ўртасида зиддият кўчайди.меҳнаткаш табақани итовутга ушлаб туриш ҳамда ватанни ташқи тушманлар хуружидан ҳимоя қилиш учун кучли ва марказлашган давлат аппарати зарур бўлиб қолди. Шундай марказлашган давлатни вужудга келтириш жараёни милл,авв,VIII асрга келиб ўз ниҳойига этган. Йирик қомусий олим Теродат, таниқли нелик олими Маркварт америкалик Шарқшунос олим Пирард Фрай, инлиз тарихи олими В Пран ва Машхур рус арталаги С П Партоналарнинг таькидлашича ахмонийлар истимолга қадар марказий осиёда қудратли ҳолразм давлати мавжуд бўлиб,унинг таркибига сўғдиёна Зарафшон воҳаси ва хуросан жанубий Туркманистон, Шимолий – Шарқий эрон ва Ғарбий Авғонистон кирган. Хоразмийликлар бошқарган бу ўлкан ҳарбий сиёсий уюшма олимлари томонидан «Катта хорзм» давлати деб аталган. Бу милл,авв,VII – VII асрларда Ўрта осиё ҳалқлари жумладан хоразм ҳалқи ҳам ўртоқ деҳқончилик маданиятига ўта бошлади, убранизация тараққий топди катта ирригатця иншоатлари қурила бошлади. Хоразмдаги Черманёб, Ғазоват Тавхўра каби йирик каналлар фақат марказлашилган давлат ёрдамида

қурилиши мумкин бўлган. Ундан ташқари ўша даврга келиб давлат дини сифатида ягона зардушмийлик дини қабул қилинди, ва мустаҳкамланди. Яни шуни қайд қилиб ўтиш жоизки. Амударёнинг қўйи орқали ҳавзалида шаклланган янги элат то XII асргача хоразмий ҳалқи номи билан аталиб келди. X 1 асрга бошлаб кўчманчи чорвадор турк – мўҳул қабилалари Ўрта Осиёда истиқомат қилувчи хоразмийларга савдогарлар сифатига қараб уларни «Сарт» деб атаганлар Баьзи бир мавжуд маьлумотларга кўра «Сарт » номини фақат турклашган тожик – форс аҳолисига нисбатан ишлатишган. Ўрта Асрларда «Сарт» сўзи билан тожик сўзи синоним сўзлари бўлган. «Сарт» атамани шу ҳолда биринчи бор Амишер Навоий томонидан қўлланилган бўлиб «форс – тожик» маьносини англатган. Хоразмда эса Ўрганчдан Ҳахарастача бўлган масофада истиқомат қилувчи аҳолининг талайгина қисми хоразмийларнинг турклашган авлодлари бўлиб уларга нисбатан ҳам «Сарт» термини ишлатилган. Демак «Сарт» бу этнос бўлмасдан балки лақаб бўлган, «Хоразмий» атамани эса этнос номидир. Академик Падловнинг ёзишича «Сарт» термини аслида санекритча «Сартхалаха» сўзидан келиб чиққан бўлиб. «Сандигар»- 22 Карбон боши» деган маьнони билдирган. XVI аср бошларида Дашти – Қилчоқдан келган Шайбонийлар Мавсурауннаҳрни эгаллаб, бу ердаги ўтроқ аҳолини «Сарт» деб ўзларини эса «Ўзбек» деб атаганлар. Демак , «Сарт» атамаси даетаввали савдогар ва карвонбошларига нисбатан қўлланилган, кейинчалик савдо – содиқ ва ҳунармандчилик билан шўғулланувчиларни, ундан сўнг эса ўзбек ва тожикларни ва ниҳоят фақат шаҳар ва қишлоқда ўтроқ ҳолда яшовчи ўзбекларнинг англатган 1 . Хулоса қилиб шуни айтиш зарурки, одамлар хоразм воҳасида қадимдан истиқомат қилиб келганлар. Тарихий ривожланиш жараёнида асрлар давомида бу диёрга турли қабила ва элатлар кўчиб келишган, истимолчилар ҳам маьлум из қолдиришган 2 . Улар маҳалий ҳалқ билан аралашиб, сингишиб ягона хоразм ҳалқининг шаклланишига ўз ҳинсаларини қўшганлар ва биргаликда дастлабки хоразм давлатини барпо қилганлар.

1 Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда Тошкент 1999й. 2 «Ўзбек ҳалқининг шаклланиш тарихи» Тошкент 1966й. 1.1 Хоразмшохлар давлатининг ташкил топилиши. Хоразмшоҳлар сулоласининг асосчиси Ануш – тагин ёшлигида манбаларнга кўра Таржитонда яшаган турк қули эди. Уни мамлук дейилган, мамлуклар қўл ҳам, ёлланма жанги ҳам бўлиши мумкин 1 . Тарихчилар Рашиддин ва хафизи Абрў унинг ўғуз туркларнинг Бекдили урушдан деб ёзишади. Рашидиддин, I толи, сафида 311 форежа: ва хашчунин султон муҳаммад хоразимшоҳ жаддин аьло Ануш – такин Таржоий буд ҳам аз наход – ўзуз аз авлоди Бекдили буд. Ануш – тагинни ёшлигида ифаҳсалар Изиддин анор Билгитагин ваф 1098й сотиболган ва у салжуқ султони маликшох I 1072 – 1092 йиллнинг сарой аьёнларидан бири, султон ҳовузлари ва ҳаммамлари ашёларнинг хазиначиси – таштдорлик манжабида эди. Таштдорлик мансабига султон жуда ишончли одамларини тайинлар эди ва кўп ўтмай, Ануш – тагин султонинг яқинларидан бири бўлиб қолди. Тоштдорлик учун зарур. 1 Зиё Буниёдов Ануштагин хоразмийшохлар давлати (1097 - 1237). Тошкент 1998й харажатлар у замонда хоразм вилоятидан келиб турган учун султон маликшох, хос яқин одамли Анушдагинни хоразм матасармфи миансабига тайинлаб, унга хоразс шихноси раим қаьла бошлиғи унвонини берган эди. Бу вақтда хоразм хокими султон маликшох I яьни бўлғуси улўғ султон санжарнинг ўғлига тобе – мамлук экинчи ибн Қўчқор бўлиб, у бир неча йиллар давомида марказий осиёда юз берган сиёсий воқеаларнинг фаол иштирокчиси эди. Шунинг учун ҳам хоразм шихнас Ануш – тагин у вақтда хоразмда хокимият ишларига аралаша олмас эди. Султон Барқйоруқ 1094 – 1104 йил замонида салжуқлар салтанатининг шарқий вилоятлари хуросан амири Додбек хабайий Ибн олтинтош қўл остида эди. У, салжуқийлар сулоласи ваклларининг ўзаро низолари ва урушидан усталик билан фойдаланиб, 1097 йилда салжуқийлардан ажралиб чиқиб, мустақилликка эришди. Шу йилли Ануш – тожик вафот эдти. Хуросан хукмдори Додбек хабоший унинг отаси Олтинтош султон маҳмуд

Ғазнавийнинг якин амирларидан бўлиб, хоразмни бошқариб турган эди. Мансабдан четлаштирилган экинчи Ибн Қўчқор ўрнига Ануш тагининг ўғли Қутбиддин муҳаммаднинг хоразм водийси қилиб тайинлади. У, хоразм муқтаьси бўлди ва хоразмшох лақабини ал – Амр олди. Ануштагиний Хоразмшохлар сулоласининг тарихи аслида мана шу хоразмшох Қутбиддин Муҳаммаддан бошланади. Милодий 1100 йилда салжуқ султони Барйориқ ва унинг укаси Санжар салжуқлар салтанатидан ажратилишига урунган Хуросан амири Додбек Хабаший исёнини бостирдилар ва уни кутардилар. Санжар бутун хуросанни қўлга киритган , Қутбиддин Муҳаммадни ҳоразм хокмлиги мансабига қолдириб тастиқлади. Қудбиддин Мухаммад отаси Ануш – тожик даврида хуросон пойтахти Марвда яхши маьрифат олган, адаб ва дин илмларини ўрганган эди. У хоразм ҳукмдори бўлган, қоблятили раҳбар сифатида уламаларга ва дин арбобларига холийлик қилди. У ҳар томонлама истеьдодли одам эди. Олимлар ва дин арбоблари уни яхши кўришлар, у ҳам уларни иззам – ҳурмат қилар эди. Қутбиддин Муҳаммад фуқоролига адолатли бўлиб, унинг номини азиз тутар эдилар. Қутбиддин Муҳаммад хоразмда ўз мавқеини мустаҳкамлаш учун куч – ғайрат сарфлади. У султон санжарга ислох ва садоқат билан хизмат қилди. Султон ҳам уни яқин кўриб, сарой аьёнларининг турли ҳужум ва иғволаридан ҳимоя қилди. Бир куни Қутбиддин Муҳаммад бошқа ёққа кетганида (салжуқлар душманни марҳум экинчи ибн Қўчқорнинг ўғли Муҳаммад ибн экинчи – Тўрғул – тожик кўчманчи туркий қабилалардан иборат лашкари билан хоразмга ҳужум қилди 1 . Бундан хабар топган Қутбиддин Муҳаммад Султон санжар ҳузувча чопар йубориб, ёрдам сўради. Аммо, султонинг мадад кучлари етиб келгунча, Қутбиддин ўз кўчлари билан ёв лашқарини хоразмдан қувиб чиқаради. Бу воқеа ҳам 1 Ўбекистон давлатчилиги тарих очреклари Т 2001й. Хоразишоҳ Қутбиддин обрўсини султон Санжар назарида янада зиёда келди. Хоразимшох Қутбиддин Мухаммад салжуқларини олиб хокимят учун ўзаро курашишида хам фаол қатнашди. Хижрий 513 йилда жумадул аввал

ойининг 2 куни милодий 1119 йил 11 августда Сова шахри яқинида Султон Санжар қўшинлари султоннинг тахтига давогар жияни султон Мухаммад Ибн Махмуд бу султон Бақ ёруғнинг ўғли бўлса керак қўшинлари ўртасида қаттиқ жанг бўлди бу жангда султон Санжар тарофиқда жанг қилиб, ғалабага муносиб хисса қўшган еди. Султон Санжар у 1118 йилдан бошлаб халифаликдан буюк Султон унвонини олган эди. Бир йили Самарқанд хокими Қорахонийлар Султони Мухаммад Арслонхон 1102-1130 га қарши уриш бошламоқчи бўлганида моварауннахир ахолиси ва уламо ва дини арбоблари Хоразимшох Қутбидинга мактуб ёзиб, бу низони бартараф этишга ёрдам сўрадилар анашу вақтда Хоразишох Мухамма Арислонхон илтимосини инобатга олиб) Султон 1 Асқаров А Ўзбекистон тарихи милодан аввалги V асирдан то милодининг Ixасрига қадар Тошкент 1996 йил. Санжар билан хон ўртасидаги низони тинч йўл билан хал этишга эришда. Бу воситачилик муоваффиқяти хам Хоразимшохнинг обройи ва куч қудрати нақадар ортганлигидан далолат беради тарихий ёдгорликликларнинг Хоразимшохнинг унвони «тошшох Қутбиддинё ва дин Абул фақт муъин Амирал мўмининг» «дунё ва дин Қутби, ғалабалар отаси, мўъминлар Амири халифанинг ёрдамчиси » сўзлари хам хоразишохнинг обрўйи баланд еканидан шохидлик беради. Сўнги лақа мўминлар амирининг ёрдамчиси Бағдод халифаси томонидан Султон Санжар рухсатисиз берилган бўлса керак. Хоразимшох Қутбиддин Мухаммад 30 йил давомида Хоразимда хукумдорлик сурса вафотигача Султон Санжарга содиқ фуқоролигини изхор қилиб, султон хазинасига хирож, ўлпонларни ўз вақтида тўлаб турди бу хирожларни Қутбиддин Муҳаммад ўзи ёки ўғли Алоиддин Муҳаммад отсиз орқали етказиб берар эди. Бу билан хоразмшох султон санжарнинг олий ҳукмдорлигини эьтибор қилади. Шу садоқати учун ҳам, султон санжар хоразашох Қудбиддин Қуҳаммадлар тожу тахтини унинг ўғли Ал – малик Абу музаффар Алоиддин Жаллолиддин отизди топширди. Алоиддин отсиз отасининг тахтига ўтирганига 29 ёшида эди. У ҳам, отасига ўҳшаб, Султон

Санжарнинг пойтаҳти Марвда яхми таьлим олган эди. Отасиз мусулмонлар потшохига хос ислом динига ва илоҳиём олимлари ҳомийлик қилишдан ташқари, турли фанлар ва саьнат аҳлига фадрлар, ўзи ҳам форега қайда ва рўбайлар ёзар, жуда кўп буюн шоирларнинг байтларининг ёддан билар эди. У, хоразм аҳолисига ғамҳур,адолатлик подшолик қилди. Бир манбада айтилишича,адолатли подшолик қилди. Хоразмшох отасини яхши кўрар унинг замонида фуқоролар хавфхатардан мутлоқо ҳоли,тинчлик ва осойишталикда, адолатда яшади. Алоиддин отасиз Жасур боқар, сусдан санжар хизматида жуда катта кўп ғалабаларга эришган. Бу билан ўз хомийси даргоҳида юксак иззат – хурмат озонган эди. Бир марта у Буюк султон санжарни ўлимидан қўтқариб қолди ва бу билан янада обрўйи зиёда бўлди. Бу вофеа 1130 йилда юз берган эди. Шу йили Султон Санжар ўзига қарши исён қўтарган Самарқанд хони Арслонхон Муҳаммад ибн сулаймонга қарши юриш қилди. Султон Санжар Бухорога яқинлашганида вазирлари фитна чиқариб, уни шикор ва пайтига ўлдирган. Алоиддин отсиз овга бормаган эди. Аммо, ярим кечага уйғониб кетиб, Султон Санжарнинг оғир аҳволга тушганини кўнгли сезиб, отланиб, зудлик билан ёрдамга етиб борди. Худди шу пайт фитначи Амирнинг Султони қуршаб олган, у чорасиз аҳволга қолган экан. Шу заҳоти отсиз фитначиларга ташланиб, улардан Султон Санжарни қўтқариб қолди. Султон Санжар эҳтимол қийинроқ хоразм шохидан «Фитначиларнинг ишидан қандай хабар топдин деб? » сўраганида у «Тушимда Султон ов пайтида фалокатга учраганини кўрдим ва тура солиб, бу ёққа етиб келдим » деб жавоб берган эди. Султон Санжарнинг барча ҳарбий юришларида отсиз унинг ёнида бўлган. Султон бошқа бир жияни маьсуд Ибн Муҳаммад топар 1133 – 1152 й билан жанг қилганида отсиз қўшнининг жавонғори чоп қанотига қўмонданлик қилган эди. Султон Санжар ва Маьсуд ўртисидаги бу жанг ҳужрий 526 йилининг 8 – ражабида 1132 йил 26 май хамадан яқинидаги Дой – Март деган мавзеда юз берган ва Султон Санжар ғалабаси билан тулалланган эди. Худди шу вақтларда, ханифа Мустаршид замонида Боғдод ханифадаги хокимяти билан Хоразмшохлар ўртасида доимий

алоқалар кўчайди. Халифа Салҳужийларнинг кўчайиб кетишидан хавсираётган эди. Хоразмшох отсиз бу курашда унга иттифоқчи бўлиши мумкин эди. Шу иттифоқни тузиш ва кўчайтириш мақсадида халифа Мустаршид ҳижрий 528 милладий 1133 йили ҳоразмшохга элчилар билан фахрий кейим – кечаклар юборди. Қимматбаҳо кейим – кечаклар совға қилиши билан ханифа хоразмшох отсизнинг салжуқ султони Санжарга қарши курашишини қўллаб – қувватлашини билдирди. Буюк султон Санжарнинг саройида ҳам хоразмшохнинг бўйрўғи шу қадар баланд бўлиб кетдики, буни кўролмаган маликалар ва олимлар отсиз атрафида турли иғволар тўқиб, Султон билан унинг орасини бўзишига уриндилар 1 . Султон Санжарнинг муамалоси ўзгариб қолгани отсиз ҳам сезиб туради.бу нарса айниқса ғазабийлар подшоҳи Баҳрамшохнинг Султон Санжарга қарши исёни вақтида ҳужрий 529, зулқаьда – июл август 1135й яққол сезилди.хоразмшох отсиз Султон Санжар фармони билан Балж қаьласининг қутволи камендати бўлиб турган эди. Султон қўшини билан Балхга етиб келганида у лашкарни озиқ – овқат билан билан, отларини ем – хошак билан таьминлар эди. Султон Санжарнинг бу келишида хоразмшох ўз юртига кетишига рухсат суради. Султон унинг келганини инобатга олган. 1 Зиё Буниёдов Анушдаги Хоразмшохлар давлати (1097 - 1237) Тошкент 1998й. Хоразмшох отсиз Балх қаьласидан чиқиб кетиши билан Султон Санжар вазири вузароларига караб, «бу одамни энди бошқа кўрмайман» дейди. Шунда аьёнлари Султондан «Ундай бўлса, не учун унинг хоразмига қайтишга рухсат этдингиз?» деб сўрадилар. Султон Санжар айтди: «Бу одамнинг бизга қилган хизматлари барки, биз унинг олдида анча – мунча бурчлимиз, унга зиён – заҳмат етказиш бизнинг химматли ва муравватли бўлиш истагимизга тўғри келмайди.» Хоразмшох отсиз салжуқ султони Санжарга ўн йил мобайнида 1128 – 1138 й ихлос ва садоқат билан хизмат қилди, у билан уруш қилишни ё фармонга қарши чиқишни хаётига ҳам келтирмаган эди.аммо, бахил, ичи қора одамлар

султон билан орасини бўзгач хоразмшох ўз мамлакати ичкарини ва чегараларини мустаҳкамлаб, куч тўплашга киришга. Етарли куч тўплаб олган, Султонга қарамликдан қутилиши, мустақилликни қўлга киритиш вақти келди, деб хисоблади. У ўз саройида амуру – умароларни йиғиб, «Бундан буён Султон Санжарга буйсунмаслигини » маьлум қилди.аьёнлари унинг мақсадини маьқуллашгач, хоразмшох ишга киришди. Султон Санжарнинг барча вассаларини каби, хоразмшох отсиз ҳам хоразм ҳокими бўлса тўриб, ўз чегарали ташқарисидаги «кафир» кўчманчиларга қарши умумий хужумлар уюштириб, уларни бўйсундириш керак эди. Аммо, хоразмшох бу ишларни бошлашдан аввал Султон Санжардан рухсат олиш зарур эди. Ўз холича, мустаил ҳаракат қилиши мумкин эмас эди. Аммо, энди хоразмшох султон фапмонини бўзиб, Салжуқларга табеьликда бўлган сирдарёнинг қўйи оқлигидаги туркларнинг ерларини жанггача Каспий денгизи йўлларигача босиб олди, хоразмшохнинг бу мустақил харкати аслида биринчи марта Султон Санжарнинг итоатидан чиқиши эди. Султон Санжар хоразмшох отсизнинг бу ўзбосимчалиги исёни дан хабар топган, унинг таьсирини бериб қўйишга қарор қилди. Ҳижрий 533йилнинг мухаррам ойига милл 1138й октиябрь Султон Санжар хоразм томон қўшин тортиб келди. У, кўнглида бу ишни шундай қолдирсам, бошқа тобеьларим – қорахонийлар ва ғазнавийлар ҳам исён кўтариб, мустақиллик даьво қилишлари мумкин деб ўйлади. Шу мақсадда Султон Санжар катта қўшин билан хазорасп қаьлашни қамал қилди. Бу жангда хоразмшох отсиз енгилди. У, Слтонни етишга куча етмаслигини англаб, қамалга дош беролмай, қочишни афзал кўрди. Бу жанг тафсилотлари, адиб собир Термизий билан Рашиддидин Ватван ўртасида жанг вақтидаги шеьрий мусобақа Давлатшоҳ Самарқандийнинг «Тазкиратуш - шуаро» асарида берилган мани шу жангда хоразмшоҳ лашкаридан ўлганлар 10 минга етди. Ўлганрал орасида хоразмшохнинг ўғли отсих ҳам бор эди. Хоразмшох ўғлининг ўлмига қаттиқ қайғўрди, ва изтироб чекди. Султон Санжар Хоразмшох устидан ғалаба қозонгач, одатда кўра, салжуқларга тобеь бўлган

барча мамлакатлар, ўлкаларга ватҳномаларда юборди 1 . Фатҳномаларда Султон мёнкор хоразмшохни нима учун жазолаш фикрига келганини ана шу юртларнинг ҳукмдорлигига тушунтирди. Султон Санжарнинг хоразмшоҳга қўйганайблардан бери – унинг султондан рухсатсиз жанд ва мангқишлоқда босқин келиб, у ерларда мусулмонларнинг қонини тўкиш эди. 1 Абу Райҳон Беруний,, Қадимги ҳалқлардан қолган ёдгорликлар” Ташланган асарлар 1 жилд Тошкент 1968й. Зеро у жойларнинг аҳолиси ислом юртининг содиқ ҳимоячилари бўлиб, доимо куффрога қарши кўрашиб келмоқдалар. Султон Санжар хоразмшоҳ отсизга нисбатан бу айбларни қўяр экан, аввалги фикрларига зид равишда иш кўрди. У, ҳ – 526йилда милл 1132 халифа ал - мустарциднинг вазири Ануширвон Ибн ҳолид номига Бағдодга йўборган мактубида жанд ва мангқишлоқ ўлкаларини бўйсундириш ислом шон – шавкатини оширади ва ёйишга хизмат қилади, деб ёзган ди. Кўриниб тўрибдики, Султон Санжар бир хил воқеага,сиёсий вазиятга қараб туриб, турлича баҳо берар эди. Фақҳ – нусратномада яна хоразмшоҳ султонликнинг хоразмдаги вакили – олий насабли бир зодни ҳисбга олгани, сўнг қатл этгани, султонинг барча хос вуколаси ва «хоразмнинг маьриф таниқли адолатдарини ҳисобга олиб, мол – мулкларини ғорат этгани, хуросанга бораётган йўловчиларга тўстинлик қилгани, жайҳун ва бошқа дарёлар кўпригидан ўтувчилардан олинадиган бож – солиқлари пароканда қилгани султон хазинасига вақтида етказиб бермагани, ана шу дарёларнинг кўприк – кечувларида турган ҳоразимийлар йўловчиларни талаб, уларнинг молмулкини ва харами хотин – халажига кўз олайтирганлари ва ҳаказо айблари айтилган эди. Буйук салжукли император мур тарихи. Султон Санжар хоразмни эгаллагач, жияни Сулаймон – шоҳга иқтоь қилиб берди, унга вазир, отабек ва хожиб тайинлайди. Хоразмни қандай бошқариш усулларни аниқлаб берди. Аммо, Сулаймон – шоҳ бу ерда узоқ хукмдорлик қилолмади. Султон Санжар 1139 йллининг февралида Марвга қайтиб кетиши билан хоразмшоҳ

отсиз қўшинлари билан келиб, хоразм аҳолиси истаги ва кўмаги билан Сулаймоншоҳнинг қувиб чиқарди ва яна ўз ҳокмятини ўргатди. Лекин отсиз бу ҳабарни эшитса, Султон Санжар ғазабланиб, яна қўшин тортиб келишдан қўрқди ва тез фурсатда султонга мактуб элчилари юбориб тобелик изҳор қилди отсиз совға, саломлар ва ширин сўзлар билан Султоннинг кўнглини олди, Султон хоразмшоҳни Сулаймон – шоҳни қувиб юборганлигини ҳам кечирди.Бу юз йилча кейин марвни мўғинлардан химояқеа хоразмшох отсизнинг узоқни кўзлаб иш тутишини кўрсатди. У, келгусидаги жангларда таёрланиш учун нафас ростлаб олишни ўйлаб, шу 1139 йиллининг ўзида хоразмшоҳ қўшни мамлакатларга ҳужум бошлади. У даставвал Журжон томонга қўшин тортди, шу йили Кабуд – жамони босиб олди,унинг испаҳбати Алоуддавна Али Ибн Шаҳриёрни асир олди – Испоҳбаднинг ўғли шоҳ – Ғози Рустам шоҳсан ўзи хоразмшоҳ ҳузурига келиб, отасининг гунохидан ўтишини сўрагач, Испоҳбад озод қилинди. Ўша вақтдан бошлаб,Кабуд – Жама шпоҳбадлари хоразмшоҳларнинг вассалари тобеларига айланди. Хоразмшоҳ бир неча ойдан сўнг яна Султон Санжарга қарашли вилоятларга бостириб кира бошлади. У ҳинг 534 милл 1139 йилга Бухорога ҳужум қилди, шаҳарни эгаллаб, Султон Санжарнинг волиси амир занги ибн Алини қатл этиб,қаьлани ва шаҳар деворларини йиқитти. Икки йил давомида Буҳоро қаьласи вайрон бўлиб ётди. Хоразмшоҳнинг бу йўришни ва Бухоронинг босиб олишини Султон Санжарнинг хоразмга йўлиши ва ўғли отлиқни ўлдирилганлиги учун ўч олиш деб баҳолаш мумкин. Султон Санжар ҳам бу воқеаларни шундай тушунди ва хоразмшоҳга қарши жазо чораларини қўллайди 1 . Султон Санжарнинг исёнкор насибига қаттиқ чоралари кўрмаганлиги яна бир сабаб мовороуннаҳрда унга қарши бир даҳшатли куч – қораҳитойлар пайдо бўлган эди, улар Шин – Шонғ Шарқий Туркистондан режали равишда ғарбга ва шимолий – ғарбга босиб келаётган эдилар 2 . Ўз навбатида хоразмшоҳҳам қорахитойликлардан омон қолиши учун Султон Санжарга тобеьлик изҳор қилгани яҳши эди. Шу мақсадда хоразмшоҳ

ҳиж 535й маввал 1141йил май ойида султон Санжарга тобетлик ва садоқат изҳор қилиб, савганднома жўнатди. Мазкур савганнаманинг мазмуни қўйдагича эди. «Қурьони Мажидда ҳақ таоло айтурки: « Аҳдга вафо қилинглар. Зеро аҳд – паймон қиёмат куни сўраладиган ишдир». Мен Муҳаммад ўғли отсиз аҳд – паймонимни бажаришда оллоҳ таолодан мадад сўрайман ва унинг марҳаматидан умидворман. Худованди аламга бандалик қилишга берган ваьдамга қанчалик содиқ бўлсам,ислом мамлакатларининг султонига табеьлик ҳақидаги ваьдалга ҳам шунчалик содиқдурман, ҳақ йўлдан юрган ҳар бир бандани ҳақ таоло ўзи ҳидоятга бошлар. Етти қават амонларни ва етти қават ерларини яратган тангри номига қасамки, мен ҳеч қачон султонга қари чиқмагайман агар мен мазкур номада айтилган шартларга вафо қилмасам, оллоҳ таолонинг ғазабига учрай ва унинг ҳимоятидан маҳрум бўлай. Маккам мукаррамга ҳам қилай, ўн йил рўза тўтай, ёҳуд барча мол – мулкларимни макка ва мадинадаги бева – бечораларга бўлиб берай. Агар султонни муаззамга қўлликда ношудлик қилсам худои таоланинг, расулуллоҳнинг, барча пайғамбарларнинг маьнатига учрай. Мазкур манцур ҳужжат каминанинг ўз иҳтиёри билан, чин кўнгилдан ҳижрий 535 йиллининг шаввал ойи ўртасида 1141й май ойида тўзилди. Бу мактубида отсиз ханифага тўла тобеь жанлигини изҳор этиб, отаси Муҳаммад ибн Ануштагин ҳам салжуқларга қарши жиҳоз қилганлигини, султон Санжар унинг ўзини неча бор Боғдод халифасига қарши кўрашга қайраганлигини айтди. У, халифадаги ўзини хоразм вилоятининг ҳамда унинг шарқий ва ғарбий ҳудудларидаги яқинда қўшиб олинадиган ерларга,унга ўз ихтиёрлари билан қўшиладиганмамлакатлар ҳамда вилоятларга ҳумдор қилиб тайинлашини илтимос қилди. Бир неча вақтдан сўнг Бағдоднинг хоразмшоҳ отсиз нолиши фахрий либослар, совға – саломлар ва унинг сўраган ерларига тўлағуқуқли ҳукмдорлигини эьтироф этиб, султон олий мартабани берилгани ҳақида фармон этиб келди. Шу вақтдан 1141й бошлаб, отсиз ўз номидан милла тангалар зарб этира бошлади.халифа ал – Мустафийнинг

бундай муҳим ишга қадам қўйишини боши шуки у аввалги Боғдод халифалари ал – мустаршид 1118 – 1135 й ва ар – Рашид 1135 – 1136 йилларнинг ўлимига салнўқийлар, аввало султон Санжар айбдор деб биларди ва унда ўч олиш мақсадида хоазмшоҳ отсиз Султон Санжарга содиқлик ҳақида нама юборса ҳам у ваьдаларига вафо қилишни, унга тўла итоатда бўлишни мутлақо ўйламаган эди. Хоразмшоҳ отсиз ваьдага вафосиз, мунофиқ бўлиб чиқадики, бу фикрга қўшилиш қийин. Султон Санжарга қарамликдан қутилиб, тўла эркинлигини қўлга киритиш мумкинлигига кўзи етиб қолган эди. Марказий осиёда Султон Санжарнинг кучли рақиблари пайдо бўлди. Булар қорахитойликлар Балхаш кўлига қўйилувчи етти дарё ҳавзаси – етти сувга давлат тузган қидон – хитой уруғига мансуб турклар буларнинг биринчи тўқнашув жанги 522 милл 1128й юз берганлар, ўшанда Султон Санжар улар шарқдан Шарқий Туркистондан ҳужум қилганлар. Султон Санжарнинг насби – Қацғор хони Аҳмад ибн ал – ҳасан уларнинг ҳужуминидаф қилган эди. Аммо Қорахитойлар Мивородинаҳрга қўшни ерларидаги қирғизларни ва ўйғурларни бўйсундириб, кўчайиб кетди, 531й милл 1137 йилда Мовороуннаҳрга бостириб кирдилар. Биз барча ҳукмдорларнинг ғаразли ниятларига бош бўлиб турган ўлжани йулдан олиб ташладик ва душларни пароканда ва базм мажлисларимизни фарҳунда қўллаб, ҳалойиқ учун саховат ва мўьтизат булоғига айлантирдик. Бугун бизнинг давлатимиз тўғлари аби – Ғайроққа эканлик билан этиб келди ва бундан нишопур сари йўлланмоқда, хуросоннинг барча жойларида бизга бўйсунмай, осийлик қилганларнинг ҳоли не кечганлиги нишопир аҳли яхши билурлар. Мазкур номанига мазмунига кўра,хоразмшоҳ мадади етиб турган вақтда Султон Санжарнинг салтанатидан ишлар кўнгилдагидек кетар эди айни дақиларга қораҳитойликлардан енгилган Султон Санжар марвга келиб хоразмшоҳга, ҳеч қандай чора кўрмай лекин қораҳойлар мавороуннаҳрдан кетмаган хоразмшоҳ худди шу вазиятдан фойдаланиб хоразмшоҳ хуросани бир неча шаҳарларни забт этиб Қораҳитойларнинг қудратлигини билиб улар билан сулҳ тузишга қарор топади.

1.2 Хоразмшохлар давлатининг юксалиши 590й 1193йил хоразмшоҳлар давлатининг аста – секин юксалиши ва кўчайишининг бошланиш йили бўлди.мусулмон олими Шарқий мураккаб сиёсий вазиятларда давлатнинг мустаҳкамланишига маьмурий бошқарув ва қушинни аниқ ташкил қилиш йўли билан эришилади. Кўп ўтмай бу давлат Ўрта осиё ва ерон давлатлари орасида енг қудратли давлатга айланди. Хоразмшоҳ Такиш ўлкасида қарши олиб борган кўп йиллик кўраш давлатига ўз давлатининг шаҳрий ҳудудига яқин жойлардан сиёсий воқеалар ривожини диқат билан кузатиб борди 1 . юқорида қайд қилинганидек,қораҳитойликлар билан муносабатларнинг узилишини хоразмнинг уларга қарамлигига барҳам берди. Энг муҳими, Такиш «куффор» қораҳитойликларга қаршилигига барҳам берди. Бироқ қораҳитой хукмдорлари кўчманчи кўпроқ қабилаларни шарқдан хоразмшоҳлар ерига, биринчи навбатда жанд худуди ва атрофларига батриб киришга гиж – гижлаб, қутқу солдилар. Хоразмшоҳлар Такиш валиаҳт шаҳзода пайтидаёқ жанд шаҳри валийси эди. 1 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи Тошкент 2000й. Мамлакат тахтига ўтиргач, эса ўзининг «»энг севимли ўғли насриддин малик шоҳни бу ерга восий қилиб тайинлади. Хоазмшоҳ Такиш девон ал – иншосининг бошлиғи Баҳоуддин Муҳаммад ал – Бағдодй битган фармонда хоразмшоҳлар давлати учун жанднинг аҳамияти ёрқин акс эттирилган. Унга жанд «Ислом заминининг энг муҳим қисмларидан ва «ғолибона давлатимизнинг асоси ва ибтидоси» эканлигини такьдлаб, хоразмшох хоразмнинг ўзига қандай аҳамият, берса жангда ҳам шундай аҳамият бериши уқтирилади. Фармонда жанд аҳолисининг «ислом султонлиги » чегараси ҳимоячилари сифатидаги хизматлар алоҳида таькидланиб, «Куффор»ларнинг ҳаро қандай ҳужумининг даф қилишга қодир бўлган қўрқмас ва тажрибаси аскарларнинг харбий хизматига жалб қилиш вазифаси юкланилади. Жанднинг аҳамияти шўндаки, шаҳар шарқдан хоразмга ўтадиган асосий савдо йўллининг марказида жойлашган эди. Шунинг учун фармонда амалдорларга хоразмликни, бегоналиги, туркли, хорижликми – кимлигидан қаьий назар, ҳаммага бир хил

адолатли муносабатда бўлиш, савдо – сотиқ ишларига мустақиллик қўлламаслик, йўлларда хавфсизликни таьминлаш, савдогарларнинг мол ва ҳайтини турли тажавуз ва суиқасдлардан ҳимоя қилиш топширилган эди. Бундай фармон фақат жанд учун маҳсус чиқарилган, чунки хоразмшоҳлар бу вилоятнинг иқтисодий аҳволига, уни одамлар билан қараганлар. Хоразмшоҳ Такиш жанд учун бошқалардан кўра кўпроқ жон кўйдирди. Сайҳуннинг ўнг қирғоғидаги мўҳим истеҳкамлардан яна бири Барчинлиғкент эди. Такиш уни тасарруфидаги мулкка қўшиб олиш учун ҳамма имкониятини ишга солди. Такишнинг ўз ўғли Тожиддин Алишоҳни Барчинлиғкент волийси қилиб тайинлаш тўғрисидаги фармони бор. Фармондаги Барчинлиғкент билан бирга Работи тўғон шаҳри хоразмга қўшиб олишгани тўғрисида гап боради. Агар душман томонидан ҳужум ҳафи тўғилса, бу ердан шарқнинг узоқ жойларига айғоқчилар юбориш назарда тутилади. Кўриниб турибдики , 1180 йилдан бошлаб хоразмшоҳ қўшинлари қораҳитойлар пойтаҳти Баласоғун атрофларига эмас сиғноқ малики қўшинлари билан ҳамкорликда ичкарироқда, қораҳитой мамлакати ичкарисига кириб борганлар худди шу вақтда, ҳужрий 578йил 12 жумадул охири 1182 йил 14 октябрда хоразмшоҳ мовороунохр устига юриш қилди ва Бухорани босиб олади. Шаҳарни олиш учун бўлган жанг ҳақида унинг зафар – ёрлиғи - фаҳарни олиш учун бўлган жанг ҳақида унинг зафар – ёрлиғи - фатҳномаси дарак бериб турибди. Буҳорони олиш Такиш учун осон иш бўлмади. Шаҳар аҳолиси таслим бўлишни истамас, ҳатто хоразмшохни маскари қилиб, устидан куларди. Улар бир кўзли итни олиб келди. Такишнинг бир кўз кўр эди. Чакмон ва калонсуб қийдириб, қаьла девори тепасига чиқариб қўйдилар ва «мана сизнинг хоразмшоҳингиз», деб манманақдан ўққа тутдилар. Хоразмликлар эса «эй куффор машкарлари чо ажнад ул – куфр, сиз ислом динидан қайтгансиз, шу қайсар феьмингизда давом этмоқдасиз», деб жавоб қайтардилар. Аммо, Бухоро қўлга киргандан кейин хоразмшоҳ шавқатли эканини кўрсатди, уларни курслиги учун жазога тортмади. Хоразмшоҳ такиш султоншоҳга қарши кураш олиб борган даврда қўшни давлатоарнинг

бошлиқлари билан яхши муносабатларни сақлаб қолишга ҳаракат қилди. Хоразмшоҳ девон ал – иншо маҳкамаси бошлиғи Баҳоуддин ал – Боғдодий тўзган «Ат тавосил ила - тарасул» расмий ҳужжарлар тўплами Такишнинг бу дарддаги дипломатик фаолияти билан таниш имкони берди.хуросан билан боғлиқ масалаларда хоразмшоҳнинг асосий рақиби Ғур ҳакими султон Ғиёиддин ал – Ғурий эди. Бироқ такиш укасига қарши кўрашиб юрган пайтларда Ғиёсиддин билан яхши муносабатни сақлашга интилди, ҳар бир рақиб ўз мактубига бошқасини «биродарим» деб мурожат қиларди.хоразмшоҳнинг Ғиёсиддинга ёзган энг дастлабки мактубига 576 ҳижрий йил, рамозон 1181 й январь санаси қўйилган. Шундай бир ой аввал Ғиёсиддин хоразмга ўз амири ҳумамиддинни элчи қилиб жўнатган, у зиммасига юклаган вазифани шаҳар билан бажарган тамонлар тинч – тотув муносабат ҳақида шартлашиб олган эдилар. Ўз навбатида хоразмшоҳ ҳам Ғиёсиддин саройига ҳумамиддин билан бирга элчи қилиб саййид дл – умаро ва – н- нувваб Фахриддинни жўнатган эди. Фахриддин олиб келган нишонпур ҳокими Тўғоншоҳ ерларига Султоншошнинг дахл қилиши муаммосига баҳишлаган эди. Такишнинг ўз ўкаси Султоншоҳ билан рақобатида Ғиёсиддин қаршилик кўрсатмаганидан эришиш эди. Хоразмшоҳ бунга муваффақ бўлди. Шундан кейин «энг қадрдон укаси» Султоншоҳми «хоразмшоҳларнинг хос мулки деб эьлон қилинган ерларга дахл қилмасин» деб огоҳлантирди. Унга Тўғоншоҳ билан дўстона муносабатга киришиши ва унга қарши хатти – ҳаракат фикрида бўлмасликни уқтирди. Такиш кўрган чораларга Ғиёсиддин қаршилик кўрсатмаганидан унинг мавқеи баландлиги бўндай ҳолат хорашоҳнинг ўзини қаноатландирмасди. Султоншоҳ томонидан доимий хавф – хатар бирлиги Такишнинг қўлини боғлаб турарди. У эса хуросан ерларини босиб олиш билан боғлиқ мураккаб масалаларни ҳал қилишга интиларди хоразмшоҳ дўстлик ҳақида ваьдалар бериб Ғиёсиддинни хотиржам қилгач, Султоншоҳ билан бўлган ярашни бўзиб, сарахс устига қўшин тортди. Бу сафар хоразмшоҳ қушинлари таркибида жанд, Барчинлиғкент ва мангқушлоқ аскарлари бор эди.

Уларга йиллда журжон, Декистон, обивард, нисо ва нишончур аекарлари келиб қўшилиши керак эди. Такиш сараж устига қўшин тортди. Бу сафар хоразмшоҳ қўшинлари тартибига кам қолиши хижрий 578 йили муҳаррам ойида 1182 й май ойи Ғиёсиддинга мактуб йилида. Мактубни иккала мамлакатгатинчлик амонлик тилашдан бошлаган хоразмшоҳ Ғиёсиддинга ўзаро тузган шартномаларни эслатиб, Ғур ҳокимини сараж хукмида иштирок этишда таклиф қилади. Агар Ғиёсиддиннинг ўзи қатнашиш имконига эга бўлмаса, чегара вилоятлари қушинларини юборишни писонда қилади. Ғиёсиддиннга шу юришда шажан иштирок этишни такрорлаб, хоразмшоҳ ўртасидаги дўстликка суяниб, қўшинларни жўгнатишни кечиктирмасликка чақиради. Шундай қилиб, хоразмшоҳ Такиш қўшинлари бир йилла икки йўналишда ҳаракат бошлайди. Сирдарёнинг ўнг соҳилида Алп қора ўғли Қирон қўл остидаги қипчоқлари билан ҳамкор қўшинлар ва хуросандаги қўшинлар сарахс босиб олинганидан кейин Такиш Мовороуннааҳр ишларига тўғридан тўғри аралаша бошлаши керак эди. Бу сафар кутилган ғрдамни ололмаган хоразмшоҳ сарахс қамамини бир йилга кечиктирди. Бу хуросандаги вазият ҳам мураккаблашиб кетди. Амирларнинг турли бўлинма гуруҳлари, Султоншоҳнинг қўшинлари ҳам хоразм ерларигана эмас, Ғурийлар заминига ҳам батриб кира бошлайди. Шу сабабли Ғиёсиддиннинг ўзи ҳужумга ўтди, унинг қўшилари сараж ва хайрон вилоят ерларига бостириб кирди. Ғиёсиддин атрофдаги қальалар ҳокмларини тор – мор келтириб, бу ерларда осоёйишталик ўрнатиб, хоразмшоҳга хабар юборди. Такиш ҳам шу мақсадда 10 минг кишилик илғор қушинни хуросан устига отлантирган эди. Аммо Ғиёсиддин ал – Ғурий элчиларидан хуросанда тартиб ўрнатилганликги хабарини эшитиб, ўз қўшинларини орқага қайтарди. Бунинг устига қаттиқ қиш ва озиқ – овқатнинг камлиги қўшинга катта талодат талоадат етказиш мумкин эди хоразмшоҳлар энди асосий эьтиборини Қорахитойлар ва Мовороуннаҳрга қаратишни ўз учун энг муҳими масала деб билади. То Моворуннаҳрда унинг таьсир доираси қўчайгунча, хуросанда

нисбатин сабр қилиш, кутиш йўлини кутди. Хоразмшоҳнинг Ғиёсиддин ал – Ғурийга ёзган хатлари қанча устомонлик, фасоҳат билан ёзилган бўлмасин, унда дўстлик ва ҳамкорлик қилишга ҳар қандай уринишга ваьдалар берилмасин, Такиш хоразмнинг шарқий ва жанубий чегаралари масаласида ўз олдига қўйган вазифаларга содиқ тутарди. Аммо, хуросон ишларига, ундан кейин герок Ажам ишларига ҳам аралашиш, самжуқийлар билан кураш – булар ҳаммаси бир бўлиб хоразмшоҳ учун ўзига хос программа максумим эди.ҳозирча унинг бўтун эьтибори фақат мовороуннаҳрга қаратилган эди. 1185 йил парелида Тўғуншоҳ вафот этгандан кейин унинг ўғли Санжаршоҳ нишопур ҳокими бўлиб қолди. Унинг даврида ёки аниқроғи отабек Мегли – Тегин амалда ҳокимлик қилган даврда Хуросондаги аҳвол шу даражага етган эдики, хоразмшоҳ Такиш охир оқибатда бу мулкларни хоразмшоҳга қўшиб олди. Бу даврга хоразмшоҳ Такиш билан Мазандарон ва Ғилон ҳақими испаҳбод Ҳусайн ад – давла Ардашоер 1171 – 1205 й ўртасида яхши қўшинчилик муносабатлари йўлга қўйилди. Икки ҳукмдор мунтазам равишда бир – бирига элчилар алмашиб, совға – салом юбориб турдилар. Хоразмшоҳ шоҳ қизи шоҳ хотинни Ардошерга берган кейин яна ҳам мустаҳкамланди. Хоразмшоҳ менгли – Тегинни тормар қилиши учун жам олиб бораётганида испоҳбод Ардашер унга ёрдам тариқасида икки минг кишилик кўшин юборди. Шу муносабат билан хоразмшоҳнинг испоҳбод Аргашерга юборган мактуби испаҳбоднинг қарам насб испаҳбод муаззам фарзанд эканлигидан дарак беради. Хоразмшоҳ талаб қилинган ёрдамни нисо ҳокими малик Имодиддин Муҳаммад ибн Умардан ҳам олиб турган. Хоразмшоҳнинг Ироқ Ажам ҳокимияти амалага идора қилган азайбайжон отабеклари билан ўзаро муносабатлари турлича кетган. Муҳаммад жаҳон Паҳлавон 1175 – 1186 й озорбойжон отабеги бўлган кейин Такиш билан унинг ўртасидаги дўстона муносабатлар ўрнатилади. Хоразм шоҳ отабекка мактуб юборади, унда ўзининг дўстлик ва рози – ризолик алоқалар давом эттирилган. Булар ўртасида дўстона алоқалар кўчайиб, ҳижрий 587й 20 рабиал охир 1183й 23 августда хоразмшоҳ Ширвоншоҳ III га мактуб жўнатти. Унда тез

кунларда учрашиш ва ўзаро дўстона муносабатлар мустаҳкамланишига астойдил умид билдиради. Хоразмшоҳ унинг элчиси, амир Фаридддин билан бўлган суҳбатлардан қониқиш ҳосил қилганини изҳор этиб, уларнинг Хуросоннинг эзилган ҳалқини озод қилиш учун ўн минглик қўшин билан юриш бошлаганини элчи орқали хабар қилади. Фариддидин билан бирга Ширвонга ўз элчиси Жамолиддинни, у орқали енг яхши тилакларни юбораётганини, элчи эса хоразмга содиқ бўлган ҳамма воқеалардан хабардор қилинишини, Сижоқ хокими бутун қўшини билан унинг хизматига ўтганини у, бўлса мамлакат сарходидаги бутун «куффор» ларни йўқ қилишга бўйрўқ берганини билдиради. Ҳоразмшоҳ Такиш отабек Жаҳон Таҳловоннинг вориси отабек қизил Арслон 1186 – 1191 й билан ҳам яхши муносабатларни кўллаб – қуватлади. Бироқ Қизил Арслон ўлдирилмаганидан кейин озорбойжон отабеклар давлати отабек жаҳон Таҳловоннинг тўрт ўғли ўртасида майда хокимликларга бўлиниб кетди. Шундай қилиб отабеклар давлати Озорбойжонликлар парчаланибкетади. Лекин, буни ўзил – кесил парчаланиб кетди деб бўлмайди. Янги ўзаро жанглар бошланиб кетиши мумкин эди. Бунинг устига ҳижрий 588 йил раблал охир 1192й апрел – май ойларида Қизил Арслон томонидан зиндонбанд қилинган сўнгги салжўқ Султони Пўғрул III қамоқдан қутилиб чиқди. Султон тўғрул III тез орада ўз тарафдорларидан қўшин туплади ва ҳижрий 588йил 15 .жумадул охир 1192й 22 июнда Қазвин яқинида бўлган жангда Қутлиғ Инонч қўшинини тор – мор қилади. Қутлуғ Инонч қолди, қўшинининг катта қисми Тўғрул III тантана билан хамодонга келди ва яна хонлик таҳтига эгаллади. Қутлуғ Инонч бўлса, онаси ёнига келиб, Ройга бекиниб олди ва шу ердан Тўғрул III Ироқ Ажамини босиб оди, деб хоразмшоҳ Такишнинг элчи ююборди. Шу билан бирга Қутлўғ Инонч хоразмшоҳдан Тўғрул III га қарши кўрашда ёрдам беришини сўради. Ироқдаги аҳволнинг чалкашлигидан фойдаланиб, бу келишмовчиликка аралашиш вақти етди деган қарорга келиб, ҳижрий 589 йили бошида 1193 йил январь ироқи Ажамни забт этиш учун ўз қўшинини бўлмади. Хоразмшоҳ қушинлари кўпгина жойларни

РОй ва Таборак қаьлашни эгалайди мамлакатида ҳўжайинлик қила бошлади. Қўтлўғ Инонч ва онаси хоразмшоҳ қудратидан ваҳимага тушиб, Саржаҳон қаласига бекиниб олди. Бундан фойдаланган Тўғрул III Такишга мўл – кўл совға – саломлар юбориб Қутлўғ Инончга қарши курашда хоразмшоҳнинг ҳомийлиги ва ёрдамини сўради. Тўғрўл III қизини Тошкентнинг ўғли Юнусхонга берди, Ироқ Султонлигида хоразмшоҳ номига танга зарб қилиш ва ҳутба ўқитишга ваьда қилди. Бу салжуқ Султони хоразмшоҳга қарамлигини тан олганини билдирар эди. Тўғрўл III ва хоразмшоҳ ўртасида тузилган шартномага кўра, Рой хоразмшоҳ ҳукмига қолди. Шу пайтда хоразмшоҳ укаси Султоншоҳ қўшинлари хоразмга бостириб келгани ҳақида хабар олди. Шу сабабли Такиш босиб олингани ерларидан ҳирож, йиғиб амир тамғар бошчилигига Рой ва Таборокда хоразмликлар бўлинмасини қолдириб, шошилинг равишда хоразмга қайтди. Хоразмшоҳнинг кетганидан фойдаланиб, Султон Тўғрўл III биринчи бўлиб шартномани бизда ҳижрий 598 й баҳорида 1193й март – апреьл хоразмшоҳ қолдирган бўлинмага хужум қилди, қириб ташлади, Рой ва Таборакни эгаллади. Ўлдирилган амир Тамғонинг бошини хоразмга жўнатди. Қутлўғ Инонч Зандон томонга қочди ва у ердан хоразмшоҳга мактуб юбориб, султон Тўғрўл III га кириш курашда ёрдам беришини сўради. Худди шу маҳаллада Аббосий халифа ан – носир 1180 – 1225й Такишга мактуб билан муроажат қилди. У ҳам Султон Тўғрўл III халифа тасарруфидаги вилоятларга ҳужум қилганидан шикоят қилганда. Халифа мактуб билан барча Тўғрғл III қул остидаги ерлар хоразмшоҳга иқто сифатида ҳада қилинганлиги ҳақида фармон ҳам юборган эди. Ироқ Султонлигидаги ўзаро кўрашларда иштирок этишдан келадиган фойдани олдиндан сезган хоразмшоҳ шу заҳотиёқ хижрий 590 – 1193 й қўшини билан хоразмдан йўлга чиқди, симнонда унинг қўшини қаторига Қутлўғ Инонч ва тарафдорлари Султон Тўғрўл III дан юз ўгирган амирлар келиб кўшилди. Тўғрул III улимидан кейин ҳижрий 590й 4 ражаб 1194йил 25 июнда хоразмшоҳ Такиш ҳамадонни ва Ироқ Ажамининг кўп қисмини эгаллади ва босиб олинган

ерларни ўз амирларига бўлиб берди. Исфаҳонни Қўтлўғ Инончга, хамадонни амир Қоракўзга, Райни эса ўғли Йўнусхонга топширди, унга отабек келиб амир Майочуқни тайинлади. Хоразмшоҳ Ироқ амирларини камситиб, ҳар қандай ҳарбий ҳаракатини тўҳтатишга мажбур қилди ва Ироқ Ажамининг бутун хазинасини қўлга киритди. У барча амалдорларни тайинлади, иқтоь ерларини аввалги эгаларидан тортиб олиб, ўз одамларига берди. Хамадондаги дабдабали маросимлардан кейин хоразмшоҳ Турганжга қайтиб келди халифа ан – носир хоразмшоҳ Такиш Ироқ Ажамида пайтида босиб олинган Тўғрул III ерларидан бир қисмини ўз ихтиёрга беради, деб ўйлаган эди. Чунки, вазир Ибн ал – Қассоб бошлиғи остидаги халифа жангчилари, султонга қарши жангларда иштирок этади. Бироқ хоразмшоҳ халифага бирон бир вилоятни таклиф қилмади. Шунда халифа ўзининг саховат пешамлигини таькидлаш мақсадида Султон Тўғрул III ерларини хоразмшоҳ тасарруфига ўтганлигини тастиқловчи ёрлиқни топшириш ва хашамдор султон мебочи кийдиришни вазирга топширди. Хоразмшоҳ Такиш Майочуқ ва унинг қўшини қилаётган ишлардан хабар топгач, уларни йўқотишга қарор қилди. У ўз қўшинларини Ироқи Ажамга ташлади, ўз ҳаракатлари учун қасос олинишидан қўрққан майочўқ, хоразмшоҳ таьқибидан қоча бошлади. Ниҳоят, хоразмшоҳ Рой яқинидаги Ардахи қаьласида майочўқ қаьладан чиққанда тутиб олинди унинг барча сафдошлари қатл қилинди. Такиш хоразмга қайтиб келганда Майочўқа хомийлик қилган вазирларини қатл эди. Этирди. Такишга қарши курашга хамда ан-Носирнинг майочук ёрдамида қилган ҳаракатлари мувофаккиятсизликка учрагач, у янги иттифокдошни ўзига каратмокчи бўлди. Гур ҳокими Гиёсиддин ал-Гурийга мактуб юбориб, Тошкентнинг ирокни босиб олиш хавфидан чалгитиш учун уни Хоразмга қилишга гиж-гижлади. Агар Гиёсиддий шу чоккача Хоразмга қарши курашга журъат қилолмаган бўлса, энди у, Тошкентни огоҳлантириб, дўқ пўписа билан мактуб ёзади. Агар Ирок ишларига аралашишни бас килмаса, унинг қўшинлари

тезлик билан Хоразмга бостириб келишни айтади. Ҳижрий 594 йил жунадул ахир 1198 й апрелда қорахитойларнинг беҳисоб қўшинлари Хуросонга бостириб кирди, мамлакатни бутқўл ҳароб килди. Аммо Гиёсиддин ал-Гурий корахитойларни тор-мор қилишга ва Амударёга суриб ташлашга муваффак бўлди. Шуни айтиш лозимки, Хоразмшоҳ давлати кўпгина жойларни ўзининг адолатли уринишлари билан босиб олишга муяссар бўлди. Бу даврларда Хоразмшоҳ Такши диккатини Кирмонга юз бераётган воқеалар жалб қилган эди. Ҳижрий 591 йилда 1195 Кирмон ҳокими Диноз вафотидан кейин унинг ўғли Фаррухшоҳ ҳукумронлик қилаётган бу мамлакатда аҳвол жуда нотинч бўлиб колганди Бурдамир қалъаси аҳолини бу ердаги марказий ҳокимят вакилларини ҳайдаб юбордилар ва қўшин юбориб ёрдам беришни сўраб Хоразмшоҳга мурожаат килдилар. Бу ерда Такши номига хутба ўқитилиб, танга зарб қила бошладилар. Хоразмшоҳга шундай талаб билан Кутнат каълани аҳолиси бу ердаги (марказий ҳокимят вакилливарини ҳайдаб юбордилар ва қўшин юбориб) ердаги катта обрўга эга бўлган маҳаллий рухоний Рукриддин бошчилигида ҳукумат тузди. Бирок Кирмонда шихна вазифасини бажаришга юборилган хожиб Хусомиддин Умар қобилятсиз ва жоҳил ҳоким бўлиб чикди. Кўп ўтмай, унинг халққа жабр-зулм шу даражада етдики, натижади Кирмонда ҳокимят Шабонкур уруғи вакиллар қўлига ўтди. Такиш умрининг сўнги йилларида гимонийлар билан кураш ўтказди. Унинг қўшинлари тўрт ойлик қамалдан кейин усмонийлар пойтахти Аламутдан кейинги иккинчи мустаҳкам қальа Қохира Арслон Кугуонини забт этди. Хоразмшоҳ Такиш усмонийлар устидан қозонган ғалабасидан кейин янги қўшин тўплади ва Бағдод устида юриш ниятида Хуросонга йул олди. Халифа ан-Носир билан унинг муносабатлари яна ёмонлашган эди у Ироқи араб ва халифа пойтахтини босиб олишга қарор қилди. Аммо бу юриш вақтида касалланиб ҳижрий 596 йил 19 рамазон 1200 йил 3 июлда ярим йулда Хоразм билан Нишопур орасидаги Шаҳристон шаҳрида вафот этди. Такиш ўз фуқороларига нисбатан адолатли бўлган одатдан ташқари қобилятга эга буюк

дипломат ва лашкарбоши эди. Ҳарбий кучдан ўринли фойдаланиб ва сиёсий аҳволни тўғри баҳолаб Такиш ўз мулки қаторига Мазондарон ва Ироқни Ажамни қўшиб олди. Унинг мусиқани севиши алохида эсга олинади. 2.1 Хоразмшоҳлар давлатининг ҳарбий тузумини ва саройдаги асосий лавозимлари салжуқийларга қарам яшашдан қутулиш учун олиб борилган курашнинг дастлабки пайтларидан то ўз давлатининг инқирозига қадар Хоразм шоҳлари ўзининг доимий қўшинларига эга эди қўшинларни қурол-аслаҳа билан таъминлаш ва уларнинг сонини тўлдириб туриш шоҳларнинг энг катта ташвиши бўлиб келган. Хоразм шоҳлари армияси яхши ўқиган ҳар хил қуроллар билан қуролланган унинг қўмондонлари жангларда бир неча бор жасорат ва тадбиркорлик кўрсатган эди. Хоразм шоҳлари ўз давлатини тузган вақтда унинг армияси турк аскарларидан тузилган эди. Қўшин бўлинмалари ва қисмлар қабилавий асада ташкил қилинар эди. Ҳамма давлатнинг энг гуллаб яшнаган аскарликка бошқа халқ ва қабила йигитлари олинган вақтларда хам турклар қўшининг асосий ва жанговор қисмини ташкил қилар эди. Манбалардан олинган маьлумотларга кўра Хоразм шоҳлари ўз давлатида мажбурий умумхалқ ҳарбий таьлим тизимини жорий қилган. Закария ал- Қазвиний давлат пойтахти Такиш ҳозиржавоблиги, чечанлиги билан хам ажралиб турарди. У Хоразмшоҳ Такиш қипчоқлар билан иттифоқ кириб қипчоқ хони Жонкиш қизи Туркон хотунга уйланади. Бу давлатнинг бир қадар кучайиши Алоуддин Такиш вафотининг натижаси бўлди. Бу эса узоқ давом этган оғир жанглар натижасида, шунингдек, якка ҳокимлик учун курашларда қўлга киритди. Такиш даврида давлат маьмурий идора бошқаруви қатьиятли ва тартиб интизом билан ажралиб туради .Давлат қўшини Қанғли қипчоқ уроний ва бошқа қабилалардан иборат сара турк қўшини бир неча марта кучли ва жанговар тажрибага эга жангчилигини кўрсатди. Жанг пайтларида кўпинча ҳукумдорнинг ўз Такиш раҳбарлик қиларди «Жангда хукумдорнинг ўзи бошлиқ қилмаса у мамлакатни бошқаришга қодир эмас аёлга ўхшаб қолади.»дерди у ўлимининг сунги пайтларида жон беришда ўғли Қутбиддин Мухаммадга

бирлашган мустаҳкам давлат ва тааллуқлий ҳужжат ан қудратли қўшин мерос қолдираётгандан мамнун еди. Туранж шаҳри хақида деб ёзади: «Жуда кўп аҳолига ега бўлган бу шаҳарнинг барча аҳолиси аскарлардир. Айтишларича, қорахитойлар билан бўлган жангларда султон Мухаммад ибн Такиш енгилиб шаҳарда беркиниб олган. Султон унга кўп ўтмай бўлмаган одамлари билан қочган. Буни ҳеч кимга билдирмаслик учун у шаҳарга кечаси кирган. Тонг отганда у шаҳарда 30минг отлиқ аскар билан чиқиб душманга қарши йул олган».Давлатдаги қўшинлар сони Хоразм шаҳарларининг ҳарбий юришларнинг қўламига қараб ўзгариб борган. Масалан 1195 йили ҳарбий девонхонанинг девонлар дафтарларида қайт қилишича Хоразм шоҳи Такишнинг қўшинида 170 минг суворий отлиқ аскар бўлган. Хоразм шоҳи Алоидин Мухаммад ўз ҳокимиятининг дастлабки йиларида бир неча кун ичида 70 минга яқин отлиқ аскарни намоиш қилиши мумкин . 1214 йилда фори ироқига бостириб кириб чиқди. Озарбайжон ва форс ҳокимлари Отабек ва Ўзбек саройга қарши урушга отланганидаи Алоидин Мухаммад «100минга яқин энг яхши ўғлонлар ва энг жасур баҳодирлардан иборат чавандозларни саралаб олган эди». Отабек ўзбек ўзини Хоразм шоҳининг тобеьлигига ўтгандан кейин шоҳдан гурузларга қарши урушга хужум қилишга буйруқ берди. Хоразм шоҳи Алоиддин Мухаммаднинг бошқарувида қўшинлар сони шу қадар ортиб кетган эдики «У бамисоли қумдай бўлиб унинг ибтидосихам интихоси ҳам номаьлум эди».1217 йилнинг кўзида Хоразм шоҳи Бағдодга юриш қилганда «олдига шу қадар кўп қўшин солиб юрдики уларни йулларидаги жуда кенг йўл ва сахролар хам сиғдиролмади». Ҳижрий 615- 1218 йили Хоразм шоҳи ялпи қўшинлар кўриги ўтказди унга «150 минга яқин отлиқ 100мингдан зиёд аскар қатнашди». ҳар ҳил манбаларнинг берган бу маьлумотлари йилномалар муалифларнинг муболағасидай кўриниши мумкин. Лекин бу йерда келтирилган рақамлар ўз ҳизмати юзасидан рост гапириши лозим бўлган кишилар берган маълумотлар билан бир ҳилдирлар.

Масалан ибрил ҳокимининг елчиси Музаффариддин Кўк-бўри 1190-1233 йил Хоразмдан қайтиб келгач ўз хукимдорига «Хоразм шоҳининг бевосита қарамоғида 350 минг аскар бор» деб хабар беради. 1211 ва 1212 йиларда Қора хитойлар билан бўлган жангларда Хоразм шоҳи Алоиддин Мухаммад фақат отлиқ аскарларнинг ўзидан 400 минг кишини ишлатган. Бу маълумотларни Хорзм шоҳининг ҳарбий девонхона дафтарида қайт қилинган ёзувлар тасдиқлайди. Уларга кўра Бағтодга юриш қилганда 400 минг от ва туялик суворий қатнашган. Ўрта Осиёга муғулларнинг бостириб кириши арафасида Хоразм шоҳлар давлатининг қўшинлари тақрибан Туркистон ва Моварауннахирда 400 минг отлиқ ўтрорда 20 минг Бинокет вилоятида 10 минг ва Самарқанда 110 кишига етган еди. Ундан ташқари қўшинларнинг анчагина қисми Сижистон, Балх, Жанд, Хухталон, Қундуз ва ёрткентда еди хатто давлат инқирозга юз тутган давр Хоразм шоҳи Жалолиддин Мангуберди замонида хам Хиндистолнда 90 минг суворий Кавказ ерларида хужум қилган пайтларида, 200 минг суворий Исфахон атрофида Мўғуллар билан олиб борилган жангларда еса отлиқ ва пиёда бўлиб 100минг аскар бўлган. Шубхасизкий, оғир енгил ва туяли суворийлар хам пиёдалар ва халқ лашкарларидан таркиб топган бундай катта ва қудратли қўшинлар тупланишига уни қурол –аслаҳа, кийим –кечак, озиқ- овқат , ва ем хашак билан таьминловчи жуда катта ёрдамчи куч керак эди. Хоразм шоҳлари доимий кишилардан ташқари шахсий мухофаза қўшини хам эга бўлиб, улар малумки тузулган эди. Бундай қўшини дастлаб Хоразмшоҳ Такиш тузган Алоиддин Мухаммаднинг шахсий қўшинида 10минг киши бор эди. Жанглар бошланишидан аввал Хоразм шоҳлари аҳолини ва халқ лашкарини сафарбар қилар эди ҳарбий юрушлар вақтида халқ лашкарлари халқ олмас ва талон- тарож хисобига яшар эдилар. Давлатнинг енг ҳарбий бошқарув идораси девон-ал арз бўлиб, унинг бошлиғи сохиб девон –ал арз ёки соқилби девон-ал жайиш ёки арз-ал жайиш хисобланар эди манбаларда айтилишича давлатнинг энг олий ҳарбий бошқарув идораси девони-ал арз дор жумлайи машалик мамлакат дейилади. Девом-арз ҳарбийларга қарашли ер-

сувлар иқтом ҳарбийларга бериладиган маош ва ҳар ҳил тўловлвр шунингдек аскарларни рўйхатга олиш уларни ва уларнинг қўлидаги қуролларни текшириб туриш ишлари билан шуғуланар еди. Девон-ал арз хамма ҳарбийларга, уларга белгиланган маошларни хамиша маълум вақтида бериб турар, уларга зарур бўлган хамма нарсани-берар ва ҳарбий бошлиқнинг маошни ўз қўл остиларга тўғри тақсимлашини назорат қилар еди. Баъзи катта вилоятларда маҳаллий ҳарбий бошқарувлар бор еди. Хоразмшоҳлар қўшинидаги иккинчи лавозим ҳарбий инспектор бўлиб, у ҳарбий девонхона бошлиғининг назорати остида фаолият кўрсатар еди. Хоразмшоҳлар лашкарларининг қомондонига оъид ёки муқаддам деган унвон берилар ва бунга машхур ва энг қобилятли асрлар кўрсатилар эди. Масалан, Хоразмшоҳ эл-арслон «ҳарбий қўмондон қилиб қарлуқ амирларидан бири бўлган. Шамсул мулкибни Хусайин Айёрбекни тайинлади». Шоҳ унга синглисини узаттди ўз қўшинига қўмондон қилиб олди. Алоиддин Мухаммад I нинг хокимяти вақтида Пой ўлкасининг беги ва ҳарбий қўмондон этиб шахзода Абул Фатих Юсуф тайинланган бўлиб, унинг унвони исфахсалар эди. Ўлкалардаги ҳарбий қўмондонларга сохибал жаш унвони берилар эди. Хоразмшоҳлари янги забт этилган ўлка ёки вилоят ерларини амирларга иктоъ тариқасида тақсимлаб берар ва маҳаллий амирлар орасидан енг кўзга кўринганини уларга бошлиқ қилиб тайинлаб ва амирал умаро нашинини берарди. 10 минг кишилик суворийлар гурухига қомондолик қилган кишилар малик унвонига ега эди. Камда кам ҳолардагина бундай унвонлар пас табақада чиқан кишиларга берилар эди. Масалан, шоҳ Аловиддин Мухаммад даврида султон ташдори Аёз «Малик даражасига кўтарилди». Оддий халқ орасидан чиққан муаййилдал мулк Қавмиддин хам малик унвонини олган, буни Ан-Насафий «Жуда кейин еришилган ютуқ» деб баҳолаган. Жангларда алохида ўзини кўрсатган маликаларга хон унвони берилар эди. Хоразм шоҳлари қўшинидаги чопарларга човуш унвони берилар эди. Махсус хувария ва айғоқчилар булинмалари мавжуд эди. Жасурлар «Душманинг хол-аҳволидан хабардор бўлиб турар, уларнинг ҳаракатини кузатиб борар, бу ўта мухим шу

эди ».Хоразм шоҳлари армиясидан бош диний хакам қозий хашам ва лашкарий хазрат ёки қозиал асоқир мавжуд эди. Хоразм шоҳлари армиясида бош диний хакам одатдаги уруш қуроллари–қиличлар, найзалар, уқ–ёйлар, ўралар ва дунликлардан мавжуддирлар . Хоразм шоҳлари шаҳар қальалари ва девонлари мухокамалаш ва қурилишга катта эьтибор берар эди. Ан-Насафийнинг ёзишига кўра истахр ва акунаван қальалари «Буларнинг олиб бўлмас жанглигини тўғрисида мақоллар тузулган»: Илол қаьласи «Энг мустахкам олиб бўлмас қаьлардан бири эди». Хурондиз энг яхши қаьлалардан бири бўлиб, «Хавода бургут каби бўлиб,унга яқинлашишнинг иложи йўқ эди». Қохира «Соқчи чироқлари қаьланинг баландлиги туфайли юлдузларга ухшаб кўринар эди». Устунаванд «Жуда бақувват қаьла бўлиб, бургутлар унинг баландлиги тенглашиб учалмас, мустаҳкамлигидан унга деворнинг хожати хам қолмас эди». Ардахм ер юзидаги энг мустахкам қаьлаларнинг бири бўлиб хатто бургутлар хам ундан қаноатларининг қайтиб ўтар ва қаьладаги кишилар қушларни фақат тепадан кўрар эдилар, Фарразин «Ер юзида маьлум бўлган энг забт этиб бўлмас қаьлалардан бири эди». Қаьлалардаги гарнизонлар мустахфизлар қўмондонлик қилар эди. Хоразм шоҳлари давлатида аҳоли тинчлигини сақлаш ва жазолаш ишлари билан шихналар ўз одамлари ёрдамида шўғуланарди .Одамда шихна лавозимга туркий ҳарбий бошлиқлар–амирлар тайинланар эди. Ҳукуматга хафли бўлган барча ишларга шихна аралашар аҳолини тузумга қарши қўювчилар ортидан қаттиқ кузатув олиб борар эдилар . Хоразм шоҳлари босиб олинган барча вилоятлар , шаҳарлар ва қишлоқлар ўз шихналарни кўрарди.1165йилда Хоразм шоҳи Эл- Арслон Дехистон босиб олиши билан у ерга ўз шихнаси қуйди. 1193 йил шоҳ Такиш ўз укам ва душман султоншоҳнинг вафотини эшитиб , дархол Сархс ва Марв шаҳарларини босиб олиб, уларга ўз шихналарини қуйди. Султон кейин амир йиғон Сункурни Исфахонга , нусратидан Жалоллидин Манкбурний Хуросонга амир Қулихонни, Мухаммадни Озарбайжонга, Амир

Бадриддин Тутоқни хамодонга амир сарир маликкни шихна қилиб тайинланади Хоразм шоҳларининг хужум қилувчи ва мудофа қилувчи қўшинларини жанг вақтидаги ҳаракат тартиблар бўлган. Уруш бошланишдан аввал ёки уруш эьлон қилинган вақтда Хоразм шоҳлари ҳарбий кенгаш чақирар ва унга олинган турган вазифалар мукамал қилинарди, кенгашга йирик ҳарбий арбоблар уламолар, фақихлар ва мунажимлар таклиф қилинар эди. Аммо бу кенгашлар нотуғри бўлса шоҳ шахсан ўз қабул қилинган қарорни маьқулаш билан якунланар эди. Хоразм шоҳлари давлатида марказий давлат идорасининг раҳбари ал мажмиал олий фахрияттожи энг юқори мартабали мажабдор бўлиб, у фақат шоҳнинг (ўзигагина ) вазир деб аталар эди. Вазир давлат раҳбарининг биринчи маслаҳатчиси бўлиб у фақат шоҳнинг ўзигагина бўйсунар эди. Вазир шоҳ номидан расмий маросимлар , давлатлараро алоқалар , мустамлакалар билан олиб бориладиган музокораларда шоҳ номидан қатнашар эди, давлат раҳбари ва фуқоролар ўртасида воситачилик қилар барча давлат амалдорлари , жумладан беклар ва ҳарбий бошлиқлар хам бўйсунар эдилар. Вазир девонхоналар амалдорларн янги бошлиғи бўлиб, уларни мансабга тайинлаш ва алмаштириш , нафақалар моддий ёрдамлар жорий этиш ишларни бошқарар , хамда хазина ва божхона фаолиятини тафтиш қилиб турарди . Вазирлик лавозими давлатда катта хурматга ега бўлиб , у хақда султон Санжарнинг бир мактубида шундай дейилади : «Энг юксак махкама–вазорат бўлиб, барча жамоат шулар хамда одамлар хаётининг йулдан бориши у билан алоқадордир , бунинг натижасида мамлакатнинг чиройи ва мухабати ортади , давлатда тартиб ва қонунчилик ўрнатади. Ҳукумронлик навбати бизга келиб, бизнинг ҳокимият қуёшимиз ер юзи мамлакатларини ёритгандан буён, биз давлатимизга–оллох ўзи ўнинг қудратини ошириш!-ишончли , ва оқил қобилиятли вазир топиб бериш фикри–хаёлида бўлдик: вазир –идора қилиш қонунларини биладиган , тури , давлат келажангини биладиган, хаётий тажрибага бой, яхши шуларга бизни ундовчи, шон- шухрат ва ютуқларга етакловчи, фуқоролар аҳволидан

бизни рўй–рост хабардор қилиб турадиган мусулмонлар фаолиятидан хабар бериб турадиган, мусулмонлар фаолиятидан қандай бўйруқлар чиқаришимизни айтиб, турадиган, кўрсатмаларига тўла равишда ишониш мумкин бўлган киши бўлиши лозим».Вазирларга садр, дастур, хўжаий бузрук деган унвонлар берар эди. Вазир лавозимидаги киши ўзининг сиёҳдони ва маълум хил мовуттан ўралган салласи билан ажралиб туради. Вазир чиққанда унинг олдида дастаси тилла билан қопланган тўртта найзалик киши юриб борар эди. Вазир танлашда мазкўр кишининг араб ва форс тилларини билиши, маъмурий шулардаги лаёқати, сарой тартиб-қоидаларини билиши ҳал қилувчи суръат бўлган, кимнинг уруғ-авлоди жанлиги ҳисобга олинмаган. Хоразм шоҳлари ўзларининг қабул вақтларида вазирни ўнг томонга ўткизганлар. Хоразм шоҳлари салтанатида вазир лавозими дастлаб султон отсиз ҳукуматида пайдо бўлган. Бизга унинг тўртта вазирининг исмлари маълум. Шамсиддин Абул Фатх, Абул Музаффар Саид ибн Муҳаммад ибнни Абдуллох Ал-Фалакий Ан-Нишопурий “У Хоразм ҳукмдорининг вазири эди, аммо кейинчалик у шоҳдан қўрқадиган бўлиб қолиб, 533-1138 йилда Хоразмни тарк этган. Баҳовиддин Ал-Исвахоний-машҳур Имомиддин Ал-Исфахонийнинг амакиси Имом Мажидиддин Абу Муҳаммад Соҳиб ибнни Муҳаммад Ал-Бухорий Хоразм шоҳи Ал-Арслоннинг вазирлари Қавомиддин Абу Нажм Сухайл ибнни Абдул-Азиз ибнни Абдул-Ғани Ал -Хоразмий Абул-Музаффар Саъид ибнни ибн сухл ал Амуқий Ан – Нишопурий, 560-1165 йилда вафотт етган . Манбаларга кўра Хоразм шоҳи Такишнинг вазири Низом- Мулк Шамсиддин Масьуд ибн Али Ал- Хоразмий атоқли шахс бўлиб, у киши ўзидан кейин жуда яхши ном қолдирган . Алоиддин Мухаммад яна бир вазирий – арабий ва форийда бемалол шеьр ёзадиган маьрифати билан машхур Алоул- мулк ал- Алабий эди. Хоразмшоҳ муғуллардан енгилиб , мамлакатни ташлаб кетганида Алоул –мулк Чингизхон хизматига борди ва буюк хоқон уни иззат хурмат қилиб, яқин аёьнларни сафига қушди. Муғуллар хужуми арафасида Алоиддин Мухаммад вазирлар воз кечди хамда «Вазирлик шуларни вакилдор хам жинлар

».деб фармон чиқарди. Хоразмшоҳ отсиз даврида Мозандарон вазири Мажидиддин Шарафслол бўлган. Алоиддин Мухаммаднинг Нино шаҳрида Захриддин масьсуднинг ибн Мунавар Шоший исмли вазир бўлиб, у шаҳар истехкомлари учун жавобгар эди. Султоннинг Дехистон бўлиб у исмонийлар чегараларига кўз- қулоқ бўлиб турарди. Сайфлуддин ал-ақро Турклар мамлакатида , Ўтрорда вазир эди, у Хоразм давлатининг шарқий чегараларида юз бераётган воқеалардан хабардор бўлиб турарди. Бир вақт исмонийлар билан чегарадош бўлган Жарбозокон вилоятида вазир бўлиб, турган Имомидул Мулк Мухаммад ибн Шадид Ас- Сафий оқил ва фозил одам эди. Муғуллар истилоси арафасида Хоразмшоҳ уни форс ироқида хукумдор бўлиб турган ўғли Рукниддин Ғурсанчтига вазир қилиб юборган эди. Султонинг Нишопурдаги вазирлари хожа Шарафул Мулк ва Мужирул- Мулк Юфлийиддин Умар ар- Руххий эдилар. Султон Алоиддин бошқа ўғли Ғиёсиддин Пиршоҳга, юш миқрон вилоятларини мулк қилиб берганида вақилардан бири Тожиддин ибн Карим Нишопурийни вазирлика тайин қилди. Ғиёсиддин Пиршоҳ бу вазирини Бағдод халифаси Зохир 1225-1226 йил саройига вакил қилиб юборган . У халифадан Ажам Ироқини Ғиёсиддинга бағишлашни ва Султон Жалалиддинга қарши курашишга ёрдам беришни илтимос қилган. Халифа носирнинг ака-ука султонларни уруштириш сиёсатини давом эттирган халифа Зохир бу илтимосига рози бўлиб, Ғиёсиддинга ёрдам учун 30мин динормаблағ берган еди. Ғиёсиддин Пиршоҳ 1224- йилда Озарбайжонга босиб кириб, Отабек Ўзбекнинг мамлакатини, жумладан, Нахичевонни тортиб олганида у мана шу мухим чегара вилоятини ўз хожибл садрул- милла вад-дин Абул барокат Усмонийга топширган эди. Бу хақда Ғиёсиддиннинг фармони сақланиб қолган . “Биз яқинда Нахишевон вазирлигини хазрат усмон ибн Аффон наслидан бўлмиш садрул- милла вад-дин Абул-Барокат усмонийга топширдик, токи у кофирлар ҳукумронлиги даврида вайрон бўлган хайвонларни қайта тиклаш,

адолат ўрнатиш ва мусулмонлар ва мушриклар аҳволини яхшиласин ҳар кимни хизматига яраша тақдирлаб, азалдан олинаётган ” профилактика инспектори Солиқларни мусилмонлардан ҳирож ва зиммийлардан жизйа ундириш билан шуғилланинг. Агар аҳли қаъладан бириор одам кадирликдан кечиб, мусилмонлар ҳимоятига ўтса, ундай одамни жизяни тўпламагани учун жавобгарликка тортилмасин. Вазир масҳийларга ўз черковларни кўриш ва таъмирлаш йўлларига, уларнинг жамоаларига, йиғинларига қаршилик кўрсатмасин. Манбаларда Хоразмшоҳлар саройидаги турли манбалар ҳақида қизиқарли таълумотлар сақланиб қолган. Уетоздор- Хоразмшоҳлар саройидахизматларга бош бўлиб, отахонлар, емакхоналар, нонвойхоналар, шаробхоналар хўжалигини бошқарар эди. Султоннинг биринчи чорлашидаёқ уетоздор етиб келиб султон топшириқларини бошқа хизматкорларга етказар эди. Сарой мансабдорларининг барча харажатлари унинг зиммасига эди. Султон жалолиддин 1223-йил жалолиддин аз-зарродни уетзор келиб тайинлаб, унга Ихтиёриддин лақабини берган. Тарихчи мунисий насавий устозларининг вазифаларини бундай «мамлакат хазиналаридаги даромадларнинг бир қисмини нонвойхоналарга, емакхоналарга, отхоналарга, эҳтиёжларига, мушрифа нозирларга ва уларнинг ноибларга берган маблағлари учун улардан имзо ва муҳир билан тасдиқланган тилхатлар олар эди. Унинг қўлида йирик мансабдорлардан ўн иккитасининг муҳри босилган тилхатлар бор эди.» 1224 йилда султон ироқни қулга киритганидан сўнг устоздор Жамолиддин заррод хазинадан керакли маблағларни ола бошлади. Замон нотинч бўлиб, Султон жалолиддин у юртдан бу юртга кўчиб тургани учун устоздордан ҳисобот сўрамас эди. Шу боисдан Жамолиддин заррод мансабини суистемол қилиб, хазина маблағлари совурди. Аммо, бир куни султон уни вазифасидан четлаштирди. Ўрнига Хоразмшоҳ Алоиддин мухаммад вазирининг ўзи Шахобиддин ҳалол, пок устоздор бўлиб,1227 йил бу мажабни апан Шаҳобиддин хорзимшоҳлар давлати охирига етгунча 1231 йил август ўрталари

хизмат қилди.амир-оҳун мирахўр-сайикчи султон отхоналари бошлиғи султон Алоиддин мухаммаднинг мирхўри Ихтиёриддин Қушлу ихтиёрида 30минг от бор эди. Бу султонинг яна бир мирохўри Қувондиқ эди. Султон жалолиддиннинг мироҳўри «энг аёр мулозимлардан бири» Амир ҳулкар султон овларинг ташкил этувчи султон сайфиддин тўрт або эди. Таштдор-султон ҳаммалари ва қобузларнинг бошлиғи. Шаробдор-султон шархонасининг бошлиғи шаробхонада ширин ичимликларни тайёрлаш учун шакар ҳам сақланар эди. Султон жалолиддининг шаробдори амир саъдидин али эди. Қиссадор –бир ҳафта давомида султон номига ёзилган ариза ва илтимосномаларини ёиғибпайшанбадан жумага ўтар кечаси султонга топширар, эртасига султоннинг жавобларини ариза эгаларига топширар эди. Хоразмшоҳлар саройида қисадор энг обрўли мажаблардан бири эди. Султон алоиддин муҳаммаднинг қисадори нажибиддин Шаҳризўрий ҳукумдори ҳалм султон Санжар даврида хуросонга қўшин бошлиғи бўлган вақтидан буён ёнига шу вазифада эди. Бу мансаб анча обрўли бўлиб, урушлар бўлмаган, тинчлик пайтларида эгашча кўп даромад келтирган. Чошнигир-у дастурхон ёзилганида султон таомларидан захармаслиги учун ўзи биринчи бўлиб татиб кўрар эди. Султон жалолиддиннинг чашнигири сайфиддин Туғрул эди. Фарраш-султон ўрин тўшаклари сақланадиган фаррошхона бошлиғи. Унинг иҳтиёрида ишлашлар чодирлар; кўрпа –тўшаклар бўларди.фаррош ва маҳсус ўргатилганғуломлар султон атроқида доимо ҳозир турар эдилар. Султон Алоиддин ва Жалолиддинларнинг бош фароши Муқаррабиддин муҳаммад ибн Иброҳим Паҳлавон Хоразмийэди. У давлатнинг энг обрўли амирларидан бўлиб, Жалолиддин ун кўп ҳурмат байроқдори султон Алоиддин Муҳаммаднинг аъламдорлариШайхиддин эди. 2.2 Хоразмшохлар давлатининг шаҳар ва қишлоқлари ҳамда уларда пул муомиласи тарих ва тарихий топаграфийолимлари Хоразмшохлар давлати таркибига кирувчи бир қанча манбалар шаҳарларни Буҳоро Самарқанд, марв,

река ва бошқа шаҳарлар архиалогик ва этнографик тадқиқотлар асосида қийиши ўрганиб, асосли хулосаларга келганлар. Археалогик турли Ҳунармандчилик устахоналарини, бутун маҳаллаларни, айрим биноларни, кўҳна шаҳар деворларини ва бошқа жойларни қидириб топиб, шаҳарлар тарихини ва шаҳар ҳунармандчиликгини ўрганиш учун етарли манбаларни тўплаб илар. Мазкур бобга буларнинг ҳаммасини бирлаштириш ва таҳлилэтиш имконияти йўқ, мўғиллар истилоси арафасида ва ундан кейин Хоразм давлатига кирувси шаҳарларининг қиёфаси қандай эди закориё Қазвиний ёзишича: ҳарбир шағар ўртасида яна бир кичик шаҳар бўлган. Кечмик шаҳар ўртаси кўҳондиз аталган. Марказдаги кичикшаҳарларни шаҳристон ёки арабча мадинатус-суғро кичик шаҳар деб аталган. Унинг атрофи девор биланўралган ва бир неча дарвозаларни бўлган. Шаҳристон атрофида катта шаҳар мадинатул-кубро бўлиб, у ҳам деворбилан ўралган ва бир қанча дарвозалари бўлган. Катта шаҳар атрофларида ха узумзорлар ва мевали боғлар, уларнинг теварвгида –экинзор далалар бор эди. Ёқут ҳамавий фикрича, моварауннахир ва хуросон аҳолиси тилида кўҳандиз асли кўҳна диз, яъни эски қала таъносини англатган. Самарқанд, Бухаро, Балх, Марв каби шаҳарларнинг ўртасидаги баландликда кўҳандизлар, эски қалъалар қад кўтарган. Хоразмшохлар давлатининг маркази-урганч шаҳри эди. Закарий Қазвиний ёзишича урганч –жайхун дарёси бўйидаги жуда катта шаҳар, аҳолиси жуда кўп. Гурганж –мўғуллар истилоси арафасида 619 1219 йилга бўлган ёқуб ҳамавий: «мен Гурганж каби буюк , бой ва гўзал шаҳарни кўрмадим», деб ёзади, Қазвиний эса Гурганж ҳақида бу гўзал шаҳарни « жаннатдаги шаҳарни ва чимилдиқдаги келинчакни кўриқлагандай, фаришталар қўриқлайди», деб ёзган эди. Шаҳар ободончилиги Хоразмшоҳлар давлатининг гуллаб-яшнаши билан боғлиқ эди. Гурганж айниқса, султон такиш ва Алоиддин муҳамад даврларда юксалди. Хоразмшохлар ўз давлатини обод ва фаровон бўлиш учун ғамхўрлик қилганлар. Гурганжда ўза замонлардаги барча касб-ҳунарлар тараққий этган

эди. Закорий қазваний ёзишича, Гурганжда мрғур усталар, айниқса, темирчилар, дуродгорлар ва бошқа ҳунар эгалари ўз калбида баркамол эдилар. Гурганж наққишлари одил суягидан ва сандал дарахтидан ажойиб нақишлар ясар эдилар, ипакчилар табий ипакнинг олий навини етиштирган. Бинокор қурувчилар тол ёғочидан шундай енгил бинолар вурур эдиларки, бу ерда тезғтез бўлиб турадиган зилзила пайтида тош ва уйларга зиён етмас эди. Оддий ва карвон йўллари яхши қўриқлангани учун ички ва ташқи савдо жуда ривожланган. Закорий қазвиний бир савдогар тилидан бундай ёзади: « Гурганжда катта савдо коровони йўлга чиқди. (Гурганждан катта савдо коровони) Гурганждан анча узоқлашиб кетганимизда Мамлукларимиз исён бошладилар. Савдогарларга нисбатан мамлуклар кўп эди. Улар ўзаро тил бириктириб, бизга ўқ ота бошладилар. Биз улардан « Мақсадингизлар нима?» деб сўрадик. Улар « Биз сизларни ўлдириб Молларинигизни тортиб оламиз, молларни сотиб, ўзимизга от ва қурол-яроқ харид қиламиз ва султон Алоиддин Муҳаммаднинг хизматига кирамиз» . савдогарлар айтдилар: « Бу қизил матоҳларни сизлар сотолмайсизлар, пул берамиз, бир одамимиз сизлар билан Гурганжига борган одамимиз шаҳар шиҳнашга миршаблар бошлиғига воқеани билдирди. Бир неча кундансўнг шихна миршаблар билан бирга келиб, мамлукларни ҳисобга олдилар. Карвон Гурганжга қайтди. Ибрат учун ҳалқ олдида малукларни дарга осдилар. Гурганж савдогарларни ноёб малларни Боғдодга ва ҳамма омн Алоиддин олиб бориб сатор эдилар. Рашидиддин Ватватнинг Ироқдаги Хоразм наебига мактубида Усмон Ибн Исмоил Хоразмий исмли савдогарга ғамҳўрлик қилиш сўралган. Абул-фатҳ Насир Ибн Ҳасан шаҳсий исмли савдогар самарқанддан карвон билан Андалусга бориб, савдо қилган Амударёнинг иккала соҳилига жойлашган Гурганж шаҳри, чамаси дарёдан тўғон билан ажратилган Мўғуллар келгач, тўғонни бузиб шаҳарни сувга ботирган Етти ой давом этган қамал вақтида ҳам шаҳар анча вайрон бўлган, албатта. Сув босганида ва уриш қирғинларидан

фақат Шайх Нажмиддин Кубро билан султон такиш Мақбаралари, шунингдек, Алоиддин Муҳаммаднинг қизи Нушки Оҳжуқ ва бозорнинг гавжум бўлиб, савдо-сотиқни Муҳаммад назорат қилар эди. Муқтасиб иолларнинг сифатини, қоп қанор ва идишлар тозалигини, меваларни янги узилганлигини, тош- тарозиларнинг тўғрилигини текширар, муттаҳамларни тарозидан уриб қолувчиларни жазолар эди. Муҳтасиблик қўйиларди. Гурганжнинг ва бутун Хоразмнинг ўша замондаги сўнги Муқтасиби Абу Али Алоиддин Садид Ибн Муҳаммад Хоразмийни илм ва амалда баркамоллигини учун султон Алоиддин Муҳаммад ҳурмат қиларди. Хоразм вилояти туманлари Тоҳирия, Кордор ва Мораҳард манбаларда ха олинади юқоридаги бобларда Ғурийлар, Қорахитойлар, ўғизлар ва Хоразмийлар ўртасидаги шанглар муносабати билан олинган. Алдоқхушмикан бозорлари гавжум ва аҳолиси фаровон катта шаҳар. Ёқут ҳаммавий бу шаҳарда 616 йил шаввал ойида 1219 йил декабр яни мўғил истилочилари келишидан бир йил аввал бўлган эди тўғриси, 6-8 ой аввал , ўша қишда қаттиқ совуқ бўлиб, дарё музлаб, саёхлар тушган кема юралмай қолган эди. Хевақ Ҳева –гургачдан 15 фарсақ олисдаги қаъла шаҳар. Хоразм давлатининг барга бойқа шаҳарларида ислом аҳли ҳанофия мазҳабига амал қилар эдилар. Дарғом-Дарғом гулга яқин баландликдаги шаҳар. Ёқут ҳамавий марвдан турганчга келаётганида, бу ерда 616 йил рамазон ойида 1219 йил ноябирида бўлган эди. Мавакон-Хазорасп ва хушмикан оралиғидаги шаҳарча. Катта бозори ва жаме масжиди борэди. Ёқут ҳаммавий бу ерда 617 1220й бўлган. Говшораж –Гурганчдан 20 фарсаҳ олисдаги чиройли шаҳар. Ёқут ҳаммавий бу ерда 616 1219 йилда бўлган. Нузкат-Гурганч яқинидаги шағарча Ҳазорасп-мустаҳкам қаъла ва гўзал шаҳар. Бозорлари ва расталари кўп. Саёҳ олим Ёқут ҳаммавий бундан ташқари ўша вақтда Хоразмга қарашли Субурна Сарақуста, мангиқишлоқ шаҳарларини хлаб ўтади. Манбаларга кўра, охирги икки Хоразмшоҳ Такиш ва Муҳаммад даврида қишлоқлар ва ноҳийларда экинзорлар кўп эди. Бу жойларда пахта, қовун-таввуз турли мевалвр етиштирилди. Мўғилларистилоси арафасида бу

ерларга келган Ёқут Ҳаммавий «Хоразмдан кўра гўзалроқ гуллаб –яшнаган ерларни кўрмадим» деб ёзган эди-Амударёнинг қуйи оқимида жойлашган Хоразм вилоятида сув кам, атроф гуллар билан ўралгани учун хар қарич ерга экин экилар эди. Ер ости, сизат сувлар кўплигига қарамай, амударёнинг ҳар иккала соҳили бўйлаб ям-яшил экинзордан иборатқишлоқлар бир-бирига туташиб кетган эди Хоразм воҳасининг ҳар-бир қишлоғида бозор бор эди. Бозорсиз қишлоқ кам топиларди. Дарёга яқин бўлгани учун ҳар бир экинзор сув тошқини хавфининг олдини олиб, дарахтлар ва буталар оралаш девор тўсиқларидан иборат тўғон билан тўсишган эди. Сув ҳар йили ташганида, ҳар йили бу тўғонлар хашар йили билан янгилари Хоразмнинг кўпгина ерлари Амударёнинг Гавхвре наҳри каноли суви билан суғориларди. Наҳр чуқур бўлиб, унда кемалар қатнарди. Манбаларда Хоразм вилоятидаги қишлоқлар ҳақида маълумотлар жуда кам. Ёқут ҳаммавий фақат баъзи қишлоқларни санаб ўтади: Ҳарур, Газниз, Муборок, Навбоғ, фарнифасан Боф, замаҳшар машҳур аллома Абул Қосим маҳмуд Замахшарий Жоруллоқ туғилган қишлоқ. Манбаларда бухоро «Энг улуғ, энг катта , энг машҳур тенги йўқ гўзал шаҳар» деб тарифланади маҳммуд Ибн Вали Бухорони –Моварауннахр давлатидаги энг йирик шаҳарлардан бири бухорои Шариф эди. Ўша замонадаги бошқа шаҳарлар каби, бухоро ҳам, ичкарисидаги кичик шаҳар кўҳандиз ҳам мустаҳкам деворлар биланўралган эди. Ташқи деворлар кўп марта қайта қурилган. Хоразмшоҳ Алоиддин Муҳаммад бухорони апанидан сўнг ҳам деворларни қайта тиклашга фармон берган. Манбаларда кўра, Бухорода вилоятида Бомижкам, Тавовие, Бойканд Кармана Маймурғ шаҳарлари, Агорун Афавон, Анкун, Боб, Бордиз, Тоза Ҳумқисар, Замин, Саёра, Шавакан, Шарофдан ва бошқа ҳокозо суғд вилояти-серҳосил ерлар ва обод шаҳарлари билан машҳур эди. Самарқанд сўзди манбаларда ер юзидаги энг гўзал ва бой шаҳар деб таърифи кетган эди. Ички қаъла девори ва шаҳар атрофидаги деворлар ўртасида серҳосил экинзори бўлган қишлоқлар, ер-мулклар бор эди. Шаҳарча тўртта дарвоза орқали кириларди. Ички шаҳарда қўрғошин қувирлар

орқали кириларди. (Ички шаҳарда қурғошин)-йўллар уйлар ҳовлиларига сув ўтказилганди. Самарқанд шаҳри дарвозаларнинг исмлари сақланиб қолган Боби Достон, Боби Кўхак ва шу номларда айтилган. Самарқанд ҳунармандлари,айниқса қоғоз усталари аламга Хоразмшоҳларнинг ҳарбий – сиёсий ғалабалари айниқса султон такиш ва Алоиддин муҳаммад даврида давлатнинг иқтисодий қудратига асосланган эди. Бу давлатнинг иқтисодий қудратини марказдаги ҳамда унга тобе мамлакатлардаги пул муомаласини назарга олиб ўрганиш керак бўлади. Расмий ҳужатга кўра биринчи бўлиб Хоразмшоҳ отсиз ўз номидан тонга зарб эттира бошлайди 536йилнинг шаввол 1142йил май оида султон отсиз марвни зарб этиб, нишонкўрни эгаллаш учун юриш бошлади. У нишонпурга яқинлашганидан шаҳарнинг обрўли вакиллари подшоқни кутиб олишга чиқдилар ва агар султон аҳолисига омонлик берса, талон-тарожгаолийларига топширамиз, деб ваъда бердилар ва нишопур аҳолисига мурожат қилиб,ҳокимятга бундай шартларни қўйди: «»мазкур мурожат ҳалққа ўқиб эшиттирилганкейин нишопурда бизнинг номумизга хутба ўқитилиши танга зар этилиши ва тирос султон исми унвонлари наҳш этилган, бу ерда Хоразмшоҳ отсиз тангалардан ўз Хомийш Бюк султон Санжарнинг номини ёздирмай, ўз номидан танга зарба қилишни кўзда тутган. Бунингбоши- 536 йил Сафар ойининг 5-куни султо Санжар Қаттавон чўлида қора қитойлардан енгилиб, оҳир ахволда қолган тоъбелигидаги отсизнинг бу исёнига қарши чора кўришдан ожиз эди. Хар холда Хоразмшоҳ отсиз номидан танга зарб этиш бу гал 5 ой гина давом этди бу вақттаги нишопур тангаларида Султон Санжар номи тилга олинади. Хоразмшоҳларга тобе бўлган кўпгина малакатларда вилоятларда Хоразмшоҳ номига хутба ўқитилиб тангалар зар қилинган. 591 1195 йилда Кирмон Хоразмшоҳларига ўтганида Султон Такиш номига тангалар зарб этилган. Форс ва Азарбайжон Отабеклари Саъд Ибн Зангий ва ўзбек 619 1267 йилда Аоиддин Муҳаммаддан енгилгач унинг номига хутба ўқитилиб унга зарб қилдилар Хоразмшоҳ Жалолиддин 619 1222 йил Мўғиллардан чекиниб Хиндистога

борганида маҳаллий хукумдорлар Насриддин Кубочий 1205-1227 йил ва Шамсиддин элтутмиш муъиззий 1211-1236 йил Ражрутлар ва ҳаккарлар ўз имкониятидан келиб чиқиб, султон Жалолиддин нашпа кумуш ва мис тангалар зарб этилди. Хоразмшоҳ ўз давлатини кенгаййтирган вақтларда аввалги ҳукумдорларни сулоларни зарб этган диндор ва дирҳамларни ҳам муомалада қолдирди. Сақланиб қапан хазиналардаги олтин тангалар таркиби шундан далолат беради. Бу хазиналарда Хоразмшоҳларнинг тангалари билан бирга ғурийлар, қорахонийлар, салжуқийлар султонларининг тангалари ҳам учрайди. Аоиддин Муҳаммад даврида бутун олтин оғирлиги, қиммати ўзгариб турганини кўрсатади. Мўғиллар истилоси даврида, табийлик давлат одамлар, ҳакимлар, вазирлар тилла таталардан иборат хазиналарни барча шаҳарлар ва қишлоқларда кўмиб яширганлар. Бундай хазиналарнинг топилиши XII-XIII асирлардаги иқтисодий ҳаётини ўрганиш учун қимматли маълумотлар беради. Мўғуллар истилоси даврида жуда кўпгина олтин топганлар зарб этилган. 2.3 Хоразмшоҳлар давлатида маданий ҳаёт. Хоразмшоҳ давлатида айниқса султон Такиш ва Алоиддин Муҳаммад даврида маданий ҳаёт равнақ топган. Айниқса қасидагиўй ва достончи шоирлар ижодий гуллаб-яшнаган. Хоразм шеърияти мактабнинг деярли барча вакиллари саройда шоирлар эдилар. Шулардан кўзга кўрингани шоир ва олим рашидиддин Муҳаммад ай-Умарий 1115-1182 йил эди. Бу киши Ватан мактубларини турли бадий воситалар, ташбеҳлар, гўзал ўхшатишиар, нозик ва ўткир фикирлар билан безатиб, қофияли наср-сажъ усилида ёзарди. У кўпчилик қашдаларни Табарист он испахдоди чегара вилояти хокими нусратидиддин Абул фатх Рустамга бағишлаб кўплаб қасида ёзар эди. Вафотининг “Расоиьил” “Намалар”икки қимдан иборат :халифалар, хукумдорилар, султонлар, вазирлар, амирлар вашийлар, қозилар ва муфтийларга битилган номалар уламолар, шайхлар машхур кишилар, шоирлар, дўстлар ва бошқалар ёзилган мактублар .Бу эса даврнинг ижтимоий сиёсий иқтисодий маданий хаётини

ўрганишда ғоят мухим ахамиятга эга. Жалолиддин Мухаммад ибн Абдураззох ва унинг уғли Камолиддин Исмоил Исфақоний –Исфахон шериятмактабининг атоқли вакиларидир. Жалолиддин асли камбағал оиладан чиққан сўнг мехнатсеварлиги, қобилялари билан заргар наққош мўьжаз тасвирлар мусаввири бўлиб этишди. Усмирлигидан бошлаб, шеьр ёзарди. У, шериятларни яқин дўстларига , хукумдорларнинг яқин одамларига бағишланадию, ўзи сарой хизматига кирмаган эди. Жалолиддин Озарбайжонда, Ганжада бўлиб, Низомий –Ганжавий билан сухбатлашди, мозандаронда бўлди. Ватанига қайтиб келиб, ўз уйида яшаб, мехнат қилди ва 588 1192 йилда вафот этди. Жамолиддин асосан қасида ва ғазаллар ёзарди. Унинг айниқса исфахонлик саьд ва Хўжандий хонадонларига атаган қасидалари машхур .Хоқоний , Анварний,вафот каби бу юк шоирлар каби ижоди жамолиддинга таьсир қилган Жамолиддинга таьсир қилган Жамолиддин Исфахоний ижоди Ғазалилик равнақида мухим ўрин Жамолиддин ўғли –Камолиддин Исмоил 1172-1232 йил атоқли қасидагиўй шоир. У арабий ва форисийда ғазаллар битган. Камолиддин отаси каби Шофийа Мазқабида бўлиб, тариқатга кирган, суфий эди. Аммо, сўфийлиги унинг нард ўйнашига ва шароб ичишига ҳалол бермас эди. Камолиддинболалик чоғларида шеър ёза бошлади. У, 20 ёшида отасининг ўлимига бағишланган машҳур марисиясини ёзади саъид хонадони Камолиддинга шон-шуҳрат келтирди. Аммо унинг шуҳрати ошганини кўраолмаган ҳасадгўйлар сабабли ҳаёти оғирлашади. Гўзал маъноларни олгани учун Камолиддин «ҳалоқи маоний» «Маънолар яратувчи ижодкор»лақабини олган. У хоразмшоҳлардан Такишга, Алоиддин Муҳаммадга, Жалолиддин Мангубердига, Ғиёсиддин Пиршоҳирга, Форс Отабеги Саъд Ибн зангий ва унинг ўғли Абу Бакирга атаб Қасидалар ёзади. Қийинчиилик Камолиддин Машҳур Шайх авлиё Шазобиддин Умар Ибн Муҳаммад Суқравардийнинг таъсирига тушди ва шу руҳда тасаввуфий шеърлар ёзди. Муғиллар шфақанга босиб келганидан 1237 йил 21 декабр бир Мўғул хазина излаб, шоир Камолиддинни ўлдирди. У сўнги рубойисини ўз

қони билан ёзди. Бу вақтда султон жалолиддин оламда ўтгач Мўғуллар зулми авжига чиққан эди. Маликул –Калом ҳожа Заҳриддин Тоҳир Ибн Муҳаммад Фаробий 1160-1202 йил истидодли шоир эди. У бир вақт Нишонпурда, Муаййид ал –Абоннинг ўғли Туғошоҳ саройида яшаб ижод қилди. Сўнг шифохонага кўчиб борди ва Хўжандийлар хонадонига масуб Исфахон садрлари химоятида ижод қилди. Заҳриддин Исфахонийлар Фаробий бу ерга ота ўғил Жамолиддинлар танишди. Кейинроқ Заҳриддин Мозандарон хокими Ардошер Ибн Ҳасан саройида химоя топди. Хоким шоирга камбағаликдан қутилиб, бемалол ижод қилиш учун шароит яратиб берди. Кўп ўтмай кўпчилик атоқли шоирлар қатори Захридди Фарйобй табризда вафот этди. Сархобдаги шоирлар мазорида Авзалиддин ҳаққоний ёнида дафин этилди. Асириддин Аҳикатий вафот 1184-Хоразмшохлар замонидаги атоқли шоир ва уламолардан бири Асриддин Абул Фазил Муҳаммад ибн Тоҳир Аҳсикатий асли Фарғона вилоятининг Аҳийкат шаҳридан эди. У, ғазални қадирловчи хомийларни озарбайжондан топди. Бу ерда Хаққоний билан танишди, унга эргашиб қасидалар ёзди давлат шох Самарқандий бу шоир ҳақида ёзди. «Донишманд ва фозил киши эришиш ширин суҳанадлика олий мартаба ҳосил қилган ерди асли туркистонли аммо ироқи Ажам ва Озарбайжон шаҳарларида сокин элди.» қалқон Ғилонда Мўғил хокими уни хузирига таклиф этди ва шоир умрининг охирини ўша диёрида ўтказди. Отабек Элдингиз Ашриддин сухбатига муштоқ эди, ва лекин учрашиш ва сухбат унга муясар бўлмади. Аҳишкатийнинг дунёнинг олди- берди ишларидан воз кечишга тамом майли бор эди. Анварийга жавобан бир неча қасидалар ёзди. Фазил эгалари Асриддиннинг шоирлигига тан берган эдилар. Баъзилар унинг сўзлари анварий ва Ҳаконий сўзларидан афзалроқ эканлигини айтганлар. Бошқалар бу фикрни қабул этмадилар Ироф билан айтганда мазкур учала фозилнинг ўзига хос бир шеваси бор. Амриддин сўзини донишмана, Анварий завқ билан айтар эдилар. Ҳоқоний сўзига безагу оройиш беришда барчадан мумтоз эди. Хоразмшоҳлар султон Такиш ва Эл – Арслон замонларда Буҳорода

яшаб ижод қилган малик аш – шуаро ва малик ал-фузало мавлоно Сайфиддин Исфарангий ҳам Амриддин Ақшкатийга эргашиб, ғазаллар ва қасидалар ёзган. Уламо ва фузало унинг девонини Улуғбек кўрагон мажлисларда ўқир, унинг сўзларини Амриддин Аҳишкомий сўзларидан ортиқ кўрар эдилар. Лекин бундай дейиши ўта кибрланиш дамилсиз даъво бўлур эди. Мавлоно сайфиддин Бухородан Хоарзмга борди. Хоразм шоҳ эл-Арслон унга иззат-ҳурмат кўрсатди ҳамда Ҳақонийнинг бир қасидасига жавоб айтишни буюрди Мавлоно Сайфиддининг девони 12 минг байтдан иборат Хоразмнинг ўша замондаги машҳур шоир ва адибларидан яна Фахрул-Машайих, Абул –Қосим, Али Ибн Муҳаммад, Ибн Али Адиб ал-хоразмий Факрул-афзал Абу –фарож умар Ибн Муҳаммад ибн Умар Хоразмий, Камолиддин Абул –Фарож Йулуор ибн Муҳаммад ибн-Ахмад Самарқандий ва бошқалардир. Хоразимшоҳлар давлатида бундан ташқари, фан ва маданияти, ижтимоий ва сиёсий ҳаётда ёрқин из қолдирган буюк алломалар яшагани манбалардан маьлум. Мадрасаларнинг имомлари ва мударрислари султон ёки унинг насби томонидан тайинланган. Бу фикр унчалик тўғри эмас, имом ва мундарижалар танлаб конферида ғолиб чиққан уламолардан сайланган, султон ўз наибларига ўзи яҳши билган уламоларнинг тавсия этган. Масалан, хоразмшоҳ эл – Арслон 557 йил рамазон 1162 й сентабр ойида туркистон ҳақони Абу музаффар Тамғор Бўғроҳон зиммасига бошқа ишлар билан бирга, мадрасаларга бошқа ишлар билан бирга мадрасаларга муносиб мударрислар тайинлаш вазифасини ҳам юклаган. Хоразмшоҳ отсизнингш бир фармонида 22 Фалончанинг отаси узоқ йиллар марвдаги мадрасанинг мударриси эди, бизнинг хонадонга яқин киши эди. Фалончи отасининг вафотидан сўнг саройга таклиф этилиб, олий мажлисга аьзо қилиб сайланган. Энди бу кишининг отасининг мактабга дарсларга раҳбарлик қилиш мадрис учун тайинланди. Баьзи мадрасаларга бўтун бошли қишлоқлар вақф қилиб берилар эди. Хоразмшоҳ Такишннг вазири насриддин номига чиқарган фармонида манзур вақтнинг аввалги мутавалийси лаёқатсиз одам бўлиб чиққанлиги вақф ерлари даромат келтирмай, зиён келтираётгани.

Султон Алаиддин Муҳаммад давридаги хоразмшоҳлар давлатининг атоқли арбобларидан Шаҳобиддин Абу Саьд ибн Илмор ал – хевақий машҳур фақиқ эди. Энг зукко ва зийрак одамлар ҳам унга хизматкорликка ярар эди. Султон жуда муҳим ишларда у билан маслаҳатлашарди. Унинг остонасида подшолпр, вазирлар, амирлар навбат кутиб туришар, ул зод ха ўша пайтларда имомларда таълим берар эди. Шаҳобиддин Хоразмнинг бешта мадрасасида дарс ўқир, фақат дарслари тамом бўлганидан кейин у султоннинг Ҳожиблари билан турли ишлар ҳақида гаплашар эди. У Хоразмдаги Шофиямасжиди қошидаги шундай ажойиб кутибхона органик, авввал ҳам, кейин ҳам унга тенг келадигани бўлмаган. Султон янги мадрасалар қурилишини одамда таниқли дин арбобларига топишар эди. Масалан, хуросондаги бир мадрасада қурилиши-Муфтий ва имон Азизиддин али Балҳийга, нишонпурдаги бир мадраса қурилиши-муфтий ва мудорис имом Баҳриддин Абу Собит абдулазиз ибн Абул –Жаббор куфийга топширилган. Хоазмшоҳ Жамолиддин таниқли маърифатпарвар олим муқоррабиддин муҳаммад ибн Иброҳим Пахлавон ал-хоразмий вафот этган 1228 йил кейин Шфоқонга отаси султон Алоиддин муҳаммад хотираси учун катта мадраса қуришни топширган ва бу ишга 30 минг динор маблағ ажратган. Бу маблағдан ташқари яна қисми «мадраса қурилишни тамомлаш ва зарур ашёлар дарсликлар ўқув қўланмалар учун маблағлар яратилган. Алоиддин Муҳаммад хотираси учун жуда кўплаб ишлар келинган. Бухоронинг машҳур Мудорисларидан яна бири Муҳаммад, умар ибн Муҳаммад, Ансорий –ал-ақмий ал-Бухорий ва шу кишиларни тилга оламиз. Бу давлатда илм-фан маданияти жуда яхши ривожланган ва атоқли олимларимиз алломаларимиз яшаб ижод қилиб ўтганлар. Хулоса Улкан минтақада сиёсий яхлитлик ва барқарорликка эришиши, табий равишда, ижтимоий –иқтисодий муносабатларда ижобий ўзгаришла ҳосил

бўлишига сабаб бўлиши аниқ эди. Археалогик изланишлар, ёзма манбалар гувоҳлига кўра суъний суғоришга катта эътибор берилиб, баҳолар имконидан иложи борича кенг фойдаланишга қарата келинган. Натижада дехқончиликнинг ривожланишига узилиши бўлмаган. Бизга илгаридан маълум маҳсулот турларининг барчаси етиштирилган. Шаҳарлар ҳаёт қайнаб, савдо-сотиқ, ҳунармандчилик ривожланган. Мамлакатда ишлаб чиқарилган турли хилдаги газламалар, зарарлик буюмлари, кийим-кечаклар, гилам, поёндоз, тери, жун, ёғ- мой , совун, қурол-аслоҳа, эгар-жабдуғлар, ҳўл мева, қуруқ мева, ипакликлар, жавохирлар ва бошқа кўплаб маҳсулотлар ҳам ички бозорда, ҳам ташқи бозорда хоридогир эди. Албатта, бунда тегишли давлат идораларининг ҳиссаси ҳам катта бўлган. Унанчи доим бўлганидек муҳтасиблар бозорлардаги нарх- наво, маҳсулотларнинг сифати тош тарозининг аҳволидан хабардор бўлишини тўхтатмаганлар. Карвон йилларида тўхташ жойлари, сув омборлари, ҳавзалари қуришган ё борлари, таъмирланган, катта карвонларни қуриқлаб боришга ҳатто султоннинг шахсий паҳлавонлари ҳам жалб этилган. Хоразмшоҳлар даври фан ва маданият равнақи ҳам аъло даражада бўлганини биламиз. Бунга ажабланмас ҳам бўлади. Чунки юртимиз аъанавий равишда фан ва маданият бўлишига бўлиб келаркан, гап фақат у ёки бу даврда иқтисодий- ижтимоий тараққиёт аҳволи ва давлат арбобларининг нечоғлик илм- маърифатли эканлигида қолган. Замонида айни шу икки олим ўзаро уйғунлашган эди. Хоразмшоҳларнинг барчаси чуқур билим эгаси эдилар. Улар ҳам дунёвий, ҳам диний билимларни эгалаганлар. Масалан, отсиз қоидалар, рубоийлар ёзган, кўплаб назм намуналарини ёддан айтиб бера олган, саънат ва илмга катта ихлос билан қараган. Рубоийлардан бирига шундай дейди: «дунё билимига урилган тамға менинг фармонимдир, фалак қулоғидаги ҳалқ менинг паймонимдир. Бугун шундай салтанатни тутсам- да, дўст ризолигига эришиш менинг иймонимдир». Такаш, эл- арслон, султон Муҳаммад ва Хоразмшоҳларнинг бошқа намоёндалари ҳам кенг билимли, шеър ва санъатни қадиловчи бўлганлар,

назида ижод келганлар. Такиш ха айниқса уд чамшини ўрнига қўйган. Юқорида биз Хоразмшоҳларнинг барчаси кенг билимлар эгаси эдилар деярканмиз, бу билан нафақат аништегинийларни, балки умуман Хоразмшоҳлар унвони билан машҳур сулолаларини, жумладан, маъмунийларни ҳам назарда тутамиз. Чусончи, маъмнун II 1010-1017 йил фан ва маданиятга ҳомийликда ўрта асрлардаги энг донгдор ҳукмдорлардан бири саналиб, аойтаҳт Урганчда ўз даврининг Академияси асос солган. Бу масканда яраитилган шарт-шароитдан Абу райхон беруний, Ибн сино, абу аҳл масиҳий, абул хайр хаммар, Наср ироқ, ибн Мискавайҳ бюк каби даҳалар баҳраманд бўлиб, ўз ижодларини чархланган эдилар. Кези келганда шуни ҳам қайд этиб ўтиш керакки, Хиванинг 2500 йиллиги тантан қилинган 1997 йилда ўзбекистон Президенти Ислом каримов фармони билан Хоразмда Маъмун академияси қайтадан тикланди. Демак, орадан минг йил ўтиб тарихий адолат қарор топди ва бу ҳал шубҳасиз ўзбек давлатчилиги тарихни тиклашда катта аҳамият касб этади. Мамлакатимиз ва милатимизнинг, арбобларимизнинг фан ва маданиятига бўлган чанқоқлиги азалий жараён экани ануштегийлар даврида яна бир бор исботланди. Бу замонда мадрасалар барно этиш, кутибхоналар очиш уларни китоблар билан тўлдириш, исдеъдод эгаларининг бошини силаш асраб-авайлаш одати сақланибгина қолмай янада ривож топди. Зиё малакани бўлиши кутибхоналар фаолиятига катта эътибор берилган. Масалан, Бухоро вилоятидаги шахарлардан бирига фуқоролар яъни умумий кутибхона мавжуд бўлиб, унда сақланадиган қўлёзма асарлар ғоятда ноёб ҳисобланган. Худди шундай кутибхоналар ўлканинг бошқа ерларида ҳам масалан, Хоразмда бўлган маъмум. Мадрасаларга келсак манбаларда ёзилишича, бундай билим масканларни салтанат маркази Хоразмдан ташқари нишонпур, Исфақон ва бошқа шаҳарларда ҳам қад кўтарган. Улардан ўқиш жараёнида жуда катта маъсулият билан қараганлигини шундай ҳам билиб олса бўладики, мадраса раҳбари ва мудорислар олий ҳукмдор ё унинг жойлардаги касбининг махсус буйруғи билан тайинганлар. Чунки ҳар қандай жамият, у қанчалик турли имкониятларга

эга бўлмасин. Агар шу имкониятларни юзага чиқаришга қодир мутахасислар бўлмас экан, улар оғизда қолаверди. Мутахассислар эса тарбияланади, парвариш этилади. Хоразмшоҳлардан отсиз, такашларнинг шу маънодаги буйруқларини таҳлил қиларканмиз, улар мазкур Хоразмшоҳларҳақиқатни жуда тўғри атлаганликларни номоён бўлади. Жуда кўп жойларда кутибхоналарни ташкил этиш кўпгина қўлёзма китобларни ўрганиб чиқиш лозим. Фойдаланилган адабиётлар 1 И.А. Каримов Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли” Тошкент 1992йил. 2 И.А. Каримов “Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавсизликка таҳлид, барқарорлик шартлари тараққиёт кафолатлари” Тошкент 1997йил. 3 И.А.Каримов “Тарихий хотирасиз келажаги йўқ.” Тошкент 1998йил. 4 И.А.Каримов “Ўз келажакимизни ўз қўлимиз билан қўрмоқдамиз” “Туркистон” газетаси мухбирининг саволларига жавоблари. Т ошкент 1999 йил. 5 А. Маҳкам таржимаси “Авито” тарихий адабиёт ёдгрлик “Тошкент шаҳри ” 2001йил. 6 Тоҳир Карим “Муқаддас” “Ависто” изидан Тошкент “Чўлпон” 2000йил. 7 Т Маҳмудов “Авесто” ҳақида Тошкент “Шарқ” 2000йил. 8 Абу Райхон Беруний “Қадимги Ҳалқлардан Қолган ёдгорликлар “ Танланган асарлар 1 жилд Т 1964 йил. 9 С.Т. Тантов “Қадимги хоразм маданияти излаб” Тошкент 1964 йил . 10 А.С.Саьдуллаев “Қадимги Ўзбекистон илк ёзма манбаларда” Т 1996йил. 11.А.С.Саьдуллаев Н,Норқулов, С, Аминов, Мавлонов, Ўзбекистон тарихи давлат ва жамият тараққиёт, Тошкент, “адабият”2004 йил. 12.Б.Аҳмедов “Ўзбекистоннинг тарихий манбалари” Тошкент 2001йил. 13.Ф.Сулаймонова “Шарқ ва Ғарб” Тошкент 1997йил.

14.Ўзбекистон тарихи ва маданияти” Тошкент 2000йил. 15.Азамат Зиё “Ўзбек давлатчилиги тариҳи” Тошкент 2000йил. 16.Ўзбекистон давлатчилиги тарихидан очериклар” Тошкент 2001йил. 17.Ўзбекистон ҳалқлар тариҳи ” 1 – 2 жиодлар Т 1992 йил. 18. “Ўзбекистон тарихи” “Унверситетит” Тошкент 1997 йил. 19. Ўзбекистон тарихи “1 жилд” мерос” Тошкент 2002йил. 20.Т.Равшанов”Қашқадарё тарихи” 1995йил. 21. Мулоқат” журнали 2001йил 5сон. 22. “Мозийдан садо” журнали 2004 йил 3 сон. 23. “Маьрифат” газетаси 2002 йил 24 апрель.

O'xshashlar

Ўзбек халқи анъанавий ва замонавий ўйинларининг этнографик хусусиятлари (Қашқадарё мисолида)

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари