Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари - Tarix - Diplom ishlar

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

321.1123046875 KB

Ko'chirib olish

Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари МУНДАРИЖА КИРИШ 3 1-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ 1.1. Хива хонлигининг вужудга келиши ва шаклланишининг тарихий-сиёсий шарт-шароитлари 13 1.2. Хива хонлигининг вужудга келиши ва ривожланишининг асосий босқичлари 26 1-боб бўйича хулоса 42 2-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАВЛАТ ТУЗУМИ 2.1. Олий давлат ҳокимияти органлари ва уларнинг 45 ваколатлари 2.2. Марказий бошқарув (ижроия) органлари тизими ва ваколатлари 59 2.3. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизими, тузилиш тартиби ва фаолияти 74 2.4. Хива хонлигининг судлов ва қўшин тизими 85 2-боб бўйича хулоса 108 3-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ҲУҚУҚ ТИЗИМИ 3.1. Хива хонлиги ҳуқуқ тизимида шариат нормалари асосий ҳуқуқ манбаи сифатида 111 3.2. Одат нормалари ва уларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни 128 3-боб бўйича хулоса 141 ХУЛОСА 144 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 148

2 КИРИШ Мавзунинг долзарблиги . Ўзбекистонда демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиш ўзбек давлатчилиги тарихий тараққиётини тадрижий-таҳлилий ўрганишни тақозо этади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримов таъкидлаганидек, «мустақилликка эришганимиздан кейин халқимизнинг ўз юрти, тили, маданияти, қадриятлари тарихини билишга, ўзлигини англашга қизиқиши ортиб бормоқда. Бу – табиий ҳол. Одамзод борки, авлод-аждоди кимлигини, насл-насабини, ўзи туғилиб вояга етган қишлоқ, шаҳар, хулласки, Ватанининг тарихини билишни истайди» 1 . Ҳақиқий тарихни билмасдан туриб, ўзликни англаш мумкин эмас. Зеро, ўзбек давлатчилиги узоқ ўтмиш қаърига бориб тақаладиган бой тарихий тараққиёт йўлини босиб ўтди. Бу йўлнинг нотекис ва зиддиятларга тўла бўлганлигини Ўзбекистон ҳудудида кўплаб давлатларни қамраб олган империялар, тарқоқлик туфайли кичик-кичик давлатлар мавжуд бўлганлиги исботлаб турибди. Бошқача айтганда, давлатчилигимиз тарихи турли ижтимоий- сиёсий жараёнлар заминида давлат қурилиши ва ҳуқуқий ривожланишнинг турли босқичларини бошидан кечирди. Миллий давлатчиликни барпо этишда аждодларимизнинг давлатчилик борасида тўплаган бой тажрибаси ниҳоятда қўл келади. Бугунги кунда илм-фаннинг вазифаси ана шу жараёнларга қайта назар ташлаб, уларга ҳаққоний равишда сиёсий-ҳуқуқий баҳо бериш, давлатчилик ва ҳуқуқий тизимни бирламчи манбалар асосида таҳлил этишдан иборатдир. Ушбу диссертация тадқиқотидан кўзланган мақсад Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг илмий жамоатчилик олдига «Ўзбек давлатчилиги қайси асрда пайдо бўлган? Қандай тарихий босқичларни босиб ўтди?» каби қўйган саволларига маълум маънода бўлса-да, жавоб топишдир. Юртимизнинг ҳар бир ҳудуди миллий давлатчилик ва ҳуқуқий 1 Каримов И. А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 232–254-б.

3 тараққиётида ўзига хос ўрин эгаллайди. Шу сабабли Хоразм воҳасида XVI–XIX асрлар ва XX аср бошларида «Хива хонлиги» номи остида фаолият кўрсатган йирик давлатнинг ўзбек давлатчилиги тарихий тараққиётида тутган ўрни ва аҳамиятини ўрганиш муҳим аҳамият касб этади. Хива хонлиги мустақил давлат сифатида шаклланиш, феодал тарқоқ ва марказлашган давлат тариқасида тараққий этиш, шунингдек бошқа давлатларга мустамлака бўлиш каби ўзгаришларни бошдан кечирган. Бу жараёнлар гувоҳи бўлган муаррихлар, кейинги давр ўзбек, ғарб ва шарқ олимлари Хива хонлиги тарихига оид асарлар яратганлар. Хонликнинг вужудга келиши, шаклланиши ва унда юз берган сиёсий жараёнлар тадқиқотчилар томонидан қисман ўрганилган. Бироқ хонликнинг мустақил давлат сифатида шаклланиши, тарихнависликда талқин этилиш ҳолати, сиёсий тузуми, давлат ҳокимияти органлари, уларнинг ваколатлари, ҳуқуқ тизими ва унинг хусусиятлари шу кунга қадар комплекс тадқиқот объекти бўлмаган. Хива хонлиги давлати ва ҳуқуқи тарихини тадқиқ этишда муҳим манба вазифасини ўтайдиган архив материаллари – хонларнинг фармон-ёрлиқлари, қозихона ҳужжатлари, ҳуқуқ-тартибот ва давлат хавфсизлиги хизматига оид нодир ҳужжатлар, Туркистон генерал-губернаторлари, Туркистон ва Кавказ ҳарбий округлари, Амударё бўлими бошлиқлари, сулҳпарвар судлар ва Самарқанд округ судлари билан Хива хони ўртасидаги ёзишмалар, юртимизда ва хорижда янги нашр қилинган элчилар хотираларининг кўп қисми илмий ишлар таҳлили доирасига тортилмаган. Ваҳоланки, уларни ўрганиш ва илмий муомалага киритиш билан Хива хонлигининг ўзбек давлатчилиги тарихида тутган ўрнини, давлат тузуми ва ҳуқуқ манбаларини тўлароқ ёритиш мумкин. Хива хонлиги номи остида тўрт асрдан кўпроқ вақт фаолият кўрсатган давлатнинг сиёсий тарих саҳнасида вужудга келишидан тортиб, ташқи сиёсий кучлар таъсирида барҳам топишигача кечган даврдаги сиёсий шарт-шароитлар, давлат қурилиши, сиёсий ва ҳуқуқий тизимини илк маротаба махсус ўрганиш ушбу ишнинг долзарблигини белгилайди.

4 Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Хива хонлиги илк маротаба рус шарқшунос олимлари В. В. Бартольд, Н. И. Веселовский, В. И. Даль, М. И. Иванин, А. Л. Кун, Н. С. Ликова, О. Шкаский ва бошқалар томонидан бирламчи манбалар асосида ўрганилган 2 . Шўро даври олимларидан З. Аксаков, А. К. Боровков, Л. В. Дмитриева, П. П. Иванов, С. П. Иванов, А. Н. Кононов, А. М. Мугинов, А. Н. Самойлович, Т. Тўхтаметовлар манбашунослик ва бошқа йўналишларда тадқиқ этганлар 3 . Хива хонлигининг давлат ва ҳуқуқ масалалари А. Аҳмедов, Б. А. Аҳмедов, С. Аъзамхўжаев, Ҳ. Бобобеков, Ҳ. Бобоев, Ҳ. З. Зиёев, А. Зияев, И. Б. Зокиров, А. И. Ишанов, М. Й. Йўлдошев, С. Камолов, Б. Маннонов, С. Маткаримова, М. Матниязов, Қ. Муниров, О. Муталов, З. Муқимов, Г. Непесов, К. Норматов, Ж. Рахимов, С. Сабурова, А. Х. Саидов, Х. Саматова, О. С. Содиқов, Ж. Тошқулов, М. М. Хайруллаев, А. Шайхова, У. Х. Шалекенов, Ш. З. Ўразаев, М. Қаюмов, М. Қўлдашев, Я. Ғ. Ғуломов каби мамлакатимизнинг етакчи ҳуқуқшунос ва тарихшунос олимлари томонидан ўрганилган 4 . 2 Қаранг: Бартольд В. В. История Туркестана (Труды Туркестанского гос. ун-та. Вып. 2). – Ташкент, Туркестанское гос. изд-во, 1922. – 50 с.; Бартольд В. В. Хорезм. Соч. Том 3. – М.: Наука, 1965. – 549 с.; Веселовский Н. И. Очерк историко- географически сведений о Хивинском ханства. – СПб, 1877. – 327 с.; Иванин М. И. Сведения о Хивинском ханстве //Журнал мануфактура и торговля. – Санкт-Петербург, 1843. – С. 27–35; Даль В. Известия о Хиве, взятые из рассказ портупей прапорщика Медянкина, бывщего в плену у хивинцев. – М.: Лит газ, 1840. – 14 с. 3 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – 289 с.; Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции. – М., 1969. – 144 с. 4 Қаранг: Ғуломов Я. Хоразмнинг қадимги суғорилиш тарихи. – Т., 1940. – 207 б; Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. – 364 б; Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – 34 с; Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. 1825-1842

5 Жумладан, Яҳё Ғуломов ўз асарларида XIX аср Хива хонлигининг ташқи ва ички сиёсати, ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларни ёритиш баробарида, давлат тузумига қисман тўхталади 5 . Академик М. Йўлдошев «Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши» номли асарида ер эгалиги масаласини солиқларга оид архив ҳужжатлари бўйича ўрганаркан, сиёсий-ижтимоий масалалар қатори ҳуқуқ-тартибот, ҳарбий ишлар ва суд тизимига махсус ўрин ажратмаган 6 . Г. Непесов, О. Содиқовларнинг сиёсий, ҳуқуқий масалаларни қамраб олувчи асарларида Хива хонлигининг қисқа давр мобайнидаги сиёсий ҳаётига баҳо берилади 7 . Шунингдек, ёш олима С. Сабурованинг Хива хонлиги давлат тизими таҳлилига бағишланган илмий ишида тадқиқот объекти сифатидаги мавзунинг даври XIX аср ва XX аср бошлари ҳисобланади 8 . Бироқ унда давлат тузуми, сарой бошқаруви, бошқарув лавозимлари ва унвонлари, судлов тизими, ҳуқуқ-тартибот органлари Хива хонлигини илк йиллар. («Риёзуддавла» қўлёзма асари асосида): Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2003. – 24 б; Шайхова А. Юридические документы как источник по истории социально-экономических (преимущественно аграрных) отношений в Хивинском ханстве в XIX – начале XX века: Автореф. дис. … канд. ист. наук. – Т., 1989. – 27 с; Қаюмов М. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошида Хива хонлигидаги ижтимоий-сиёсий жараёнлар: Тарих фан. номз. … дис. автореф. Т., 2005. – 26 б; Сабурова С. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлигининг давлат тизими: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 29 б; Маткаримова С. М. Исторография Хивинского ханства в период Кунградской династии (XIX – начала XXI вв.): Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 2010. – 30 с. 5 Қаранг: Ғуломов Я. Хоразмнинг қадимги суғорилиш тарихи. – Т., 1940. – 207 б. 6 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. – 225–336-б. 7 Қаранг: Непесов Г. Из истории Хорезмской революции. – Т., 1962. – С. 63; Садыков А. Россия и Хива во второй половине XIX и в начале XX в.: Автореф. дис. … д-ра. ист. наук. – М., 1965. – С. 11–14. 8 Қаранг: Сабурова С. А. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлигининг давлат тизими: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 9–15-б.

6 маротаба ўрганган ўзбек олими академик М. Йўлдошев келтирган маълумотлар билан қиёсий равишда тадқиқ этилмаган. М. Матниёзов ва Я. Олламовлар ҳаммуаллифлигидаги «Хоразм давлатчилиги тарихи» номли ўқув-услубий қўлланмада қадим замонлардан то ҳозиргача бўлган даврдаги Хоразм давлатчилик тарихи, жумладан, унинг ривожланиш босқичларидан бири сифатида Хива хонлиги давлатчилиги ҳам қиёсий-ҳуқуқий нуқтаи назардан ўрганилган. Аммо унда хонлик даври кенг ёритилмаганлиги ҳамда унинг ҳуқуқий тизимига махсус ўрин ажратилмаганлигини кўриш мумкин 9 . Юқорида келтирилганидек, Хива хонлигининг сиёсий-ҳуқуқий ҳаётига турли даврларда муайян ҳодиса ва жараёнлар юзасидан озми-кўпми назар ташланган. Бироқ ўзбек давлатчилиги тарихида Хива хонлигининг тутган ўрни, унинг давлат ва ҳуқуқ масалалари тўлалигича ва етарлича илмий тадқиқ этилмаган, шунингдек сиёсий-ҳуқуқий таҳлил доирасига тортилмаган. Бу эса, илмий тадқиқот ишида ушбу вазифани тўлақонли бажаришни тақозо этади. Диссертациянинг илмий тадқиқот ишлари режалари билан боғлиқлиги. Тадқиқот ишининг мавзуси Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси Илмий кенгашининг 2003 йил 24 декабрдаги мажлисида тасдиқланган (4-сонли баённома) , 2010 йил 25 ноябрдаги мажлисида қайта тасдиқланган (2-сонли баённома). Диссертация ИИВ Академияси илмий тадқиқот ишлари режасига асосан бажарилган. Тадқиқотнинг мақсади Хива хонлигининг давлат олий ҳокимияти, ижроия ва маҳаллий бошқарув тизими ҳамда ҳуқуқ манбаларини илмий таҳлил этишдан иборат. Тадқиқотнинг вазифалари: – Хива хонлигининг вужудга келиши ва ривожланишининг асосий босқичлари ҳамда шаклланишининг тарихий шарт- шароитларини ўрганиш; 9 Қаранг: Матниёзов М., Олламов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч, 2008. – 127–172-б.

7 – қўнғиротлар сулоласининг ҳокимиятни эгаллаши ва давлатнинг бошқарув тизимини таҳлил этиш; – Хива хонлигининг чор Россияси протекторати даврида бошқарув тизими хусусиятларини ўрганиш; – олий ҳокимият органлари, уларнинг шаклланиши, ҳокимият тизимида тутган ўрни ва ваколатларини ёритиш; – марказий давлат бошқаруви органлари, уларнинг тизими, тузилиши, вазифалари ҳамда давлат тузумидаги ўрнини ёритиш; – маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизими, тузилиши ҳамда бошқарилиши тартиби ва фаолиятини таҳлил этиш; – хонликнинг судлов тизимини, унинг хусусиятларини тадқиқ этиш; – ҳуқуқ-тартибот ва давлат хавфсизлигини таъминловчи органлар, қўшиннинг тузилиши ва мақомини ўрганиш; – хонликда амал қилган ҳуқуқ тизими, соҳалари, институтлари ва уларнинг ўзига хос жиҳатларини ўрганиш; – мавзуни ёритиш жараёнида илмий-назарий хулосалар келтириш. Тадқиқотнинг объекти ва предмети. Тадқиқотнинг объектини миллий давлатчилигимиз тарихий-тадрижий тараққиётининг Хива хонлиги фаолият кўрсатган даври, Хива хонлигининг давлат тузуми ва ҳуқуқ манбалари ташкил этади. Тадқиқотнинг предмети Хива хонлигининг ташкил топиши ва шаклланиши, давлатнинг олий ҳокимияти, марказий (ижроия) ва маҳаллий бошқарув тизими, суд тизими ва жараёни, ҳуқуқ манбалари ҳисобланади. Тадқиқотнинг методлари. Тадқиқотнинг методологик асосини сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар, Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримовнинг ўзбек давлатчилиги ва ҳуқуқи тарихини ўрганишга оид назарий ғоя, фикр ва қарашлари ташкил қилади.

8 Тадқиқот методлари сифатида илмий билишнинг тизимли, мантиқий, социологик, статистик, қиёсий-ҳуқуқий, тарихий-қиёсий ва бошқа методларидан фойдаланилди. Ишнинг манбалари бўлиб, Хива хонлигининг XVI–XX аср бошидаги сиёсий-ҳуқуқий вазиятини ўрганишда мамлакатимиз тарихнавислари, шарқ ва ғарб олимларининг асарлари, элчилар хотиралари, қўлёзма асарлар билан бирга, Ўзбекистон Марказий давлат архивининг Хива хонлари фондидаги хонлар фармонлари, қозихона, маҳзар, махфий хизмат ахборотчилари томонидан битилган ҳужжатлар ва Туркистон генерал-губернатори, Кавказ ҳарбий округи, Туркистон ҳарбий округи, Амударё бўлими бошлиқлари, Самарқанд округ суди ва сулҳпарвар (яраштирувчи) судьялар ёзишмалари хизмат қилди. Ҳимояга олиб чиқилаётган асосий ҳолатлар: 1. Хива хонлигининг вужудга келиши ва шаклланиши унинг бевосита сулолавий бошқарув тизими, мамлакатнинг жўғрофий жойлашуви, аҳолининг этник тузилиши, диний эътиқоди каби омиллар билан тавсифланади. 2. Хонликнинг вужудга келиши ва тараққиёти ижтимоий, иқтисодий, сиёсий омиллар асосида шартли равишда беш босқичга бўлиб таҳлил этилди: биринчи босқич – хонликнинг вужудга келиш ва шаклланиш даври (1512/1515– 1621 й.й.); иккинчи босқич – хонликнинг марказлашуви ва ички тарқоқликнинг тугатилиши (1621–1687 й.й.); учинчи босқич – хонликнинг заифлашуви, шайбонийлар сулоласи ҳокимиятининг тугатилиш даври (1687–1770 й.й.); тўртинчи босқич – Хивада ўзбекларнинг қўнғирот уруғи ҳокимиятининг ўрнатилиши, давлатни марказлаштириш ва бошқарувни такомиллаштириш даври (1770–1873 й.й.); бешинчи босқич – Хива хонлиги мустақиллигининг йўқотилиши ва Россия протекторати ўрнатилиши, хонликнинг тугатилиши даври (1873– 1920 й.й.).

9 3. Хива хонлигида хон давлат бошлиғи, қонун чиқарувчи, ижро этувчи, олий суд ҳокимияти эгаси ва олий қўмондон ҳисобланган. Хон ҳокимиятининг мутлақ эмаслиги, унинг ҳокимиятини чеклаб турувчи воситалар мавжудлиги илмий асослаб берилди. 4. Марказий ижроия ҳокимияти хон томонидан лавозимга тайинланадиган ва лавозимидан бўшатиладиган, муайян хизмат вазифалари белгиланган мансабдор шахслар томонидан амалга оширилиб, улар бутун мамлакат миқёсида фаолият кўрсатган. Мансабдор шахслар мавқеи турли сабаблар асосида ўзгариб турганлиги ёритилди. 5. Хонлик маъмурий-ҳудудий тузилишига кўра XIV аср ва XVII аср бошларида мустақил султонликларга, XVII аср ўрталарига келиб вилоятлар, шаҳар ва туманларга бўлинган. Хонликнинг маъмурий-ҳудудий тузилиши ягона ва ўзгармас тизим кўринишида бўлмасдан, хонлик тараққиёти билан ўзгариб борган. Кўчманчи аҳоли ҳудудлари ҳокимлари ҳисобланган қабила бошлиғининг ваколат доираси ўтроқ аҳоли ҳокимларининг ваколатидан фарқ қилиб, аҳоли (масалан, қорақалпоқ улуси), қабила ёки уруғ миқёси билан чекланган. Муҳим аҳамиятга эга соҳалар бўйича маҳаллий давлат бошқарувида фаолият юритувчи амалдорлар бевосита хон томонидан лавозимга тайинланганлиги тадқиқ этилди. 6. Суд тизими мураккаб кўринишда бўлиб, аҳоли таркибига боғлиқ равишда амал қилган. Олий суд ҳокимияти эгаси ҳисобланган хон фақат олий жазога оид ҳукмга ўзгартиш киритган, қозиларнинг муҳим ишлар юзасидан ҳукмларини тасдиқлаган. Қозилар қозикалон тавсияси асосида хон томонидан лавозимга тайинланган ва лавозимдан озод этилган. Ўтроқ аҳоли ишлари қозилар томонидан, кўчманчи аҳоли одил судлов ишлари бий, уруғ

10 судлари томонидан кўриб чиқилган ва ҳал этилганлиги очиб берилди. 7. Хива хонлиги мунтазам ва қатъий тартибга бўйсунадиган қўшинга эга бўлмасдан, қўшин тарқоқ ҳолда амал қилган. Қўшиннинг тузилиши, мансаблари, таъминоти, хизмат олиб бориш қоидалари яхлит ишлаб чиқилмаган. Қўшиннинг асосий қисмини ёлланма навкарлар ташкил этганлиги ва бу ҳол хонликнинг ҳарбий жиҳатдан заифлашувига сабаб бўлганлиги кўрсатиб берилди. 8. Хонликнинг ҳуқуқий тизими тарихан турли-туман ҳуқуқ манбаларининг амал қилиши натижасида шаклланган бўлиб, ислом ҳуқуқи ва одат ҳуқуқи нормалари ўзаро уйғунлашиб кетган. Хонлар мамлакатни бошқаришда ўз ваколати доирасида фармон, ёрлиқ, буйруқ каби алоҳида ҳуқуқ манбаи ҳисобланувчи жорий меъёрий ҳужжатлар қабул қилганлиги илмий асослантирилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги шундаки, унда мамлакатимиз ҳудудида яқин ўтмишимизда фаолият кўрсатган Хива хонлиги давлатининг барча жабҳалари, давлат ва ҳуқуқ масалалари яхлит ҳолда хонлик ташкил топган даврдан то тугатилгунга қадар бўлган давр нуқтаи назаридан ўрганилди ва таҳлил этилди. Бирламчи манбалар ва улар асосида яратилган асарларда хонликнинг шаклланиши, унинг сиёсий ва ҳуқуқий тизими, уларда юз берган ўзгаришлар ва бошқа ҳолатларнинг ёритилиш даражаларини қиёсий-таҳлилий ўрганиш жараёнида асослантирилган назарий хулосалар келтирилди. Тадқиқот ишида бир қатор ёзма манбалар ҳамда Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архивининг Хива хонлари фондида сақланаётган архив ҳужжатлари илмий муомалага киритилди. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Илмий тадқиқот натижасида олинган назарий хулосалар, тавсиф ва тавсиялар Хива хонлиги давлатчилиги ва ҳуқуқи тараққиётини чуқур ўрганишга хизмат қилади.

11 Илмий ишдаги назарий мулоҳазалар ва сиёсий-ҳуқуқий таҳлил хулосалари илмий тадқиқот муассасаларида Хива хонлиги давлатчилиги тарихини ўрганиш, хонликнинг XVI–XX аср бошидаги сиёсий-ҳуқуқий жиҳатларини ёритиш, давлат тузуми ва ҳуқуқ тизимини тадқиқ этиш бўйича давлат ва ҳуқуқ тарихи мавзуидаги келгуси илмий ишлар учун зарур манба сифатида, олий ўқув юртларининг ҳуқуқшунослик ва тарих кафедраларида ўқув қўлланмаларини яратиш ва методик тавсияларни тузишда қўл келиши мумкин. Натижаларнинг жорий қилиниши. Диссертантнинг хулосаларидан ўқув- методик материаллар ва ўқув-амалий қўлланмалар тайёрлашда, Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академиясида «Давлат ва ҳуқуқ тарихи» фанини ўқитишда фойдаланилмоқда. Ишнинг синовдан ўтиши (апробацияси). Тадқиқот натижалари асосида ишлаб чиқилган назарий хулосалар илмий-амалий анжуманларда, жумладан, Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси, Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академияси Тарих ва Шарқшунослик институтларида ўтказилган республика ва халқаро даражадаги илмий анжуманларда синовдан ўтган. Диссертация иши 2009 йил 18 декабрда Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги Академияси давлат ва ҳуқуқ назарияси ва тарихи кафедрасининг кенгайтирилган мажлисида, 2011 йил 5 майда Тошкент давлат юридик институти фан доктори (номзоди) илмий даражасини олиш бўйича Д.16.15.03 рақамли Ихтисослашган кенгаш ҳузуридаги Илмий семинарда муҳокама қилинган ва ҳимояга тавсия этилган. Натижаларнинг эълон қилинганлиги. Диссертациянинг асосий мазмуни ва назарий хулосалари муаллифнинг илмий журналлардаги 5 та ва илмий тўпламлардаги 7 та мақоласида ўз ифодасини топган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертация унда тадқиқ этилган муаммоларнинг моҳияти ва хусусиятидан келиб чиққан ҳолда, кириш, саккизта параграфни ўз ичига олган учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар ва архив

12 ҳужжатлари рўйхатидан иборат бўлиб, ишнинг асосий мазмуни 147 саҳифада баён этилган. Диссертацияда тадқиқот мавзусига оид 238 та манбадан фойдаланилган.

13 1-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ВУЖУДГА КЕЛИШИ ВА РИВОЖЛАНИШИНИНГ АСОСИЙ БОСҚИЧЛАРИ 1.1. Хива хонлигининг вужудга келиши ва шаклланишининг тарихий-сиёсий шарт-шароитлари XVI аср бошларида сиёсий жараёнларнинг жадаллашуви Хоразмда ҳокимиятнинг тез-тез ўзгаришига олиб келди. Темурий Султон Ҳусайн давлати (Самарқанд) таркибида бўлган ва унинг ноиби Чин Сўфи томонидан ярим мустақил ҳолда идора этиб келинаётган Хоразмда 1505–1510 йилларда Шайбонийхон ҳокимияти ўрнатилади. Бу даврда Хоразм Шайбонийхон ноиби (доруғаси) Кўпак Қўшчи томонидан идора этилади. 1511 йил февраль ойида шайбонийлардан Темур султон бин Шайбоний, Убайдулло султон ва шоҳ Исмоил Сафавий ўртасида тузилган сулҳ битими 10 га кўра Хоразм ҳам Хуросон ўлкалари қатори эронликлар қўлига ўтади 11 . Мамлакат Эрон шоҳи доруғалари томонидан бошқарилади. Ўзга мазҳабдаги Эрон шоҳи ва ҳокимлари бошқарувига ҳамда Абулхайрхон оиласига қарши кураш давомида Жўжихон авлодидан Элбарсхон бин Ёдгорхон Вазир шаҳри оқсоқоллари маслаҳати ҳамда маҳаллий халқ 12 ташаббуси билан ҳокимиятни эгаллайди. Таъкидлаш жоизки, маҳаллий уламолар амалдаги удумларга кўра уни мамлакатни бошқаришга ҳақли деб ҳисоблайди. Дастлаб сиёсий-ҳарбий марказ ҳисобланган Вазир шаҳрига таклиф этилган Элбарс Вазир халқи томонидан Хоразм хони деб эълон қилинади. У қисқа вақт ичида Хоразмнинг барча шаҳарларида ҳокимиятни эгаллайди 13 . 10 Қаранг: Қатаған, Муҳаммадёр ибн Араб. Мусаххирил билод. – Теҳрон, 2007. – 101-б. 11 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т.: Чўлпон, 1990. – 120-б; Веселовскаго Н. Очерки историко-географических сведений о Хивинском ханстве – Спб, 1877. – С. 99. 12 Асосий ташаббускор маҳаллий қози Умар ва мулла Саййид Ҳисомиддинхўжа ҳисобланади. 13 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 120–122-б; Бартольд В. В. История Туркестана. – Т.: Туркестанское гос. изд-во, 1922. – С. 47; Матниязов М., Олломов

14 Шу ўринда, «Шажарайи турк» маълумотларига суяниб, эронлик доруғаларнинг Хоразмда қанча муддат ҳокимлик қилганлиги масаласи ва Элбарснинг хон сайланиши, Хоразмнинг тўла равишда дашти қипчоқликлар қўлига ўтиши санасига аниқлик киритиш лозим. Абулғозийхоннинг ёзишича, эронликлар келгач, уларга қарши ташвиқот ишлари бошланиб, бу жараён бир-икки йил давом этади. Шундан сўнггина Элбарсхон ҳузурига вакил юбориб, даштлик ўзбекларни чақирадилар. Демак, бу воқеа 1513 йил бошида содир бўлган. «Шажарайи турк» асарининг Тошкент нашрида эса, Элбарснинг хон сайланиши санаси «ҳижрий 911 сана, қўй йили» 14 шаклида берилган. Фикримизча, мазкур нашрга асос бўлган асарнинг қўлёзма нусхасидаги бу сана котиб томонидан хато кўчирилган. Чунки ҳижрий 911 йил милодий 1505 йилни билдиради ва бу тарихий ҳақиқатга сира тўғри келмайди. Ўша нусха асосида бўлса керак, тарихчи Мунис ҳам «Фирдавс ул-иқбол» асарида бу воқеани 911 ҳижрий йилда бўлганлигини таъкидлайди 15 . В. В. Бартольд эса, бу хато санани тўғрилаб, ўзбекларнинг ҳокимият тепасига келишини милодий 1511 йилга нисбат беради 16 . Шундан кейин бошқа тадқиқотчилар томонидан фақат шу иккинчи сана қўлланадиган бўлиб, унга танқидий қаралмайди ва воқеанинг 1511, 1512, 1513 йилларда рўй бергани қайд этилади 17 . Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч, 2008. – 127–130-б; Фирдавс ул-иқбол / Масъул муҳаррир Н. Жумахўжа. – Т.: O’qituvchi, 2010. – Б. 42–44. 14 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 121-б. 15 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 120–126. 16 Қаранг: Бартольд В. В. Хорезм. Соч., Том 3. – М.: Наука, 1965. – С. 549. 17 Ўзбекистон тарихига оид барча китобларда, жумладан мавзуни махсус ўрганган Б. Ахмедов асарларида ҳам Элбарсхон Хоразмда асос солган давлатнинг ҳ. 918 (1512) йилдан бошлаб фаолият кўрсатгани таъкидланади.

15 Ўзбек олимларидан академик Я. Ғуломов, М. Йўлдошев, Г. Ҳидоятов, Б. Аҳмедов (масалан, Б. Аҳмедов «сафавийлар Хоразмда қисқа вақт – 1510–1512 йиллар ҳукмронлик қилдилар» 18 деб ёзади), тадқиқотчилар И. Бекжонов, К. Худойберганов, Ф. Эрназаров ҳам ўз мақола ва диссертацияларида шу фикрни такрорлаб, мазкур воқеанинг 1511–1512 ёки 1513 йилда бўлиб ўтганлигини таъкидлайдилар 19 . Энди, иккинчи масала шундаки, «Шажарайи турк»даги бошқа бир маълумотга қарасак, муаллиф юқоридаги «бир-икки йил»дан сўнгги изоҳларида сафавий доруғаларининг Элбарсхон келгунча Хоразмда «бир неча йилдан бери» ёки яна бир ўринда «тўрт-беш йилдан бери» ҳокимлик қилиб келаётгани 20 га ишора қилади. Бундан эронликларнинг Хоразмда 1514 ёки 1515 йилгача турганликлари англашинади. Демак, Элбарсхон Хоразм хонлигига 1514 йил сайланган, уч ойдан сўнг бирин-кетин Урганж, Хива ва Ҳазораспни қўлга киритиш воқеаси 1514 йил охири ва 1515 йил бошига тўғри келади. Бироқ бошқа бирламчи манбаларда бу фикрни тасдиқловчи маълумотлар учрамайди. Юқоридаги ҳолатлардан келиб чиқиб, мустақиллик учун курашларнинг бошланиши ва хонликнинг жўғрофий жиҳатдан шаклланиш даври сифатида 1512-1515 йилларни кўрсатиш мақсадга мувофиқдир. Хуллас, Хоразм 1512–1515 йилларда ана шундай сиёсий-ижтимоий заминда дашти қипчоқлик Элбарсхон бошлиқ ўзбек хонлари тасарруфига ва улар воҳада анъанавий давлатчиликка мос бошқарув тизимини жорий этади. Халқаро майдонда сиёсий вазиятнинг ўзгариши, яъни Эрон шоҳи Исмоилнинг вафот этиши (1524 йил) ва сулолавий жангларнинг бошланиб кетиши ўзбек хонларининг Хоразмда мустаҳкам ўрнашиб олишига имкон беради. 18 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994. – 105-б. 19 Қаранг: Бекжонов И. Абулғозийхон тақдирининг номаълум саҳифаси // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – Тошкент, 2007. № 32. – Б. 21 20 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 121-б.

16 Хонлик давлатчилик тарихи саҳнасида аввал «Урганж хонлиги», кейинчалик «Хива хонлиги» номи остида фаолият кўрсата бошлади. Бу давлат бошқарувидаги ўлкани «Хоразм мамлакати» ва давлат тепасида турган ҳукмдорларни гоҳ «Урганж ҳокими», «Урганж волийси» 21 , «Хива хони» 22 деб аташган. 1873 йил чор Россияси истилосидан сўнг ҳам ички мустақиллик шартига кўра хонлик расмий равишда «Хоразм мамлакати» деб қаралган. Муҳаммад Раҳимхон Иккинчининг аждоди расмида яна Хива шаҳри пойтахт сифатида танилган. Тангаларга «дор ус-салом Хоразм (Хоразм барқарорлик мамлакати)» ва фармонлар сўз бошиси «Хоразм мамлакати хони сўзимиз...» тарзида ёзилган 23 . 21 Исфаҳоний, Муҳаммад Маъсум бин Хожагий. Хулосат ус- сиййар. – Теҳрон,1990. – 55–60-б; Эрон шоҳлари ўз хатларида бош хон Арабмуҳаммадга «Урганж ҳокими», Асфандиёрхон (м. 1643) ва Абулғозийга «Урганж волийси», дея мурожаат қилганлар. Қаранг: Асноде аз равобити байни Ирон бо манотиқи Осиёйи Марказий». – Теҳрон, 1996; 1842 йили Оллоқулихон ҳузурига келган эронлик элчи Муҳаммад Алихон Ғафур «Хивақ хони» дегани ҳолда амир Насруллохон 1844 йили Бухорога келган эронлик элчига Оллоқулихонни Урганж хони, Хивадан келган элчиларни эса «Урганж элчилари» дея тилга олади (Бухоро сафарномаси. – Т., 2007. – 47, 51-б). Бухоро амири мирохўри Тошмуҳаммад 1850 йили Ўвроқи калон ва қози калонга хивалик иноқлар исёни ҳақида ёзаркан, воқеани «Хива хонига қарши исён» тарзида таърифлайди (Письмо Ташмухаммед мирахура (бухарской чиновник) к Урак Каллону и Кази-Калану по вопросу приезда из Хивы восставших инаков и о захвате Ходже-Шукура // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 235. – В. 1.). 22 Туркистон генерал губернатори Фон Кауфман 1878 йил 22 мартида Муҳаммад Раҳимхонга юборган форсча хатида унга «Урганж хони» сўзлари билан мурожаат қилиб, Россия ва Хива хонлиги ўртасидаги алоқаларни «дар байни давлати қавий шавкати Рус ва Урганж» (шавкатли Рус давлати ва Урганж) шаклида келтиради (О сдаче в аренду переправ по реке Аму – дарье, о порядке взыскания пошлин с русских торговцев в Хиве, о грабёже караванов // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 18 – В. 5.). 23 Комёб, Саййид Ҳомид тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 98-б. 3 Вамбери А. Путешествие в Среднию Азию. – Т., 2007. – С. 72.

17 XVI аср биринчи ўн йиллигида дашти қипчоқлик ўзбек хони Элбарсхон асос солган Хоразм давлати нега бундай турли номлар билан атаб келинган? Айрим тадқиқотчилар айтганидек, ҳақиқатан ҳам «Хива шаҳри Дўстхон бин Бўчғахон давридан бошлаб хонлик пойтахтига айланиб, бу иш Араб Муҳаммадхон даврида тугалланган»ми? Нега бу давлат «Арабшоҳийлар давлати» 3 номи остида ҳам тилга олинади? «Хива хонлиги XVII асрнинг биринчи ярмида аштархонийлар давлатининг парчаланиши натижасида» пайдо бўлганми? Мавзуни тадқиқ этишга киришишдан олдин бу каби турли хил фикрларга аниқлик киритишга, умуман, Хива хонлиги вужудга келишидаги тарихий сиёсий шарт-шароитларини ўрганишда, аввало, XVI аср бошида Хоразмда Элбарсхон бошлиқ мустақил ўзбек давлати вужудга келишидаги сиёсий-ижтимоий омиллар, юз берган шаклланиш, юксалиш ва сиёсий инқироз сабабларини қиёсий таҳлил этишга эҳтиёж туғилади. Шу мақсаддан келиб чиқиб, тарихий ҳодисалар ёзма манбалардаги янги маълумотлар таҳлили асосида тадрижий ўрганилди. Ўзбек сулоласи (Арабшоҳийлар ёки Ёдгорхонийлар сулоласи – Х. М.) идора этаётган мамлакат 1512–1516 йилларда маъмурий-ҳудудий жиҳатдан шаклланиб бўлган эди. XVI аср бошида ҳудудий жиҳатдан шаклланган бўлса, шу асрнинг ўрталарига келиб унинг ҳудуди Хуросон этакларидан Эрон шоҳлигига қарашли Астрободгача чўзилади. XVI асрнинг олтмишинчи йилларида эса кичик маъмурий ҳудуд ва кучсиз бошқарув остида қолади. Шу даврдан эътиборан яна сиёсий ва иқтисодий салоҳияти оша бошлайди. Хонлик илк ташкил топган даврда «Хоразм хонлиги» деб аталган бўлса, Хива шаҳри пойтахт сифатида фаолият кўрсатган даврлардан бошлаб «Хива хонлиги» деб атала бошланган. Чунончи, хонликка нисбатан «Хива хонлиги» деган ном ўзга ҳудудларда, рус ва ғарб олимларининг асарларида қўлланилган бўлиб, маҳаллий номланиши «Хоразм давлати» бўлган. Маҳаллий аҳоли

18 томонидан «подшолик», «хонлик», давлат бошлиғи эса «подшо» деб ҳам юритилган 24 . Одатда, хонлар юртни хон кўтарилгунга қадар ўзи идора этиб келган султонлиги ёки собиқ хон қароргоҳидан туриб бошқарган. Маъмурий-сиёсий ва ҳарбий марказлар Вазир, Урганч (Қўҳна Урганж), Хива шаҳарлари бўлган. Бу ўринда шуни айтиб ўтиш лозимки, Мунис, Огаҳий, Баёний, Табибий маълумотига кўра, «ҳижрий 964 (1556) йил Хивақ доруссалтанасида тахтга чиққан биринчи киши Дўстхон бин Бўчғахон (1557–1558 й.й.) бўлиб, у 3 йил Хивақда хон бўлган» 25 . Бу маълумотга нисбатан шундай фикр билдириш жоиз кўринади: билганимиздек, бу пайтда Урганж ёки бошқа бирон шаҳар пойтахт мақомига эга бўлмай, балки исталган шаҳар, кўпинча, юқорида эслатганимиз каби, фаровонлик ва катталик, ободлик мавқеидан келиб чиқиб, Урганж қалъаси хонлар қароргоҳи бўлган ва Дўстхонни бош хон кўтарганларида ана шу Урганжга йўлатмаслик мақсадида Хивада қолдирганлар. Дўстхон эса бунга норозилик тариқасида Урганжда туришга интилган. Демак, бу пайтда Хива ҳеч бир жиҳатдан мамлакат пойтахти мавқеида тан олинмаган ва у жуда қисқа вақт бош хон Дўстхон учун қароргоҳ вазифасини ўтаган. Юқоридаги муаррихлар фикрига суянган Я. Ғуломов 1941 йили эълон қилган «Памятники г. Хивы» асарида «Дўстхон Бучғахон ўғли 1556 йили Хива мулкини ўзига пойтахт қилиб олди» 3 деган бўлса, 1959 йили чоп этилган «Хоразмнингсуғорилиш тарихи» китобида «Араб Муҳаммад хонлик марказини Хивага кўчирди, шу даврдан бошлаб, хонлик Хива хонлиги номини олди» 26 деб ёзадики, бу баҳсли фикр бўлиб, қуйида бу масалага ҳам тўхталамиз. 24 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 9–30-б. 25 Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. – Хива, 1996. – 9-б. 3 Гулямов Я. Памятник г. Хивы. – Т.: УзФАН, 1941. – С. 4. 26 Ғуломов Я. Хоразмнинг суғорилиш тарихи. – Т.: ЎзФАН, 1959. – 207-б.

19 Султонликлар (хонлар сулоласи вакиллари) даври, яъни сулолавий бошқарув тизими амал қилган даврда хон оиласида учраб турган ўзаро ички низо ва урушлар ҳокимият бошқарув тизимига бевосита таъсирини кўрсатган. Буни 1558 йил октябрда Вазирда хонлик қилаётган Ҳожимхон билан шу қалъада учрашган инглиз тижоратчиси Антони Женкинсон ҳам қайд этган 27 . Бироқ бунинг асосий сабаблари манбаларда етарли даражада таҳлил этилмаган. Бу борада шуни айтиш лозимки, дастлабки даврларда хон сулоласи (Ёдгорхон ўғиллари) қарама-қарши 3 гуруҳ (биринчи гуруҳ – Элбарснинг ўғиллари, иккинчи гуруҳ – Беликачнинг ўғиллари, учинчи гуруҳ – Амнакнинг ўғиллари)га ажралган. Ҳар бир гуруҳ ўз вакилини ҳокимиятни бошқаришга ҳақли ҳисоблаган ва шунга интилган 28 . Бу эса ички беқарорликка олиб келган. Сулола вакиллари ва зодагонлар ўртасида кечган ўзаро курашлар ҳижрий 944 (милодий 1537) йилга келиб мамлакат сиёсий, ижтимоий-иқтисодий ҳаётини ва мудофаа қобилиятини издан чиқарган 29 . Бу ҳол шу даврдаги эронлик тарихнавис Ҳасанбек Румлунинг «Аҳсан аттаворих» асарида қуйидагича баҳоланган: «Ҳар бир султоннинг бошида хонлик қилиш савдоси бор эди. Ҳар бурчакда зулм қўли кўтарилган, гадолар вазирлик, тубанлар раислик даъвосини қилар эди. Халқ аҳволи кундан-кунга оғирлашиб борарди» 30 . Абулғозий Баҳодирхон бу ҳолатга муносабат билдираркан, ҳукмдорларнинг қариндош-уруғчиликка берилишини қоралаб, яхшиси, улар ёнидаги навкарлари, оддий халққа суяниши, уларга меҳрибон бўлиши лозим, деган хулосага келади 31 . 27 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 196–197. 28 Қаранг: Бобур. Бобурнома. – Т., 1989. – 151, 214-б. 29 Қаранг: Бартольд В. В. История Туркестана. – Т., Туркестанское гос. изд-во, 1922. – С. 47–48. 30 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 44–45.

20 Анушахон (Абулғозийхоннинг ўғли, 1664 – тахминан 1687) вафотидан кейин юзага келган сиёсий инқироз сабабли, давлат бошқарувида юқори нуфузга эга бўлиб келган иноқ, яъни хонлар шажарасига мансуб арбоблар роли ошади. XVIII асрнинг бошларида сиёсий ҳокимиятнинг децентрализация қилиниши, яъни марказий ҳокимиятнинг баъзи ваколатлари маҳаллий ҳокимиятларга берилиши мамлакатнинг кучсизланишига олиб келади 32 . Турли гуруҳларнинг ҳокимият учун ўзаро кураши бошланиши натижасида сиёсий инқироз даври кузатилади 33 . 1714 йили эса Бухородан чақирилган султонғозийлар вакили Шерғозийхон Хива тахтига чиқарилади. Давлат асосчиси Элбарсхон сулоласидан чиққан бу хон мамлакат ҳудудини яна Хуросон ерлари ҳисобига кенгайтиради. Оз фурсатда Машҳад, Нишопур каби Эрон шаҳарларида ўз ҳокимиятини ўрнатиб, аҳолисининг бир қисмини Хоразмга кўчиради. Туркман қабилалари хонликка бўйсундирилади. Орол денгизи бўйидаги қўнғирот уруғи вакиллари Хива хонлигидан ажралиб чиқиши оқибатида узоқ йиллар давом этган икки ҳокимиятчиликка замин яратилади. Орол бўйи ўзбеклари Шерғозийга қариндош ҳисобланган Шоҳ Темурғозий бин Мусохонни Бухородан чақириб ҳокимиятга таклиф этишади. Натижада кейинги Хива хонларининг мамлакатни марказлаштиришга қаратилган ҳаракатлари XIX асрнинг ўрталарига қадар давом этади. Табиийки, бу давлат заифлашуви сабабларидан бири сифатида ўз таъсирини кўрсатиб келади. Жумладан, Орол бўйи хонлиги давлат заифлашиши биланоқ унинг таъсиридан чиқишга интилиб келгани боис 1715, 1728, 1735, 1859 йилларда Шерғозийхон 31 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 123-б. 32 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. (1873–1917 г.г.). – Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1968. – С.12. 33 Қаранг: Бартольд В. В. История Туркестана. – Т.: Туркестанское гос. изд-во, 1922. – С. 48; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 8–9.

21 (1714–1727/28 й.й.), Элбарсхон (1728–1740 й.й.) ва Саййид Муҳаммадхон (1856– 1864 й.й.)лар томонидан қайта бўйсундирилади 34 . 1727 йили оталиқлар ташаббуси билан Элбарс бин Шоҳниёз хонлик тахтига ўтиради. Унинг даврида сиёсий барқарорлик бирмунча қарор топади. Хонликнинг ҳарбий қудрати оширилади. Масалан, у сиёсий мухолифларидан кучли чиқиб, 1737 йил баҳорда Эрон қўшинига қарши жангда Бухоро хонига ёрдамга етиб боради, шу йил декабрда Хуросонга юриш қилади 35 . Бироқ 1740–1747 йилларда Хива хонлиги ҳарбий салоҳияти кучайиб кетган Эрон давлати таъсирига тушиб қолади 3 . Шу даврдан бошлаб тез-тез ўзгариб турган хонларнинг давлат бошқарувидаги мавқеи туша бошлайди. Мустақиллигини қўлга киритса-да, мамлакатда яна сиёсий беқарорлик кузатилади. Таъкидлаш жоизки, илмий адабиётларда ушбу давр етарли даражада таҳлил этилмаган. Бу борада шуни айтиш мумкинки, мамлакат Эрон таъсири остида бўлган даврда расмий хон сулоласи вакиллари томонидан эмас, Нодиршоҳ ҳомийлиги остида унинг ишончли, бироқ илгари жамиятда энг юқори мавқега эга бўлмаган, маҳаллий тан олинмаган кичик жуз вакили Шоҳниёз ва Абулхайр, нойиб Тоҳирхон аштархоний, Абулхайрнинг ўғли Нурали, нойиб Абулмуҳаммад султон бин Элбарс, нойиб Баҳодир (Ботир)хоннинг ўғли Ғойиб (Қойип) томонидан идора этилади. Бу эса ворисий хонларнинг амалда 34 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 216; Шиоя Акифуми. Хива хонларининг аҳолини кўчириш сиёсати ва янги шаҳарларнинг пайдо бўлиши / Ўзбекистонда урбанизация жараёнлари: тарих ва ҳозирги замон: Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари (1-қисм). – Т., 2007. – 128–130-б; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 65–76; Камалов С. Завоевание Каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 26–27; Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. –Т.: Фан, 1994. – 72-б. 35 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-XVIII вв. – Т., 1985. – С. 111–112; Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома. – Т.: Шарқ, 2000. – 139 -б. 3 Қаранг: Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII–XIX ва XX аср бошлари). – Т., 2002. – 70–71-б.

22 ҳокимиятдан четлашишига олиб келади. Мазкур ҳодисаларнинг гувоҳи бўлган эронлик муаррих Муҳаммад Козим «Номайи олам оройи Нодирий» номли асарида мустақиллик курашлари ва сиёсий аҳвол ҳақида маълумотлар ёзиб қолдирган 36 . Бу даврда ҳокимият амалда иноқ ва оталиқлар қўлида тўпланиб, улар ўртасида зиддиятларнинг кучайиб бориши кузатилади. Эронлик нойиблар солиқларнинг кўпайиши ва халқнинг исён кўтариши натижасида ўз мавқеини йўқотади. Пировард натижада Орол бўйи ва Хива ўзбеклари ўртасида ҳокимият учун кураш авж олади. Ҳижрий 1170 (1756) йили тахтга чиққан Султонғозий авлодидан Темурғозий бин Муҳаммад Раҳим султон исёнларни бостирса-да, ўзбек уруғларининг мансабдор вакиллари ўртасидаги низони бартараф қила олмайди. Ҳижрий 1176 (1762–1763) йили Темурғозийхон суиқасдчилар томонидан заҳарлаб ўлдирилгач, сиёсий беқарорлик ва этник гуруҳлар ўртасидаги зиддиятлар янада кучаяди. Жумладан, ғозийлар сулоласидан 4 та, 8 та қозоқ хони, 2 қорақалпоқ вакили Хива хонлиги тахтида иноқлар ташаббуси билан қисқа муддат фаолият юритади 37 . Натижада эса жамиятда удумга кўра расман хонликни бошқаришга ҳақли ҳисобланган хонларнинг мавқеи тушиб, турли этник ва сулолавий гуруҳлар ҳам ҳокимиятга даъвогарлик қила бошлайди. XVI асрдан буён амал қилиб келаётган сулолавий бошқарув тизими ҳудудий (қабилавий) бошқарув тизими билан тўқнаш келиши боис марказий ҳокимият заифлашади. XVIII аср биринчи ярмининг охирларида уруғлар ва қабилалар, этник гуруҳлар ўртасидаги ўзаро урушлар туфайли сиёсий вазият издан чиқади. Шу ўринда айтиш керакки, 36 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 110–114. 37 Бу хонлар ичидан бизгача Худойдод, Қойипхон, Ёдгорхон кабиларнинг ёрлиқлари етиб келган. Қаранг: Бекчонов И. «Етти гумбаз»дан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт.

23 қўнғирот хонлари сулоласи асосчиси Муҳаммад Амин иноқнинг сиёсий фаолияти айнан шу даврдан эътиборан фаоллашганини кўрамиз. Хонлик таркибидаги этник гуруҳлар ўртасида XVIII аср бошларидаёқ юзага келган зиддиятларнинг авж олиши, тарқоқликнинг кучайиши каби омиллар давлатнинг инқирозга юз тутишига олиб келди. Ташқаридан хонликнинг ички ишларига аралашувлар эса сиёсий инқирознинг янада авж олишига сабаб бўлди. XVIII асрнинг 60-йилларида амалда ҳокимиятни туркман ёвмут қабиласи аслзодалари бошқаради. Етакчи қабилалар ва иттифоқчи гуруҳлар, жумладан ёвмут ва човдар туркман қабилалари, уйғур ва қўнғирот ўзбек қабилалари ўртасида ҳокимият учун кескин кураш кечади. Мамлакат ичкарисида қийин иқтисодий-демографик аҳвол рўй бериб, халқ Орол бўйи ва Бухорога кўчиб кетади. Ҳокимиятга даъвогар гуруҳлар ўртасида кечаётган ўзаро курашлар жараёнида 1768–1769 йилларда расмий ҳокимият анъанага кўра чингизий хонлар қўлида қолган бўлса-да, ўзбек қўнғирот уруғи иноқлари кучли таъсирга эга ўзбек феодаллари, савдогар ва руҳонийларга таяниб ҳокимиятни эгаллашга эришади. Амалда қўнғирот иноқлари бошқарувига асос солинади 38 . Дарвоқе, XVIII асрнинг иккинчи ярмига келиб Хивада қўнғиротлар, Бухорода манғитлар ҳокимиятни эгаллайди. Шайбонийлар сулоласи орасидаги ҳамжиҳатлик йўқлиги Хива, Бухоро ва Қўқон давлатларининг вужудга келишига сабаб бўлди. Бошланган янги давр хонлик тараққиётининг алоҳида босқичини ташкил этади. 1763–1770 йилларда ҳокимият қўнғирот сулоласидан Муҳаммад Амин (иноқ) қўлида мужассамлашиб, 1763–1790 йилларда давлат у томонидан бошқарилади. Бироқ унинг ҳокимиятига 1782 йилдан сўнггина ҳеч ким даъвогарлик қилмайди 39 . Шу даврдан бошлаб Хивада янги ҳукмрон сулола, яъни 38 Қаранг: Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 25; Иванов П П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Ленинград, 1940. – С. 9. 39 Қаранг: Ўша жойда. – Б. 9.

24 қўнғиротлар фаолияти бошланади. Мазкур сулола вакиллари кейинги даврларда хон унвонини олиб, хонлик тугатилгунга қадар мамлакатни идора этиб келади. Тарихшуносликда уларнинг «хон» унвонини олишигача бўлган давр «иноқлар даври» 40 деб ҳам юритилади. Амалда ҳокимиятни қўнғирот иноқларининг вакиллари бошқарган 1763– 1806 йилларда улар ўз мавқеини етарли даражада мустаҳкамлаб олган. Улар умумэътироф этилгунга қадар расмий давлат бошлиғи ҳисобланган ва жамиятда мавқеи устун бўлиб, барча этник гуруҳлар томонидан давлат бошлиғи сифатида тан олинган чингизий хонлардан Ортиқғозихон, Ёдгорхон, Абулғозихон IV ва Абулғозихон V кабиларни тахтга ўтқазиб келганлар 41 . Биламизки, Амир Темур ва унинг авлодлари Ясоқ қоидаларига содиқ қолиб, ўзларини хон эмас «амир», «мирзо (амирзода)» деб юритганлар ва шунга кўра улар Амир Темурдан то Улуғбек давригача биронта мўғул чингизийзодани «ҳақиқий» хон сифатида тахтга ўтқазиб қўйишган 42 . Бобур эса Қобулни олгач, ошкора равишда ясага содиқ темурийлар қоидасини бузиб, ўзини «мирзо» эмас «подшоҳ» деб эълон қилди 43 . Шундан кейинги тахтга чиққан бобурийзодалар ҳам «султон» ёки «мирзо» аталмай, «подшоҳ» унвони билан ҳукмронлик қилади. Бундай қоидага риоя қилган Муҳаммад Амин иноқ ва ўғли Авазбий иноқ ҳам ўзларини «хон» деб эълон қилмадилар ва хонлик тахтига чингизийларни муносиб кўрдилар 44 . Бироқ 1804 йили Элтузар бин Авазбий бин Муҳаммад Амин 40 Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т., 1994. – 51- б. 41 Қаранг: Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 29. 42 Амир Темур ва Улуғбек Мирзо даврида Чиғатой наслидан Мунке, Муғлуқ исмли чингизийлар ясо қоидасига кўра Мовароуннаҳрда хон бўлиб ўтирганлар. Қаранг: Ахмедов Б. Тарихдан сабоқлар. – Т.: Ўқитувчи, 1994. – 129–130-б. 43 Қаранг: Бобур. Бобурнома. – Т., 1989. – 214-б. 44 Қаранг: Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 27-б.

25 иноқ ўзини Хоразм (Хива) хони деб эълон қилди 45 . Кейинги даврларда эса «хон» унвони ва ҳокимияти мерос тариқасида ўтишини кўриш мумкин. Хивада ҳокимиятни идора этган ушбу иккинчи хонлар сулоласи тарихшуносликда ўз уруғи номи билан ( Қўнғирот хонлари сулоласи ) аталган 6 . Шу билан бирга, бу сулола вакиллари собиқ сулола хонлари каби тахтга расман эгалик қилиш учун илгариги анъаналарга амал қилишган. Таъкидлаш жоизки, Хивада давлат ва шаҳарлар мудофааси ва хавфсизлигига катта эътибор берилган. XVI асрлардаёқ барча ҳудудлар ўз мудофаа қалъаларига, қалъалар эса кузатув ва қўриқлаш жойларига эга бўлган. Кейинги даврларга келиб хонликнинг барча чегара ҳудудларида мудофаа иншоотлари қурилган. Жумладан, Орол бўйида Хўжаниёз қалъаси ва Сирдарё бўйида Жана-қалъа қўрғонлари мавжуд бўлган. Муҳаммад Раҳимхон бутун қўшни ҳудудларда марказий Хива ҳокимиятини тан олдириш ҳисобига барча чегара ҳудудларни, Оллоқулихон эса 1842–1843 йилларда пойтахтни мудофаа девори ва дарвозалари билан мустаҳкамлайди. 1858 йилларда Амударёнинг бир нечта ўтиш йўллари баланд тўсиқлар билан тўсилади. Бундан ташқари, аҳоли ҳудудларининг деярли барчаси ўз мудофаа иншоотларига эга бўлган 46 . Пул даромадлари сарой хазинасида 47 , натура даромадлар эса давлат омборларида сақланган. Ўз навбатида, хазина ва омборларда қатъий назорат йўлга қўйилган бўлиб, ҳар бир ҳолат белгиланган тарзда қайд этилган. Давлат 45 Қаранг: Мўжоний С. Сафири фаромуш шудэ // Осиёи марказий. – Теҳрон, 1995. – Б. 56–67. 6 Қаранг: Ўша жойда. – 9-б. 46 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 155–156-б; Огаҳий Муҳаммад Ризо Мироб Эрниёзбек ўғли. Асарлар: 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 12– 201-б; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. Т.: Фан, 1968. – С. 161; Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 305-б; Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедицию 1873 года. – Т., 1882. – С. 192; Бобожонов П., Отаев А. Хива тарихига бир назар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 13-б. 47 Қаранг: Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 329–330-б.

26 харажатлари хон ва юқори мансабдор шахслар томонидан ажратилган 48 . Юрт бошлиғи ҳисобланган хонлар ҳам ўз шахсий маблағи ҳисобидан сарой, арк, ҳарам фаолияти ва ўзлари раҳбарлик қилаётган ишларга таъминот ажратганлар 49 . Хонлик ижтимоий тузуми руҳонийлар (икки тоифа: биринчи тоифа – давлат хизматида фаолият кўрсатувчи руҳонийлар, яъни шайх ул-ислом, қози, раис, муфти, мутавали, мударрис, имом; иккинчи тоифа – диний руҳонийлар, яъни дарвеш, шайх, эшон ва бошқ.), ҳунармандлар 50 ; йирик, ўрта ва кичик ер эгалари (деҳқонлар); чорвадорлар ва ижарачи ерсиз деҳқон (беватан, батрак, коранда, чорикор, вақфчи ёки вақфкор)лардан ташкил топган. Хонликнинг шаклланиши ва ривожланиши бир томондан унинг этник ҳолатига боғлиқ бўлган. Хонликдаги аҳоли этник (миллий) жиҳатдан ҳам, маданий-иқтисодий жиҳатдан ҳам бир–биридан фарқ қилувчи уч гуруҳга бўлинган: биринчи гуруҳ – деҳқончилик ва чорвачилик билан шуғулланувчи маҳаллий ўзбеклар, иккинчи гуруҳ – чорвачилик ва қисман деҳқончилик билан шуғулланувчи қорақалпоқлар, туркманлар, қозоқлар ва уйғурлар 51 , учинчи гуруҳ – Элбарсхон билан бирга Дашти Қипчоқдан келган кўчманчи ўзбеклардан иборат бўлган. Аҳоли бой ёки камбағаллигига кўра олий, ўрта ва қуйи тоифага мансуб бўлган. Умумий аҳолининг асосий қисми олий ва ўрта тоифани ташкил этган. 48 Қаранг: Хива давлат ҳужжатлари. – Т., 1960. – 32-69- б. 49 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. -Т.: Чўлпон, 1990. – 162–175-б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 130–228; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 51; Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т., 1994. – 28-б. 50 Қаранг: Тураева С. Р. История ремесла Хивинского ханства во второй половине VIII – 70-х годах XIX века. Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 2010. – С. 10. 51 Қаранг: Документы архива Хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков. – М.: Наука, 1967. – С.140–297.

27 Таъкидлаш керакки, миллий давлатчилик тарихида хонликнинг тутган ўрнини тўлароқ ёритишда ташқи сиёсий алоқалар ўрганилиши лозим бўлган соҳа сифатида аҳамиятга эгадир. Бинобарин, ўзбек давлатчилиги тарихида XVI асрдан XX аср бошигача фаолият юритган Хива хонлигининг чет эллар билан ташқи сиёсий алоқаси махсус тадқиқ қилинмаган мавзулардан бири ҳисобланади. Ёзма манбалар ва тарихий ҳужжатларда кўрсатилишича, давлатчилик тизимида Ташқи ишлар вазирлиги фаолият кўрсатмаса-да, ташқи сиёсатда Россия, Англия, Туркия, Эрон, Афғонистон, Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлиги билан дипломатик алоқалар элчилар ва миссиялар орқали амалга оширилган 52 . Давлатлараро ташқи алоқалар ўша даврдаги сиёсий вазият, ички ваташқи сиёсатнинг тез-тез ўзгариб туриши билан изоҳланади. Шундай қилиб, Хива хонлиги XVI аср иккинчи ўн йиллигининг бошларида Ўрта Осиё сиёсий саҳнасидаги ўзгаришлар туфайли вужудга келди. Унинг шаклланиши ва тараққиёти Ўрта Осиё давлатларининг халқаро муносабатлари, хонлик аҳолисининг мустақиллик учун кураши, давлат бошлиғининг шахсий қобилияти ва лаёқати, аҳолининг этник таркиби билан боғлиқ ҳолда кечган. 1.2. Хива хонлигининг вужудга келиши ва ривожланишининг асосий босқичлари Хива хонлигининг мустақил давлат тузилмаси сифатида шаклланиш, тараққий этиш ва тугатилиш тарихини ўрганиш тизимли ёндашишни тақоза этади. 52 Қаранг: Мадиримов Х. Р. Хива хонлигида дипломатик муносабатлар / Халқаро муносабатлар. – 2006. – № 2 – Б. 82–87; Мадиримов Х. Р. Хива хонлигининг Авғонистон ва Эрон билан дипломатик алоқалари / Республика ёш олимларининг анъанавий иккинчи илмий конференцияси материаллари тўплами. – Т., 2010. – Б. 85–88; Неъматов Т. Хива ва Россия муносабатлари тарихидан. – Т., 1959. – 40 б. Тўхтахонов У. Совет-Хива муносабати ва унинг ривожланиши. – Т., 1960. – 50 б; Ҳидоят Ризоқулихон. Сафоратномайи Хоразм. – Теҳрон: Мероси мактуб, 2007. – 170-б; Аснодэ аз равобитэ байни Ирон бо манотиқи дар Осиёи марказий. – Теҳрон, 1372. –74–75-б; ЎзМДА Хива хонлари архиви – ф. – 125, р. – 2, ж. № 246. – 1-в.

28 Хонлик тарихини сиёсий, ҳуқуқий ва бошқа мезонларга кўра 5 та босқичга ажратиш, шунингдек сулолавий бошқарув тизими, сиёсий тузум ва ҳуқуқий тизимда юз берган ўзгаришларга кўра нисбатан йирик 3 та босқични кўрсатиш мумкин. Масалага бундай ёндашув уни тизимли ўрганишни таъминлаши шубҳасиз. Биринчи таснифга кўра босқичларга қуйида қисқача тавсиф келтирилади: Биринчи босқич хонликнинг вужудга келиши ва шаклланиш даврларини (1512/1515–1621 й.й.) ўз ичига олади. XVI аср бошларида сиёсий жараёнларнинг жадаллашуви Хоразмда ҳокимиятнинг тез-тез ўзгаришига олиб келди. 1512–1515 йилларда Хоразм ўзбек хонлари ҳукмронлигидаги мустақил давлат бўлиб қолади. Пойтахт Хива шаҳрига кўчирилиши натижасида тарихшуносликда «Хива хонлиги» номи билан атала бошланди 53 . Иккинчи босқич – бу даврда барқарорлик юзага келиб, давлат марказлашади ва мустаҳкамланади. Бироқ бу – қисқа даврни ўз ичига олган босқич ҳисобланади. У 1621/1623–1687 йилларни ўз ичига олади ва унда мамлакатни ҳудудини кенгайтириш, ички тарқоқликни тугатиш, давлат ҳокимиятини марказлаштиришга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилади. Учинчи босқич – бу давр (1687–1770 й.й.)да Анушахон вафотидан сўнг ички беқарорлик, XVIII аср биринчи ярмида юз берган сиёсий инқироз шароитига тўғри келади. Бу даврда хонликнинг ички қудрати жуда заифлашади. 1740–1747 йилларда хонлик Эрон, ундан сўнг қисқа муддатда Бухоро давлати таъсирига тушиб қолади. Шу вақтдан бошлаб Хивада тез-тез ўзгариб турган хонлар давлатда ҳал қилувчи кучга эга бўлмай қолади. Натижада Шайбонийлар сулоласи ҳокимиятни қўлдан бой беради. Тўртинчи босқич – бу босқич 1770–1873 йилларни ўз ичига олади. Бу даврда Хивада ўзбекларнинг қўнғирот уруғидан бўлган иноқлар ҳокимиятни эгаллайди. 1770 йили Хоразмда ҳокимият амалда қўнғирот сулоласи вакили 53 Мамлакатнинг «Хива хонлиги» деб аталиши асосан ғарб манбаларида кузатилади.

29 Муҳаммад Амин иноқ қўлида мужассамлашади. Шундай қилиб, XVIII асрда Хивада тахтнинг мерос тариқасида эгалланиши, яъни «хон кўтариш ўйини» тугайди ҳамда янги ҳукмрон сулола – қўнғиротлар фаолияти бошланади. Муҳаммад Амин ўғли Элтузар иноқ қўнғирот уруғидан биринчи бўлиб ўзини хон деб эълон қилган ва расмий равишда мамлакатни бошқарган. Муҳаммад Раҳимхон I даврида хонлик марказлашади ва мустаҳкам давлатга айланади. Давлат бошқаруви соҳасида кўпгина ислоҳотлар амалга оширилади. Оллоқулихон давлатни мустаҳкамлашга эришади. Унинг даврида мамлакатда ички ва ташқи савдо алоқалари ривожланади. Шу босқичнинг охирида чор Россияси давлатининг Хоразмга мустамлакачилик ҳаракатлари бошланади. Бешинчи босқич – 1873–1920 йилларни ўз ичига олади. 1873 йилда чор қўшинлари Хивага юриш қилиб, шу йилнинг 12 августида чор Россияси ва Хива хонлиги ўртасида сулҳ тузилади. Хива хонлиги чор Россиясига қарам мамлакатга айланади. 1920 йил 2 февралда Хиванинг охирги хони Саид Абдуллахон тахтдан воз кечади. 1920 йил февралида большевиклар томонидан Хива хонлиги тугатилади. Тадқиқот ишида Хива хонлигининг давлат ва ҳуқуқ тарихини юқоридаги 5 та босқич асосида ёндашган ҳолда ёритишга ҳаракат қилинди. Биринчи босқичда юзага келган ички беқарорлик, сиёсий инқироз туфайли мамлакат 1536/37, 1593–1596 йилларда шайбонийлар (Убайдуллохон) таъсирига тушиб қолади 54 . 1596–1598 йилларда эса Хоразм Абдуллахон шайбонийнинг ноиби Худойназар Чуҳра Оғоси томонидан (Урганж) бошқарилади 55 . Бироқ кўп ўтмай маҳаллий ҳукмрон сулола вакиллари илгари ўзлари ишонмай келган маҳаллий туркманлар билан иттифоқ тузиб 56 , Дурун ҳокими 54 Убайдуллохон бошлиқ шайбонийларнинг Хоразмга бостириб келиши Ҳасанбек Румлунинг «Аҳсан ат-таворих»ида ҳам муфассал баён қилинган. 55 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. –143, 150–158-б. 56 Ушбу иттифоқ натижасида асрлар давомида туркман қабилаларининг Хоразм хонлиги ички

30 Динмуҳаммад бин Аваниш (Амнакхоннинг ўғли, 1525/26–1538 й.й.) бошчилигида Хоразм ҳудуди яна қайта қўлга киритилади ва Убайдуллохон (1533–1539 й.й.) билан ўртада сулҳ тузилади. Хоразмда яна мазкур сулола вакиллари ҳокимият тепасига келади. Шу даврдан бошлаб Хуросон ерлари хоразмлик ўзбек хонлари назорати остидан чиқади 57 . Шу ўринда айтиш мумкинки, Ҳожимхон (Ҳожи Муҳаммадхон, Ақатойхоннинг ўғли, 1559/60–1602 й.й.) Хивага кўчиб келган пайтдан бошлаб Хива бош хонлар қароргоҳи мавқеига эришади. Бу ерда тахтга ўтирган хонлар «Хива хони» номи остида ҳам тилга олинади. Унинг ҳукмронлиги вақтида ерсув ислоҳотлари амалга оширилади. Юқорида таъкидланганидек, хонликнинг иқтисодий-сиёсий нуфузи ошишига эришилади. XVII асрнинг ўрталаридан бошлаб, тўғрироғи, шу аср бошларида сулолавий бошқарув тизими ўрнини мавқеи устун бўлган қабила ва уруғ бошлиқлари бошқаруви (вассал бошқарув) тизими эгаллайди. Натижада марказлашган бошқарув юзага келади. Янги бошқарув тизимининг вужудга келиши катта ер эгалигининг шаклланиши билан ҳам боғлиқ бўлиб, жойларда ҳокимияти катта ер эгалари қўлида тўплана боради. Янги бошқарувнинг баъзи белгилари илгаридан мавжуд бўлиб, кам сонли қабила ва уруғ оқсоқоллари (хон маслаҳатчилари ҳисобланган 5 та иноқ, қабила аслзодаларидан 2 ва ундан ортиқ оталиқлар) саройда хон тахти атрофида ўрин эгаллаган. Араб Муҳаммадхон (Ҳожи Муҳаммадхоннинг ўғли, 1602–1621 й.й.) ҳокимиятни бошқарган даврда маъмурий, иқтисодий ва ер-сув ислоҳотлари амалга оширилади. Хонликнинг чегара ҳудудларида яшовчи қалмиқ ва қозоқ ишларига аралашиши кузатилади. 57 Ҳасанбек Румлунинг ёзишича, Ҳожимхон 1575 йили ўғли Муҳаммадқули султонни Эрон шоҳи ҳузурига дўстлик рамзи сифатида юбориб, бу билан эронликларга қарашли маъмурий ҳудудларга дахл қилмаслигини изҳор қилган.

31 уруғларининг ҳужуми бартараф этилиши баробарида улар хонлик таркибига киритилади 58 . Иккинчи босқичда, яъни Асфандиёрхон (Араб Муҳаммадхоннинг ўғли, 1623–1643 й.й.) даврида, айнан 1629 йилда Хива хонлиги Эронга тобе ерларни эгаллайди. Ички сиёсатда ўз ҳокимияти таянчи бўлган туркман қабилаларига катта имтиёзлар бериши сабабли, этник зиддиятлар ва сиёсий беқарорлик юзага келади. Ташқи сиёсатда аштархонийлар ва Эрон шоҳи билан яхши дўстона муносабат ўрнатилади 59 . Шунинг учун ҳам у вафот этгач (1643 йил), аштархоний Надр Муҳаммадхон 1645 йил охиригача унинг тарафдори сифатида Хивани ўз таъсирида ушлайди. Шундан сўнггина Абулғозий тўла ихтиёрли бош хон сифатида Хивада тахт тепасида ўтиради 60 . Абулғози Баҳодирхон (1644–1663 й.й.) ва Анушахон (1663–1686/87 й.й.) ҳокимиятни бошқарган даврда вазиятни ўнглаш, ўзаро курашлар натижасида оғирлашган ижтимоий-сиёсий, иқтисодий аҳволни барқарорлаштириш, ички тарқоқликни тугатиш, хон ҳокимиятини мустаҳкамлаш ва давлат қудратини ошириш, кучли мудофаа тизимини яратишга қаратилган қатор ислоҳотлар ўтказишга мажбур бўлдилар. Хусусан, сиёсий-ҳуқуқий, маъмурий-ҳарбий, пул ва сув ислоҳотлари амалга оширилади. Мамлакат сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий соҳаларда анча юксалади, ҳокимият марказлаштирилади. Хонликка нисбатан амалга оширилган барча юришлар бартараф этилибгина қолмай, бир неча бор қарши юришлар қилинади 61 . 58 Қаранг: Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома. – Т.: Шарқ, 2000. –136-б. 59 Қаранг: Асноде равобэт бэйни Ирон бо манотэқе дар Осиёи Миёнэ. – Теҳрон: ҳ.1372. – 74–75-б. 60 Қаранг: Бекжонов И. Абулғозийхон тақдирининг номаълум саҳифаси // ЎзАС. – 2007. – окт. – № 32; Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 179–181-б; Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. – Хива, 1996. – 15-б. 61 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. Т. 1. – Т.: Фан, 1970. – 561–568-б. Матниязов М., Олломов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч: Хоразм, 2008. –135–145-б.

32 Абулғози Баҳодирхон этник зиддиятларни бартараф этиш ва барқарор ички муҳитни яратиш йўлида биринчилардан бўлиб, этник гуруҳларга алоҳида ҳудуд ҳамда бошлиқлар тайинлайди 62 . Юқори мавқе ва имтиёзларга эга бўлган ва эрон тобелигига ўтиб амалда ҳокимиятни бошқарган туркманлар устидан ўз таъсирини ўрнатиб, уларни яна хонлик таркибига киритади. Орол хонлиги ҳам Хива хонлиги таркибига қўшилади. Балх хони (Субхонқулихон) элчи юбориб, Хива хонлиги тобелигига ўтади. Анушахон Машҳад (Хуросон)ни эгаллаб «шоҳ» унвонини олиб, 1684 йилда Бухоро ва Самарқандда ҳокимиятни эгаллайди 63 . Ушбу босқич хусусида шуни айтиш мумкинки, бу даврда хонлик анча тараққий этган. Абулғозихон даврида бошланган ислоҳотлар Анушахон даврида ҳам давом эттирилиб, пул ва сув ислоҳотлари ўтказилади. Анушахонга нисбатан суиқасд уюштирилгандан сўнг қисқа муддат сиёсий беқарорлик кузатилади. Отаси Анушахон ўрнига тахтга ўтирган Худойдодхон икки йилдан сўнг укаси Арангхон томонидан ўлдирилиб, ҳокимият эгалланади. Мазкур даврдан бошлаб сиёсий беқарорлик юзага келади ҳамда Шерғозихон (1714–1727/28 й.й.) ва Элбарсхон (1728–1740 й.й.) ҳукмронлиги йилларидан ташқари, хонликнинг эронга тобеъ бўлган даври ҳамда ундан кейин ҳокимият қўнғирот иноқлари қўлига ўтгунича давом этди 64 . Шу вақтларда мамлакатда давлат инқирози ўз чўққисига чиқиб, «хонлар танқислиги» бошланади. Оталиқлар ва иноқлар ташаббуси билан Бухорога сургун қилинган хоразмлик султонлар, чингизийлар авлодлари саналган дашти қипчоқлик хон ва султонлар Хоразм тахтига таклиф этилади. Мазкур ҳодисалар, шунингдек иноқлар томонидан расмий хонларнинг чингизий шаҳзодалар 62 Қаранг: История Узбекистана. Т. 3. – Т., Фан, 1993. – С. 259. 63 Қаранг: Низамутдинов И. Из истории Среднеазиатско- индийских отношений. – Т.: Узбекистан, 1969. – С. 96. 64 Қаранг: Веселовскаго Н. Очерки историко- географических сведений о Хивинском ханстве – Спб, 1877. – С. 194–213.

33 орасидан танланиб, тахтга ўтқазилганлиги сабабли «хон-хон ўйини», «сохта хонлар», «қўғирчоқ хонлар» 65 дея баҳо берилган. Бироқ ушбу хонлар меросийлиги нуқтаи назаридан тахтга эгалик қилган ҳақиқий хонлар ҳисобланади. Амалда ҳокимиятни бошқаришда ўз таъсирига эга бўлмаганлиги юзасидан сохта ёки қалбаки хонлар, дея таърифланади. Уларнинг ҳуқуқий ҳолати шундай бўлганки, йилига уч марта халқ олдига чиқишган, бошқа вақтларда назорат остида бўлганлар 66 . Тўртинчи, яъни кейинги босқичда Муҳаммад Амин (1770–1790 й.й.) ва Аваз иноқ (1790–1804 й.й.)лар чингизий хонлар номидан ҳокимиятни иноқ унвони билан бошқарган 67 . Муҳаммад Амин даврида этник гуруҳлар ўртасида якдилликнинг йўқлиги туфайли XVIII асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб марказий ҳокимият мавқеини мустаҳкамлаш, хонлик ҳудудини кенгайтиришга қаратилган ислоҳотлар амалга оширилади 5 . Бинобарин, 1767–1805 йиллар хонлик тарихида мамлакатнинг марказлаштирилиши билан тавсифланади. Жумладан, шу асрнинг охирларида хонликнинг шимолий ва шимоли-шарқий ҳудудлари унинг таркибига қўшиб олинади. Юқоридаги ҳолатларга асосланган ҳолда, қўнғиротлар сулоласи давлат бошқарувига ислоҳотчилик ҳаракатлари билан кириб келган, дейиш мумкин. Элтузархон даври воқеалари Мунис, Огаҳий, Баёний ва Комёб каби хоразмлик муаррихлар асарларида баён этилган бўлиб, унинг хонликка мамлакатда ҳарбий, иқтисодий ислоҳотлар ўтказгани қайд этилади 68 . Элтузархон 1806 йилда вафот этгач, укаси Муҳаммад Раҳим илгариги қоидага биноан чингизийлардан Абулғозийхон Бешинчини тахтга ўтқазади. 65 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. –90-б. 66 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 50–51-б. 67 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 9. 5 Қаранг: Ўша жойда. – 10-б. 68 Қаранг: Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 98-б.

34 Ўзбек уруғлари бошлиқлари ташаббуси билан беш ойдан сўнг ўзи Муҳаммад Раҳимхон Биринчи номи билан Хива тахтига чиқади. Унинг даврида хонлик марказлаштирилиб, барқарор ва мустаҳкам давлатга айланади. Маъмурий, ҳарбий, ер, солиқ, пул ва молия ислоҳотлари амалга оширилади. Таъкидлаш керакки, манбаларда Муҳаммад Раҳимхон Биринчининг давлат сиёсатини ишлаб чиқишида 1807 йилги деҳқонлар қўзғолони муҳим ўрин тутгани қайд этилади 69 . У ҳокимиятни бошқарган даврда давлат бошқарувини такомиллаштира бориб, феодал тарқоқликнинг ижтимоий таянчи бўлган кентлар орқали бошқарувни бекор қилади. Маъмурий ислоҳотлар натижасида улар хон томонидан тайинланган ҳокимлар орқали бошқарилади. Феодал уруғчилик давридан мерос қолган бошқарув лавозимлари бекор қилиниб, янги маҳаллий бошқарув органлари ва лавозимлари таъсис этилади. Йирик мансабдор шахслардан ташкил топган «Олий Кенгаш» жорий этилади. Чегаралар босқичма- босқич мустаҳкамланади. Оролбўйи ҳудудлари хонликнинг шимоли-ғарбидаги кучли ҳарбий қароргоҳга айлантирилади. Бу даврга келиб хонлик ҳудуди Сирдарёнинг Орол денгизига қуядиган жойдан то Туркманистондаги Кушкагача бўлган катта бир ҳудудни ўз ичига олган 70 . Хулоса қилиб айтганда, Муҳаммад Раҳимхон қўнғирот хонлари сулоласининг асосчиси Муҳаммад Амин даврида бошланган ҳокимиятни марказлаштириш ва хонлик ҳудудини кенгайтиришга қаратилган ислоҳотларни маълум маънода якунлайди. Ўрта Осиё хонликлари ўртасидаги чегара сарҳадларига аниқлик киритилиб, ташқи муносабатлар ижобий томонга ўзгаради ва барқарорлашади. Манбаларда ушбу ислоҳотлар натижасида «унинг бутунлай 69 Қаранг: Матёқубова М. Хива хони – Муҳаммад Раҳимхон I ислоҳотлари // Турон тарихи: тўплам, 4-қисм. – Т., 2006. – Б. 22–25. 70 Қаранг: Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 37–39; Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т: Фан, 1994. –70–72-б; Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома. – Т.: Шарқ, 2000. – 139-б.

35 янги давлат барпо қилгани ва эндиликда бу давлат Ўрта Осиёдаги энг кучли хонликлар жумласига кириши» хусусида фикрлар билдирилади 71 . 1826 йили Саййид Муҳаммад Раҳимхон Биринчи вафот этиб, ўрнига ўғли Оллоқулихон (1825–1842 й.й.) тахтга чиқади. Бу хон ХVI аср ўрталаридаги Хоразм хонлиги давлат чегараларини қайта тиклаш йўлида мамлакат ҳудудини Бухоро, Эрон вилоятлари ҳисобига кенгайтиради. Давлатни мустаҳкамлаш ва ҳокимиятни марказлаштириш ишларига катта эътибор қаратиб, 18 йил давомида Хоразм давлати қудратини тинимсиз ошириб боради 72 . Аҳолини кўчириш ва ер ислоҳотлари (1830 й) амалга оширилиб, ерсиз деҳқонлар, ярим кўчманчи ва кўчманчи аҳолига ерлар ажратилади 73 . Оллоқулихон ҳокимиятни бошқарган даврда ташқи муносабатлар яхши йўлга қўйилади. Унинг давридаги ташқи сиёсий ҳаётнинг характерли ўзига хос жиҳатларидан бири шуки, Хива хонлиги ҳудудий-сиёсий нуқта назардан Россия, 71 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. – 193-б; Шиоя Акифуми. Хива хонларининг аҳолини кўчириш сиёсати ва янги шаҳарларнинг пайдо бўлиши // Ўзбекистонда урбанизация жараёнлари: тарих ва ҳозирги замон: Халқаро илмийамалий анжуман материаллари (1-қисм). – Т., 2007. – 128–130-б; Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 9–43; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т., 1968. – С. 65–68; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 36. 72 Қаранг: Аббосқулихон. Бухоро сафарномаси. – Т.: Махпират, 2007. – 235–237-б; Вамбери Арминий. Путешествие по Средней Азии. – Т., 2007. – С. 365. 73 Қаранг: Аббосқулихон. Бухоро сафарномаси. – Т.: Махпират, 2007. – Б. 30, 42-б; Бу фактлар Огаҳий, Баёний, Комёб асарларида ҳам қайд этилган.

36 Англия ва Афғонистон, Эрон манфаатлари тўқнашган нуқтага айланади 74 . Шу мақсадда чор Россияси сиёсий мақсадларда турли баҳоналар излашга тушади 75 . Шунингдек, чор Россиясининг экспансиячилик ҳаракатига қарши Англия давлати Хива билан алоқани яхшилашга интилади 76 . Чунки Хива хонлиги руслар қўлига ўтса, улар учун Ҳиндистон сари йўл очилиб, Англия манфаатлари Афғонистон ва Ҳиндистонда хавф остида қолиши мумкин эди. Бунинг олдини олиш мақсадида Англия 1840–1842 йилларда хонликнинг Буюк Британия ҳимояси остига ўтиши ёки ҳарбий иттифоқ тузиш хусусидаги музокараларни олиб боради 77 . Ўз кучли давлатчилик сиёсатига таянган Оллоқулихон Хива хонлиги сиёсий эрки ва ҳудудий яхлитлигини ўзи ҳимоя қилишга қодирлигини билдириб, бу зайл таклифларга ҳеч қачон ҳеч қандай шарт асосида мойил эмаслигини таъкидлайди 78 . Шу билан бирга, у Девқора номли жойда рус 74 Қаранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX – начале XX века. – М.: Наука, 1969. – С.14–18; Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 34-б. 75 Қаранг: Ҳафтўмин намойишгоҳи Вазорати Умури Хорижа. – Теҳрон, 1994. – 13-б; Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 4-б. 76 Қаранг: Замоний Ҳ. Қожория ва хонот Хива ва Бухоро // Ироншинохт. – Теҳрон, 1998. – № 9. – Б. 224–247; Муҳаммад Алихон Ғафур. Кўрсатилган асар. – 4-б. 77 Огаҳий «Риёз уд-давла» асарида Ж. Абботнинг ҳ. 1252 йил 15 зулқаъда (1840 йил январь)да Ҳиндистондан Оллоқулихон ҳузурига келганини айтади. Баёний эса, музокаранинг юқоридагича мазмунини ҳам келтиради. Қаранг: Abbot J. Narrative of a Jorney from Heraut to Khiva, Moscov and St.Petersbourg during the Late Russian Invasion of Khiva.vol.1, London,1884. – P. 94–98; Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи муаммолари // Шарқшунослик. – Тошкент. – № 4. – Б. 126–127; Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. – Т., 2002. – 32-б. 78 Қаранг: Wolff J. Narrativt of a mission to Bokhara in the years 1843–1845 to ascertain the of Colonel Stoddart and Cаptain Conolly. – New York, 1845. – 37-р.

37 босқинига қарши ҳарбий чегара истеҳкомини қурдиради 79 . Рус давлатининг ошкора таҳдидига қарши Эрон билан музокаралар олиб боради 80 . Ҳарбий можароларга қарамай, Хива ва Россия ўртасидаги, шунингдек Эрон, Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлиги ўртасидаги дипломатик алоқалар давом этади. Қўшничилик муносабатлари ва иқтисодий алоқалар жонланади 81 . Раҳимқулихон вафотидан сўнг, 1846 йили анъанага кўра, Ҳазораспдаги иноқ, яъни валиаҳд Муҳаммад Амин тўра (1845–1855 й.й.) тахтни эгаллайди. Манбаларга кўра, у Хоразм ўзбек хонларининг машҳурларидан бўлиб, мамлакатнинг 400 йил олдинги шуҳратини қайта тиклаган. Мамлакат тараққий этиб, солиқ ва сув ислоҳотлари ўтказилган 82 . Унинг даврида Марв қайта-қайта қўлга киритилган. Туркманларнинг кўп сонли уруғи бўйсундирилган. Ташқи сиёсатда ҳам яна жонланиш рўй бериб, Бухоро амири Насруллохон билан турли битимлар имзоланган 83 . Шунингдек, Россия, Туркия, Эрон давлатлари, Қўқон хонлиги, Ҳирот ва Қобул ҳукуматлари элчилар алмашинилган 84 . 1855–1856 йилларда Муҳаммад Аминхон вафотидан сўнг сиёсий беқарор вазият ҳукм суради. Давлатда сиёсий турғунлик ва тарқоқлик бошланади 85 . Бу даврда ҳокимият вазир Ёқуб меҳтар қўлида тўпланади. Юзага келган сиёсий 79 Қаранг: Вамбери Арминий. Путешествие по Средней Азии. – Т., 2007. – С. 365. 80 Қаранг: Мўжоний С. Сафирэ фаромуш шўдэ // Осиёи марказий ва Қафқоз. – Теҳрон, 1995. – № 11. – Б. 57–67. 81 Қаранг: Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 2002. – 113-б; Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2004. – 43-б; Мўжоний С. Сафирэ фаромуш шўдэ // Осиёйи Марказий. – Теҳрон, 1995. – № 11. – Б. 67. 82 Қаранг: Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. – Хива: 1996. – 61–65-б. 83 Қаранг: Баёний. Шажарайи хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 203–204-б. 84 Бу ҳақда Огаҳий, Баёний, Комёбдан ташқари, Муҳаммад Аминхон билан 1852 йил ёзида Хивада учрашган эронлик элчи Ризоқулихон Ҳидоят, 1854–1864 йиллар Хивада тутқунликда яшаган эронлик генерал Исмоил Мирпанжий ҳам маълумот беради.

38 беқарор вазиятда хонликнинг Сирдарё бўйида жойлашган Жана-қалъа қўрғони илгари Сирдарё бўйларида яшаган ва рус тобелигига ўтган қозоқлар, Оролбўйида жойлашган Хўжаниёз қалъаси эса руслар томонидан босиб олинади 86 . Фикримизча, Ўрта Осиёга, хусусан Хивага нисбатан рус подшолиги босқини айни шу даврдан бошланади, десак муболаға бўлмайди. 1856 йил мартида Саййид Муҳаммад бин Муҳаммад Раҳимхон Биринчи Хива хонлиги тахтига кўтарилади. У Муҳаммад Аминхоннинг туғишган акаси бўлиб, Муҳаммад Аминхон сиёсатини давом эттиради. Марказий ҳокимият мавқеини кучайтириш ҳамда сиёсий тарқоқликни тугатишга қаратилган қатор ислоҳотларни амалга оширади. Жумладан, 1859 йилда мустақил деб эълон қилинган Оролбўйи ҳудуди марказий ҳокимиятга бўйсундирилади 87 . XIX асрнинг иккинчи ярмидан, яъни Саййид Муҳаммад ҳокимиятга келган вақтдан бошлаб, мамлакатни иқтисодий юксалтиришга қаратилган ислоҳотлар жадаллаштирилади. Қишлоқ хўжалиги, иқтисодий ва маданий соҳалар юксалади. Саййид Муҳаммад давлат сиёсатига хос нарса шу бўлдики, у отаси ўтказган сиёсий ислоҳотларни давом эттирди. Ташқи сиёсатда қўшни давлатлар билан тинчлик йўлини танлади. Бу даврга келиб, Россия подшолиги ўз чегараларини Қўқон хонлиги ва Бухоро амирлиги ҳудудларидан ташқари, Хоразмга қарашли ғарбий Оролбўйи ерларигача кенгайтириб, у ерларнинг қозоқ, қорақалпоқ аҳолисини ўз томонига оғдириб олаётган эди. Шу жиҳатдан Саййид Муҳаммадхон ташқи сиёсатда авваламбор, Россия давлати билан яхши қўшничилик алоқаларини давом эттирди 88 . 85 Қаранг: Баёний. Шажарайи хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 196-211-б. 86 Қаранг: Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 305-б. 87 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. –Т.: Фан, 1994. – 72-б; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 210–211. 88 Қаранг: Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 65, 67–78, 96-б; Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 2002. – 135-б; Мирпанжий И. Асирликдаги

39 Саййид Муҳаммадхон вафотидан сўнг, 1864 йил 22 сентябрь куни унинг ўғли Муҳаммад Раҳимхон Соний (1863–1910 й.й.) тахтга чиқади. Муҳаммад Раҳимхон Иккинчи хонлиги даврининг бошланиши Россия давлатининг Ўрта Осиё мамлакатларига нисбатан босқинчилик сиёсатининг амалда рўй беришга киришган оғир пайтга тўғри келди. Қолаверса, 1870 йилга келиб, Хива хонлиги шарқ, ғарб ва шимолдан ҳам фақат Россия давлати билан қўшни бўлиб қолди. Чор Россиясининг Ўрта Осиёни босиб олишига иқтисодий манфаат сабаб бўлганлигини ўша давр рус ва Европа, кейинчалик совет даври олимлари ҳам таъкидлаган 89 . Мавзуга оид манбаларни ўрганган ҳолда, ушбу фикрга қўшилиш мумкин. Ўша вазиятдаги ички ва ташқи сиёсий воқеаларни акс эттирувчи Огаҳий, Баёний, Комёб каби маҳаллий муаррихларнинг асарлари қимматли тарихий манба ҳисобланади. Бешинчи босқич хусусида тўхталадиган бўлсак, Хива хонлигининг Россияга қарам бўлишини кўрсатиб берган илк ҳуқуқий ҳужжат 6 июнь (18 июнь) куни Муҳаммад Раҳимхон Иккинчининг Россия давлатига итоат этиш ҳақидаги оғзаки розилиги бўйича Хива ҳукмдори бўлиб қолиши ва рус қўшини Хоразм ҳудудидан кетгунгача хонликни бошқариш юзасидан Девон (кенгаш) тузиш ҳақидаги Кауфманнинг буйруғи бўлди. 1873 йил 12 (24) июнда етти нафар аъзосидан уч нафари Россия тарафдори бўлган Девон қарори юзасидан мамлакатда қулчиликни бекор қилиш ва барча тутқунларни озод қилиш тўғрисидаги хон фармони эълон қилинди. Хива хонлиги ва Рус подшолигининг ўзаро муносабатлари 1873 йилда улар ўртасида тузилган «Дўстлик» («Тинчлик», «Хандуман») шартномаси (сулҳ, трактат) асосида амалга оширилган. 1873 йил 12 августда икки давлат ўртасида тузилган 18 моддадан иборат ушбу сулҳ битими Хива шаҳрига яқин Гандимиён хотиралар. – Урганч, 1997. – 42-б; Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. – Т., 2007. – С. 370. 89 Қаранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX – в начале XX века. – М.: Наука, 1969. – С. 21; Эрназаров Ф. XIX аср охири – XX аср бошларида Хива хонлигидаги маданий ҳаёт: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2005. – 10–12-б.

40 қишлоғида имзоланган. Саййид Муҳаммад Раҳимхон Иккинчи ўзининг Бутун Россия императорига содиқ мулозимлигини расман тан оларкан, чор ҳукуматининг Ўрта Осиёдаги олий вакиллари хабарисиз ва рухсатисиз қўшни давлатлар билан бевосита ёки бошқа дўстона алоқа ўрнатмаслик, уларга қарши ҳарбий ҳаракатларни амалга оширмаслик ҳақида мажбурият олиши 90 Хива хонлигининг ярим мустамлака сифатида ташқи сиёсий нуфузи ва фаолиятини қўлдан берганини англатди (Хиванинг босиб олиниш жараёнлари ва Гандимён сулҳи ҳақидаги фикрлар тарихшуносликда кенг ёритилгани ва ишимиз асосан сиёсий-ҳуқуқий таҳлил йўналишида бўлгани учун бу тарихий ўринларга тўхталмадик). Мазкур сулҳ чор Россияси давлати ва Хива хонлиги ўртасида тузилган асосий ҳуқуқий ҳужжат сифатида қуйидагиларни ҳам белгилаб берди: биринчидан, улар ўртасидаги чегара ҳудудларни (2-банд); иккинчидан, рус давлати ва Хива хонлиги ҳудудлари (Амударёнинг ўнг қирғоғидаги ерлар) (76 000 кв.км) Россия ҳукумати ихтиёрига ўтиб, хонга фақат чап қирғоққа (62237,2 кв.км.) эгалик қилиш ҳуқуқи берилишини (3-банд); учинчидан, рус императори хоҳлаган вақтда ўнг томон қирғоқдаги ерларни Хива хони бошқарувидан олиб қўйиш ҳуқуқига эгалигини (4- банд); тўртинчидан, Амударёда рус ҳукумати ва фуқароларига тегишли пароходлар ва кемаларнинг эркин ҳаракатланиши ва бу ҳуқуқдан Хива кемалари Ўрта Осиёдаги юқори турувчи рус ҳукуматининг рухсати билан фойдаланиши мумкинлигини (5-банд); бешинчидан, рус ҳукумати Амударёнинг чап томонида иншоотлар қуриш ҳуқуқига эгалиги ва Хива хонлиги бу жойларда шарт-шароит ва хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ мажбуриятларни ўз зиммасига олишини (6–7бандлар); олтинчидан, Хива хонлигининг барча ҳудудларида рус савдоси, уни юритиш ва ташкиллаштириш эркинлигини, рус савдогарларининг хонликка кириш-чиқишда бож, мамлакат ичкарисида эса закот тўламасликлари ва барча турдаги савдо мажбуриятларидан озод этилиши ҳамда рус карвони ва 90 Қаранг: Тухтаметов Т. Кўрсатилган асар. – 29-б.

41 омборлари хавфсизлиги учун хон ҳукумати масъуллигини (8–11-бандлар); еттинчидан, рус фуқароларининг хонлик ҳудудида кўчмас мулкка эга бўлиш ҳуқуқини, улар томонидан қилинган мурожаатларнинг Хива ҳукумати томонидан ва уларга нисбатан маҳаллий фуқароларнинг қилган арз ва шикоятларининг Рус ҳукумати томонидан кўрилиши тартибини (14–15бандлар); саккизинчидан, рус фуқароларининг Хивага келиш тартиби ва Хива ҳукумати рус фуқаролардан бўлган жиноятчиларни ушлаб, яқин атрофдаги рус амалдорларига топшириш мажбуриятини олганлигини (16-банд) 91 . Чунончи, мазкур сулҳ (18-банд)га биноан, Хива ҳукумати зиммасига йилига 5 фоиз қўшимча қўйиш ҳисобига 8 йил муҳлат билан 2 200 000 рубль миқдорида товон тўлаш мажбурияти юкланади. Товон миқдорининг бир қисми (300 000 рубль)ни тўлаш мажбурияти туркман қабилалари зиммасига юкланади 92 . Шундай қилиб, бу даврда Хива хонлиги Рус давлатига қарам давлатга айлантирилади. Рус подшолиги ўз таъсир доирасини янада кенгайтириш (Амударёгача) ва сув йўлидан (Самарқанд–Бухоро–Керки–Амударё–Қундус) эркин фойдаланиш йўлида мустамлака бошқарув тизимини ўрнатади. Гандимён шартномаси моддаларига биноан иқтисодий-сиёсий ҳуқуқлари камситилган Хива хонлиги 1873 йилдан бошлаб, мустақиллиги ва номи сақланиб қолган бўлса-да, амалда дунё сиёсий-иқтисодий майдонида Россия таркибидаги ўлка сифатида намоён бўлди. Зеро, Россиянинг Туркистон генерал- губернаторлиги томонидан жорий этилган қарор, йўриқнома ва шартнома каби норматив-ҳужжатлари хонлик бошқарувига ҳам дахлдор эди. 91 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175– 266-б; Военныя действiя на Оксусе и паданiе Хивы. – М., 1875. – С. 291–294. 92 Қаранг: Ўша жойда. – 287–289-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 224–231-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 34.

42 1874 йили Хива хонлигига қарашли Амударёнинг ўнг томонидаги ҳудудлар Туркистон генерал-губернаторлиги таркибига киритилиб, у ерда Амударё бўлимининг тузилиши ва унинг Хива хони фаолияти устидан назорат қилиши, Хиванинг Россия билан дипломатик ва бошқа алоқалари фақатгина Амударё бўлими орқали амалга ошиши, бу бўлим бошлиғининг Хива хонлиги ички вазияти бўйича ҳам масъул этиб белгиланиши Россиянинг хонликдаги фуқаролик ҳуқуқи ва суд ишларига ҳам аралашувини қонунийлаштирди (ушбу масалалар диссертациянинг учинчи бобида ўрганилди) 93 . Айтиб ўтиш жоизки, бу босқичда, рус ҳукумати томонидан мустамлакачилик сиёсати олиб борилаётган бир вақтда ҳокимиятни бошқарган Саййид Муҳаммад Раҳимхон ўз фаолиятида марказий ҳокимият мавқеи ва хонликнинг ҳарбий қудратини сақлашга ҳаракат қилади 94 . Туркистон генерал-губернаторлиги рус моллари киритиладиган бозор ва хом ашё (пахта, буғдой, тери…) манба сифатида хонликнинг сиёсий, ижтимоий- иқтисодий ҳаёти чуқур ўрганиб чиқади. Натижада ислоҳотлар дастури ишлаб чиқилади. Унда хон ваколатларини қисқартириш ва мажбуриятлар юклаш, пул, солиқ, почта-телеграф, ирригация, бошқарув, ер, таълим, суд-ҳуқуқ ислоҳотларини амалга ошириш назарда тутилади. 1910 йилда, яъни Муҳаммад Раҳимхон II вафотидан сўнг, тахт вориси ҳисобланган Асфандиёр ушбу, яъни «император ҳукуматининг 13 та банддан иборат зарурий ислоҳотлар дастурини амалга ошириш» шарти билан хон сифатида тан олинади. Мазкур дастур тўла амалга оширилмаган бўлса-да, Асфандиёрхон унинг асосий бандларини ҳокимиятга келган йили ўз манифестида акс эттиради 95 . 93 Қаранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX – в начале XX века. – М.: Наука, 1969. – С. 30; Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т.: Адолат, 2003. – 258–268-б. 94 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б. 95 Қаранг: Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции. – М., 1969.

43 XX аср иккинчи ўн йиллигининг охирлари (1917–1919 й.й.) Хива хонлигида сиёсий, ҳарбий беқарор давр бўлиб ҳисобланади. Яъни, бу давр сиёсий ҳаётида айрим ҳукумат аъзолари, йирик савдогар ва руҳонийлардан иборат Ёш хиваликлар ташкилоти ҳамда уларга қўшилмаган туркман ёвмут қабиласининг жунаид уруғи вакили Жунаидхон (Қурбон Мемед) бошчилигида хон ҳукумати ва феодал давлат тарафдори бўлган алоҳида кучлар шаклланади 96 . Ёш хиваликлар дастлаб халқ ҳокимиятига асосланган давлат, кейинчалик конституцион монархия қуриш йўлида ҳаракат қилади 97 . Натижада 1917 йил апрелдан 1918 йил январгача Хива хонлигида рус аскарлари депутатлари шўроси ва ёш хиваликлар тазйиқи остида расман конституциявий монархия бошқарув шакли амал қилади. Қонун чиқарувчи (Муваққат қўмита, Маҳкамаи адлия, Адлия қўмитаси) ва ижроия (Муваққат ҳукумат) органлар шакллантирилади. Юз бераётган ўзгариш жараёнида вақф, хусусий мулк ва давлат ерларининг дахлсизлиги сақлангани ҳолда, хазинанинг кирим ва чиқимлари устидан назорат ўрнатилиб, шариат судлари давлат таъминотига ўтказилади. Пойтахтда 300 та навкардан иборат милиция хизмати ташкил этилади 98 . Нозирлар кенгашининг раиси лавозими ўрнида Бош вазир (Ҳусаинбек) лавозими ташкил этилади 99 . – С. 54–67; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 15–68. 96 Қаранг: Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи. – Т.: Шарқ, 2001. – 344– 351-б; Ўзбекистон тарихи ва маданияти. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – 180-б. 97 Қаранг: Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи. – Т.: Тошкент Давлат юридик ин-ти, 2003. – 162–170-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 124. 98 Қаранг: Ўша жойда. – 125–130-б. 99 Қаранг: Ўзбекистон тарихи: Қисқача маълумотнома. – Т.: Шарқ, 2000. – 225–228-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 128.

44 Бу даврдан то хонлик тугатилгунга қадар Хива давлатчилигига оид масалалар Россия Муваққат ҳукумати томонидан кўриб чиқилган. Жумладан, Муваққат ҳукумат Туркистон қўмитасининг 1917 йил 11 августдаги йиғилишида «Хива хонлигидаги Россия комиссарига йўриқнома» ва Хива хонлиги учун конституция лойиҳаси ишлаб чиқилади 100 . Улар сиёсий вазият тақозоси билан амалга киритилмай қолади. Моҳияти жиҳатдан мазкур конституция Муваққат ҳукуматнинг рус ҳукмрон доираларининг миллатлараро сиёсатини, жумладан, давлат олий органларини тарқатиб юбориш ва унга янги сайловлар ўтказишни белгилаш фақат рус ҳукумати вакиллари билан келишилган ҳолда амалга оширилиши мумкинлиги ва бошқа масалаларни акс эттирган. 1920 йил февраль ойида Совет Туркистони ва большевиклар қизил армияси томонидан Жунаидхон бошлиқ Хива қўшини енгилди. Гоҳ мустақил ва гоҳ вассал сифатида ҳукм юргизган Хива хонлиги ташқи сиёсий куч ҳисобланган Россия коммунистик партияси раҳбарлигидаги Совет давлати тазйиқи остида бутунлай барҳам топди. Хусусан, 1920 йил 2 февраль куни Хива хонлигининг охирги хони Саййид Абдуллахон (1918–1920 й.й.) тахтдан воз кечади ва хонлик тузуми тугатилади. 1920 йил 27–30 апрелда Хива шаҳрида бўлиб ўтган I Бутунхоразм Қурултойи Хива хонлигининг бекор этилгани ва унинг ўрнида Хоразм Халқ Республикаси тузилганини эълон қилади 101 . Шундай қилиб, тўрт аср давомида фаолият кўрсатган Хива хонлиги тарихан мураккаб ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва халқаро шарт-шароитлар таъсири остида ривожланди. Хонликда ички тарқоқлик ва ўзаро урушлар даврини енгиб марказлашган, кучли давлат тузишга интилиш устувор бўлган. Хонлик фаолиятининг сўнги даврида мустамлакачи давлатларнинг саъйҳаракати билан барҳам топди. 100 Қаранг: Ўша жойда. – 131–133-б. 101 Қаранг: Ўша жойда. – 145-б; Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар: Давра суҳбати материаллари. – Т., 1998. – 113–132-б.

45 1-боб бўйича хулоса Хоразм воҳасида эронлик ҳокимлар бошқарувига чек қўйиш ва мустақил давлатга асос солиш мақсадида маҳаллий халқ саъй-ҳаракати билан Хива хонлиги давлатчилик саҳнасига кириб келди. Унинг шаклланиши ва хон ҳокимиятининг мустаҳкамланиши сиёсий-ҳуқуқий шарт-шароитлардан келиб чиқиб, босқичма-босқич амалга ошиб борди. Кўчманчи ўзбеклар томонидан асос солинган мамлакатда ўтмиш давлатчилик анъаналари ривожлантириб келинди. Элбарсхон Хоразмда ўрнатган давлатнинг минтақада сиёсий-ижтимоий жиҳатдан мавқеи мустаҳкамланган. У ўлкада ўз давлатчилик анъанасига эга бўлиб келган чингизийлар, темурийлар, шайбонийлар давлат тузумидан деярли фарқ қилмаган. Чингизийлар дастури бўйича, бу даврда хонлик тахти бош хон сулоласи ичида ёши улуғ вакилга ўтган. Мамлакат дастлаб марказлашмаган, улусларга бўлинган ҳолда, сулола вакиллари султонлар томонидан ярим мустақил ҳолда амалга оширилган. Улуслар хон ҳокимиятига тобе ҳисоблансада, хон мамлакатда мутлақ ҳокимиятга эга бўлмаган. Ҳудудлар ўз қўшинига, қабила бошлиқлари эса мустақил мавқега эга бўлган. Бу ҳол тўхтовсиз равишда зиддиятларнинг келиб чиқишига, ўзаро низо ва урушларга, баъзи ҳолларда эса, ҳокимият алмашинувига олиб келган. Умуман олганда, давлатчиликнинг шаклланишида мамлакатдаги ички омиллар кўпроқ роль ўйнаган. Улар мамлакатнинг мустаҳкамланиши ва инқирозга юз тутишига сабаб бўлувчи тарқоқлик, марказий ҳокимиятга қарши сиёсий гуруҳларнинг фаолият юритишига замин яратган. Ташқи омилларнинг таъсири эса, мамлакатдаги олий бошқарув тизими ҳамда ҳудудий тузилиши, давлат мақомининг белгиланишида намоён бўлади. Шу билан бирга, давлат бошлиғи хонларнинг мавқеи, қобилияти ва ҳарбий маҳорати давлатнинг шаклланишига бевосита боғлиқ бўлган. Хива хонлиги тараққиёти давомида давлат бошқарувини яхшилаш ва мустаҳкамлаш мақсадида, Абулғози Баҳодирхон даврида марказий бошқарувга асосланган маъмурий-ҳудудий бошқарув тизими йўлга қўйилди. Муҳаммад

46 Раҳимхон олий бошқарув тизимида Олий кенгаш жорий этиб, давлатчиликни мазмунан бойитди. Хонлик сиёсий тузумида чор Россияси ҳукмронлиги даврида туб ўзгариш юз бермайди. Фақат хон ва хонликнинг ҳуқуқий мақоми, ҳудудини белгилаш, оммавий ҳуқуқ нормаларини жорий этиш каби ўзгаришлар амалга оширилади. Хива хонлиги давлатининг қўшни Бухоро давлати билан тўқнашувлари ҳамда Эронга мустамлака давлатга айлантирилишида ҳудудий даъволар сабаб бўлган. Чор Россиясининг вассаллига айлантирилишида эса, унинг маҳаллий табиий бойликларга бўлган қизиқиши асосий сабабдир. Бу ҳол манбаларда таъкидлаб ўтилган ва бу фикр асослидир. Мамлакатнинг мустамлака бошқарувидан чиқиш ва ўз мустақиллигини қўлга киритишида ўзга давлат вакиллари бошқарувидаги ўзбошимчаликка қарши халқ норозилиги ҳамда маҳаллий хонлар бошқарувини тиклаш ва уларни қўллаб-қувватлаш ҳаракатлари ҳал қилувчи роль ўйнаган. Хонлик мустақил давлат сифатида ташкил топгандан кейин ўз тараққиёт йўлида XVI–XVII асрларга нисбатан XVIII–XIX асрларда ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида илгарилайди. Ўз сиёсий-иқтисодий, ҳуқуқий соҳалардаги ютуқ, камчилик ва инқирозлари билан 1920 йилгача фаолият кўрсатди. Шу орада феодал мусулмон давлати бир неча бор ўз мустақиллигини қўлдан бериб, қайта тикланиш ёки ярим аср мобайнида ярим мустамлака бўлиш жараёнларини ҳам бошдан кечирди. Кўп асрлар давомида давлатчиликнинг белгиларини ўзида мужассам этган хонлик ўзбек давлатчилиги тарихининг сўнгги босқичларида катта бир тарихга эга давлат сифатида фаолият кўрсатган.

47 2-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ДАВЛАТ ТУЗУМИ 2.1. Олий ҳокимият органлари ва уларнинг ваколатлари Хива хонлигининг давлат тизими кам ўрганилган мавзулардан бўлиб, академик М. Йўлдошев таъкидлаганидек, тарихнависларнинг бизгача етиб келган асарларида бу мавзуга махсус ўрин берилмаган. Бу ҳақда Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажарайи турк» асарида, шунингдек ўша даврда Хоразмга келган инглиз, рус, эронлик муаллифлар асарларида ҳам мавзуга оид маълумотлар учрамайди. Мунис, Огаҳий, Комёб, Баёний каби муаррихлар ўз асарларида бу давр маълумотларини Абулғози Баҳодирхон асаридан иқтибос келтириш билан бирга, уларни ўз даври нуқтаи назаридан талқин этадилар. Жумладан, Ҳ. Вамбери олий ҳокимият органи ва маъмурий аппаратни қуйидаги тартибда кўрсатади: «хон, иноқ (4) – хоннинг 2 туғишган укаси ва 2 қариндошуруғидан, нақиб – пайғамбар авлодидан саналган руҳоний ота» 102 . М. Йўлдошев илмий истифодага олиб кирган архив материаллари 103 асосида кейинги давр илмий ишларида давлат тизимининг XIX аср ва XX аср бошига тегишли шакли барча даврлар учун бир хил татбиқ қилинган. Мавзу кенг ва аниқ ёритилмасдан қолган. Мазкур илмий ишнинг йўналиши XVI–XX аср биринчи чорагини тўла қамраб олгани учун Хива хонлиги давлат бошқарувига оид фикрларни даврий жиҳатдан баён қилишга ҳаракат қилинди. XVI–XVIII аср Хива хонлиги давлат бошқаруви тўғрисида бизгача жуда кам маълумот етиб келган. Ўша даврлардаги шайбоний ёки аштархонийлар давлати ёинки кейинги давр Хива хонлиги давлат қурилишини типиклаштириш эса, масалага ғайриилмий ёндашиш ҳисобланади. Шунинг учун биз мазкур уч аср давомидаги Хива хонлиги олий, марказий ва маҳаллий органлари тизими ҳақида ёзма манбалар ва хонлар фармонлари, қозихона ҳужжатлари сингари 102 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. – Т., 2007. – С. 348–349. 103 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. – 279–280-б.

48 архив материалларида келтирилган мансаблар, шунингдек мерос ҳуқуқи, жиноят ишлари ва жазо ҳукмларида келтирилган атамалар асосида фикр юритишни лозим топдик. Давлат бошлиғи, қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият эгаси хон ҳисобланган. У хонликдаги олий мансабдор шахс ва олий ҳокимият эгаси бўлиб, ўз навбатида олий қўмондон сифатида ҳарбий соҳани идора этган. М. Йўлдошев асарида «Хива хонлиги мутлақ якка ҳокимлик давлати бўлгани учун олий суд ҳокимияти хон ихтиёрида бўлса-да, бироқ шунга қарамай, қози калон ҳам бор эди» 104 дейилади. Бу борада шуни таъкидлаймизки, ислом аҳкомига суянган олий суд ҳокимияти расман хон ваколатида бўлган эмас. Мутлақ ҳокимлик имтиёзларидан фойдаланган хон миллат отаси сифатида фақат олий жазо тўғрисидаги ҳукмларни кўриб чиққан ва унга ўзгартишлар киритган. Қозиларнинг муҳим ишлар юзасидан ҳукмларини тасдиқлаш ва бекор қилиш ваколатига эга бўлган. Олий ҳокимиятни шакллантириш жараёнини анъана ва одатлар билан тартибга солувчи муайян тартиб амал қилган. Жумладан, мамлакатни бошқараётган хон вафот этган тақдирда, дастлаб бутун мамлакатга собиқ хоннинг вафот этганлиги эълон қилинган ва сўнг янги хон сайланган 105 . Барқарор вазият ҳукм сурган даврларда аксарият ҳолларда фикрлар хилма- хиллиги асосида янги хонни сайлаш маросими ўтказилган. Хонликка номзод шахсга қўйиладиган талаблар мамлакатдаги вазиятга қараб белгиланган. Тахтни эгаллашга асосан ҳокимиятни бошқаётган хон оиласи вакили, собиқ хоннинг авлодидан тахт вориси бўлган шаҳзода ҳақли ҳисобланган 106 . Хон ҳокимияти барча даврларда ҳам мерос тариқасида ўтган. Хусусан, дастлабки даврларда хонлик тахти сулолавий анъанага кўра ўзаро кенгашган 104 Ўша жойда. – 276-б. 105 Қаранг: Бобожон Тарроҳ Азизов – Ходим. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 20, 26-б. 106 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 124-б.

49 ҳолда хон сулоласининг ёши улуғ вакилига ўтган. Янги хон сайлангунга қадар анъанага мувофиқ мамлакат ёши улуғ ёки катта сиёсий ва ҳарбий тажриба ҳамда салоҳиятга эга султон 107 томонидан идора этилган. Жиддий бошқарув қарорлари эса, сулола аъзоларидан иборат кенгаш томонидан чиқарилган. Ҳожи Муҳаммадхон (Ақатойхоннинг ўғли, 1559/60–1602 й.й.) даврига келиб, тахт мерос тариқасида отадан катта ўғилга ўтган. Чунончи, бу даврга қадар ўзаро низолар оқибатида хон сулоласи вакиллари ҳалок бўлиб, ҳокимиятга даъвогарлар кескин камайди. Қўнғиротлар сулоласи ҳокимиятни бошқарган даврда хон кенгаш тартибида сулола аъзолари томонидан эмас, балки юқори дунёвий ва диний мансабдор шахслардан иборат кенгаш тартибида сайланган. Шунингдек, бу даврда хон фарзандлари орасидан тахт ворисини белгилаш масаласи хон ва юқори мансабдор шахслар маслаҳатида ҳал этилган. Сўнгра тахт ворисига «валиаҳд» унвони берилган ва бу ҳақда мамлакатга эълон қилинган. Олий ҳокимиятни шакллантириш билан боғлиқ ушбу одатлар хонлик тугатилгунга қадар сақланиб қолган. Исмоил Мирпанжийнинг маълумот беришича, туркистонликлар ўз подшоҳларини «хон», шаҳзодани «тўра», агар у валиаҳд бўлса «иноқ» деб атайдилар... . Хон хизматидаги энг мўътабар шахсларга «иноқ» – валиаҳд, меҳтар, қушбеги ва девонбеги киради 108 . Дарвоқе, шу ўринда таъкидлаш лозимки, сулола ичида ворислик ҳуқуқи орқали тахтга чиқишга навбатда турганлар ҳам иноқ деб аталган. Меросхўрлик ҳуқуқидан айрилганлар ҳам иноқликда қолганлар. Уларга қариндош сифатида катта лавозим берилган ва давлат ҳисобидан таъминот ажратилган. Улар сарой кенгашларида иштирок этишган. Муҳаммад Амин иноқ шунинг учун ҳам тахтга 107 «Султон» ва «тўра» иборалари хон сулоласининг эркак вакилига нисбатан қўлланилган. 108 Қаранг: Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч, 1997. – 17-б. Веселовскаго Н. Очерки историко-географических сведений о Хивинском ханстве – СПБ, 1877. – С. 102.

50 интилса-да, ҳукмдорликни қўлга олишига қарамай, ўзини хон деб эълон қилмаган. Масаланинг бу томонларини ҳисобга олмаган Н. Муравьев ва академик М. Йўлдошев 109 иноқларнинг Хива хонлигидаги ўрнига тўғри баҳо ва таъриф бермаганлар. Шундай экан, валиаҳд-иноқларни тахтга ворисликдан узоқлашган қариндош-иноқлар билан алмаштирмаслик лозим (масалан, 1841 йилдан то Оллоқулихон вафоти, яъни 1842 йил 4 декабрьга қадар Ҳазорасп валиаҳд-иноқ Раҳимқули тўра томонидан идора этилган). Рус подшолиги мустамлакачилик тузуми ўрнатилгандан сўнг тахт ворислигига номзод хон томонидан тақдим этилиши ва рус подшоси томонидан тасдиқланиши билан боғлиқ норасмий қоида амал қилган 110 . Натижада хонлик тахтига ворис белгилаш масаласи Россия давлати томонидан ҳал этилган. Янги сайланган хоннинг тахтга ўтиришига бағишланган маросим «хон кўтариш» деб аталган. У қадимги туркий халқларга оид бошқарув удуми ҳисобланиб, анъанавий тарзда давом этган. Унда барча олий, марказий ва маҳаллий мансабдор шахслар иштирок этган. Дастлабки даврларда мазкур хон кўтариш маросимида янги хон оқ қўшма кигизнинг ўртасига ўтирган, кигизнинг тўртта учини хон оила аъзолари (туғишган ака-укалари ва қариндошлари)дан иборат тўрт киши, кейинги даврларда, яъни қўнғиротлар даврида албатта чиғатой (ўзбек уруғи)дан тўрт киши (иноқлар) тутиб, уч марта «Хон! Хон! Хон!» дея осмонга отган ва тахтнинг олдига қадар кўтариб бориб тахтга ўтирғизган. Бу анъана хонлик ташкил топишидан олдинги даврда ҳам амал қилган. Хусусан, XV асрда Ёдгорхонни отаси Темур Шайхнинг ҳудудида оқ кигизга ўтқазиб, «хон» кўтарганлар 111 . 109 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 271–280-б. 110 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 27–28-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 22; Ёқубов И. Бадиий адабиётда Феруз тимсоли // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 50–52-б.

51 Янги хон сайланганидан сўнг мавжуд анъаналарга кўра, бутун халққа жар чақирилиб, янги хон даври эълон қилинган 112 . Сўнгра янги хоннинг тахтга ўтириши муносабати билан, хон оиласининг барча аъзолари, диний ва дунёвий амалдорлар, жамоат арбоблари иштирок этиши шарт бўлган расмий маросим – қабул (салом бериш) ўтказилган 113 . Хонлар фаолияти давомида қатор ҳужжатлар қабул қилганлар. Улар турлича аталиб, давлат бошқарувини амалга ошириш, мансабга тайинлаш, имтиёзлар бериш ва шу кабиларда қўлланилган. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, баъзи манбаларда Хива хонлари томонидан чиқарилган норматив ҳуқуқий ҳужжатларнинг барчаси «ёрлиқ» 114 деб кўрсатилган. Фикримизча, бу илмий нуқтаи назардан мунозарали бўлиб, ҳужжатларнинг юридик табиатини инобатга олган ҳолда уларни таснифлаш мақсадга мувофиқдир. Бинобарин, ҳужжатларнинг айнан ўзида «ёрлиқ» белгиси қўйилмаган. Хон ўз ваколати доирасида нишон (олий нишон), фармон, ёрлиқ, буйруқ чиқариш ҳуқуқига эга бўлган. Ушбу ҳужжатларнинг қандай масалалар юзасидан қабул қилинганлигини ҳавола қиламиз. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Марказий Давлат архивида сақланувчи ҳужжатлардан бири Ануша Муҳаммад бин Абулғозийхон томонидан Мулло Маҳмуд шайх фарзандларининг солиқлардан озод қилиниши ҳақида ҳ. 1075 (м. 1664) йил берилган олий 111 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 118-б. 112 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 27-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 189-б. 113 Қаранг: Ўша жойда. – 189–258-б. 114 Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 18–19.

52 нишондир 115 . Фармон ва буйруқлар, одатда, қурилиш, иқтисодий жазолар қўллаш, лавозимга тайинлаш ва сингари ишлар юзасидан чиқарилган 116 . Ёрлиқлар асосан маҳаллий лавозимга тайинлаш, жангни тўхтатиш хусусида, фуқароларга имтиёзлар, хусусан тархон унвонини бериш юзасидан расмийлаштирилган 117 . Нишон ёрлиғи собиқ хонлар томонидан берилган мулкнинг янги хон томонидан қонунийлигини тасдиқлашда, суюрғол бўйича мансабга, хусусан қози ва раисликка тайинлаш ва мансаб вазифаларини белгилашда чиқарилган 118 . Масалан, хон Саййид Элбарс Муҳаммад Баҳодир томонидан Надр шайх Азизон авлодлари мулкининг қонуний тан олиниши ҳақида ҳ. 1140 (м. 1728) йили нишон ёрлиғи битилган 119 . Хива хонлари архивидаги яна бир ёрлиқ Саййид Исфандиёрхон томонидан Мулло Махсум 115 Қаранг: Тарханный ярлык Хивинского хана Ануша- Мухаммад Бахадур-хана, выданный мулле Махмуду, по которому он и его сыновья и все его братья освобождаются от всяких податей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 1. – 1-в. 116 Қаранг: Ярлык хивинского хана Абулгази Мухаммад Бахадурхана о продаже государственной земли нукарам в счет жалованья // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 6. – 1-в; Бекжонов И. «Етти гумбаз»дан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт. 117 Қаранг: Тарханный ярлык хивинского хана Сеид Шах- Тимур-Бахадур-хана, выданный сыновьям Мухаммад-Надир- шейха // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 2. – 1–4-в; Ярлык хивинского хана Алла-Кули-Хорезмшаха о назначении Тилля-Бахадура на должность бия в казахское племя чумекей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 9. – 1-в; Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 224. 118 Қаранг: Тарханный ярлык хивинского хана Сейд Ильбарс- Мухаммад-Бахадур-хана внукам и сыновьям Надир-шейха Азизана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 5. – 1-в; Ярлык хивинского хана СейдМухаммад-Рахим-Бахадур-хана о назначении раиса и казия в городе Хазарасп // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 22а. – 1–2-в. 119 Қаранг: Тарханный ярлык хивинского хана Сейд Ильбарс-Мухаммад-Бахадур-хана внукам и сыновьям Надир-шейха Азизана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 5. – 1-в.

53 исмли кишининг Урганж шаҳрида шерикликда раис ва қози этиб тайинланиши муносабати билан 1908 йили берилган 120 . Шунингдек, хонлар томонидан тархон ёрлиғи (ер ажратиш тўғрисида), мухаббатнома (дўстликни тиклаш ҳақида мурожаатнома) ва таҳниятнома (қўшни давлат бошлиқларига), иноятнома (мансабдор шахсларга кўрсатма) чиқарилган ҳолатлар мавжуд 121 . Хон буйруқлари оғзаки тарзда ҳам берилган. Ушбу ҳужжатлар Хива хонларининг XVII–XVIII, XIX асрлардаги хон ваколатларига ойдинлик киритувчи ҳужжат ва ёзма манбалар саналади. Хон томонидан чиқарилган норматив ҳуқуқий ҳужжатлар бутун хонлик ҳудудида олий юридик кучга эга бўлган ва жойларга ёзма равишда етказилган. Ижроси кечиктирилмасдан дарҳол ёки кўрсатилган муддат ичида ижро этилган 122 . Хон томонидан муқаддам чиқарилган фармон янги фармон чиқариш йўли билан бекор қилинган. Хонларнинг ҳукм, фармон, ёрлиқ ва нишонлари «қозихона сижиллоти (ҳужжати)» сифатида гувоҳлар иштирокида қозилар тасдиғидан ўтказилиб, юридик ҳужжатлар билан расмийлаштириб қўйилган. Масалан, жамоат тартиботини сақлаш борасида бир гуруҳ кўнгилли шахсларнинг халққа озор етказган бир нечта ўғрини ушлаб келиш ҳақида хон олдида мажбуриятлар олганликлари қози аскар ҳузурида расмийлаштирилган 123 . 120 Қаранг: Ярлык хивинского хана Сейд Асфандияр-Бахадура о назначении домуллье ишан махсума на должность раиса в город Ургенч // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 26. – 1-в. 121 Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 19. 122 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 236; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 8–197-б; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., 1994. – 10–63-б. 123 Қаранг: Обязательство группа людей перед Хивинским ханом о том, что они будут искать воров и представят их хану. Документ оформлен в канцелярии военного казия (кази аскара) // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 598. – 1-в.

54 Хонлар давлат бошқаруви, ижтимоий-иқтисодий ва молиявий соҳаларда ҳамда халқаро соҳаларда кенг ваколатларга эга бўлган. Таҳлилий умумлаштириш асносида мамлакатни бошқариш, давлат ҳокимияти органлари тизимини шакллантириш, бошқариш ва назорат қилиш, хонликнинг маъмурийҳудудий тузилишини белгилаш, халқаро алоқаларни йўлга қўйиш ва олиб бориш каби ваколатларини кўрсатиш мумкин 124 . Султонликлар даврида хон мутлақ ҳокимият эгаси ҳисобланмаган. Умумий бошқарув сулолавий келишув асосида амалга оширилган. Хон оила аъзолари маслаҳати билан мажбуран тахтдан четлаштирилиши мумкин бўлган. Жойлардаги султонлар ҳам ўз ҳудудида мустақил фаолият юритувчи хонлар деб аталганлар 3 . Рус подшолиги мустамлакачилиги даврида хоннинг ташқи фаолият билан боғлиқ ваколатлари қисқартирилди ва фақат ички бошқарувга оид ваколатлари сақланиб қолди. Шу билан бирга, Рус давлати ва фуқаролари манфаати нуқтаи 124 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 128–180-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175– 266-б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 18–236; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5 жилд. – 19–201-б; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 11–130-б; Жабборов Н. Огаҳий тарихнавис / Муниров Қ. Шоҳид ул-иқбол // Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон: Огаҳий ҳақида мақолалар. – Т.: Халқ мероси,1999. – Б. 126–145; Бобожонов П., Отаев А. Хива тарихига бир назар: хонлик ҳукмдорлар шажараси ва ҳаёт фаолиятидан айрим лавҳалар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 15-б; Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 39–42; Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т., 2005. – 24-б; Обращения к хивинскому хану разных лиц о назначении на какую-либо должность // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 31. – 1–5-в; Письмо хивинскому хану от главы племени о нападении Джафар-кули на туркмен, о взятии пленных и имущества // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 245. – 1-в; Отрывок от повеления иранского высшего духовного лица Мухсин-ал-Хусайни о том, что всем, кто перешел из секты сунитов в шииты, оказывать материальную помощь // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 252. – 1-в. 3 Қаранг: Бекжонов И. «Етти гумбаз»дан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт.

55 назаридан қўшимча мажбуриятлар юкланди. Хусусан, икки томонлама шартномага биноан Амударё бўлимининг мурожаати асосида хонлик фуқаролари томонидан етказилган зиённинг ундирилиши ва айбдорларни ушлаб топширилишини таъминлаши белгилаб қўйилган 125 . 1886 йилда қабул қилинган «Туркистон ўлкасини бошқариш тўғрисидаги Низом»га мувофиқ, Амударё бўлими бошлиғи Хива ҳукумати устидан назорат қилиш ваколатига эга бўлиб, унинг рухсатисиз бирор-бир катта тадбир ўтказилиши мумкин эмаслиги белгилаб қўйилди 126 . Ушбу мансабдор шахс зиммасига чор ҳукумати йўриқномасига мувофиқ, Хива хонлигининг ички сиёсий ҳолати учун жавобгарлик мажбурияти юклатилди. Хон бевосита Туркистон генерал-губернаторига, билвосита Рус подшолигининг ҳарбий ва ташқи ишлар вазири ҳамда императорга бўйсунган бўлса-да, улар билан Амударё бўлими орқали алоқа қилган 127 . Хусусан, Хива ва Россия ўртасидаги дипломатик, ижтимоий, иқтисодий, ҳарбий ва бошқа муносабатлар фақат Амударё бўлими орқали амалга оширилган. Одатда, хон сафарда бўлган вақтларда ўз ўрнига ўғилларидан бирини вақтинча хон ваколатларини юритувчи этиб тайинлаган 128 . Ўз хавфсизлигини таъминлаш мақсадида шахсий қўриқчиларига эга бўлишган 129 . Сафар пайтида пойтахт билан чопарлар орқали боғланиб турилган 130 . 125 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 231–266-б. 126 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 18. 127 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., Адабиёт ва санъат, 1994. – 27-б. 128 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 151-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 241–244-б. 129 Қаранг: Муҳаммад Алихон Ғофур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 18–40-б. 130 Қаранг: Ҳидоят Ризоқулихон. Хоразмга элчилигим воқеалари // Турон тарихи. – Т., 2008. – 14-б.

56 Хонлар адолат назоратчиси сифатида олдиндан бутун халққа эълон қилинган ҳолда халқ арз-додини эшитиб, бевосита мулоқотда бўлган. Фуқаролар асосан кундузи пойтахтда қабул қилинган бўлиб, бу вақт – «арз-дод вақти» деб аталган 131 . Айрим ҳолларда хон фармонига биноан, хон номидан тахт вориси – шаҳзода-валиаҳд жойларга бориб фуқароларни қабул қилиш ваколатига эга бўлган. Унда маҳаллий бошлиқлар, ҳар бир фуқаро ўз арзи билан мурожаат этиши мумкин бўлган. Фуқароларнинг арзлари эшитилиб, қилинган қарорнинг ижросини таъминлаш чоралари кўрилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Марказий давлат архивидаги бир ҳужжат «ҳукми ҳумоюни олий» Саййид Муҳаммад Баҳодир томонидан аризачи (Юсуф)нинг ишини ўрганиш бўйича Бек Фўлодбий исмли масъулга юборилган. Унда масала ҳал бўлмаса, даъвогарларнинг хон саройида юзлаштириш ҳам таъкидланган. (иноятномайи олий ҳ. 1275 (м. 1858) йилда битилган) 132 . Хон олий давлат бошқарувини сарой бошқарувига таянган ҳолда амалга оширган. Юқорида қисман кўрсатилганидек, саройда давлат ишларида муҳим роль ўйновчи, хусусан, хон топшириқлари ижросини амалга оширувчи ва лавозими мерос тариқасида ўтувчи мансаблар жорий этилган. Улар рўйхати академик М. Йўлдошев, Қ. Муниров, С. Сабурова каби олимлар ишларида кўрсатиб ўтилган. Шакллантирилиши ва ваколатлари каби масалалар эса чуқур ўрганилмаган. Улар қаторига маҳрамбеги, маҳрамлар, мирзабоши (котиблар бошлиғи), парвоначи (фармон ёзувчи), хазиначи, ҳудайчи (давлат бошқарувига оид ҳужжатларни сақловчи), мушрифлар, эшик оғаси, мунодаргон (хон фармонларини халққа етказувчи), пошшоб (жаллод), мирохур (сарой отхонаси бошлиғи) ва бошқа шахсларни киритиш мумкин. Хоннинг бевосита хизматчиси ёки шахсий ёрдамчиси ҳисобланиб, муҳим топшириқларини бажариш 131 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., Адабиёт ва санъат, 1994. – 15–16-б. 132 Қаранг: Хукм-наме хивинского хана Сейд- Мухаммад-Бахадура, приказывающее беку Пулатбию вернуть пострадавшему Юсупу его жену // ЎзМДА ф.125, р. 2, ж. № 23. – 1-в.

57 мажбурияти юклатиладиган маҳрамларни алоҳида кўрсатиш ўринлидир. Ушбу лавозимга тайинлаш ва ундан озод қилиш хон ваколати доирасида бўлган. Дарвоқе, ўзини ижобий жиҳатдан намоён этган маҳрамлар бош вазирнинг муовини, эшик оғаси эса ясовулбоши, мирзабоши эса девонбеги мансабига тайинланган 133 . Хонлик бошқарувида барча даврларда олий мансабдор шахс ҳисобланган хон билан бирга, олий орган сифатида «кенгаш» 134 ҳам фаолият кўрсатган. Унинг йиғилишлари «машварат», «мажлис» 135 дея номланган. Таркиби турли даврларда ўзгариб турган. Абулғози Баҳодирхоннинг ёзишича, давлат асосчиси Элбарсхон қарор қабул қилишда қўл остидаги барча уруғ оқсоқоллари билан кенгаш ўтказган 136 . Кейинчалик Абулғозийхон бу кенгашнинг тартибини мукаммаллаштирган (бу борада Мунис кенгаш таркибида Элбарсхон давридан буён мавжуд бўлган сарой лавозимларини ҳам кўрсатган) 137 . Қўнғиротлар сулоласи асосчиси Муҳаммад Амин ҳам «махсус кенгаш»га таянади. Бироқ у қисқа муддатгагина Аваз иноқ (1790–1804 й.й.) томонидан тугатилган 138 . Саййид Муҳаммад Раҳимхон Биринчи (1806–1825 й.й.) даврида доимий, янгича тартиб касб этган олий давлат органига айланган. У олий ва марказий бошқарувни 133 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 12–78-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Ёқубов И. Бадиий адабиётда Феруз тимсоли // Феруз – шоҳ ва шоир. – Урганч, 1994. – 48, 74-б; Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 233-б. 134 Қаранг: Гордиенко А. А. Создание советской национальной государственности в Средней Азии. – М., 1959. – С. 18. 135 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 203-б. 136 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 123-б. 137 Қаранг: Бекжонов И. «Етти гумбаз»дан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт. 138 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 51.

58 амалга оширувчи мансабдор шахслардан иборат олий ижроия бошқарув органи ҳисобланган. Ушбу кенгаш ҳақида тарихчи Мунис, хонликка келган Н. Муравьев, академик М. Йўлдошевлар асарида 139 , тарихшунос олима С. Сабурованинг номзодлик диссертациясида 140 айрим баҳсли фикрлар билдирилади. Зеро, кенгаш маслаҳат органи бўлиб, унда мамлакат ички ва ташқи ишлари юзасидан зарур ҳукумат қарорлари қабул қилинган 141 . Унга XIX аср ўртасидаги чет эллик меҳмонлар назари билан қараш илмийликдан йироқ ёндашиш ҳисобланади. Хонлар кенг ваколатларга эга бўлмаган сулолавий бошқарув тизими даврида олий бошқарув бўйича давлат ва жамият ҳаётига молик масалалар юзасидан қуйидаги доираларда учта босқичли кенгаш ўтказилган: хон ва хон оила аъзолари (хон оила аъзоларининг умумий йиғин маслаҳатлари); хон ва унинг оталиғи; мансабдор шахслар кенгаши 142 . Ҳудудий бошқарув даврида, яъни XVII асрга келиб, хон мамлакатда мутлақ олий ҳокимиятга бўлиши билан олий бошқарув ишлари кўрилувчи кенгаш фақат пойтахт саройида фаолият кўрсатади. Шу нуқтаи назардан, у манбаларда «олий кенгаш» деб ҳам аталган. Мазкур кенгаш таркиби хон, олий ва марказий мансабдор шахслар, котибдан иборат бўлган. Айрим ҳолларда маҳаллий ҳокимлар ҳам қатнашган. Унинг йиғинларида бошқарув соҳасида фаолият юритмайдиган хон оила аъзолари қатнашмаган 143 . Маълумотларнинг 139 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 252-б. 140 Қаранг: Сабурова С. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлигининг давлат тизими: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 18–19-б. 141 Қаранг: Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 98-б; Бекжонов И. Навоийга йўлланган хат // ЎзАС. – 2007, – № 15. 142 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 134–163-б. 143 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 72–73-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Маткаримов М. М. Феруз йирик давлат

59 гувоҳлик беришича, манғит хонлари бошқарган Бухоро амирлиги ва қўнғиротлар Хоразм хонлигининг марказлашган давлат тузумидаги мансабларнинг муҳимлик даражаси амалдорларнинг кенгаш мажлисларида хон ўтирган жойга нисбатан ўрин олишига қараб белгиланган. Манбаларнинг кўрсатишича, зарурлиги жиҳатидан хонликда қатъий ўрин олган бундай олий ҳокимият органи фаолияти Муҳаммад Раҳимхон Биринчи давридан олдинги ва кейинги хонлар даврида, яъни XVII–XX аср бошларида ҳам мавжуд бўлган. Демак, Хоразм хонлиги давлатчилиги ҳам демократик бошқарув элементларидан холи бўлмаган. Чунончи, кенгаш муайян ваколатлари билан давлат бошқарувида ўз ўрнига эга бўлган. Масалан, Осиё ва Европалик сайёҳ ва рус ҳарбийлари томонидан билдирилган фикрларини олайлик. Хива тарихчиси Худойберди ибн Қушмуҳаммад «Дили ғаройиб» асарида 1807 йили халқнинг Муҳаммад Раҳимхон Биринчи олдига қўйган талаби ҳақида ёзар экан, Олий кенгашдаги оқсоқоллар орқали етказилган ушбу талабларда солиқларнинг давлат учун ишлатилиши, жиноий жазонинг эса шариат асосида амалга оширилиши лозимлиги, акс ҳолда хон ҳокимиятини тан олмасликлари таъкидланади 144 . Бундан ташқари, 1842 йили Оллоқулихон ҳузурига эронлик асир-тутқун ватандошларини қутқариш мақсадида, дипломатик музокаралар ўтказиш учун Эрон шоҳи номидан келган элчи Муҳаммад Алихон Ғафур хон бирор масалада халқ хоҳиш-иродасига қарши бормаслигини таъкидлайди 145 . Олий кенгашнинг фаолиятига бевосита тўхталадиган бўлсак, унинг йиғилишлари жорий йил бошида ва охирида, шунингдек лозим топилган ҳолларда, одатда иш куни тугагандан сўнг чақирилган. Одатда, мажлиснинг муҳокама жараёнида фикр эркинлиги тамойили амал қилиб, тегишли масала арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 3–13-б. 144 Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 148. 145 Қаранг: Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 33-б.

60 юзасидан ҳар бир мансабдор шахс ўз фикрини билдириш ҳуқуқига эга бўлган. Кенгаш аъзолари якдил қарорга кела олмаган ҳолларда, хон муайян масалага аниқлик киритиш ва бу ҳақда қарор чиқариш ҳуқуқига эга бўлган. Бунда мажлис сўнгида келинган тўхтам хонга маълум қилинган ва хон лозим топилган у ёки бу қарорни қўллаб-қувватлаган 146 . Олий Кенгаш иш фаолиятида давлат ва жамият аҳамиятига молик масалалар кўриб чиқилиб, тегишли қарор чиқарилган. Жумладан, хазина кирим- чиқимлари, ташқи мудофаа ва ҳарбий юришлар, хон мамлакатдан узоқда пайтида фуқаролар арзини тинглаш каби ваколатларни бажарган 147 . Ҳарбий ҳаракатлар масаласида хон давлат манфаатидан келиб чиқиб, мазкур кенгаш қарорини далиллаши, кенгаш аъзоси ҳисобланган муфти фатво бериши ва бошқа аъзолар ўз фикрини билдириши лозим бўлган. Кенгаш фаолиятида мамлакатда ҳокимиятни бошқараётган хон вафот этган тақдирда янги сайланувчи хон номзодини илгари суриш ва унинг тахтни эгаллашига овоз бериш ҳоллари ҳам кўплаб учрайди 148 . Хонликдаги бу олий орган ва мансабдор шахслар фаолияти ва ваколати XIX аср 70-йилларигача тўла мазкур асос ва йўсинлар бўйича амалга ошди. Хива хонлиги ярим мустамлакага айланган 1873 йилдан бошлаб эса, чоризмнинг Россия ички ва ташқи сиёсатини ифодаловчи олий органлари ваколатининг Хивада ҳам устун мавқега эгалиги ва давлат тузумининг ўзгариши хон ва олий бошқарув органлари ваколатини чегаралаб қўйди. Хива хонлигининг Божхона иттифоқига қўшилиши, Амударё бўлимининг назорати, Россия талаблари бўйича хоннинг манифестлар чиқариши (гарчи, улар ҳаётга тўлиқ татбиқ қилинмаса 146 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 22–23-б. 147 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 21–22-б; Бекжонов И. Абулғозийхон тақдирининг номаълум саҳифаси // ЎзАС. – 2007, – № 32. 148 Огаҳий Муҳаммад Ризо. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1980. 6-жилд. – 110-б.

61 ҳам), Туркистон генерал-губернаторлигига қарашли сулҳпарвар судларнинг Хоразм ҳудудида содир этилган жиноятларни ҳам текшириш ҳуқуқига эгалиги ёки хонликдаги Россия фуқароларининг (бундай фуқароликни кўплаб хоразмликлар ҳам ола бошлаган эди) ишлари фуқаролик судларида кўрилиши кабилар ана шундай чеклашлар ҳисобланади. Рус мустамлакачилик тузумининг илк даврида рус ҳукумати томонидан хонликдан талаб қилинган товонни ундириш масаласини йўлга қўйиш мақсадида, кенгашнинг таркиби, фаолияти ва бошқарилиш тартиби ўзгартирилади 149 . Хон кенгаш таркибини тузиш ва уни ўзгартириш ҳуқуқидан маҳрум бўлиб, унинг таркиби ва у томонидан чиқарилган қарорларни тасдиқлаш ҳуқуқи Туркистон генерал-губернатори ваколатига кирган. Шу билан бирга, кенгаш таркиби ва фаолиятининг ўзгариши билан хон ваколатларининг маълум қисми унинг ваколатлари доирасига киритилади 150 . Чунончи, мазкур даврда кенгашнинг фаолият кўрсатиш тартиби, таркиби ва бошқарилиши билан боғлиқ бирор-бир ҳуқуқий ҳужжат қабул қилинмаган. Шу тариқа қисқа муддат Россия ва Хива Қўшма кенгаши фаолият кўрсатди. Айтиб ўтиш лозимки, баъзи манбаларда чоризм бошқарув тизими ўрнатилгандан сўнг олий бошқарувда олий қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимият органи сифатида кенгаш (девон) жорий этилди 151 , деган фикрлар мавжуд. Бу борада юқоридаги фикрларга таяниш ўринлидир. Бу даврда кенгаш бошқаруви борасида манбаларда икки хил маълумот илгари сурилиб, тарихий маҳаллий манбаларда бу хусусда аниқ маълумот келтирилмаган. Жумладан, биринчи гуруҳ манбаларда бошқарув идораси (Девон)га рус ҳукумати вакили 149 Қаранг: Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. – М., 1969. – С. 27; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир. – Урганч, 1994. – 3–13-б; Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б. 150 Қаранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. – М., 1969. – С. 27. 151 Қаранг: Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б.

62 полковник Иванов (Амударё бўлими бошлиғи) раислик қилган 152 дейилса, иккинчи бир гуруҳ манбаларда девонни бошқариш хон зиммасига юклатилганлиги қайд этилади 153 . Фикримизча, кейинги даврларда Амударё бўлими бошлиғи ўз ваколати доирасида хон ҳукумати фаолиятини назорат этиши назарда тутилса, иккинчи маълумот ҳақиқатга тўғри келади. Рус мустамлакачилиги даврида рус ҳукумати томонидан кенгашнинг асосий вазифаси икки томонлама муносабатларни мувофиқлаштириш ҳамда хон ҳукумати устидан доимий назоратни олиб бориш этиб белгиланган. Қисқа муддат ичида вақтинчалик ваколатларни амалга ошириш мақсадида тузилган Қўшма кенгаш тугатилади. Унинг ваколатлари 1874 йилда ташкил этилиб, дастлаб бевосита Туркистон гунерал-губернаторига, сўнгра Сирдарё губернаторига бўйсунган мансабдор шахс, яъни Амударё бўлими бошлиғи ваколатига киритилади. Мустамлака даврининг кейинги йилларида хонликка оид асосий масалалар Амударё бўлими бошлиғи, муҳим масалалар Туркистон генералгубернатори, энг муҳим масалалар эса Туркистон генерал-губернаторлиги махсус мажлисида кўриб чиқилган. Туркистон генерал-губернатори эса, ўз навбатида, чор ҳукумати ҳарбий ва ташқи ишлар вазирига ҳисобот берган 154 . Кейинги даврларда ҳам олий бошқарувда кенгаш тартибида иш юритиш усули амал қилади. Хонликдаги олий органлар 1920 йил февралида ташқи сиёсий куч – Россия большевик ҳукумати томонидан хонлик тугатилгунга қадар мамлакатнинг иқтисодий, ижтимоий, диний-маъмурий ва маданий ҳаётини ўз қарорлари билан идора этиб турди. Исфандиёрхон ва Саййид Абдуллохон 152 Қаранг: Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 330-б. 153 Қаранг: Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. – М., 1969. – С. 27. 154 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 71.

63 томонидан чиқарилиб, бизгача етиб келган фармон ва қарорлар каби кўп сонли архив ҳужжатлари бундан гувоҳлик беради 155 . Шундай қилиб, давлат олий ҳокимияти хон ва Олий кенгаш томонидан амалга оширилган. Сулолавий бошқарув тизими давридаги хон ваколатлари ва кенгаш таркиби, оилавий анъана амал қилган даврга келиб ўзгарган. Бу ҳолат мамлакатнинг марказлашуви ҳолати билан боғлиқ ҳолда кечган. Хонлар ўз ваколати доирасида олий юридик кучга эга ҳужжатларни чиқариб келган. Ўз ваколатидан келиб чиқиб, бутун мамлакат бошқарувини юритган. Олий кенгашнинг давлат бошқарувидаги аҳамияти муҳим бўлган. Рус подшолиги мустамлакаси даврига келиб эса, давлатчилик анъаналарининг чекланиши кузатилади. Хусусан, олий ҳокимият рус ҳукумати билан икки томонлама келишув асосида шакллантирилган. 2.2. Марказий бошқарув (ижроия) органлари тизими ва ваколатлари Хива хонлигининг ўзбек давлатчилиги тараққиётидаги ўрнини ўрганишда марказий бошқарув органлари тизими, уларнинг давлат тузумидаги аҳамияти ва тутган ўрни масаласи муҳим аҳамиятга эга. Турли муаллифлар, тадқиқотчилар томонидан Хива хонлигининг давлат тузумини ўрганиш борасида илмий изланишлар олиб борилган бўлса-да, марказий бошқарув органлари алоҳида ўрганилган эмас. Хусусан, академик М. Йўлдошев ва Қ. Муниров ҳамда бошқа олимларнинг илмий ишларида, шунингдек бирламчи манбалардаги маълумотларда ҳам Хива хонлиги марказий давлат бошқарув органлари ҳақида сўз юритилган. Лекин уларда эътибор асосан Хива хонлигининг умумий давлат тузумини ёритишга қаратилган. Жумладан, Исмоил Мирпанжий Хива хонлиги давлат тузуми ҳақида шундай маълумот беради: «Хон хизматидаги энг мўътабар 155 Қаранг: Ярлык хивинского хана Сейд Асфандияр-Бахадура о назначении домуллье ишан махсума на должность раиса в город Ургенч // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 26. – 1-в.

64 шахсларга… ўз иши билан машғул мироб, раис, девон ходими, қози калон, қози аскар ва маҳалла муллолари каби 32 амалдор бор» 156 . Хива хон бошқарувидаги феодал тузумга хос давлат бўлиб, давлат ҳокимиятининг ўзига хос тизими амал қилган. Илк даврлардан бошлаб, юз берган ўзгаришлар жараёнида янги лавозимлар жорий этилиб, баъзи мансабларнинг мавқеи ва ваколати доираси нисбатан ўзгариб борган бўлса-да, сиёсий тузумда жиддий ўзгаришлар рўй бермаган. Ўрта аср шарқ ва ғарб давлатчилигига хос хусусият шундаки, ҳарбий юриш ёки бошқарувда лавозимидан қатъи назар, барча амалдорлар сафарбар қилинган. Ҳар бир ижтимоий соҳада умумий бошқарувни амалга оширувчи марказий органлар сифатида мансабдор шахс лавозимлари ва улар қошида доимий фаолият кўрсатувчи маҳкамалар жорий этилган. Марказий бошқарув органлари бутун мамлакат миқёсида фаолият кўрсатган. Марказий мансабдор шахс ҳисобланган мутасадди раҳбарлар хон томонидан лавозимга тайинланган ва лавозимдан озод этилган. Одатда, уларнинг лавозимлари хон тасдиғи асосида мерос тариқасида ўтган 157 . Ўз навбатида, уларнинг ҳар бири ўз соҳаси бўйича хон маслаҳатчиси ҳисобланган. Олий кенгаш йиғилишларида ўз овозлари билан фаол қатнашган. Уларнинг ҳуқуқий нормаларни ишлаб чиқиш ва жорий этишдаги ваколатлари марказий бошқарув органлари сирасига киритишга яна бир асос бўлиб хизмат қилади. Ўз мавқеи ва ваколат доирасидан келиб чиқиб, тахтнинг ўнг ва чап томонига бўлинган ҳолда ўз ўринларида ўтирганлар. Абулғозий ўзининг «Шажараи турк» асарида хонликнинг ташкил топган даврлари, яъни аждодлари даврида амал қилган ва кейинги даврларда ҳам тўлиқ сақланиб қолган бошқарув анъаналарини ёритар экан, марказий мансабдор шахсларнинг мавқеига кўра хон 156 Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 34-б. 157 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 15, 54-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. 253-б.

65 атрофида жойлашиши масаласи мўғул удумига асосланганлигини, юрак инсон танасининг чап қисмида жойлашганлиги боис сўл (чап) ўнгдан устун туришини ва бу рамзий маънога эгалигини баён этади 158 . Марказий мансабдор шахслар унвонли ва унвонсиз мансабдор шахсларга бўлинган. Улар хазинадан хон томонидан қатъий белгиланган маош билан таъминланганлар. Уларнинг хавфсизлигини таъминлаш ва фаолиятига ёрдамлашиш учун ўртача 10–15 та навкар бириктирилган. Қуйида марказий мансабдор шахслар лавозимлари ва ваколатлари хусусида алоҳида тартибда тўхталиб ўтамиз. Давлатда хондан кейинги мансабдор шахслар Вазири жумлат ул-мулук, меҳтар, қушбеги, девонбеги, шайх ул-ислом, бош мутаваллий, раис, аълам, мироббоши ҳисобланган. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, марказий-ижроия бошқарувида кўчманчи аҳоли номидан иш кўрувчи, ўз халқи бошқаруви бўйича юқори мансабдор шахслар ҳам бевосита иштирок этган. Вазири жумлат ул-мулук, меҳтар, қушбеги ва девонбегилар бир вақтнинг ўзида хон маслаҳатчилари ҳам ҳисобланган. Мавқеига кўра тахтга нисбатан ўз ўрнига эга бўлиб, ўтирмасдан хон (тахт) ёнида тик ҳолда туришган. Афсуски, XVI–XVIII аср ярмигача ҳукм сурган шайбоний, аштархоний ва то XX аср бошигача Бухорода тахт тепасида ўтирган манғитлар давлатидаги бош вазир ва соҳа вазирликлари номларини билган ҳолда, Хоразм хонлигида фаолият юритган юқори мансабдор шахслар лавозимининг XVI–XVIII асрлардаги аниқ номланиши, таъсис этилиш даври ҳақида бирламчи манбаларда маълумотлар учрамайди. Жумладан, Абулғозийхон ва бошқа муаллифлар хондан кейинги юқори мансабдор шахсни «вазир» номи остида тилга оладилар. Тарихчи Мунис «меҳтар» атамаси вазир номи ўрнида XIX аср бошидан қўлланганига ишора 158 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 114-116-б.

66 қилади 159 . Баъзи хорижий манбаларда эса девонбеги лавозими XIX асрда таъсис этилган, деган фикр илгари сурилади 160 . Тарихий асарлар ва ҳужжатлар асосида академик М. Йўлдошев меҳтарлик вазифасида турган шахсларни аниқлаган бўлса-да, улар қачон ва қайси вазирлик вазифасини бажарганини аниқ кўрсатмайди 161 . Шундай бўлса-да, 1806–1872 йиллар оралиғида фаолият кўрсатган қушбеги ва девонбегиларнинг хронологик рўйхатини тиклаб, уларнинг ваколатлари, қўл остидаги хизматчилар борасида кўплаб маълумотлар келтиради. Тарихчи Қ. Муниров, К. Худойберганов, С. Сабурова, Ф. Эрназаров, О. Муталов, О. Масалиева, М. Қаюмов, М. Матёқубова каби тадқиқотчиларнинг асарлари ва илмий мақолаларида ҳам меҳтар, қушбеги, девонбегининг вазифалари кўрсатиб ўтилган 162 . Маълумотларнинг таҳлили асосида кўрсатиш мумкинки, Бош вазир (Вазири жумлат ул-мулук, Вазири акбар, Вазири бузрук) мансаби XIX аср боши ва ўрталарида меҳтар 163 , кейин эса девонбеги, XX аср бошларида вазири аъзам деб аталган 164 . Бу атамалар ёнига эски анъана бўйича «жумлатул мулк» ибораси ҳам қўшиб ишлатилган. Бу ҳолатни мансабдор шахсларнинг давлат 159 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 124. 160 Қаранг: The Encyclopedia of Islam. Volume XII. – Leiden, 2004. – 228-p. 161 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 150–170-б. 162 Қаранг: Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик. – Т., 2002. – 126-б; Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. – Хива, 1996. – 62–67-б. 163 Меҳтар – маълум соҳада эришилган устунлик. Жумладан, саройдаги мусиқачилар бошлиғи, ҳисобчиларнинг каттаси, бош ошпаз ҳам меҳтар деб аталган. 164 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Ахмедов Б. Историкогеографическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 120–126.

67 бошқарувидаги тажрибаси асосида хон томонидан кенг ваколатлар берилганлиги ва юқори мавқега эга бўлганлиги билан баҳолаш ўринлидир. Аввало шуни таъкидлаш лозимки, меҳтар, қушбеги ва девонбеги лавозимлари илгаридан мавжуд бўлса, вазири жумлат ул-мулук, яъни бош вазир лавозими Саййид Муҳаммад Раҳимхон томонидан (1882–1883 й.й.) жорий этилади 165 . XX аср иккинчи ўн йиллигининг бошларида (1913 йил 9 август, Исломхўжа вафотидан сўнг) бу мансаб бўш қолади ва кейинги даврларда ҳеч ким тайинланмайди 166 . Мазкур лавозим меҳтар ва қушбеги ваколатларининг қисқартирилиши ҳисобига жорий этилади. Бошқача айтганда, хонликнинг шимолий ва жанубий ҳудудлар бошқаруви бўйича юрт дафтарларини юритиш якка мансабдор шахс (Иброҳимхўжа) ваколатига ўтиши билан бевосита боғлиқ. Чунончи, бу даврга қадар мамлакатнинг жанубий ва шимолий қисми ўзаро бўлинган ҳолда меҳтар ва қушбеги томонидан бошқариб келинган бўлиб, улар умумий бошқарувни амалга ошириш ваколатидан фойдаланмаганлар. Натижада мавқеи юқори янги лавозим томонидан ҳукумат ишлари бошқаруви, яъни умумий ижроия бошқаруви амалга ошира бошланади. Айни шу даврдан меҳтар ва қушбегиларнинг ваколатлари анча қисқаради 167 . Вазири жумлат ул-мулук бошқа мансабдор шахслардан фарқли равишда марказий ва маҳаллий мансабдор шахсларни лавозимга тайинлаш борасида хон маслаҳатчиси ҳисобланган. Хондан кейин мамлакатда умумий бошқарувни амалга оширган, хон тасдиғи билан умумий қарорлар қабул қилган. Жойларга йўриқномалар жўнатиш ҳуқуқига ҳам эга бўлган. Масалан, Вазири аъзам Исломхўжанинг ҳ. 1348 йил 29 муҳаррам (1915 й.)да Хива хонлигига қарашли 165 Қаранг: Баёний. Шажарайи хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 241-б. 166 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 78. 167 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 240–241; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 30-б.

68 Остона ноҳияси қозиси ва раисига юборган мурожаатида айрим йўл-йўриқлар кўрсатилган 168 . Унинг ваколатлари қуйидагилардан иборат бўлган: мамлакатни юксалтириш бўйича ислоҳотлар дастурини ишлаб чиқиш, амалдорларнинг ҳисоботини тинглаш, умумдавлат харажатларини тақсимлаш ва назорат қилиш, ташқи алоқа ишларини юритиш, Олий кенгашни чақириш ва ҳ.к. 169 . Айрим манбаларда келтирилишича, XX аср бошида (1901 й.) амалдаги девонбегининг вафоти туфайли лавозими бўш қолиши ва унга ҳеч ким тайинланмаганлиги муносабати билан Вазири жумлат ул-мулукнинг зиммасига кўчманчи аҳоли ва хонлик ўртасидаги муносабатларни мувофиқлаштириш, солиқларни йиғиш ва йиғим дафтарини юритиш вазифалари ҳам юклатилади 170 . Бундан ташқари, хон сафарга кетган вақтларда ҳукумат ишларига масъул қилиб бириктирилган 171 . Бош вазир Ислом хўжа Саййид Муҳаммад Раҳимхон (1863– 1910 й.й.) вафотидан сўнг Асфандиёрхон (1910–1918 й.й.) тахтга ўтиргунга қадар давлатни бошқарган 172 . Қушбеги мансаби, ваколат доираси жиҳатдан меҳтарга тенглаштирилган. Меҳтар ва қушбегининг қошида ўзлари идора этувчи, камида 3–4 киши доимий фаолият кўрсатадиган ва тегишли ҳужжатлар сақланадиган маҳкама (меҳтархона, канцелярия) фаолият кўрсатган. 168 Қаранг: Инструкция казы и раису м. Астана Хив. ханст. послания вазирем Ислом Ходжей // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 579. – 1 в 169 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 72–73-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б. 170 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 39. 171 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 241–244-б. 172 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., Адабиёт ва санъат, 1994. – 20-б.

69 Қушбегининг ваколатлари доирасига хонликнинг жанубий қисмидаги аҳолини бошқариш, мамлакат жанубий қисмидан ўлпон йиғиш ва ирригация ишларига умумий раҳбарлик қилиш, саройда сақланаётган отлар сақланишини назорат қилиш ва бошқалар кирган 173 . Меҳтарнинг ваколатлари эса қуйидагилардан иборат бўлган: давлат хазинасига бошчилик қилиш, мамлакат шимолий қисмидаги аҳолини бошқариш, солиқйиғиш ишларига бошчилик қилиш ва ҳ.к. 174 . Девонбегининг асосий ваколатлари сарой котибияти, давлат девони ва архиви, божхона (гумрикхона)ни бошқариш, хазина ва омборлар ҳисобини юритиш, хон фармонларининг жойларга юборилишини таъминлаш, солиқлар ва йиғимларни ундириш ишларини бошқариш ва умумий назоратини олиб бориш кабилардан иборат бўлган 175 . Ушбу мансабдор шахсларнинг ваколатлари тўғрисида 1854–1864 йилларда Хивада асирликда бўлган эронлик ҳарбий – генерал Исмоил Мирпанжий шундай ёзади: «Мамлакат ишларини бошқаришга хонларга уч вазир ёрдам беради: биринчиси Меҳтар , иккинчиси Қушбеги , учинчиси Девонбеги . Меҳтар солғут 173 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 205- б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 17– 97; Жабборов Н. Огаҳий тарихнавис // Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон: Огаҳий ҳақида мақолалар. – Т., 1999. – Б. 137–139; Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б; Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции. – М., 1969. – С. 10. 174 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 17–97; Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 23-б; Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 30-б; Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б; Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Хорезмской народной революции. – М., 1969. – С. 10. 175 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 35; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 130–218; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 10-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 205-б.

70 йиғади. Солғит катта молиявий улушнинг ярми бўлиб, у ҳарбий ишларга, чет мамлакатларга элчи тайёрлаш ва юбориш, элчиларни кутиб олиш каби давлат ишларига харж қилинади. Агар молиявий ишларда камомад чиқса, меҳтар жавобгар ҳисобланади. У кунда бир марта хон олдига киради. Зарур иш чиққанда истаганча ва навбатсиз кираверади. Қушбеги молия маблағининг иккинчи ярмига қарайди. У ички ва ташқи ишлар, расмий маросимлар, совға-салом ва инъомларни ўз зиммасига олган. Хизмат юзасидан хон олдига кира олади. Девонбеги элатлар, савдогарлардан божхона ва закот пулларини ундиради. У бевақт хон олдига кира олмайди. Хонга арзи бўлса, меҳтар ё қушбеги орқали амалга оширади. Асирлик пайтим Муҳаммад Аминхон даврида бу учта вазир қуйидагилар эди: Ёқуб меҳтар, Муҳаммад Карим Қушбеги ва Ҳасанбой девонбеги» 176 . Ушбу мансабдор шахсларга хос умумий хусусият шундаки, улар ўз даврида вазият тақозо этса, доимий ваколатидан ташқари хон фармонига биноан давлат номидан иш кўриш, хон пойтахтда йўқлигида мамлакатни бошқариш, ўзга давлат элчиларини кутиб олиш ҳамда музокаралар ўтказиш ва бошқа фаолиятларни ҳам олиб борганлар. Айрим ҳолларда муайян бошқарув ваколати бир мансабдор шахс зиммасидан олиниб, иккинчи бир мансабдор шахс зиммасига юклатилган. Бу фикрнинг исботини кўпгина маҳаллий ва хорижий манбаларда ҳам кўриш мумкин 177 . Мавжуд тартибга кўра, юқори мансабдор шахслар хонликда бўлаётган ҳар бир воқеадан, хусусан, меҳтар ва қушбеги ўз бошқарувидаги ҳудудлардаги аҳоли 176 Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 34-б. 177 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 160–166; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т., 1978. 5-жилд. – 46–165-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., 1994. – 48– 72-б; Письмо Хал- Мухаммед-аталыка к хивинскому хану и кушбеги о том, что он благополучно проводил кокандского посла Ахала и Кучана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 244. –1–2-в.

71 ва у ердаги вазиятдан хабардор бўлиб туриши шарт бўлиб, ўз фаолияти ва кундалик қилинган ишлар юзасидан девонбеги орқали хонга ҳисобот бериб турганлар. Хон билан якка тарзда маслаҳатлашганлар. Баъзи ҳолларда саройда кундалик қилинган ишлар муҳокамаси юқори мансабдор шахслардан иборат тор таркибли мажлисда кўриб чиқилган. Бунда уларнинг ҳисоботлари, таклиф ва эътирозлари эшитилган 178 . Бош вазир, меҳтар, қушбеги ва девонбегилар хонликнинг ҳуқуқ-тартибот, давлат хавфсизлиги хизматларини ҳам идора этганлар. Бу хизматлар эса, ўзининг кенг тармоқларига эга бўлган. Уларга чегара, божхона ишларидан ташқари разведка ва контрразведка каби махфий хизматларни ҳам киритиш мумкин. Академик М. Йўлдошев ҳамда Ҳ. Вамбери, Ризоқулихон Ҳидоят каби сайёҳ ва элчилар келтирган маълумотлардан кўрганимиздек, бу махфий хизматлар Хива хонлигида яхши йўлга қўйилган. Хива хонлари архивида сақланаётган бир неча хатлар бу масалага ойдинлик киритишга хизмат қилади. Шартли равишда биринчи деб олган хатимизда учта муҳр бор. Уларда юборувчилар рамзий исмлари мавжуд. Хат 1282 ҳижрий йили Матниёз девонбегига юборилган бўлиб, ўта махфийликка риоя қилингани учун исмлар ва хат жўнатилган жой номи аниқ ёзилмаган: «Утуфатпаноҳ жаноблари Ҳамроҳ қаро деган одамни бул тарафға юборган эканлар. Бу фақир ёниға одам қўшиб, сиҳат-саломат ул ҳумоюни олийнинг давлатларидан Ҳирот элтиб келдилар. Боқий ҳар нечук хизмат ва ҳаргуна (ҳар хил) аҳволот бўлса, рақамға дарж қилиб, бу жонибға равона қилсалар, зиёда хурсандлиқ ҳосил бўлғусидур. Бинобарин, Хон Муҳаммад Баҳодирни юбордик. Саломун алайкум» 179 . 178 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 235–236; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир. – Урганч, 1994. – 4–5-б. 179 Донесения мехтар-ага о положении в Герате и о взаимоотношениях иранцев и афганцев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 266. – 1–2-в.

72 Шартли равишдаги иккинчи ва учинчи хатларимиз бир хил мазмундаги ахборот матни ва муҳрга эга бўлиб, бир муаллиф томонидан иккита амалдорга алоҳида-алоҳида жўнатилган. Улардан бири (иккинчи хат) «Меҳтар оғо»га ва бошқаси (учинчи хат) девонбегига аталган. Айнан бир ахборотнинг бир пайтда икки амалдорга юборилиши, авваламбор, бу йўналишдаги махфий хизматга хонликда бевосита иккита мансабдор мутасаддилигини билдиради. Бу иккинчи ва учинчи хатлар ҳам ҳижрий 1282 йил (1865 йил июнь – 1866 йил май-июнь оралиғи)да битилган. Юборилган жойи ҳам биринчи хат жўнатилган ҳудуд – тахминан Марв, Маймана, Боломурғоб атрофларига тўғри келади 180 . Ушбу хатларнинг мазмуни қуйидагича: «Ахбороти тоифайи афғония. Шер Алихоннинг ўғли сардор Яқубхон отасидан кинадор бўлиб, Ҳирот тарафға озим бўлиб, атроф-жавониби Ҳиротдин лашкар жамъ қилиб, Ҳиротни фатҳ қилди. Фатҳ Муҳаммадхон деган аввалғи ҳокимни бир ўғли билан ўлдирди. Неча муддатдин сўнгра сардор Яқубхонни отаси чақириб олди. Икки ой отаси хизматида бўлиб, алҳол Ҳирот вилоятига келиб кирди; Ахбороти тоифайи ҳазора, жамшидий ва фарскуҳий (ферузкуҳий) ва Маймания бу навъ турурким, зиёда қимматчилик ва фарокандалик турур; Меҳдиқулихон Жамшидийнинг ўғли Ҳайдарқулихон тахминан минг уйлук хонавар бирла Марчоҳ вилоятига кириб келди. Яна ҳар кун бўлак-бўлак кўчиб келаётиб турур; Қожор тарафининг аҳволотлари кўп танг бўлиб, одамлари ҳар тарафға жон ғами учун тарқалиб кетиб турур. Подшоҳи Қожор така устига лашкар юбориб эркан. Озроқ ўлжа олиб, сўнгра кўп шикаст топиб, қайтиб турур; Така жамоасининг аҳволлари ўзингизга зиёдароқ маълум турур. Санайи 1282 ҳижрий». Бу давргача бўлган 250 йил давомида Хива хонлигининг Хуросондаги шимолий ҳудудларни ўз тасарруфи остида сақлашга интилиб келгани ва Қобул, Ҳирот ҳукумати билан иттифоқдош бўлгани сабабли, мазкур ахборотнинг зарурлиги ҳақида тўхталишнинг ҳолати йўқ. Қўлимиздаги хатдан кейинги 180 Қаранг: Донесения мехтар-ага о положении в Герате и о взаимоотношениях иранцев и афганцев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 266. – 3–4-в.

73 воқеалар манзарасини тиклаш мумкин. Ахборотдан маълум бўлишича, 1866 йилга келиб, жамшидийлар аҳволи баттар оғирлашган. Қожор шоҳининг така туркманлар устига лашкар жўнатгани ва улар енгилгани, шоҳга қарашли Хуросон ерларида иқтисодий-ижтимоий аҳвол танглиги ҳам бир пайтлар Астробод каби ерларни ўз таркибига киритган Хива хонлиги учун қимматли ахборот эди. Чунончи, ушбу мавзуга оид хат билан 1854 йили Оқосий деган ахборотчи томонидан Муҳаммад Авазбек исмли амалдорга Эрон ва Афғонистон урушига Англия воситачилигида чек қўйилаётгани, Ҳиротни афғонларга беришга келишилгани ва Дўст Муҳаммадхоннинг ўғли ҳоким этиб тайинлангани 181 хабар қилинган. Машҳаддаги эронлик амалдорлар режаси ҳақида Меҳтар оғога жўнатилган 182 яна бир хат (санаси йўқ) ва бошқа бир неча ахборотлар ҳам бизга Хива хонлиги давлат аппарати хавфсизлик хизмати фаолияти яхши ташкил этилгани ва самарали фаолият олиб борганлигидан гувоҳлик беради. Афтидан, қўшин хабарчилари ҳам мавжуд бўлиб, ҳарбий амалиётлар чоғида эронлик ва бухороликларнинг ўз шоҳ ва амирига юборган хатларини қўлга туширганлар. Улардан Хуросон генерал-губернатори Ҳусом ус-салтананинг ўз шоҳига 183 , Эрон ҳарбий қўмондони Ҳасанқулихоннинг Ҳусом ус-салтанага (1852 й.) 184 , Ҳирот ҳокими Комрон шоҳни ўлдириб, ўрнига ўтирган вазири Ёрмуҳаммадхон Заҳир 181 Письмо хивинскому хану о прекращении войны между Ираном и Афганистаном с Англией, о передаче гор. Герата Афганистану, о назначении правителем Герата сына афганского короля эмира Дост-Мухаммед-хана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 275. – 1-в. 182 Қаранг: Письмо имам Джафара к мехтар-аге о намерении иранцев города Машхеда // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 247. – 1–3-в. 183 Қаранг: Приказы иранского главнокомандующего Хусам ас-салтанате в провинции Хорасан // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 253. – 1-в . 184 Қаранг: Приказы иранского главнокомандующего Хусам ас-салтанате в провинции Хорасан // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 253. – 2-в.

74 уд-давланинг Эрон қўшини қўмондонига 185 ёзган хати, Бухоро амири Тошмуҳаммад Мирохурнинг Увроқи калон ва Қози калонга 1850 йилда исён кўтарган хивалик иноқларнинг Бухорога келгани 186 ва бошқа мавзулардаги хатлар Хива хонлари архивида сақланмоқда. Ўз ўрнида архив материаллари давлат хавфсизлиги хизматлари фаолияти билан бевосита боғлиқ бирламчи тарихий манбалар ҳисобланади. Марказий мансабдор шахсларнинг навбатдагиси Шайх ул-ислом ҳисобланади. Шайхулислом кенгашда мусулмон аҳолининг ҳукмдори – хон тахтининг ўнг томонида ўтирган. Руҳонийларнинг фаолиятига бошчилик қилган ва энг юқори мартабали руҳоний ҳисобланган. Сиёсий-диний маросимлардан ташқари, ҳарбий юришларда фатво берувчи муфтилар бошлиғи, ҳарбийларни маънавий-руҳий рағбатлантирувчи руҳоний, қози аскар назоратчиси ва гоҳида бирор ҳарбий бўлинма бошлиғи сифатида қатнашган 187 . Раисларни лавозимга тайинлаш бўйича номзодларни хон тасдиғига киритган. У диний-шаръий қонунлар асосида мамлакатни бошқаришда муҳим аҳамиятга эга фаолиятни амалга оширган. Диний соҳага оид барча ҳуқуқий (фатво чиқариш), ахлоқий-тарбиявий, маданий-маънавий ишлар ва тармоқлар устидан назорат олиб борган 188 . Шу жиҳатдан мамлакат диний ҳаёти учун шайхулислом жавобгар бўлган. 185 Қаранг: Письмо Захира ад-Дауля иранскому военно начальнику о положении города Мерва // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 254. – 1–2-в. 186 Қаранг: Письмо Ташмухаммед мирахура (бухарской чиновник) к Урак Каллону и КазиКалану по вопросу приезда из Хивы восставших инаков и о захвате Ходже-Шукура // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 235. – 1-в. 187 Қаранг: Письмо Ташмухаммед мирахура (бухарской чиновник) к Урак Каллону и КазиКалану по вопросу приезда из Хивы восставших инаков и о захвате Ходже-Шукура // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 235. – 9-в. 188 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. Урганч: Хоразм, 1994. – Б. 9.

75 Хива хонлиги мусулмон мамлакати бўлса-да, давлат бошқаруви халифалик асосига кўра мутлақ диний раҳбарлик остида эмас, балки шайхулислом томонидан шариат нормаларини ҳаётга татбиқ этиш, уларнинг бажарилишини назорат қилиш усули бўйича олиб борилган. Буни эса, динни давлат ҳокимиятидан ажратишнинг кўриниши, дейиш мумкин. Саройда фаолият олиб борувчи раис жойлардаги раислар (бу ҳақда 2.3параграфда батафсил тўхталиб ўтилади) устидан раҳбарлик қилган ва назорат олиб борган. У фаолияти давомида ўзини ижобий жиҳатдан намоён этса, аълам лавозимига тайинланган 189 . Кейинги мансабдор шахс – мутавалли мансабининг мавқеи вақф ерларининг кўпайиб бориши билан ошиб борган. Бош мутавалли вақф бўйича масжид, мадрасалар фаолиятини бошқарган ва назорат қилган. Саройда хон тахтининг чап томони (тўрт ва бешинчи ўрин)да вақф ишлари ва ерлари устидан марказий бошқарувни амалга оширувчи 2 та мутаваллий жой эгаллаган. Шайбонийлар ва Аштархонийлар давлатида вақф ишларини юргизувчи Садри аъзам , яъни вақф мулки вазирлиги фаолият кўрсатган. Уларга қарашли мазоротларда эса мутаваллилар вақф ишларига жавобгар бўлганлар. Хива хонлигида садр аъзамлик вазифасини мутаваллий мансабидаги мутасаддилар бажарган. Улар хонликдаги юқори лавозимлар саналган. Уларнинг ваколатлари мамлакатдаги вақф ишлари ва вақф ерларига раҳбарлик қилиш, ерларда хўжалик ишларини юритишни таъминлаш, вақф мулки ва даромадлари рўйхатини юритиш, даромадларни назорат қилиш, харажатларни тақсимлаш ва бошқалардан иборат бўлган 190 . 189 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 236-б. 190 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 9-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 12.

76 Бош мироб , яъни мироббоши хонликда катта каналлар қазиш, уларнинг фаолиятини таъминлаш ва бош қисмини тартибга солиш, янги қурилаётган каналлар узунлиги ва кенглигини белгилаш, ҳар бир ирригация иншоотини (канал ва ҳ.к.) қуриш бўйича аниқ лойиҳалар ишлаб чиқиш ва бошқа вазифаларни амалга оширган. У сувдан фойдаланиш ишлари маҳкамасига бошчилик қилган. Хоннинг чап томонидан жой эгаллаган 191 . Табиббоши (сарвари атиббо, табиблар сарвари) бутун хонлик ҳудудида тиббий хизмат кўрсатиш фаолиятини олиб борувчи табиблар устидан умумий бошқарувни амалга оширган 3 . Шоирлар бошлиғи хонликда фаолият олиб борувчи шоирлар устидан бошқарув ва назоратни амалга оширган. Созандалар бошлиғи асосан саройда фаолият кўрсатувчи созандалар фаолиятини бошқарган. Марказий ижроия бошқарув тизимини ёритиш жараёнида янгича ёндашган ҳолда кўчманчи аҳоли бошқарувини ҳам ёритишга ҳаракат қилинди. Бинобарин, кўчманчи аҳоли бошқарувини олиб борувчи мансабдор шахслар бир вақтнинг ўзида хон маслаҳатчилари ҳисобланган. Қабила ва уруғлар хон номидан, кенгашилган ҳолда бевосита ўз вакиллари томонидан идора этилган. Улар хон томонидан лавозимга тайинланган ва лавозимидан озод этилган. Лавозимлар жамоа фикри ва хон тасдиғи асосида мерос тариқасида ўтган. Кўчманчи ўзбек қабилалари бошлиқлари, яъни юқори мансабдор шахслари «иноқ» (жами 4 та), қорақалпоқ халқларида эса «бий» деб аталган 192 . 191 Қаранг: Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 3–13-б; Огаҳий. Асарлар: 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 14–15-б; 3 Қаранг: Ўша жойда. – 47-б. 192 Қаранг: Огаҳий. Асарлар: 6 жилдлик. – Т., 1978. 5-жилд. – 39–150-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 242-б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 234.

77 Баъзи манбаларда туркманлар устидан бошқарувни юритувчи мансабдор шахс лавозимлари «бий» деб аталганлиги қайд этилади 193 . Бироқ бирор-бир тарихий-маҳаллий манбада бу фикрни тасдиқловчи маълумот учрамайди. Аксинча, туркман оқсоқоллари хон билан бевосита музокара ўтказиб, бутун халқ номидан хонга мурожаат қилиб, иш олиб борганлар. Ўз навбатида, ўз халқи билан кенгашган ҳолда иш юритганлар ва уларнинг розилиги билан бундай ваколатга эга бўлганлар 194 . Кўчманчи аҳоли бошқарув тизимида иноқ , оталиқ , бий , беклар беги лавозимлари ва унвонлари бўлган. Жумладан, кўчманчи ўзбек уруғ (қабила)лари ҳисобланган Манғит, Уйғур, Қипчоқ оталиқлари бўлган 195 . Унвонлар тизимида энг каттаси иноқ бўлиб, сўнгра оталиқ ва бий унвонлари турган. Бий хизматни уддалай борса, оталиқ ва иноқ даражасига кўтарилиши мумкин бўлган. Чунончи, XIX аср охирларига келиб бий ва оталиқ лавозимлари тугатилиб, фақат фахрий унвон сифатида сақланиб қолади. Шу ўринда келтириш ўринлики, хорижий манбаларда улар турли этник гуруҳларга қавмий лавозимлар тарзида қаралади 196 . Бу фикрга қўшилиш мумкин албатта. Бироқ баъзи хорижий адабиётларда давлат бошқарувида оталиқлар иноққа нисбатан устун турганлиги, сони турлича бўлиб келганлиги таъкидланади 5 . Бу борада айтиш лозимки, иноқиёт институти ҳам лавозим ҳам унвон бўлган. Иноқлар асосан кўчманчи ўзбеклар бошқарувини юритган. Дастлабки даврларда хон ва султонларнинг васийси ва маслаҳатчилари “оталиқ” 193 Қаранг: Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции. – М., 1969. – С. 10–11. 194 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 76-б. 195 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т.: Камалак, 1991. – 242-б. 196 Қаранг: Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. – London, 2003. – 141-p. 5 Қаранг: The Encyclopedia of Islam. Volume XII. – Leiden, 2004. – 228-p.

78 деб аталган. Оталиқ лавозимлари мавжудлиги қорақалпоқлар бошқарувида кўриш мумкин. XVIII асрнинг охирларига келиб, қўнғирот иноқлари сулоласи ҳокимиятини мустаҳкамлагунга қадар иноқ унвони (иноқият институти) ўз аҳамиятини йўқотади. XIX асрнинг иккинчи ярмига келиб, яна иноқ мавқеининг ошиши кузатилади. Уларнинг асосий ва фахрий бурчи удумга кўра «хон кўтариш» маросимида ҳозир бўлиш, хонни оқ кигизга ўтқазиб кўтариш ва тахтга ўтқазиш ҳисобланган 197 . Муҳаммад Амин иноқ (1770–1790 й.й.) ва Саййид Муҳаммад Раҳимхон (1863–1910 й.й.) ҳокимиятни бошқарган даврда қорақалпоқ (улуси) бийларини бошқариш ваколати берилган « бий » ёки « оға бий » (маҳаллий бийлар Ойдўст ва Ережеп) лавозими жорий этилади. Ундан олдинги ва кейинги даврларда эса, ушбу лавозимга ҳеч ким тайинланмайди 198 . Саййид Муҳаммадхон (1856–1864 й.й.) қорақалпоқлар маъмурий бошқарув тизимига қатор ўзгартишлар киритиб, бий лавозимидан юқори турувчи оталиқ (дастлаб 2 та, сўнгра 6 та), беклар беги (2 та), нойиб (2 та) лавозимлари жорий этилади 199 . Хонлик таркибидаги кўчманчи аҳоли ҳудудларининг марказий ижроия бошқаруви юқорида келтирилган шакл ва тартибда олиб борилган. Марказий, шунингдек ҳуқуқ-тартибот соҳасида фаолият юритувчи маҳаллий мансабдор шахслар, сарой хизматчилари хон томонидан лавозимга тайинланган ва лавозимидан озод этилган. Аксарият ҳолларда мансабдор шахслар сарой ходимлари орасидан танланган. Лавозимга тайинлашда, аввало, номзоднинг 197 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 3–13-б. 198 Қаранг: Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – С. 29; Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 182–183-б; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 131. 199 Қаранг: Ўша жойда. – 128–129-б.

79 шахсий сифатларига эътибор берилган. Одатда, бутун олий, марказий ва маҳаллий бошқарув мансаблари мерос тариқасида ўтган 200 . Таъкидлаш лозимки, баъзи манбаларда рус подшолиги мустамлакаси даврида мансабларни мерос тариқасида эгаллаш ўрта асрларга хос одат сифатида қаралгани ва унинг бекор қилинганлиги таъкидланади. Шунингдек, юқори мансабдор шахслар рус ҳукумати ва хон томонидан лавозимга тайинланганлиги қайд қилинади 201 . Бироқ шу даврда саройда фаолият кўрсатган маҳаллий тарихнавис Баёнийнинг «Шажараи Хорамзшоҳий» асарида хон бу даврда ҳам ўзи мустақил ҳолда мансабдор шахсларни лавозимга тайинлагани ва лавозимдан озод қилганлигини кўриш мумкин 202 . Одатда, ҳар бир амалдорнинг ваколатлари қатъий белгилаб қўйилган. Лавозими, унвони ва вазифасидан келиб чиққан ҳолда, пул ва натура шаклда доимий маош тайинланган. Бу ваколат хон томонидан амалга оширилган 203 . Давлат бошқарувида рағбатлантириш ҳамда жазолаш тизими амал қилган. Шундай қилиб, жамиятдаги турли соҳалар бошқаруви хон томонидан лавозимга тайинланувчи ва озод этилувчи мансабдор шахслар томонидан олиб борилган. Давлат тизимида вазири жумлат ул-мулк, меҳтар, қушбеги ва девонбегининг мавқеи юқори ва ваколатлари нисбатан кенг бўлган. Ушбу мансабдор шахслар, одатда, муайян соҳанинг бошқарувини юритсалар-да, у ёки бу қўшимча вазифаларни ҳам амалга оширганлар. 200 Қаранг: Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т., 1978. 5-жилд. – 124–150-б; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 242–258-б; Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., 1994. – 44–45-б. 201 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 235-б. 202 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 231–232-б. 203 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 203–228; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 3–13-б.

80 2.3. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари тизими, тузилиш тартиби ва фаолияти Хива хонлиги илк ташкил топган даврлардан бошлаб маъмурий-ҳудудий тузилиши ва маҳаллий бошқарувига кўра қўшни давлатлар ҳисобланган Бухоро амирлиги ва Қўқон хонлигидан фарқ қилган. Жумладан, уларда маъмурийҳудудий бирликларга нисбатан «беклик» атамаси қўлланилган. Хивада эса ўтроқ ва кўчманчи аҳоли истиқомат қилувчи маъмурий-ҳудудий бирликлар барча даврларда «вилоят», «шаҳар» ва «туман» деб юритилган. Бир вақтнинг ўзида маҳаллий бошқарув лавозимлари, яъни «ҳоким» ва «султон» мансаби номидан келиб чиққан ҳолда, дастлабки даврларда «султонлик» ва «ҳокимлик» деб ҳам юритилган.

81 Абулғозийхон, эронлик тарихчилар, рус элчилари маълумотлари ва Асфандиёр султон, Шариф Муҳаммад султон ёрлиқларида кўрганимиздек, XVI асрда маҳаллий давлат ҳокимияти марказдан бошқарилмай, чингизийларнинг ўлка тақсимоти қоидасига биноан, ҳар бир султон ўз ерига эгалик ҳуқуқини қўлга киритган. Жойларда хон (Абулғозийхон ҳатто «Нисойда подшоҳлик қилди», «Марв хони» деган иборани ишлатади) саналиб, маҳаллий давлат аппаратини вужудга келтирганлар. Ҳудудларни ўзлари тайинлаган ҳоким, кенгаш ва маҳаллий маъмурий давлат тузилмаси орқали бошқарганлар. Абулғозийнинг «Шажарайи турк» асарида ва инглиз савдогари Антони Женкинсон ўз хотираларида ёзишича, пойтахтдан узоқ Нисо, Обивард ва Марвдаги султонлар алоҳида хонлик даъвоси билан бош хон рухсатисиз Эрон ҳудудларига юришлар уюштирганлар 204 . Ўз номларидан элчилик алоқаларини йўлга қўйиб, ташқи сиёсатда мустақил иш кўрганлар 205 . Сулолавий бошқарув ёки султонликлар даврида мамлакат ҳудуди султонлар (хон сулоласи вакиллари) ўртасида султонликларга тақсимланган ва марказий ҳокимият билан келишган ҳолда идора этилган. Маҳаллий ҳокимият, яъни султонликлардаги ҳокимият ҳам умумий ҳолларда мерос тариқасида ўтган. Қўшни давлатлар билан ҳар қандай алоқа ва жанглар ҳам мустақил тарзда олиб борилган 206 . Бу ҳолат сулолавий бошқарув ўрнини ҳудудий бошқарув тизими эгаллаган даврда ҳам нисбатан сақланиб қолган. Жумладан, 204 Бухоро хони Абдуллахон Иккинчининг Хоразмга юришида айнан султонларнинг хаттиҳаракатлари сабаб бўлган. 205 Қаранг: Бекжонов И. «Етти гумбаз»дан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт. 206 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 133–143-б. Қаранг:

82 XVIII асрнинг биринчи ярмида Шоҳобод (ҳозирги Шовот) мустақил ҳолда қўшни давлатлар билан ҳарбий ҳаракатларни олиб борган 207 . Қисқача айтганда, XVI аср Хоразм хонлиги давлатчилиги учун олий ҳукмдор ҳисобланган бош хоннинг қонун чиқариш, марказий ижроия, назорат ва бош қўмондонлик ҳуқуқлари чекланган. Табиийки, бу ҳолат маҳаллий давлат бошқаруви эмас, алоҳида давлат тартибида бўлган. Манбаларда бу давр давлат бошқарувида оталиқ, ҳоким, нақиб, хазиначи, парвоначи, мирохур, божбон (муҳассили, солиқ ва ўлпон йиғувчи), мироб, ясовул, қози, раис, муфти, мутаввали, пошшаб (турма бошлиғи, жаллод), оқсоқол, чуҳра ва бошқалар хизмат қилганлиги қайд этилади 208 . Чунончи, ушбу лавозимлар хонликнинг кейинги даврида ҳам мавжуд бўлган. Султонлик даврига хос жиҳатлар шундаки, барқарорлик ҳукм сурган даврларда мамлакат хон томонидан ўғли султонларга инъом тариқасида берилган. Айрим ҳолларда битта султонлик собиқ бош хоннинг фарзандлари ихтиёрига берилган. Бир нечта маъмурий-ҳудудий бирлик бир султон томонидан идора этилиши мумкин бўлган. 1644 йилдан сўнг маҳаллий бошқарув энди бош хон томонидан тайинланган иноқлар, ер-сув ва молиявий ваколатлар оталиқлар ихтиёрига ўтган. XVIII–XIX аср биринчи ярмида вилоят ва улуслар иноқлар ҳамда бийлар томонидан бошқарилган. Валиаҳд-иноқ асосан мамлакатнинг муҳим стратегик ва катта вилоят саналувчи Ҳазораспни бошқарган. XIX аср 60-йилларидан бошлаб, то хонлик тугатилгунча маҳаллий бошқарув қобилиятли хўжалар авлоди ва хон оиласи яқинлари, шунингдек ишончли кишилар томонидан юритилди. 207 Бобожонов П., Отаев А. Хива тарихига бир назар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 13-б. 208 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII– XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 128; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т., 1978. 5-жилд. – 64-б.

83 Сулолавий бошқарув тизими ўрнини ҳудудий бошқарув тизими эгаллаган даврларга келиб, йирик маъмурий-ҳудудий бирликлар ўзаро бўлинган ҳолда, султонлар томонидан эмас, балки маҳаллий мансабдор шахс – ҳокимлар томонидан бошқарилган. Ноиблик ҳисобланган Марв вилоятига хон томонидан лавозимга тайинланадиган ва ундан озод этиладиган ноиб тайинланган. Хива таркибига киритилган Хуросон ерларига алоҳида ҳокимлар тайинлаган. Илгариги даврлар сингари то хонлик тугатилгунга қадар пойтахт ва унга туташ ҳудудлар бевосита хон томонидан бошқарилган. Ҳокимлар хон томонидан лавозимга тайинланган ва лавозимидан озод этилган. Айрим ҳолларда хонлар жойларга борганда шу ерлик аҳоли орасидан маҳаллий мансабдор шахсларни лавозимга тайинлаган, шунингдек муносибларини ўз лавозимида қолдирган ва тақдирлаган 209 . Ўз навбатида, ҳокимлар устидан қилинган арзлар хон томонидан кўриб чиқилган 210 . Анъанага кўра, жойларга ҳоким сифатида баҳодир, оталиқ, маҳрам, хўжа, девон каби мансаб ва унвон эгалари тайинланган 211 . Ҳокимларнинг ваколат доираси хон томонидан белгиланган. Уларнинг бирламчи вазифаси жойларда аҳолини бошқариш ва ўз вақтида солиқларни йиғиш ҳисобланган. Шунингдек, маъмурий, молиявий, хавфсизлик ва тартибот, судлов ва бошқа функцияларни амалга оширганлар 212 . 209 Қаранг: Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 63-б. 210 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 38. 211 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 26-б. 212 Қаранг: Гордиенко А. А. Создание советской национальной государственности в Средней Азии. – М., 1959. – С. 19; Жабборов Н. Огаҳий тарихнавис. / Муниров Қ. Шоҳид ул-иқбол // Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон: Огаҳий ҳақида мақолалар. – Қаранг:

84 Маҳаллий бошқарув органларида девон мавжуд бўлиб, ўз бюджетига эга бўлганлар. Мансабдор шахслар таъминоти мазкур бюджет ҳисобидан амалга оширилган 213 . Баъзи манбаларда маҳаллий ҳокимият органларида кам сонли маҳрам лавозимлари ҳам мавжуд бўлганлиги ҳақида маълумотлар учрайди 214 . Фикримизча, маҳрамлар фақат саройда фаолият кўрсатган ва хон маҳрами деб юритилган. Улар хон топшириқларини ижро этишган. Маҳаллий манбаларда келтирилишича, ҳокимлар қошида ёлланма қўшин ҳозир бўлган 215 . Зарур ҳолларда, хон фармонига биноан ҳоким бошчилигида ҳаракатланган 8 . Кўчманчи аҳоли ҳудудларининг барча даврлардаги ҳокимлари ҳисобланган қабила бошлиғининг ваколат доираси ўтроқ аҳоли ҳокимларининг ваколатидан фарқ қилган. Уларнинг таъсири аҳоли (масалан, қорақалпоқ улуси), қабила ёки уруғи миқёси билан чекланган 216 . Бийлар ва оқсоқоллар қабила ёки уруғ ичидаги музокараларни, ер-сув ва бошқа масалаларни ҳал этиш, одат ҳуқуқи нормалари асосида уруғнинг экзогамикаси ва ички Т.: Халқ мероси, 1999. – 126–145-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 38–51; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 71; 213 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 38. 214 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 127. 215 Қаранг: Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т., 1978. 5-жилд. – 123-б. 8 Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 242-б. 216 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 135-б.

85 левиритини бузиш, қалин тўламаслик ҳолатлари юзасидан суд ишларини юритиш ваколатига эга бўлган 217 . Кўчманчи аҳоли вакиллари ўтроқ аҳоли ҳудудлари сингари бир вақтнинг ўзида масжид-қавмлар (бир масжидга йиғилувчи аҳоли яшаш жойи)га уюшган бўлиб, этник тузилишига кўра нисбатан фарқланувчи ички бошқарув тизимлари ҳам амал қилган. Ҳар бир этник гуруҳга мансуб аҳоли, аввало, қабилани ташкил этувчи уруғларга бўлиниб уруғ бошлиқлари томонидан идора этилган. Қишлоқлар оқсоқоллар томонидан бошқарилган. Оқсоқол масжид- қавм фуқаролари томонидан сайланган ва номзоди хон тасдиғидан ўтган. Манбаларда келтирилишича, оқсоқоллар жамоат тартиботига оид ишларни ҳам амалга оширган 218 . Ўтроқ аҳоли ҳудудларида катта оқсоқол фаолият кўрсатган ва у оқсоқоллар кенгашини чақириш ваколатига эга бўлган. Кенгашда умумий аҳамиятга молик масалалар кўрилиб, бу юзасидан қарор чиқарилган. Масалан, Янги Урганчга нисбатан чоризм босқини амалга оширилаётган вақтда худди шундай Кенгаш чақирилади. Кенгаш таркибида маҳаллий аҳоли вакилларидан катта мавқега эга фуқаролар ҳам ўрин олган 219 . Айтиш жоизки, кўчманчи аҳоли ичида қуйи бошқарувни амалга оширувчи мансабдор шахслар «оқсоқол» деб юритилган. Қўшимча тарзда ҳар бир аҳоли ўз тилида уларни турлича атаган. Жумладан, туркманлар ва қорақалпоқларда улар «катхудо» дейилган. Бироқ айрим манбаларда оқсоқол 217 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 126. 218 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 652–653-б. 219 Қаранг: Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедицию 1873 года. – Т., 1882. – С. 202. Қаранг:

86 лавозими «бахши», «вакил» деб ҳам аталган, деган фикрлар қайд этилган 220 . Бу ўринда, истисно тариқасида, оқсоқол лавозимига жамоа ичида юқори обрўэътиборга эга шахслар қаторида акобир, баҳодур, бахши ва бошқалар тайинланганлиги 221 , кўчманчи халқларнинг ижтимоий тузуми чуқур ўрганилмаган ҳолда англашмовчиликка йўл қўйилган, дейиш мумкин. Умуман олганда, барча аҳоли ҳудудларида худди бугунги кундаги сингари «оқсоқол» деб юритилган. Шунингдек, бошқа бир гуруҳ манбаларда оқсоқоллар «арбоб» 222 деб ҳам келтирилган. Ушбу ҳолга аниқлик киритиш мақсадида айтиш жоизки, бу атама илгари Эрон давлати таркибида бўлган «жамшид» этник гуруҳи ичидагина оқсоқолларга нисбатан қўлланилган. Умуман олганда, бошқа барча аҳоли ҳудудларида «оқсоқол» деб юритилган. Оқсоқоллар ўз ваколати доирасида ўзаро ички низоларни ҳал этиш ҳуқуқига эга бўлган. Лекин уларнинг қарорлари мажбурлов кучига эга бўлмаган 4 . Уруғ оқсоқоллари муҳрини сақловчи ва олиб юрувчи – «муҳрдор» деб аталган 223 . Уруғлар ичидаги мансаблар ҳам мерос тариқасида ўтган бўлиб, бунинг учун албатта хон тасдиғи шарт бўлган. Туркманларда уруғ оқсоқоллари қабила оқсоқолларига, қабила оқсоқоллари эса, тўғридан-тўғри хонга бўйсунган. Бевосита хон томонидан 220 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 130; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 37. 221 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 51–52-б. 222 Қаранг: Ўша жойда. – 30-б. 4 Қаранг: Военныя действiя на Оксусе и паданiе Хивы. – М., 1875. – С. 248. 223 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 91.

87 лавозимга тайинланганлар. Шу билан бирга ички бошқарувда ўз оқсоқоллари томонидан юргизиладиган маслаҳат ҳам мавжуд эди 224 . Қорақалпоқ халқи ичида катта овулларни бий (шажара бошлиғи)лар 225 , катта овул ичидаги тузилма – коше (кўча)ларни оқсоқол ёки хон тасдиғи шарт бўлмаган кўше бийлар бошқарган 226 . Уруғлар қабилалар миқёсида қабила оқсоқоллари ҳисобланган бийлар томонидан бошқарилган. Бийлар оталиқ (уруғ бошлиғи)қа, оталиқлар эса саройда фаолият кўрсатувчи хон томонидан тайинланадиган ва бутун халқ – улус номидан иш кўрадиган беклар бегига бўйсунган 227 . Бийлар қабила ҳамда уруғ бошлиғи ҳисобланган бийларга бўлиниб, қабила аъзолари сонига қараб, сони турлича бўлган. Хусусан, қорақалпоқлар бошқаруви бўйича 16 бий фаолият кўрсатган бўлиб, 4 та бий битта оталиққа, 4 та оталиқ эса марказий аппаратдаги 2 та бекларбегига бўйсунган. Битта бекларбеги қўнғирот, иккинчиси манғитлар бошқарувини олиб борган 228 . Бий мансаби жамоа фикри ва хон тасдиғи асосида мерос тариқасида ўтган 229 . 224 Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б. 225 XIX асрнинг учинчи чорагида қорақалпоқ қабилалари бошқарувида 95 та бий фаолият юритган. 226 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 132; Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. –73–75-б; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 3–13-б. 227 Қаранг: Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 37–39-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 37. 228 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 246-б. 229 Қаранг: Обращения к хивинскому хану разных лиц о назначении на какую-либо должность // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 31. – 1–5-в; Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Қаранг:

88 Кўчманчи аҳоли ижтимоий-сиёсий ҳаётида қабила ва уруғ бийлари томонидан чақириладиган «оқсоқоллар маслаҳати», бий ва уруғ аслзодалари вакилларидан иборат «маслаҳат» фаолият кўрсатган. Овулларда овул кенгаши мавжуд бўлган 230 . Дарвоқе, маҳаллий мансабдор шахслар ҳам хонга хатлар орқали турли масалалар юзасидан мурожаат этиш ҳуқуқига эга бўлган. Масалан, Хива хонлари архиви ҳужжатларидан бирида Қозоқия улусидаги Эшниёз бий «ҳазрати хоразмшоҳ» Саййид Муҳаммадхонга ариза жўнатиб, бобоси, отаси, акаси эга бўлган бийлик мансабини ўтган йил хон (Саййид Муҳаммадхон) томонидан унга берилгани, бироқ ҳоким Ёрмуҳаммад элларни бирлаштириши Фан, 1968. – С. 125–128. 230 Қаранг: Ўша манба. – 132-б.

89 натижасида мансабсиз қолганини ва иложи бўлса, яна ўз эли ва уруғига бий қилиб тайинлашни илтимос қилганлиги қайд этилган 231 . Қуйида маҳаллий бошқарув тизимида жорий этилган маҳаллий лавозимларга оид баъзи маълумотларни келтирмоқчимиз. Пойтахт ва бошқа шаҳарларда жамоат тартиботи ва хавфсизликни таъминлаш, жиноятчиларни излаш ва маҳкумларни кўриқлаш борасида доруға, калонтор, тўқсовул ҳамда миршаблик каби лавозимлар таъсис этилган 232 . Одатда, миршаблар кечки пайт, яъни бозорлар, дўконлар, устахоналар ва шаҳар дарвозалари ёпилиши билан ўз вазифасини амалга оширишга киришган. Шу нуқтаи назардан, улар «тунги миршаблар» деб ҳам аталган. Улар суд терговидан олдин миршабхонада суриштирув ишларини олиб бориш, гумон қилинувчи ва айбланувчиларни ушлаб туриш ваколатига эга бўлган 233 . Кўп ҳолларда жамоат тартибини сақлашда қўшимча куч сифатида навкарлар ҳам жалб этилган. Айрим манбаларда хон ёрлиғига биноан лавозимга тайинланган ва озод этилган «мингбоши» ва «юзбоши» маҳаллий бошқарувни амалга оширувчи мансабдор шахслар бўлиб, ҳарбий ҳаракатлар жараёнида қўшин бошқарувига жалб этилган, деган фикрлар келтирилади 234 . Бу ўринда биз қўшин бошқаруви соҳаси ҳудудий миқёсда ҳам амалга оширилган бўлиши мумкин деган, ўз фаразимизни илгари сурамиз. 231 Қаранг: Обращения к хивинскому хану разных лиц о назначении на какую-либо должность // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 31. – 1–5-в. 232 Қаранг: Разные письма, адресованные Эмир ал-Умара, от Мир-Ахмад-хана о войне туркменов и иранцев, о положении города Герата // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 248. – 11–12-в; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 192– 193-б. 233 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 653–654-б. 234 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч: Хоразм, 1994. – 11–12-б.

90 Хон томонидан шаҳар ва катта қишлоқларга диний-ахлоқий нормаларнинг бажарилишини назорат этувчи раислар тайинланган 235 . Одатда, улар муфти ва охунлар орасидан танлаш йўли билан тайинланган. Раислар жойларда одамларнинг хатти-ҳаракатларини диний-шаърий қоидаларга мослигини текшириш, яъни мусулмон аҳолининг кундалик турмушда (уйларда) шариат қоидаларига риоя этишларини, диний анъана ва маросимларни ўтказиш тартибига риоя этилиши ёки аниқ бажарилишини назорат қилиш, масжидларда намозга келган-келмаганларни аниқлаш, отаоналарнинг болаларни мактабга жўнатишлари устидан назоратни олиб бориш, шаҳарлар тозалиги, ободончилиги ва хавфсизлигини кузатиш, йўллар ва унинг теварак-атрофини таъмирланганлик ҳолати ва савдо-сотиқ қоидаларига риоя қилинишини назорат қилиш, бозорлардаги ўлчов воситалари ва тарозиларнинг тўғрилигини текшириш, мадрасалар фаолиятини текшириш ва бошқа ваколатларни амалга оширган 236 237 . Ўз навбатида, диний-шаърий қоидаларнинг бузилиш ҳолатлари юзасидан интизомий ва жиноий жазо чораларини қўллаш ваколатига эга бўлган. Шунингдек, мулло, имом ва муфтилар кўрсатма бериб борган 238 . Раисларнинг қозилар билан яқин ҳамкорликда фаолият юритганлиги сабабли манбаларда «қози-раис», «муфти-раис» каби атамаларни учратиш 235 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 236–237-б; Тарханный ярлык хивинского хана Сеид Шах-Тимур- Бахадур-хана, выданный сыновьям Мухаммад-Надир-шейха // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 2. – 1–4-в. 236 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII– XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 128; Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 237 –11-б; 238 Қаранг: Ярлык хивинского хана Сейд- Мухаммад-Рахим-Бахадур-хана о назначении раиса и казия в городе Хазарасп // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 22а. – 1–2-в.

91 мумкин 239 . Жумладан, ҳижрий 1268 йил 15 рабиъ ул-аввал (1852 йил март)да Хонақоҳда Муҳаммад Латиф махдумнинг қози-раис ва ҳижрий 1266 йил 18 рабиъ ул-аввал (1850 йил апрел)да Қипчоқ қалъаси қози-раиси тайинлангани ҳақидаги ёрлиқлар ҳам бизгача етиб келган бўлиб, улар «қози-раис», «муфтираис» атамаси маъноларини ўрганишда муҳим манба ҳисобланади 240 . Сув хўжалиги соҳасига ушбу соҳани мукаммал билган «мироб»лар танлаб олинган. Мироблар хон томонидан тегишли ҳудуднинг маҳаллий аҳоли вакиллари орасидан суғормачилик ишларига яхши тушунадиган кишилардан тайинланган. Улар катта ва кичик миробларга бўлинган. Катта мироб сувни ташқи катта каналлар орқали, кичик мироблар эса, ички каналлар орқали сув тақсимотини амалга оширган. Сув йўллари ва иншоотларини қуриш ва таъмирлаш ишларига аҳолини сафарбар этиш каби вазифаларни бажаришган. Мироблар қишлоқларда тартиб-интизом ишларига ҳам жалб этилганлар. Чунки иқтисодининг асосини қишлоқ хўжалиги ташкил этган Хоразмда суғориш тизими ишлари қийин шароитда амалга ошиб, дарёдан каналлар тортиш, сув иншоотларини қуриш, сув тақсимоти, қазув ва қачув жараёнларининг умумхалқ ҳашари йўли билан бажарилиши каби масъулиятли иш асосан шу мироблар қўлида бўлиб, ундаги тартибот ишлари ҳам уларга юкланган эди. Шунинг учун ҳам Ҳерман Вамбери миробларни ҳуқуқтартиботчилар сифатида тилга олган. Айтиб ўтиш жоизки, қаттиқ чора кўриш, жазо бериш ваколати мироблар ихтиёрида бўлмаган. Мироб ўзини 239 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 10–11-б; Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 38. 240 Қаранг: Ярлык хивинского хана Мухаммад- Эмин-Бахадур-хана о назначении казиев и биев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 15. – 1–4-в. Қаранг:

92 ижобий жиҳатдан намоён этса, маҳаллий ҳудудларга ҳоким этиб тайинланиши мумкин бўлган 241 . Жойларда диний муассаса (масжид, мадраса, қабристон)лар ва мансабдор шахслар фаолияти билан боғлиқ ишларни юритувчи мутаваллийлар ҳам фаолият кўрсатган. Вақф ерларнинг кўпайиб бориши билан мутаваллий мансабининг мавқеи ҳам ошиб борган 242 . У вақф ерларни тақсимловчи, назорат қилувчи ва ижарадор амалдор шахс ҳисобланган 243 . Улар ҳар бир масжид- қавмда масжид, мадраса ва қабристонга қарашли ер хўжалиги ишлари билан шуғулланган, улардан тушган даромад рўйхатини юритган ва уларни тақсимлаган 244 . Солиқ йиғувчилар оддий ижрочилар ва уларга бошчилик қилувчиларга бўлинган. Шаҳарларда солиқларни йиғиш учун алоҳида шахслар тайинланган. Имомлар диний раҳбар сифатида ҳар бир масжидларга бириктирилиб қўйилган, улар намозни бошқариб турганлар. Муллалар оддий руҳонийлар бўлиб, масжид мактабларида ёшларга таълим беришган 245 . Маҳаллий-маъмурий ҳокимият тизимида фаолият кўрсатувчи мансабдор шахслар вазифасига мувофиқ тарзда алоҳида унвонлар билан тақдирлаб борилган. Кўп ҳолларда ушбу унвонлар фахрий унвон сифатида намоён бўлган. 241 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII– XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 127–128; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 242-б. 242 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 9-б. 243 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 12. 244 Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 53–54-б. 245 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 10–11-б.

93 Бундан ташқари, жамоат арбоблари белгиланган унвонлар билан тақдирланганлар 246 . Маълумот ўрнида архив материлларига таянган ҳолда айтиб ўтиш жоизки, жойларда кўнгилли фуқароларнинг жамоат тартиботини сақлаш борасида халққа озор етказган бир нечта ўғрини ушлаб келиш ҳақида хон олдида ўз хоҳиши билан мажбурият олганлиги ҳолати учрайди 247 . Бу ҳолни эса, жамоат тартиботини таъминлашда фуқаролар ҳам жонбозлик кўрсатиши, дейиш мумкин. Хулоса сифатида айтганда, Хива хонлигида маҳаллий бошқарув тизими изчил амал қилган. XVI асрда маҳаллий давлат аппаратлари марказдан мустақил фаолият юритган. Мамлакат умумий бошқаруви нуқтаи назаридан марказ ва ҳудудлар ўртасидаги муносабатлар келишув ва кенгашлар асосида олиб борилган. Марказлашган давлат бошқаруви жорий этилгач, маҳаллий бошқарув тизими хон томонидан шакллантирилган. Жойларда маҳаллий мансабдор шахслар фаолият юритган. Муҳим аҳамиятга эга соҳалар бўйича фаолият юритувчи маҳаллий амалдорлар бевосита хон томонидан лавозимга тайинланган. 2.4. Хива хонлигининг судлов ва қўшин тизими Хива хонлиги суд тизими ташкил этилиши, тузилиши ва ваколат доираси бўйича Ўрта Осиё хонликлари судлов ҳокимиятига ўхшаш бўлган. Давлатчиликнинг муҳим тармоғи бўлган суд тизими, унинг шаклланиши, 246 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 649–650-б. 247 Қаранг: Обязательство группа людей перед Хивинским ханом о том, что они будут искать воров и представят их хану. Документ оформлен в канцелярии военного казия (кази аскара) // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 598. – 1-в. Қаранг:

94 тараққиёти ва ҳолати жамиятнинг сиёсий, ижтимоий, иқтисодий ва маданиймаърифий юксалиш даражаси билан белгиланган. Тарихий манбалар ва архив ҳужжатларида Хива хонлигининг турли даврлардаги ҳарбий салоҳияти ва қўшин тузилиши ҳақида жуда кўп маълумотлар бўлса-да, бу мавзу махсус тадқиқ этилмаган. XVI–XX аср биринчи чораги давомида, аниқроғи, 1920 йили Хива хонлиги тугатилиб, шўро ҳукумати ўрнатилгандан кейинги 1929 йилгача ҳам Хоразмда суд тизими мусулмон дини аҳкомларига суянган ислом ҳуқуқшунослиги асосида фуқаролик ва жиноят ишларини кўрувчи шариат қозилари томонидан амалга оширилди. Шуни қайд этиш лозимки, хонликда суд тизими ихтисослаштирилган тизимга эга бўлган. Суд тизими ваколат доираси ва фаолият шаклига кўра, жойлардаги қуйи шаҳар (туман) фуқаролик ва жиноят ишлари билан шуғулланувчи қози судлари, қози судлар устидан бошқарув ва назорати билан шуғулланувчи қозикалон, сарой марказий ҳарбий суди ҳамда сиёсий, ўта оғир ва мансабдор шахсларга оид жиноятларни кўрувчи хон судидан ташкил топган. Суд тизимини таҳлилий ўрганиш асносида унда жиддий ўзгаришлар кузатилмаган, дейиш мумкин. Чунончи, тизимда ўрта асрларга хос хусусиятлар сақланиб қолган. Жумладан, маҳаллий тарихнавис Муҳаммад Юсуф Баёний томонидан келтирилган маълумотларга кўра, хон суди хонлик тугатилгунга қадар ўз ваколатини тўла амалга оширган 248 . Жойлардаги қози судлар (ислом судлари, шариат судлари) ҳам то хонлик тугатилгунга қадар фаолият олиб борган. 248 Баёний. ШажараиХоразмшоҳий. – Т., 1991. – 233–266-б.

95 Соҳада рус подшолиги мустамлакачилиги даврига келиб хонликнинг ҳуқуқ тизимига ўзгартишлар киритилиши билан ҳамоҳанг тарзда баъзи ўзгартишлар амалга оширилган. Бу ҳолат рус давлати босқини натижасида имзоланган икки томонлама шартномада ҳам ўз аксини топган. Шу аснода қози судларнинг ваколат доираси нисбатан ўзгарган. Ушбу бобнинг биринчи параграфида хоннинг ваколатларини ёритиш баробарида олий суд ҳокимияти тўғрисида умумий маълумотлар келтирилди. Жумладан, М. Йўлдошевнинг «Хива хонлиги мутлақ давлат бўлгани учун олий суд ҳокимияти хон ихтиёрида бўлса-да, бироқ шунга қарамай, қози калон ҳам бор эди» 249 деган фикри кўриб чиқилган эди. Бу ўринда шу фикрни илгари сурамизки, ислом аҳкомига суянган олий суд ҳокимияти расман ҳеч қачон хон қўлида бўлган эмас. Мутлақ ҳокимлик имтиёзларидан фойдаланган хон фақат олий жазо ҳисобланган ўлим жазосига оид ҳукмларни миллат отаси сифатида кўриб чиққан ва унга ўзгартишлар киритиш ҳуқуқига, қозиларнинг муҳим ишлар юзасидан ҳукмларини тасдиқлаш ваколатига эга бўлган. Демак, суд тизимида олий ҳокимият адолатлилик тамойилининг назоратини юритиш учунгина хонга тегишли бўлган. Шариатга асосланган мамлакат суд тизими бошқаруви, жазолар ва уларнинг ижро этилиши назоратини қозикалон юритган. Бу борада, суд тизими олий ва марказий бошқарув органларидан мустақил фаолият юритган, давлат ҳокимиятининг алоҳида тармоғи бўлган, деган хулосага келиш мумкин. Хон раислик қилувчи олий ва марказий мансабдор шахслардан иборат «хон суди» манбаларда турлича ном остида қайд этилади. Жумладан, «хон бошлиқ амалдорлар суди» деб ҳам аталади 2 . Мазкур судда сиёсий жиноятлар, 249 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 279–280-б. 2 Военныя действiяна Оксусе и паданiе Хивы. – М., 1875. – С. 141. Қаранг:

96 умуман давлат ва жамиятга қарши, шунингдек шариатни қўпол тарзда бузиш билан боғлиқ оғир ва ўта оғир жиноятлар кўриб чиқилган. Бундан ташқари, унда олий ва марказий бошқарув амалдорларининг ҳуқуқбузарлик ва жиноят содир этиш ҳоллари ҳам муҳокама қилинган ва ҳукм чиқарилган. Диссертациянинг 2-боби 1-параграфида кўрсатилган саройда арз сўраш «девон маҳкамаси»да амалга оширилиб, унда қозикалон, муфти ҳам қатнашган ва хон ҳукмини расмийлаштирганлар. У очиқ тартибда иш олиб борган. Фуқароларнинг арзи юзасидан хон амри дарҳол чиқарилган ва ижро этилган 250 . Арз-дод жараёнида айбдорга нисбатан жазо тайинлашда унинг молиявий аҳволи, ижтимоий мавқеи ҳамда етказилган зиён натижасида келиб чиққан оқибат асос қилиб олинган. Ишнинг натижалари бўйича ҳукм хон томонидан чиқарилган. Одатда, амалдорлар томонидан илгари сурилган хулоса асосида чиқарилган фатвога таяниб қилинган ҳукм хон иштирокида ижро этилган. Тарихчилар ёзиб қолдирган арз-дод сўраш, ҳатто фуқаролик масалаларини жойлардаги қозилардек кўриб чиқиш хон учун мусулмон миллати ва халқ отаси сифатида одилликни амалда кўрсатиш мажбурияти юзасидан амалга ошган. Бу мутлақ ҳоким хонларнинг худо ва халқ олдидаги бурчи ва адолатпарварлик шиори остида адо этадиган вазифаси бўлган. Албатта, бу хон ва саройдаги суд тизимига алоқадор шахслар идора этувчи «олий суд» дегани эмас. Гуноҳкорнинг айби исботлангач, хон томонидан чиқариладиган олий жазо ҳам ана шу омиллар билан изоҳланади. Огаҳий, Баёний, Комёб каби тарихчилар масаланинг айнан ана шу жиҳатлари юзасидан воқеанинг шаръийлигини ҳам қайд қилишган. Манбаларда олий жазо – ўлим жазоси тўғрисидаги ҳукмни фақат Хива хонлари чиқариши ҳақида ёзиб, бунда бирон ҳуқуқий асос ва ҳужжатни далил сифатида келтирмайди. Тарихий асарларда хоннинг у ёки бу шахсни ўлимга ҳукм қилгани ёки олий жазо ижро этилаётган пайтда шахсан қатнашиши 250 Баёний. ШажараиХоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б.

97 ҳақидаги ҳикояларга асосланиб хулоса чиқарилган. Аммо, ўша тарихий маълумотлар битта асар эмас, бир неча ўтмиш муаллифлари маълумотларига қиёслаб ўрганилса ҳамда мусулмон ҳукмдорларнинг ҳеч қачон қозилар қарори билан айби исботланмаган, муфтилар фатвосига кўра шариат мезонига хилоф иши қораланмаган фуқаронинг қонини тўкмаслиги мантиқидан келиб чиқсак, айтиш жоизки, хон бу ўринда фақат қозилар ҳукмини жиноятнинг жазосиз қолмаслигини намойиш этувчи халқ ғамхўри сифатида шахсан эълон қилади. Энг қалтис вазиятларда ҳам ўлим жазоси ёки афв этиш тўғрисида қарорни бамаслаҳат қабул қилади. Шундай экан, бирламчи манбалар асосида ушбу масалага ойдинлик киритиш зарур. Абулғозийхон бу борада, шундай дейди: «Аванишхоннинг кичик ўғли Али султон қўлида тоғ бўйиндаги Нисой ва Обивард, сув бўйиндаги Урганж, Ҳазорасп, Кот эди. Шу икки юртдаги тўра ва қоранинг ихтиёри Али султон қўлида эди... Одил сиёсатли ...Али султоннинг чуҳраси бировнинг полизидан икки қовун олди. Эгаси султонга арз қилди. Султон шул ерда бир катта ёғочни кўмдириб, чуҳрани остириб, жони чиққандан сўнг кесиб турур» 251 . 1842 йил Хивага келган Эрон элчиси Муҳаммад Алихон Ғафур ўз хотираларида қуйидагиларни ёзади: «Хон ҳазрат (Оллоқулихон) салтанат ишларида шундай тартиб-интизом ўрнатганки, ундан ортиғини тасаввур ҳам қилиб бўлмайди... Хоразмга чет юртдан кўчиб келган бир киши кимнингдир ерда қолдириб кетган белбоғини эгаси кўрса топиб олар, деган ўйда дарахт шохига илиб қўйибди. Белбоғ эгаси белбоғини ўз ўрнида кўрмагач, хонга шикоят қилибди. Ҳалиги одам бўлган воқеанинг ҳақиқатини гапириб берибди. 251 Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 146-б. Қаранг:

98 Хон «бировнинг молига рухсатсиз тегдинг» деган айб билан унинг қўлини кесишга буйруқ берибди... Ҳиротдан кўчириб олиб келинган жамшидий элидан биттаси ўғирлик билан ушланибди. Хон ҳазрат биринчи гал уни огоҳлантириш билан чекланибди. Анча вақт ўтиб, ўша одам яна ўғирлик қилибди. Хон иккинчи гал эса уни ўлимга ҳукм қилибди» 252 . Огаҳий, Комёб, Баёний каби тарихнавислар 1855 йили Абдуллахон томонидан ваҳшиёна тарзда ўлдирилган Бекниёз девонбегининг жазоланиши 252 Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 43–44-б.

99 сабабларини турлича кўрсатган. Улардан фақат Огаҳийгина унинг қуйидаги ҳуқуқий томонини ёзиб қолдирган: «Бекниёз девонбегининг оғир жинояти тасдиқлангач, хон ҳазратлари шариатга мувофиқ уни замбаракнинг оғзига тиқиб, отиб ташлашга фармон бердилар». Комёбнинг маълум қилишича, 1856 йили Саййид Муҳаммадхон икки нафар тўразода ўлимига сабаб бўлган Ёқуб меҳтарни шаҳзодалар, яъни Оллоҳнинг ердаги ўринбосарлари қонини тўкишда айблаб яқинлари билан бирга қатл эттиради 253 . 1862 йили Хивага келган Ҳерман Вамберининг шаҳар марказида човдур қароқчиларининг ибрат учун жазоланиш манзарасини даҳшатли бир тарзда таърифлагани маълум. Бироқ европалик китобхонда нотўғри тушунча ҳосил бўлмаслиги учун Ҳ. Вамбери шахсан Саййид Муҳаммадхон иштирок этган бу ўрта аср жазолаш жараёни ўтган йил човдурларнинг хоразмлик савдогарларни бундан ҳам баттар равишда ўлдириб, молларини талагани учун қасос тарзида амалга ошганини таъкидлаш билан хон ҳукми адолатли бўлганига урғу беради. Юқоридаги мисолларда кўрганимиздек, жиноятчиларни жазолашда шариат қонунлари асосида айблов ҳамда ўз айбига иқрорлик бўйича ҳукм чиқарилган. Бу қоидани яхши тушунмаган элчи Г. Данилевский «Қозилик ишлари ва ижроия ҳокимият хоннинг ўз қўлидадир. Барча даъво ишлари ва жиноят ишлари ҳеч бир босқичдан ўтмасдан, тўппа-тўғри хоннинг ўзига келиб тушади. Хон бу ишларни ҳамиша оғзаки ҳал қилади ва бу ишлар қонунлар асосида эмас, балки хоннинг ўз хоҳишига қараб ёки ўзларига дахлдор шахсларнинг ишларида қатнашган маҳрамларнинг таъсири билан ҳал қилинади» 254 қабилидаги асоссиз маълумотни ҳавола этади. Бу билан Оллоқулихон даврида Хивага келган рус элчиси Г. Данилевский фуқаролар 253 Қаранг: Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 65-б.

100 даъво ишларининг адолатли бўлишини таъминлаш мақсадида, мусулмон ҳукмдорларнинг девон (арзхона)да шахсан ҳозир бўлиб, халқ додига етиш асосларини назарга илмай, шарқ ўлкаларида «қонунсизлик ҳукмронлиги»ни кўрсатмоқчи бўлган. Юқоридаги маълумотлар орқали эса, бутунлай бошқача манзаранинг гувоҳи бўлиш мумкин. Хон сарой судининг раиси сифатида жиноят ишларини кўришдан ташқари, ўз ваколати доирасида мансабдор шахсларга нисбатан интизомий жазо чоралари (масалан, қамчи уриш) қўлланувчи ҳолатлар юзасидан якка тартибда буйруқ чиқарган 255 . Олий инстанция суди ҳисобланган хон судидан сўнг қози калон, яъни катта қози (бош қози) ва қози урду (қози ўрда, қози аскар, қозийи аскар) фаолият кўрсатган. Суд тизимида хондан кейинги ўринни фуқароларнинг даъволари ва низолари ҳамда жиноят ишлари билан шуғулланувчи қозикалон ва ҳарбий соҳага оид ишларни кўрувчи қози урду эгаллаган. Қозикалон бутун хонлик миқёсида қозилар фаолияти устидан бошқарувни амалга оширган. Қозилар чиқарган ҳукмларни бекор қилиш ёки хон тасдиғидан ўтказиш, кўрсатмалар бериш ҳуқуқига эга бўлган 256 . Ўз ваколати доирасида жиноят ва фуқаролик ишларини кўрган 257 . Ер-мулк, қарз 254 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 228-б. 255 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 11–16-б. 256 Қаранг: Указания в кази калана казию по вопросам взыскания никахана и тарикана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 609. – 1–2-в. 257 Қаранг: Мазхар. Оригинальные исковые заявления // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 581. – 1–9-в; Ибра. Документы, подтверждающие отказ от своих претензий // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 583. – 1–3-в; Сиджил – решения казия о предъявлении иска по

101 тилхати каби ҳужжатларга ўз муҳрини босган. Никоҳ ҳужжатларидан тортиб то хон ва бошқа амалдорлар томонидан чиқарилган ҳужжатларни муҳр босиш йўли билан тасдиқлаган 258 . Иккиламчи манбаларда қози урдулар ҳам айрим ҳолларда фуқаролик ишларига жалб этилганлар, деган маълумотни учратиш мумкин 259 . Бу борада айтиш керакки, қози аскар ёки қози урду ҳарбий суд ишларини амалга оширган. Тасодифий ёки бахтсиз ҳодисалар тўғрисида ҳукм чиқариш ҳам унинг зиммасида бўлган 260 . Бундан ташқари, унинг ҳузурида мамлакатда ҳуқуқтартиботни таъминлаш юзасидан кўнгилли фуқаролар томонидан жиноятчиларни ушлаб келтиришга оид мажбурият ҳам расмийлаштирилган (2.2-параграфга қаранг) 261 . Айтиш жоизки, қози калон ва қози аскар ўз фаолиятида юқори мартабали руҳоний, қозилик соҳасидаги фаолиятга бошчилик қилувчи, ҳарбий шароитда шариат меъёрларининг бажарилиши юзасидан масъул ва қози аскар назоратчиси ҳисобланувчи шайхулислом билан ҳамкорликда иш юритишган. возмещению убытков за покупку украденной вещи. Сиджил оформлен в канцелярии казия // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 602. – 1-в. 258 Қаранг: Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 29. 259 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. Урганч, 1994. – 10–11-б. 260 Қаранг: Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 61-б. 261 Қаранг: Обязательство группа людей перед Хивинским ханом о том, что они будут искать воров и представят их хану. Документ оформлен в канцелярии военного казия (кази аскара) // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 598. – 1-в. Қаранг:

102 Давлат бошқарувида юқори мавқега эга бўлишган 262 . Олий жазо тайинлашга оид ҳукм чиқариш ва уни хон тасдиғига киритиш ваколатини амалга оширганлар. Қози аскар ўзининг махсус аскарларига эга бўлиб, қўшни давлатлар ҳақида маълумот тўплаган. Ҳарбий сафарларда хон билан бирга иштирок этган. Қозикалон қошида маҳкама (қозихона) ташкил этилган. Унда кам сонли мирза (котиб)лар фаолият кўрсатган. Қозикалондан сўнг суд тизимида мансаб даражасига кўра аълам, муфти ва мударрислар турган. Улар саройда ўрин эгаллаган бўлиб, диний қонун-қоидалар ва тартиблар тўғрисида фикр билдириш ҳуқуқига эга бўлган. Аълам муфтилар бошлиғи ҳисобланиб, вазифаси фатволарда келтириладиган шариат ривоятларини текшириш ва уларнинг асл нусхаларга мослигини аниқлаш, сўнг ўз муҳри билан тасдиқлашдан иборат бўлган. Муфтилар шариат бўйича турли ишлар юзасидан фатво чиқарган. Беш нафар муфти айнан саройда фаолият кўрсатган. Саройда мударрислар, яъни илоҳиёт фанларидан мадрасаларда дарс берувчи ўқитувчилар фаолият юритган. Улар диний таълимотнинг етук мутахассислари ҳисобланган. Қуйи суд тизими ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ҳудудларида бир мунча фарқ қилган. Кўчманчи аҳоли орасида маҳаллий суд ишларини олиб боришда 262 Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 18– 21-б.

103 жамоатчилик фикри катта аҳамиятга эга бўлган. Одат ҳуқуқига кўра, бутун аҳоли номидан иш кўрувчи бий бир вақтнинг ўзида ҳам ҳоким, ҳам қози вазифасини бажарган. Оқсоқоллар ҳам ўз ваколати доирасида, одат нормаларига асосланган ҳолда, суд ишларини амалга оширган. Кўчманчи аҳоли ҳудудлари Хива таркибига киритилган даврдан эътиборан, улар ҳаётида шариат асосида иш юритувчи қози судлари ҳам жорий этилган. Натижада қозилар кўчманчи аҳоли ўртасида уруғ ва қабила оқсоқоллари қаторида суд ишларини иш олиб борган. Шундай бўлса-да, туркман, қорақалпоқ ва қозоқ халқлари ўртасидаги ишлар аксарият ҳолларда оқсоқоллар томонидан одат бўйича ҳал этилган 263 . Мустамлака даврига қадар одат ҳуқуқи асосида жамоатчилик судлари томонидан жиноий ва фуқаровий ишларни кўриб чиқиш тартиби бир хил бўлган. Барча ишлар жабрланувчининг аризаси асосида кўриб чиқилган. Суд жараёнида қасам ичиш, гувоҳлар ва далиллар талаб этилган. Моддий жавобгарлик ягона жазо чораси ҳисобланган ва жабрланувчига маълум миқдорга тўлов ажратилган. Фуқаровий даъволар асосан қалин пули, мерос никоҳдан ажрашиш каби оилавий муносабатлардан келиб чиқувчи, шунингдек ер ва сувдан фойдаланишга оид низолардан иборат бўлган. Кўчманчи аҳоли қабилаларда доимий фаолият юритувчи халқ судлар мавжуд бўлмаган. Фуқаровий даъволар ва арзлар кўп ҳолларда ҳар сафар янгидан сайланувчи халқнинг ишончли вакиллари, фахрий шахслар (ёшулли, 263 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 38, 96. Қаранг:

104 оқсоқол, катхудо) ёки қозилар томонидан кўриб чиқилган 264 . Фахрий шахслар йиғини «мажлис» ёки «маслаҳат» деб аталган. Маслаҳатнинг йиғилиш вақти ва жойи белгиланмаган. Одатда, маслаҳатлар очиқ жойларда, масжид ёки овулнинг фахрий аъзоларидан бирининг ўтови олдида ўтказилган. Иш кўриб чиқилаётган вақтда манфаатдор томонлар ва уларнинг гувоҳлари, шунингдек ихтиёрий хоҳловчилар қатнашган. Суд жараёни оғзаки тарзда ўтказилган. Маслаҳатда асосан томонларни яраштиришга ҳаракат қилинган. Суд қарорига кўра фақат қози муҳри билан тасдиқланадиган 2 та расмий ҳужжат, яъни сиджил хати ва талоқ хати берилган 265 . Агар бир томон ишнинг яраштирув (ярашиқ) билан тугашини истамаса қозига мурожаат этган. Ҳакамлик судларида томонлардан бири норози бўлса, ҳукм чиқарилмаган. Қозилар томонидан иш кўрилаётганда жавобгарнинг иштироки шарт бўлган. Агар жавобгар ҳукмдан норози бўлмаса, уни ижро этиш учун келтирилган. Шариатда қозилар жавобгарнинг иштирокисиз ишни кўриш мумкин бўлса-да, амалда унинг иштирокини таъминлашга ҳаракат қилинган. Мобода томонлардан бири қозининг қарорини адолатсиз деган тўхтамга келса, бошқа қозига мурожаат этган. У ишни ва олдинги ҳукмни ҳар томонлама ўрганиб, арз асосли бўлса, ишни қайта кўриб чиққан. Иккинчи қози томонидан чиқарилган ҳукм тугал қарор ҳисобланган. Агар унинг ҳукми юзасидан норозилик юзага келса, шариат қонунларини шарҳловчи муфтиларга мурожаат қилинган. 264 Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 50. 265 Қаранг: Ўша манба. – 51-б. 2 Ўша манба. – 67-б.

105 Хонлик рус подшолиги томонидан босиб олингандан кейинги давр мустамлака бошқарув органлари таъсирида маслаҳатлар, яъни ҳакамлик судларида ишларни кўриб чиқиш тартиби ўзгариши билан характерланади. Барча туркман қабилаларида суд ишларини юритишни бирхиллаштириш мақсадида халқ судларини ташкилий жиҳатига аралашилади. Ўзгаришлар натижасида қози судларининг шакли ўзгартирилади. Қозилар ваколати қисқартирилгунга қадар ҳакамлик судлари эксперт даражасида иш юритади. Жумладан, Каспий орти вилоятида суд тизими қуйидаги тартибда белгиланган: 1) овул судлари (Ашхобод уезди), 2) уезд ва приставлик судлари, 3) қоризлик суди (Ашхобод уезди), 4) халқ судларининг фавқулодда съезди 2 . Халқ судлари оммавий овоз бериш йўли билан сайланган. Фавқулодда судлар ва қориз судлари ҳудудий бошлиқлар томонидан танлаб олиш йўли билан шакллантирилган. Овул ва приставлик халқ судлари уезд ва приставлик бошқармаси қошида тузилган. Овул судларининг қарори устидан шикоят апелляцион тартибда халқ судларининг фавқулодда сеъздида қўриб чиқилган. У ҳар йилнинг июн-декабр ойларида чақирилган. Таркиби турли қабилалар судлари аъзоларидан иборат бўлган. Халқ судларининг қаттиқ жазо чораларини тайинлаш ҳуқуқи берилмаган. Уларнинг одатдан келиб чиққан ҳолда овул жамоасидан ҳайдаш қоидаси бу даврда ҳам амалда бўлган. Мустамлака даврида қаттиқ жазо чораларини бекор қилиш, Қуръони Карим билан қасам ичиш, судлар томонидан ҳукмларнинг ёзиб борилиши ҳамда нусхасини бериш каби қоидалар ўрнатилади. Ўтроқ аҳоли ҳудудларида суд ишлари мустақил ҳолда қозилар томонидан ва хон номидан юритилган. Қозилар ҳудудий тегишлилик бўйича фаолият олиб борган ва ўз фаолияти давомида пойтахт қозиси (қозикалон)га бўйсунган. Баъзи манбаларда келтирилишича, ҳар бир шаҳарда 2 тадан қози фаолият Қаранг:

106 кўрсатган. Фикримизча эса, маҳаллий-ҳудудий бирликларда, яъни ҳар бир шаҳар ва туманда биттадан қози фаолият кўрсатган. Қози ўз ваколати доирасида қийматидан қатъи назар, фуқаролик ишларини кўриб чиқиш ва ҳал этиш, жиноят ишлари бўйича айбланувчига 100 дарра уришга ҳукм қилиши мумкин бўлган. Баъзи ҳолларда айбдорни жазолаш, қозилар ҳукми хон кўрсатмасига асосланган. Қозилар шариат асосида олий жазо бериш ҳуқуқига эга бўлишган. Бироқ юқорида келтирилганидек, шароитга қараб (жиноятчининг ўлим жазосига оид ҳукм юзасидан олий ҳукмдорга арзи борлиги ёки жабрланувчи томоннинг илтимосига биноан) унинг ижроси хон ҳукмига ҳавола этилган. Айблов ишлари дастлаб қозилар томонидан ўрганилиб, улар тавсияси билан қозикалонга юборилган. Жиноятчини ҳибсга олиш қози ҳукми билан амалга ошган.

107 Айрим манбаларда шариат бўйича қозилар томонидан чиқарилган қарор аппеляция тартибида кўриб чиқилмаган, дея фикр билдирилади 266 . Бироқ ўта муҳим ва муаммоли ишларни қозилар тақдимига биноан олий судлар кўриб чиққанлиги, хоннинг ҳар қандай ишлар ва мансабдор шахслар устидан фуқаро арз-додини эшитиши ҳамда алоҳида қарор чиқарганлиги, ушбу фикрни баҳсли дейишга асос бўлади. Қозилар судлов фаолиятини амалга оширишдан ташқари, нотариал ишларни ҳам амалга оширган. Муайян ҳудудда яшовчи аҳолининг диний ва мулкий ишларини кўриб чиққан. Улар қуйидаги нотариал функцияларни амалга оширганлар: мол-мулк сотиш ва сотиб олиш, меросни тақсимлаш, битим ва тилхатларни муҳр босиш йўли билан тасдиқлаш ва бекор қилиш, васийлар ва ҳомийларни тайинлаш ва ҳ.к. Шунингдек, васиятларнинг бажарилиши ва вақф мулки билан боғлиқ ишларни назорат қилганлар. Қарор ижросини таъминлаш юзасидан чоралар кўрганлар 267 . Одатда, қозилар эрталаб бомдод намозидан сўнг кечга қадар қозихонада ишларини кўриб чиққан ва турли ҳужжатларни тасдиқлаган 268 . 266 Қаранг: Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 38. 267 Қаранг: Вакалат. Доверенности, оформленные в канцелярии казий // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 584. – 1–28-в; Тамлик. Документ, оформленный в канцелярии хана, о собственности // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 588. – 1–9-в; Документы оформленные в канцелярии казия, о разводах и венчании // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 589. – 1–3-в; Документы, оформленные в канцелярии казия, о продаже рабов и рабынь // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 590. – 1–2-в; 268 Қаранг: Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 44.

108 Суд муҳокамаси жараёни тартиби қуйидагича бўлган: 1) арз билан танишиб чиқиш; 2) томонлар ва шоҳид (гувоҳ)ларнинг гувоҳлиги (кўрсатмалари)ни эшитиш; 3) тўхтамга келиш ва муфти томонидан фатво ёзиш (ривоят тузиш); 4) мақбул бўлган ривоят асосида ҳукм чиқариш. Суд жараёни жабрланувчи ва унинг яқин қариндошлари томонидан берилган арз, шунингдек масъул мансабдор шахслар томонидан аниқланган ҳолатларга асосан кўриб чиқилган. Жабрланувчи ўз даъвосини қайтиб олиш ва айбдорни авф этишни сўраш йўли билан ҳукм ижросини бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлган 269 . Суд жараёни якуни юзасидан (жиноят ёки фуқаролик ишлари бўйича) ҳукм ёки қарор чиқарилган. Қозиларнинг лавозимга тайинланиши ва ундан озод этилиши ўзига хос хусусиятга эга бўлган. Қозилар қозикалон тавсияси асосида бевосита хон ҳукми билан лавозимга тайинланган ва лавозимдан озод этилган. Қозикалон ўз ваколати доирасида қозиларни мансабга тайинлаш ишларини хон тасдиғига киритган. Масалан, Ўзбекистон Марказий Давлат архивида сақланувчи бир ҳужжат бу фикримиз далили сифатида хизмат қилади. У 1813 йили қозилар авлодидан бўлган шахснинг Муҳаммад Раҳимхон Биринчига йўлланган аризаси ҳисобланади. Ушбу аризада ёзилишича, унинг аждоди Муҳаммад Амин иноқ ва Элтузархон даврларида қози, ноиб ва раис бўлганлар. Энди эса, бу ишда узилиш рўй берган. Шу сабабли, аризачи ўзини қозилик лавозимига тайин этишни хондан илтимос қилади 270 . Хива хонлари архивидаги яна бир ёрлиқ эса, 269 Қаранг: Зоҳидов С. Ф., Нуржонов К. Феруз ҳақида ривоятлар. – Урганч, 1994. – 7–10-б. 270 Қаранг: Ярлык хивинского хана Сейд Асфандияр-Бахадура о назначении домуллье ишан махсума на должность раиса в город Ургенч // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 26. – 4–5-в. Қаранг

109 Саййид Исфандиёрхон томонидан Мулло Махсум исмли кишининг Урганж шаҳрида шерикликда раис ва қози этиб тайинланиши муносабати билан 1908 йили берилган 271 . Демак, қози мансабига бир, яъни шу оила вакиллари тайинланган 272 . Кўчманчи аҳоли ҳудудларида эса қозиларни лавозимга тайинлаш ва ундан озод этиш ваколати оғалар кенгаши ваколатига тегишли бўлган 273 . Қозилик лавозимига тайинланиши мумкин бўлган номзодларга қўйилган талабларга кўра, улар олий мадрасаларни тугатган бўлиши ва шариат нормаларини яхши билиши лозим бўлган. Кўп ҳолларда қозилик мансаби муфтилар ҳисобига тўлдирилган. Бунда уларнинг суд иши ва ҳужжатларини юритишга оид тажрибаси инобатга олинган. Қозилар қошида муфти, қози «нўйисандаси» деб аталувчи хат ёзувчи, яъни котиб лавозимлари жорий этилган. Суд ишларини олиб боришда муфтилар муҳим ўрин тутган. Улар дастлаб иш бўйича шариатдан кўчирма, яъни суд ишларини ҳал қилиш йўллари, усулларини акс эттирувчи ривоят тузганлар, сўнгра иш қози томонидан кўриб чиқилган. Бошқача айтганда, муфтилар фатво бериш, шариат асосида муайян кўрилаётган ишга якуний ҳукм тайёрлаш юзасидан ҳуқуқий хулоса ва ҳукм чиқариш ишлари билан шуғулланган. Кўчманчи аҳоли қозиларининг ёрдамчиси лавозимида овул мулласи фаолият кўрсатган. У наториал функцияларни, хусусан никоҳ (нике қию) ва 271 Қаранг: Ярлык хивинского хана Сейд Асфандияр-Бахадура о назначении домуллье ишан махсума на должность раиса в город Ургенч // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 26. – 1-в. 272 Қаранг: Каримов Э. Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – С. 29. 273 : Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 69–71-б. Қаранг

110 ажрашиш ҳолатларини қайд этиб, ҳужжатнинг бир нусхаси манфаатдор шахсларга бериб борилишига масъул бўлган 274 . Хонликда суд ишлари одат ҳамда шариат қонунлари асосида юритилган. Шу аснода суд ҳокимиятида ишловчи барча мансабдор шахсларни руҳоний (қозикалон, қози, муфти ва бошқ.)лар ташкил этган. Чунончи, қозилар учун асосий қўлланма 1178 йили буюк ислом олими фақиҳ Али ибн Абу Бакр ибн Абд ул-жалил ал-Фарғоний ар-Ришдоний ал-Марғиноний (1123–1197 й.й.)нинг ислом ҳуқуқшунослигидаги энг асосий қўлланмаларидан бири «Ҳидоя» асари бўлган 2 . Шариат қонунларини кўрсатувчи ва уларни шарҳлаб берувчи ушбу ҳуқуқий манба ва ислом ҳуқуқшунослигига оид бошқа қўлланмаларга фақиҳ қозилар фуқаролик ва жиноят ишлари бўйича ҳукм чиқаришда таянганлар. Шу ўринда таъкидлаш лозимки, қозилар фаолиятида таянилувчи муҳим манба сифатида хон фармонлари, жумлат ул-мулк йўриқномаларини ҳам келтириш мумкин. Жумладан, Хива хонлари архивида сақланувчи бир фармонда хоннинг Хонақоҳлик янги тайинланган қозига ўз фаолияти давомида «фуқаролар даъвосини яхшилаб текшириш, жанжалли ишларга қатъият ва адолат билан ёндашиш, етимлар молини егувчиларга муросасиз бўлиб, етимесир, бевалар молини бировларга едириб қўймаслик, сижиллот (гувоҳномалар) ёзув-чизувларини тартиб билан доимий равишда олиб бориш» 275 каби ҳолатлар белгиланган. Вазири аъзам Исломхўжанинг ҳ. 1348 274 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 128. 2 : Қориев О. Бурҳониддин ал- Марғиноний – ҳуқуқшунос // Шарқшунослик. – 1993. – № 4. 275 Қаранг: Ярлык хивинского хана Мухаммад- Эмин-Бахадур-хана о назначении казиев и биев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. № 15. – 1–4-в. Қаранг

111 йил 29 муҳаррам (1915 й.)да Остона ноҳияси қозиси ва раисига юборган буйруғи 276 да эса улар фаолиятига оид йўл-йўриқлар кўрсатилган. Бу эса суд тизимига Бош вазир томонидан ҳам умумий йўриқнома тарзидаги кўрсатма ва тавсиялар бериб борилганлигидан гувоҳлик беради. Хива хонлиги қозилар фаолиятида раёсатга ҳам амал қилинган. Айрим ҳолларда ишнинг муҳимлигига кўра, битта муфти томонидан ёзилган ривоятга бир нечта муфтининг тасдиқланган фикри – муҳри талаб этилган 277 . Бундан ташқари, қозилар ишларни илгари ўзи ёки бошқа қозилар томонидан худди шундай ёки шунга ўхшаш ишлар юзасидан чиқарилган ҳукмлардан ўрнак (намуна) олиш асосида ҳал этишлари мумкин бўлган 4 . Шундай қилиб, Хива хонлигида суд ишлари қозикалон, жойларда қозилар томонидан юритилган. Суд тизимида яна хон суди ва ҳарбий суд ҳам фаолият олиб борган. Қозикалон ва қозиаскар давлат тузумидаги юқори мавқега эга мансабдор шахслар саналган. Суд ишларини юритишда ўтроқ аҳоли ҳудудларида шариат нормаларига, кўчманчи аҳоли ҳудудларида эса одат ҳуқуқига ҳам таянилган. Умуман олганда, Хива хонлигининг суд тизими ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, унинг тузилиши, шакллантирилиши ҳамда шариат ва одат асосида суд ишларини юритувчи қозилар фаолиятини чуқур таҳлилий ўрганиш катта илмий аҳамиятга эгадир. 276 Қаранг: Инструкция казы и раису м. Астана Хив. ханст. послания вазирем Ислом Ходжей // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 579. – 1-в. 277 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 652–654-б. 4 : Ўша манба. – 519–526-б. Қаранг

112 Ушбу параграф номланишида кўрсатилганидек, Хива хонлиги қўшин тизимини ўрганишда қўшин бошқаруви, қўшин тизими ва тузилиши масалаларини ёритишга ҳаракат қилинди. Хонликда ҳарбий ишлар ва уларни молиявий таъминлашга алоҳида эътибор қаратилган. Ушбу вазифаларни амалга оширишда нақиб мансаби жорий этилган. Нақиб – руҳоний уламолар ва таълим-тарбия соҳасидаги мутасаддилар бошида турувчи, саройдаги диний-сиёсий, ҳарбий ишларнинг молиявий томонларини тартибга солувчи мансабдор шахс ҳисобланади. У хонлик қўшинининг бош қўмондони бўлган 278 . Хоннинг ҳарбий соҳадаги энг яқин маслаҳатчиси сифатида барча юришларда қатнашган. Шунингдек, у қўшиннинг сони, қуролланиш даражаси ва сафланиши, ҳарбий ҳаракатларни яхши билиши лозим бўлган. Удумга кўра, нақиб мадрасани тугатган ва яхши билимга эга бўлиши шарт ҳисобланган. Шунинг учун, одатда, нақиблар эътиборли руҳоний хожалар авлодидан чиққан билимли кишилар бўлган. Масалан: 1) М. Йўлдошев тузган нақиблар рўйхатида Умархожа Аваз Муҳаммад иноқ исмли амалдор (Элтузархон даврида) тилга олинади; 2) 1841 йили Хивага келган Эрон элчиси Муҳаммад Алихон Ғафур хотиралар китобининг бир ўрнида хонликда нақиб вазифасини бажараётган кишини дунё сиёсий аҳволидан хабардор киши сифатида таърифлаб, «нақиб Русия, Рум ва Франция мамлакатлари ҳақидаги гапларини бошлади» 279 , деб таъкидлайди. 278 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир. – Урганч, 1994. – 10–11-б. 279 Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 25-б.

113 Нақибдан кейин амир ул-умаро ҳарбий мансаби туради. Маҳаллий тарихнавис Мунис ўша даврда «амир» унвони ҳам бўлганлигини қайд этади. Лекин бундай унвон ва мансаб Абулғози Баҳодирхон асарларида, сўнгги давр манбалари ёки академик М. Йўлдошев ўрганган XIX–XX аср бошида «маош тўланадиган давлат арбоблари рўйхати»да ҳам келтирилмаган. Аммо «амир» сўзининг муаллифлар томонидан у ёки бу тўрага нисбатан қўлланилгани бундан мустасно. «Дили ғаройиб» асарининг муаллифи шу асарни бағишлаб ёзган Ҳазораспдаги иноқ Раҳмонқулини «амир» деб атаркан, аслида бу ўринда Раҳмонқули тўранинг «амирулумаро»лик мансаби кўзда тутилган. Ҳақиқатан ҳам, бу иноқ шу даврда ҳокимиятни бошқарган акаси Оллоқулихон қўшинида амир ул-умаролик вазифасини бажарар эди. Шу ўринда масаланинг илдизига назар ташлайлик. Академик М. Йўлдошев «амир ул-умаролик мансаби 1855 йили таъсис этилиб, Саййид Муҳаммадхон бу унвонни биринчи марта акаси Саййид Маҳмуд тўрага берган» дер экан, сўнг бу фикрига зид қуйидаги маълумотни қўшимча қилади: «Муҳаммад Амин иноқ ҳукмдорлик қилган замон (1766 йиллар – Х. М.)да амир ул-умаро хон акаси Фозил бий эди. Ўшандан кейин амирулумаро унвони ҳеч кимга берилмаган» 280 . Бироқ Ўзбекистон Марказий Давлат архивида сақланувчи бир неча хатнинг 1841 йили амир ул-умарога юборилгани 281 ҳамда Баёний ёзганидек, Муҳаммад Раҳимхон Иккинчи тахтга чиққач, амакиси Маҳмуд тўрани яна илгариги амир ул-умаролик мансабида қолдирганидан бу мансабнинг узлуксиз равишда 100 йил давомида мавжуд бўлганини кўриш мумкин. 280 Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 283-б. 281 Қаранг: Разные письма, адресованные Эмир ал-Умара, от Мир-Ахмад-хана о войне туркменов и иранцев, о положении города Герата // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 248. – 1–10-в; Бу хат тахминимизча Раҳмонқули иноққа юборилган.

114 Бошқа айтганда, ушбу лавозим Муҳаммад Амин иноқ ҳокимиятга келган даврда, яъни 1763–1770 йилларда таъсис этилган бўлиб, бу лавозимга у ўз акаси Фозилбийни тайинлайди. 1855 йилда Саййид Абдуллахон ҳокимиятга келгандан сўнг унинг ваколатларига хонликнинг чегара вилоятларида қўшинни жойлаштириш ва қуроллантириш, ўқ-дори ва қурол-яроғ билан таъминлаш вазифалари киритилади. Рус подшолиги мустамлакаси ўрнатилган вақтда бу лавозим Муҳаммад Раҳимхон II томонидан тегишли сабабларга кўра бекор қилинади 282 . Амир ул-умаро ўз девони эга бўлган. Унга девонбеги бошчилик қилувчи. У томонидан чиқарилган ҳужжатларга ўз муҳри босилиб, имзоси қўйилган. Умумдавлат тадбирларининг бажарилишида муҳим ўрин тутиш билан бирга, асосан, ташқи ҳужумларни қайтариш ишларига бошчилик қилган. Ўз доимий ваколатидан ташқари, хон фармонига биноан, у билан маслаҳатлашган ҳолда, муайян ҳудудларда маҳаллий бошқарувни ҳам амалга оширган. Бош ҳарбий қўмондон ҳисобланган нақиб ва ҳарбий таъминотни амалга оширувчи амир улумаро хон тахтининг чап томонида биринчи ва иккинчи ўринларни эгаллаганлар. Амир ул-умародан кейин келувчи мансабдор шахс ясовулбоши дир. Айтиш керакки, ясовулбошининг асл вазифаси ҳарбий қўмондонлик бўлмаган. У ҳарбий ҳаракатларда қўшинда саркардалар бошлиғи вазифасини бажарган 283 . 282 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 6–7-б. 283 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 71; Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 68–71-б.

115 Солиқ ва йиғимларни йиғишда навкарлар жалб қилинганда, уларнинг хаттиҳаракатлари учун жавобгар ҳисобланган. 2.2-параграфда айтиб ўтилганидек, академик М. Йўлдошев уни ҳарбий саркарда сифатида эътироф этиб, бу мансабда 2 киши турган – уруш пайти улардан бири ёвмуд туркманларга, иккинчиси човдурларга қўмондонлик қилганлигини, тинчлик пайтида эса, иккита ясовулбоши навбатчиликда хон ҳузуридаги қабул маросимларини бошқарганлигини таъкидлайди. Бу борада айтиш мумкинки, одатда, ясовулбоши кўчманчи аҳоли вакилларидан «қисқа муддатга тузиладиган» қўшинга бириктириб қўйилган ва қўмондонликни амалга оширган. Тарихий манбаларда келтирилишича, кўчманчи мўғул ва ўзбеклар овулларида яса тартибларини ўрнатувчи тартиб-интизом посбонлари ясовул дейилган. Ясовуллар кўчманчи ҳукмдорлар ўтроқлашган ерларда саройдаги посбон-қўриқчилик вазифаларини бажаришган. Албатта, улар хон ўрдуси борган жойда ҳозир бўлишган. Шунингдек ҳукуматга тегишли қуйи маъмурий идораларда ҳам ана шундай вазифаларни бажарганлар. Ясовуллар асосан хонни кутиб олиш ва жой тайёрлаш билан шуғулланган. Ясовулбоши эса, шахсан хон муҳофазаси, сарой қўриқчилиги, махфий маҳкама, ҳарбий ишларда юқоридаги функциясидан келиб чиқиб, раҳбарлик фаолиятини амалга оширган. Асосий вазифаси асосан хон ҳузурида ҳозир бўлиш, унинг фармонига мувофиқ уруш вақтида қўшинни бошлаб бориш ҳисобланган. Шунингдек, сарой ва пойтахтни қўриқлаш ва хавфсизлигини таъминлаш, қамоқхоналарда назоратни амалга ошириш ва мамлакатда тартибинтизомни ўрнатиш ишларига раҳбарлик қилган. Саройда ясовулбоши девони (ясовулхона) фаолият кўрсатган 284 . Унда махфий фармонлар сақланган. Ясовулбоши хондан бевосита топшириқ ва кўрсатмалар олган. Мамлакатдаги вазиятни, юз бераётган ҳар бир 284 Қаранг: Хива давлат ҳужжатлари. XIX аср. Том II. – Т., 1960. – 317-б.

116 воқеаҳодисани яқиндан билиши лозим бўлган. Хон судида додхоҳ (аризачи)лар сўзларини хонга, хоннинг сўзларини аризачига етказишни, арзларнинг ясовуллар томонидан текширилишини таъминлаган. Ясовулбошига ясовуллар, мингбошилар, миршаблар, маҳаллалардаги ҳуқуқ-тартиботни сақлаш хизматини олиб борувчи доруғалар, уруғлар ичидаги баҳодурлар, шотирлар, эшикоғалари бўйсунган 285 . Мингбоши шамхолчи, яъни мерган ўқчилар дастасига бошчилик қилган. Юзбоши ҳам ўқчилар бошлиғи ҳисобланади. Юзбошилар қўл остидаги сипоҳилар ва сарҳанг (ҳарбий истеҳком қурувчи)лар, катувол (қалъа иншоотига қаровчи)лар қазув, фуқаролик қурилиш ишларига ҳам жалб этилган 286 . Давлатдаги ва олий ҳукмдор ҳузуридаги ана шу кенг қамровли хизматлари туфайли ясовулбошилар бора-бора вазирликка тенг мансаб эгасига айланганлар. Улар шайбонийлар давридаги аҳолининг арз-дод ва илтимосларини хонга етказувчи, чет эллик элчилар билан хон алоқаларини ташкил этувчи шиғовул – вазирликка тенг даражага етганлар (Бухоро амирлиги ва Хива хонлигида ҳам аввал бу вазифани шиғовуллар бажарган. Кейинги асрларда шиғовуллар ўз мавқеини йўқотиб, маросимлар ташкил этувчи қуйи лавозим эгасига айланган). Бинобарин, ясовулбошига кейинги даврларида аҳоли «вазорат паноҳ ясовулбоши оғомиз» дея мурожаат қилиб келган. Хонлик архивидаги қуйидаги аризалар 1903–1918 йиллар орасида ясовулбоши номига ёзилган бўлиб, мурожаатномалар сарлавҳасидан ясовулбоши лавозимининг мавқеи қай 285 Қаранг: Маткаримов М. М. Феруз – йирик давлат арбоби // Феруз – шоҳ ва шоир: Тўплам. – Урганч, 1994. – 10–11-б. 286 Қаранг: Йўлдошев М. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т., 1959. – 286-б.

117 даражада кучайгани ва муҳим мансаблардан бирига айланганини кузатиш мумкин. Мазкур хатларда ясовулбошига «Вазоратпаноҳ ясовулбоши», «Вазири аъзам, дастур ул-мукаррам», «Иззатнишон», «Вазоратпаноҳ, ҳукумат дастгоҳ», деб мурожаат қилинган 287 . Улар, жумладан, «аҳолининг ҳақларини ундириб бериш», «ясовулликка тайинлаш», «навкарликдан озод қилиш» каби аризалардан иборат. Уларнинг мазмунидан эса, ясовулбошининг ваколатлари хусусида ҳам тасаввурга эга бўлинади. Чунончи, Хива хонлигининг ҳуқуқ-тартибот ва давлат хавфсизлиги хизматлари соҳаси бугунга қадар тизимли равишда махсус ўрганилган эмас. Тарихчи олимлар мазкур соҳаларга оид мансабларни тилга олиб, уларнинг умумий вазифаларига нисбат берганлар. Жумладан, академик М. Йўлдошев ясовулбоши ва унинг айрим ваколатларини қайд этган. Олима С. Сабурова томонидан эса, бу борада қўшимча маълумотлар келтирилмаган. Бироқ ҳуқуқтартибот хизмати муқобилида «миршаблик» атамасини киритган. Бу таърифларга таянилса, ясовулбоши ва унинг қўл остидаги бир нечта ясовул ҳамда миршаблар хонликдаги барча ҳуқуқ-тартибот, жиноят қидирув, тергов, зиндон назорати, ҳарбий ва давлат хавфсизлиги ишларини амалга оширувчи ягона хизмат бўлиб чиқади. Ясовул лавозимлари ҳуқуқ-тартибот ва давлат хавфсизлиги борасида муҳим аҳамиятга молик мансаблардан саналади. Улар хон ва вазирлар, ҳокимлар ва қозилар, маҳзар (даъво аризаси билан мурожаат қилинадиган суд маҳкамаси) топшириғи бўйича жиноят қидирув, тергов ишларини олиб боришда ваколатли шахс сифатида қатнашишган. Улар бундай топшириқни ясовулбошининг хон, меҳтар ёки қушбегидан олган буйруғи асосида ижро этишган. Чегара ҳудудлари, божхона хизматида ҳам ҳуқуқ-тартибот ходими сифатида фаолият юритганлар. Ясовуллик хизматининг жиноят қидирув ишларидаги фаолияти улар ҳузурида айғоқчи, ахборотчилар тармоғининг 287 Қаранг: Заявление населения на имя есаул-баши // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 498. – 1–17-в.

118 бўлишини тақозо қилган. Махфийлик тартиби жорий этилган бундай соҳада ясовулбошилар дахлсизлик ҳуқуқидан фойдаланганлар. Таъкидлаш жоизки, ҳарбий саркардаларни лавозимга тайинлашда уларнинг ҳаётий тажрибага эгалиги ва сиёсий соҳадан бохабарлигига алоҳида эътибор берилган. Улар ҳарбий ҳаракатлар чоғида ўз ваколатлари доирасида фармойиш бериш ҳуқуқига эга бўлиб, хонга ҳисобот бериб турган. Манбаларда келтирилишича, мингбоши ва юзбошилар ҳам хон ёрлиғига биноан, лавозимга тайинлаган ва озод этилган 288 . Кўчманчи аҳоли қабила ва уруғ вакилларидан иборат ёлланма навкарлар уруш вақтларида бевосита ўз қабила ва уруғ бошлиқлари томонидан бошқарилган. Нақиб, ясовулбошилар ҳарбий юриш билан бирга, элчи сифатида қўшни давлатларга юборилган 289 . Хива хонлигининг қўшин тизими ва тузилиши борасида шу фикрни илгари суриш мумкинки, XVI аср бошидан XIX асрнинг 70-йилларига қадар бўлган даврда Хива хонлигининг қўшини сон ва сифат жиҳатдан турлича бўлган. Қўшин тизимида жиддий ўзгаришлар чор Россияси вассаллиги ўрнатилган даврда кузатилган. Хива хонлиги қўшинининг миқдори ҳақида манбаларда якдил фикр билдирилмаган ва бир тўхтамга келинмаган. Жумладан, манбаларда келтирилишича, Ҳожи Муҳамадхон ҳокимиятни бошқарган даврда битта султонлик, яъни Али султон ихтиёридаги қўшин сони 40 мингга яқин бўлган; 1791 йилда Хивада бўлган россиялик грек митрополити Хрисанфнинг ёзишича, хонликда доимий қўшин йўқ, керак пайтда тўпланади ва сони 20 мингдан 288 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б. 289 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 56; Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 241–245-б.

119 ошмайди 290 ; XIX асрнинг иккинчи ярмида туркман ёвмут қабиласи билан бўлган жангда хонликда 17 минг отлиқ ва 3400 пиёда қўшин йиғилган; 1842 йилда Оллоқулихон ҳузурига Хива элчиси Дурдибек билан бирга, Эрон ҳукмдори Муҳаммадшоҳ томонидан элчилик вазифаси билан юборилган Муҳаммад Алихон Ғафурнинг «Рузномайи сафари Хоразм» асари (кундалиги)да қайд этилишича, Хива хони қуролли қўшини тўпланган пайтда 30 000 нафарни ташкил қилган. Суворийлардан 4000–5000 нафари отлиқ чавандоз бўлган 291 . Унинг шу асаридаги бошқа бир маълумотига қараганда, тўпчибоши ва 50 нафар тўпчилардан иборат қисми ва 100 нафар сарбози бўлиб, улар давлатдан маош олувчи доимий ҳарбий қисм ҳисобланган 292 ; 1854–1864 йиллари Хивада асирликда бўлган эронлик генерал Исмоил Мирпанжий ҳарбий куч ва қўшинлар сонига қуйидагича баҳо беради: «Ўзбек, қозоқ ва қорақалпоқлардан иборат сарой навкарларининг умумий сони саккиз минг нафар. Туркманларнинг урушда қатнашадиган аниқ бир қўшини йўқ» 293 . 1862 йили Хивага келган Ҳ. Вамбери қуролли кучларнинг умумий сони 30 минг киши, фавқулодда ҳолатда икки баравар ортиши мумкин, деган мазмундаги маълумотни беради. Чор Россияси босқинига қарши жангда эса 45000 навкар қатнашади 294 . 290 Қаранг: Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI–XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – С. 219. 291 Қаранг: Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 18, 21, 40-б. 292 Қаранг: Ўша манба. – 18, 21, 40-б. 293 Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 54–55-б. 294 Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б; Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедицию 1873 года. – Т., 1882. – С.189; Бобожонов П., Отаев А. Хива тарихига бир назар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 15-б; Муҳаммад Алихон Ғофур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: Фан, 2005. – 7–8-б.

120 Ушбу келтирилган ҳолатлар, амалга оширилган юришлар ва мудофаа жанглари ҳақидаги маълумотларнинг таҳлили асосида, мамлакатда XVI–XIX асрларда ўртача 30–60 минг кишилик қўшин йиғиш имконияти мавжуд бўлган, дея хулоса чиқариш мумкин. Чор 295 Россияси мустамлакачилиги ўрнатилган даврдан эътиборан эса, доимий қўшин миқдори чор Россияси томонидан белгиланган. Хусусан, чор Россияси вассаллиги ўрнатилгандан сўнг қўшин тарқатилиб юборилди. Сўнгра хон ташаббуси билан кам сонли доимий қўшин сақлашга эришилади 1 . Хонлик қўшини 296 доимий отлиқ ва пиёда навкарлар, уруш вақтларида йиғилувчи ёлланма навкарлар ҳамда кўнгилли аҳоли вакилларидан ташкил топган. Қўшиннинг асосий қисмини ёлланма навкарлар ташкил этган. Жойлардан йиғиладиган ёлланма қўшиннинг рўйхати аввалдан тайёрлаб қўйилган. Ўтроқ аҳоли ҳудудларида ҳар бир масжид-қавм 297 маҳаллий аҳоли сонидан келиб чиққан ҳолда белгиланган миқдорда навкар бериши керак бўлган. Кўчманчи аҳоли ҳудудларида хон томонидан кимга бир таноб ер берилган бўлса, юриш вақтида бир нафар жангчи, кимга ўн таноб ер берилган бўлса, 10 нафар жангчи бериши лозим эди. Қўшиннинг тузилиши ихтисослаштирилган қисмлардан иборат бўлган. Улар таркибидаги навкарлар сонидан келиб чиққан ҳолда ўнлик, юзлик, минглик ва ўн минглик деб аталган. Одатда, бошқарув ва бошқа ташкилий масалалар ушбу қисмлар миқёсида ҳал этилган 298 . Ҳарбий ҳаракатларнинг катта ёки кичиклигига қараб, қўшин сони, таркиби ва унга бошчилик қилувчи 295 та навкар ва 19 та тўп. 296 Маҳаллий тилда қўшин «черик», навкарлар эса «сарбоз» деб аталган. 297 «Масжид-жамоа» – қуйи маъмурий-ҳудудий бирлик.

121 саркардалар масаласига аниқлик киритилган. Масалан, шомхолчилар ўточар қурол (тўфанг)ли сарбозлар бўлиб, юзбошилар қўли остида хизмат қилганлар. Бу қисмдагилар Европада ишлаб чиқарилган ўточар қуроллар билан қуролланган бўлиб, жангда муҳим ўрин тутган. Аксарият ҳолларда жойларнинг ўзида мудофаа чоралари кўрилган бўлиб, пойтахтдан қўшимча қўшин юборилиши мумкин бўлган 299 . Қўшинни қурол-яроғ билан таъминлаш ишлари давлат томонидан амалга оширилган. Манбаларда замонавий қурол-аслаҳалар қўшни афғонлар орқали инглизлардан сотиб олиниши эътироф этилади 300 . Чор Россияси вассаллиги даврида қурол-яроғ билан таъминлаш масаласи Туркистон генерал-губернатори орқали ҳал қилинган. Эронлик Исмоил Мирпанжийнинг келтирган маълумотида 1854–1864 йилларда Хива қўшинининг икки шохали ўн икки тўпи бўлиб, олтитаси от билан ҳаракатланган 301 . Худди шу маълумотни Муҳаммад Алихон Ғафур ҳам баён этган 302 . 298 Қаранг: Мадиримов Х. Р. Ўзбекистон ҳудудида давлатчиликнинг мустаҳкамланишида Хива хонлиги қўшин тузилмаларининг тарихий аҳамияти // Жамоат хавфсизлигини таъминлаш ва жиноятчиликка қарши курашнинг назарий-амалий муаммолари: Илмий мақолалар тўплами. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2006. – Б . 95–98; Мадиримов Х. Р. Хива хонлари қўшини // Қалқон. – Тошкент, 2006. – № 9. – Б. 33–35. 299 Қаранг: Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедицию 1873 года. – Т., 1882. – С. 195. 300 Қаранг: Раҳманқулова З. XVI–XX аср бошларида Ўрта Осиё ва Усмонийлар давлатлари ўртасидаги ижтимоийсиёсий ва маданий муносабатлар. Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2000. – Б. 13. 301 Қаранг: Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 54–55-б. 302 Қаранг: Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. – Т.: ФАН, 2005. – 18, 21, 40-б.

122 Доимий навкарлик хизматининг муддати белгиланмаган бўлиб, отадан ўғилга ўтган. Ундан озод қилишга хон ва масъул мансабдор шахслар ваколатли ҳисобланган. Навкар оилада ёлғиз фарзанд бўлса ёинки вафот этса, навкарлар рўйхатидан ўчирилган 303 . Навкарлар таъминоти давлат хазинаси ҳисобидан тайинланадиган доимий маош ва мавсумий таъминот, яъни ҳосилдан улуш бериш тарзида амалга оширилган. Ёлланма қўшин таркибига кирувчи навкарлар таъминоти эса, ўз ҳисобидан қилинган. Манбаларда ҳарбий хизматчилар хон, юқори мансабдор шахслар томонидан мунтазам рағбатлантирилганлигини кўриш мумкин. Жумладан, ўзини ижобий жиҳатдан намоён этган навкарлар ўнбеги , баҳодир унвонлари билан тақдирланган ёки қисм бошлиғи лавозимига тайинланган 6 . Имтиёзга эга ер майдони, пул ёки қимматбаҳо буюм, рамзий маънодаги мукофотлар (чопон, пичоқ ва ҳ.к.) билан тақдирланган. Навкарлар ҳарбий хизматдан ташқари, хон, элчилар, сарой, пойтахт ва мамлакат хавфсизлиги ҳамда ички барқарорликни таъминлаш, солиқ ва йиғимларни йиғиш, аҳоли рўйхатини тузиш ишларига ҳам жалб этилган 304 . XIX асрнинг охирига келиб, улар асосан миршаблик хизматига жалб этилган, сарой хавфсизлигига 200 та навкар бириктирилган. Қўшин тизими ҳақида хулоса тарзида айтиш мумкинки, ҳарбий қўшин бошқаруви бош қўмондон ҳисобланган нақиб томонидан амалга оширилган. Амир ул-умаро асосан ҳарбий таъминот, хусусан, чегара ҳудудлардаги ҳарбий ишларга масъул бўлган. Бевосита хон фармони асосида ясовулбоши ҳам ҳарбий 303 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 22. 6 Қаранг: Ўша манба. – 183-б. 304 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 35.

123 саркарда сифатида фаолият юритган. Умуман олганда, юқори мансабдор шахслар ҳарбий ҳаракатларда иштирок этган. Қўшин сони ва ихтисослигидан келиб чиқиб, қисмларга ажратилган. Йиғилувчи қўшин миқдори, ҳарбийлар таъминоти олий ва бош қўмондонлар томонидан ҳал этилган. 2-боб бўйича хулоса Хива хонлиги давлат бошқаруви чўққисида олий мансабдор шахс – хон турган. Олий ҳокимият, яъни хонлик тахти мерос сифатида отадан ўғилга ёки бошқа яқин қариндошга қолдирилган. Хон сулоласи вакиллари тахтни эгаллашга ҳақли ҳисобланиб, одатда, марказий мансабдор шахслар томонидан, сиёсий беқарорлик даврларида мамлакатдаги юқори ижтимоий мавқега эга шахслар ва халқ томонидан қўллаб-қувватланиши лозим бўлган. Хон сайлашнинг оқсоқоллар кенгаши томонидан, кенг халқ оммаси иштирокисиз кечганлиги юқори мавқега эга амалдорларнинг ўз манфаатидан келиб чиқиб овоз бериши ва ўзаро зиддиятларга боришига, ички беқарорликни келтириб чиқарувчи омил сифатида намоён бўлади. Феодал давлат тузумида хон бошлиқ олий давлат ҳокимияти ва унинг Олий кенгаши, Бош вазир, меҳтар, қушбеги ва девонбегилар жамият аҳамиятига молик энг муҳим ва муҳим қарорларни қабул қилувчи ва ижросини таъминловчи давлат бошқарувининг энг юқори поғонаси ҳисобланган. Барча даврларда, жумладан дастлабки даврларданоқ сув тақсимоти ва назорати, ҳунармандчилик, савдо (ички бозорни имкон қадар маҳаллий моллар билан тўлдириш йўлида) ва деҳқончилик соҳалари бошқарувига алоҳида эътибор берилиб, назорат қилинган ва рағбатлантириб келинган. Абулғозийхоннинг марказлашган давлат аппаратини яратиш ислоҳоти, биринчидан, олий бошқарув органлари ваколатларини ҳаётга фаол татбиқ этиш, иккинчидан, кўчманчи ўзбек уруғларини бирлаштириш, учинчидан, кўчманчи уруғлар ўтроқ ҳаётга ўтиши ва ватан ҳиссини туя бошлаши, тўртинчидан, ўзаро зиддиятли кўп миллатли ва элатли мамлакат халқини марказлаштирган

124 ҳолда бошқаришга имкон яратди. Бу эса Хива хонлигида кучли давлатчиликни вужудга келтиришнинг тараққийпарвар омилларидан бири бўлиб хизмат қилди. Маҳаллий бошқарув тизимида Абулғозийхон ҳокимият тепасига келиб (1644 й.), ягона марказий бошқарув аппаратини вужудга келтиргунча кечган бир асрдан зиёд даврдаги давлат тузуми, хусусан, маъмурий-ҳудудий бошқарув тизимининг тузилиши ва тартиби ҳақида маълумотлар деярли етиб келмаган. Тарихий асарлардаги баъзи материаллар ва ёрлиқ, қозихона, вақфнома каби ҳужжатларга таяниб, айрим фикрларни илгари суриш мумкин. Биринчи хулоса шуки, жойлардаги маҳаллий бошқарув тартиби ва тузилиши бош хон бошқаруви шакли ва мазмуни билан бир хил бўлган. Чунончи, умумий бошқарув келишув асосида юритилар экан, маҳаллий бошқарувда ҳам иккинчи бир султонликдан намуна олиниши табиий. Барча Ўрта Осиё давлатларида бўлганидек, Хивада ҳам ўтроқ ва кўчманчи аҳолини бошқариш турлича тарзда амалга оширилган. Туркманлар, қозоқлар ва қорақалпоқлар ўзларининг уруғ ва қабила оқсоқоллари, яъни туркманлар бек ва вакил, қозоқлар ва қорақалпоқлар эса бийлар томонидан бошқарилган. Бир неча бийлар оталиққа бўйсунган. Оталиқлар эса, хон саройидан ўрин олган ва улар номидан иш кўрувчи бекларбегига бўйсунган. Муайян даврда у ёки бу мансабдор шахснинг мавқеи унинг муҳим вазифаларни амалга ошира олиш қобилияти, ёши, оқил маслаҳатчи сифатида гавдаланиши, хон ишончини оқлаши натижасида оша бошлаган. Мавқеига қараб, ваколат доираси ҳам ошириб борилган. Бирор мансабдор шахс вафот этган тақдирда, унинг ваколатлари иккинчи бир мансабдор шахсга ўтган. Бунинг асосини 2.1-параграфда бош вазирлик масаласи билан боғлиқ маълумотлардан ҳам кўриш мумкин. Бунинг сабаби ва кўзланган мақсад

125 ишончли шахслар томонидан тегишли ваколатларни узлуксиз олиб борилишидир. Давлат лавозимлари мерос тарзида ўтишини олий бошқарувдан ташқари, марказий ва маҳаллий бошқарув тизимида ҳам кўриш мумкин. Мамлакатда судлов тизими доимо эътибор марказида бўлган муҳим соҳа сифатида намоён бўлади. Тизим ихтисослаштирилган тартибга кўра қозикалон томонидан бошқариб борилган. У қуйи қозилар устидан юқори инстанция суди функциясини бажарган. Шарқ ислом давлатлари каби, давлат бошлиғи бўлган хонлар миллат ва халқ отаси сифатида суд тизими устидан адлия назоратини юритган. Қозикалон ва у орқали қуйи қозилар томонидан ўта муҳим ёки муаммоли ишлар юзасидан тақдим этилган фатво чиқарилиши, тасдиқланиши ва халққа эълон қилинишида шахсан иштирок этган. Ҳуқуқ-тартибот, жиноят қидирув, тергов ва жазо бериш ишлари Хива хонлигида ясовуллик, миршаблик, пошшоблик, доруғалик, калонтарлик, тунқотарлик хизматлари ва қозихоналар зиммасида бўлиб, уларни амалга оширишда эшик оқолари, оқсоқоллар, мироблар, даҳабоши, ўнбоши ва юзбоши, навкарлар, доруғалар, кадхудо, калонтарлар қатнашган. Ҳарбий соҳага мамлакат хавфсизлиги ва мудофаасини таъминловчи муҳим омил сифатида қаралган. Шундай бўлса-да, навкарлар қаторида ўзга давлатлар билан кечган жангларда асир тушганлар ҳам хизмат қилган. Бу эса, мажбуран ўталаётган мажбуриятнинг сидқидилдан адо этилишига қайсидир маънода тўғри келмайди. Таъкидланганидек, маҳаллий аҳоли вакилларидан иборат ёлланма қўшин асосан мудофаа жангларида тўпланган. 3-БОБ. ХИВА ХОНЛИГИНИНГ ҲУҚУҚ ТИЗИМИ 3.1. Хива хонлиги ҳуқуқ тизимида шариат нормалари асосий ҳуқуқ манбаи сифатида Маълумки, Ўзбекистон ҳудудида араблар ҳукмронлиги ўрнатилиши билан ўлкада мусулмон ҳуқуқи жорий этилади. Бу даврга қадар эса Ўзбекистон ҳудудида ҳуқуқнинг қадимги манбаи одат ва зардўштийлик динининг муқаддас

126 китоби Авесто бўлган 305 . Кейинги ҳуқуқий тараққиёт босқичларида, хусусан XIII асрга келиб Моворауннаҳр фиқҳ мактаби шаклланган. Мусулмон ҳуқуқининг барқарорлигига эса 1000 йиллар давомида эришилган. Ўрганилаётган даврга қадар ўзбек хонликларида ҳуқуқ манбалари жиддий ўзгаришларга учрамаган. Ўрта Осиё давлатларида ҳукмрон сулолалар шариатни қўллаб-қувватлашлари натижасида баъзи ўзгаришларга учраган. Жумладан, шариат нормаларини амалда қўллаш йўлида асосий қоидаларни жамлаган қўлланмалар яратишда ташаббус кўрсатганлар. Хива хонлигининг ҳуқуқ тизими тарихан турли-туман ҳуқуқ манбаларининг амал қилиши натижасида шаклланган. Одат ҳуқуқи ҳуқуқнинг асосий манбаларидан бири бўлиб қолаверган. Шарқшунос П. Геисснинг таъбири билан айтганда, «азалий одат ҳуқуқи шариат билан алмаштирилмаган 306 . Ўтроқ аҳоли, шунингдек қисман ярим кўчманчи аҳоли ҳудудларида ижтимоий муносабатлар маҳаллий анъана ва урф-одатлар билан уйғунлашган ислом ҳуқуқи нормалари асосида тартибга солинган 307 . Маиший ҳуқуқ ислом ҳуқуқи нормаларига таянган. Хусусан, хонликнинг шаҳар ва қишлоқларида ижтимоий ҳаёт ислом қонунларига асосланган. Шариат нормалари хонликда яшовчи барча халқларда оила-никоҳ, мерос билан боғлиқ 305 Қаранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – С. 6. 306 Қаранг: Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. – London, 2003. – 145-p. 307 Қаранг: Жабборов С. И. Мусулмон ҳуқуқи ва одат нормалари:. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. – 70–91-б.

127 ишларни кўриб чиқишда муҳим роль ўйнаган 308 . Кўчманчи аҳоли орасида никоҳдан кейинги оилавий муносабатлар айнан одат асосида қурилган. Маҳаллий аҳоли мусулмон бўлса-да, давлат бошқаруви, тахт ворислиги, оиланикоҳ муносабатлари, ҳарбий қурилиш соҳаси, сувдан фойдаланиш масалалари мусулмон ҳуқуқи билан бирга одат ҳуқуқи билан ҳам белгиланган. Хива хонлиги ҳуқуқий тизими мустақил давлат сифатида ташкил топган илк даврлардан бошлаб, то чор Россияси давлати билан икки томонлама сулҳ тузилгунга қадар, яъни мустамлакачилик тузуми ўрнатилгунгача бир хил маромда бўлди. Чор мустамлакаси даврида маҳаллий аҳоли ва рус фуқаролари ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи нормалар яратилди, мавжудлари эса ўзгартирилди ва бекор қилинди. Натижада минтақада империя ҳуқуқи 309 , колониал ҳуқуқ 310 (маҳаллий аҳолининг ҳуқуқларини чекловчи турли қўшимча, тузатиш ва ўзгартишлар) шаклланди. Бошқарувга бевосита алоқаси бўлмаганлиги туфайли, хусусий ҳуқуқ соҳаси жиддий ўзгаришларга учрамади. Хонлик ҳуқуқий тизимига мамлакатда амал қилган асосий ҳуқуқ манбаларининг бир шакли сифатида мусулмон ва одат ҳуқуқлари қаторида хонлик ва бошқа давлатлар ўртасида тузилган шартномаларни ҳам киритиш мақсадга мувофиқдир. Зеро, Хива хонлиги ҳуқуқий тараққиётида давлатлараро икки томонлама тузилган ҳужжатлар ҳам муҳим ўрин тутган. Жумладан, Абулғози Буҳодирхон (1662 й.) ва Раҳимқулихон (1842–1846 й.й.) ҳокимиятни бошқарган даврда Хива ва Бухоро ўртасида ўзаро уруш қилмаслик ҳақидаги сулҳ, чор Россияси (рус императори вакили Г. И. Данилевский) билан 1842 йилда ташқи савдо, ҳарбий муносабатлар ва қулчилик масалаларига оид икки 308 Қаранг: Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. – London, 2003. – 145-p. 309 Россия империяси қонунлари, суд уставлари ва ҳ.к. 310 Қаранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – С. 9.

128 томонлама битим, Муҳаммад Аминхон (1845–1855 й.й.) даврида Бухоро амири билан ўзаро уруш қилмаслик ва икки томонлама муносабатларни яхшилаш тўғрисида имзоланган сулҳ (ушбу ҳужжатнинг имзоланган аниқ вақти манбаларда кўрсатилмаган), чор Россияси мустамлакачилик тузуми ўрнатилиши натижасида чор империяси ва Хива хонлиги ўртасида хонлик ҳуқуқий мақомини белгилаш мақсадида 1873 йил августда тузилган икки томонлама шартнома (ушбу сулҳ сўнгги даврларга қадар оммавий ва хусусий ҳуқуқ соҳаларида асосий ҳуқуқ манбаи сифатида амал қилди), 1900 йил 16 апрел, 1903 йил 1 октябрда рус императори Николай II томонидан тасдиқланган Хива манотларини туширилган нархда рус пулларига алмаштирилиш ҳақидаги низом 311 ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Шунингдек, асосий норматив-ҳуқуқий ҳужжат сифатида хонлик ҳуқуқий тарихида XX аср бошларида, яъни 1917 йилда Ёш хиваликлар ва хон ўртасида имзоланган манифест, 1919 йил апрелда РСФСР ва Жунаидхон ўртасида имзоланган Хива хонлигининг «чор давлати вассали» мақомидан чиққанлиги ва 1873 йил 12 августда чоризм билан Хива ўртасида тузилган сулҳ шартномаси расман ўз кучини йўқотганлиги ҳақидаги сулҳлар қаралиши мумкин. Улардан Муҳаммад Аминхон даврида Бухоро амирлиги билан, 1873 йил августда чор ҳукумати билан тузилган шартномалар кўп муддат амал қилган ҳужжатлар ҳисобланади. Ўз навбатида айтиш жоизки, кейинги даврларга келиб рус подшолиги ҳукумати юқорида келтирилган сулҳни қайта кўриб чиқиш ва ўзгартишлар киритиш масаласини муҳокама қилган. Жумладан, 1879 йили 311 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 30-б; Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 20- б.

129 юзага келган кўплаб масалалар юзасидан Туркистон генерал-губернаторлигида шундай тўхтамга келинган 312 . Мамлакатда шариат нормалари орқали ҳуқуқий муносабатларни тартибга солиш, ҳуқуқ нормаларини амалга ошириш ва қўллашда мусулмон ҳуқуқи манбалари, яъни Қуръон, сунна, ижмо ва қиёсга таянилган. Ислом дини ва ҳуқуқининг асосий манбаларидан бири ҳисобланувчи Қуръони карим Аллоҳ таоло томонидан Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссаломга 23 йил мобайнида сура, оят тарзида фаришта – Жаброил орқали илоҳий ваҳий қилинган. Бақара сураси 213-оятда «Аллоҳ пайғамбарлар билан бирга одамлар орасида чиққан келишмовчиликларни ҳал этадиган ҳукмларни чиқарсин деб (илоҳий) Китоб ҳам нозил қилди» 313 , дейилади. Ушбу оят мазмунидан шариатнинг асосий манбаи Қуръони Карим эканлигига яна бир иқрор бўлиш мумкин. Улуғ аждодимиз Имом ал-Бухорий меросига мансуб ҳадислар тўплами «Ал-Жомеъ ас-Саҳиҳ» ислом динида Қуръони Каримдан кейин эъзозланадиган иккинчи манба ҳисобланади 314 . Ҳуқуқий қўлланма тарзида амалда кенг фойдаланилган, тарихан ўзининг ижобий тасдиғини топган ва тан олинган, XIII асрда Имом Бурҳониддин АбулҲасан Али Ибн Абу Бакр Ибн Абдулжалил Ал-Фарғоний Ал-Марғиноний томонидан яратилган «Ал-Ҳидоя» асари ҳисобланади 315 . Ушбу Ҳанафий фиқҳ мазҳабига оид қўлланма ислом дунёсидаги машҳур иккита асардан биттаси 312 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 59. 313 Қуръони Карим маънолари таржимаси. – Т.: Ислом университети, 2001. – 33-б. 314 Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 185-б. 315 Қаранг: Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т., 1995. – 39–44-б; Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи: олий ўқув юрт. ҳуқуқшунослик мутахассислиги бўйича таълим олаётган талабалар учун дарслик. – Т.: Тошкент Давлат юридик ин-ти, 2003. – 11, 47–49-б.

130 бўлиб, ундан Хива хонлигида ҳам асосий ҳуқуқий манба сифатида фойдаланиб келинган. Жумладан, ушбу асар мусулмон ҳуқуқшунослари, қозилик идораларида то 1928 йилга қадар дастури амал бўлиб хизмат қилган. Давлат бошқаруви, қозиларнинг ҳукм чиқариш, айб эълон қилиш, ҳақ ундириш жараёнлари, умуман турли ҳуқуқ соҳаларининг муаммолари унда ёритилган ҳуқуқий қарашлар асосида ҳал қилинган 316 . Ҳуқуқий қўлланманинг ижобий жиҳати шундаки, унда мусулмон ҳуқуқида юзага келувчи барча муаммолар ечими фиқҳий далиллаш ва ҳолат-қиёсий услубларида очиб берилган. Бу жиҳатлар эса бошқа фиқҳий қўлланмаларда такрорланмаган. Қуйида хонлик ҳуқуқий тизимининг тузилиши, оммавий ва хусусий ҳуқуқ соҳалари ва улардаги институтлар ҳақида фикр юритамиз. Ўзга давлатларга юборилган элчилар хонлик номидан иш кўриш ҳуқуқига эга бўлганлар 317 . Сиёсий бошпана сўраб мурожаат этилган ҳолларда, истисно қилувчи ҳолатлар бўлмаса, имкон қадар қондирилган. Масалан, Бухоро амири Музаффарнинг ўғли Абдумаликка нисбатан Хивада сиёсий бошпана берилиб, шоҳона шарт-шароит яратилади 318 . Чор Россияси вассаллиги ўрнатилгандан кейин ҳам хонлик қисман бўлсада, Россия давлати билан икки томонлама муносабатларни юритган. Жумладан, хон рус императоридан Хива мудофаасида жиддий қаршилик кўрсатган ва сўнгра сургун қилинган девонбеги (Муҳаммадмурод) ва 316 Қаранг: Исхаков С. А. Бурҳониддин Марғинонийнинг «Ҳидоя» асари – муҳим ҳуқуқий манба (тарихий-ҳуқуқий тадқиқот): Юрид. фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 3–6-б. 317 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 71-б. 318 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 204-б.

131 ясовулбоши (Раҳматулла)ни авф этишни, уларни Хивага қайтаришни сўраб мурожаат қилади. Сўнгра ўз ваколати доирасида уларни олдинги лавозимларига тайинлайди 319 . Хонлар мамлакатни бошқаришда ўз ваколати доирасида нишон, фармон, ёрлиқ, буйруқ чиқарганлар (баъзи манбаларда фармон ва ёрлиқ бир хил маънода келтирилади) 320 . Жорий олий юридик ҳужжатлар чиқарилган, янги меъёрий қоидалар орқали мамлакат идора этилган. Жумладан, хон фармонига биноан, жойлардаги муайян этник гуруҳларга нисбатан турли хил жазолар (сув йўлини тўсиш) қўлланилган 321 . Оила-никоҳ муносабатларида ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ҳудудларида ҳам кўп хотинлилик амал қилган. Жумладан, 4 тагача хотин олиш мумкин бўлган. Туркман халқларида никоҳ ёши ўғил болалар учун 15 ёш, қиз болалар учун 12 ёшдан бошланган 322 . Қорақалпоқ уруғларида қизларга нисбатан 13–14 ёш, ўғил болаларга нисбатан 17–18 (15) ёш белгиланган 323 . Фарзандлар вояга етмаган даврда никоҳ ота-оналар томонидан тузилиши мумкин бўлган. Никоҳ қуришда чекловлар вояга етмаган қизларга нисбатан амал қилган. Эркак киши уйланса, аёлни ўз уйига олиб кетган. Вояга етмаган қизларга турмуш қургунга қадар бўлғуси эри билан бирга яшашга рухсат этилмаган. Бунга қадар ота-онаси, қариндошлари ва васийнинг уйида яшаши лозим бўлган. Туркман халқларида қиз 12 ёшга етгандан кейин бўлғуси эри томонидан олиб қочилиб, ота-онаси ёки васийнинг розилиги бўлмаса-да, қизнинг розилиги асосида қурилган никоҳ ҳам ҳақиқий ҳисобланган. 319 Қаранг: Кўрсатилган асар. – 237–238-б. 320 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 19. 321 Қаранг: Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 8-б. 322 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 1–2. 323 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 153.

132 Никоҳ оғзаки шаклда мулла ва камида 2 та мусулмон эркак киши гувоҳлигида тузилган. Агар келин шиа мазҳабида бўлса, у сунний мазҳабига ўтиши ва ундан сўнг мулла никоҳ маросимини ўтказиш мумкин бўлган. Оилавий муносабатларда аёллар учун ҳуқуқлар ўз меъёрида эркаклар ҳуқуқи билан тенгдир. Аёлларга нисбатан эркакларда бир даража зиёдлик бор 324 . Бу уларнинг оила бошлиғи эканлиги билан таъкидланади 325 . Никоҳнинг бекор бўлиш асослари шариат нормаларига таянади. Никоҳ эр томонидан, шунингдек хотиннинг мурожаати асосида суд орқали бекор қилиниши мумкин. Никоҳ даврида эр етарли таъминот (нафақа) ажратмаса хотин арз қилган ва суд орқали эр хотинига зарурий шароит яратишга мажбур қилинган, акс холда никоҳ бекор қилинган 326 . Бедарак кетган эрнинг қариндошлари билан келишилган ҳолда белгиланган муддат тугагач, хотин эрини кутмасдан турмушга чиқиши ҳолати шариатда тақиқланган. Бировнинг хотинини, эрлик хотинни бегона эркак юзи очиқ ҳолда кўрса, у ҳолда аёл эрига номаҳрам ҳисобланган. Хон ўз маҳрамига никоҳлаб берган аёли билан эр-хотин муносабатида бўлиш ҳуқуқига эга бўлган 327 . Ўтроқ ва кўчманчи халқларда ҳам ота-оналар ўз фарзандлари устидан кенг ваколатларга эга бўлишган. Ота-онанинг мажбурияти балоғатга етмаган болаларни 15 ёшгача боқиш ва тарбиялаш, ўғилни суннат қилиш ва 324 Устунлик ҳуқуқ жиҳатидан бўлиб, мерос олишда, гувоҳликда, талоқ қўйишлик ва бошқа ҳоллардадир (Қуръони Карим, Бақара сураси 229-оят). Қаранг: Қуръони Карим маънолари таржимаси. – Т.: Ислом университети, 2001. – 36-б. 325 Қаранг: Қуръони Карим, Нисо сураси 34-оят. 326 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 24. 327 Қаранг: Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 1–10-б.

133 имкониятидан келиб чиқиб қалин пули тўлашда ёрдам бериш, қиз болани эса турмушга бериш ҳисобланган. 15 ёшга етган болалар мулкий муносабатларда вояга етган ҳисобланади 328 . 15 ёшга тўлмаган ва отаси вафот этган болаларга васий тайинланган. Нафақа институти амал қилган бўлиб, ота алоҳида яшайдиган ўз фарзандларига нафақа тўлаши шарт ҳисобланган. Ҳар бир шахс ўз фарзандига янги уй-рўзғор буюмлари ва жиҳозларни совға қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Ер-сув муносабатлари шариат нормалари асосида тартибга солинган. Хон ёрлиғи (фармони) асосида фуқаролар хусусий ерларга эга бўлганлар. Ёрлиқда ер эгасининг исми, шарифи айнан кўрсатиб ўтилган. Деҳқон ўз хусусий ерларини сотиш, ҳар бир фуқаро хусусий ер сотиб олиш ҳуқуқига эга бўлган. Ер фуқаронинг хусусий мулки ҳисобланиб, эгаси ундан ўз хоҳиши бўйича фойдаланган ва у мерос тариқасида ўтган. Якка тартибдаги (танҳо) ер эгаларига ерни бошқага бериш, сотиш ва мерос тариқасида қолдириш ҳуқуқи берилмаган. XVI–XIX асрларда ерни мулк тариқасида инъом этиш ва сотиш амалда бўлган, чор мустамлакачилик тузуми ўрнатилиши билан ерларни хусусий ёки тортиқ ер тарзида бериш тақиқлаб қўйилган 329 . Барча мусулмон давлатлардаги сингари, ўзга ерни ушлаб туришнинг иккита шакли, яъни музориат (етиштирилган маҳсулот ҳисобига) ва иджорат (ижара ҳақи ҳисобига) шакллари бўлган. Бу ҳолларда ёзма ёки оғзаки, қисқа ёки узоқ муддатли шартномалар тузилган 330 . Агарда ер майдони 3 йил давомида қаровсиз қолса, унинг эгаси ерга бўлган ҳуқуқини йўқотган ва исталган фуқаро уни талаб қилиб олиш ҳуқуқига 328 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 45. 329 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 19. 330 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 31.

134 эга бўлган. Бироқ агарда ернинг собиқ эгаси ўтган вақт учун оширилган миқдорда солиқ тўласа, янги бошқарувчи ерни олдинги эгасига қайтариши шарт бўлган 331 . Айрим ҳолларда етарли асослар мавжуд бўлган тақдирда, ер эгалари ўз еридан маҳрум этилган. Ерлар ҳажмидан қатъи назар, жазо тариқасида ҳам тортиб олинган 332 . Хонликда шафоат институти мавжуд бўлса-да, кўчманчи аҳоли ҳудудларида у ўзгача тартибда амал қилган. Жумладан, туркманларда амалда мулкни тасарруф этмоқчи бўлса, шафоат (шифат, шепе, шепелиқ) 333 ҳуқуқи бўйича имтиёз сифатида аввало қўшнига тавсия этилган. Шафоатнинг устунлиги шундаки, қўшнига қўшниси томонидан мулкни унга сотилишини талаб қилиш ҳуқуқини беради. Шафоат имтиёзидан фойдаланишни хоҳловчи ўзининг ҳуқуқи бузилганини билган заҳотиёқ халқ судига мурожаат этиши ва ўз ҳуқуқини тикланишини талаб қилиши шарт бўлган. Албатта, бунинг учун бегоналашган мулкни қийматини тўлаш имконига эга бўлиши лозим. Акс ҳолда, арз қаноатлантирилмаган 334 . Хон, мансабдор шахслар ва умуман барча фуқароларга тегишли хусусий ерлар, шунингдек вақф ерлар ҳам қисқа ва умрбод муддатга ижарага 331 Қаранг: Военныя действiя на Оксусе и паданiе Хивы. – М., 1875. – С. 208. 332 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 18. 333 «Шафоат» ибораси арабча сўздан олинган бўлиб, устунлик, имтиёз, эгалик маъноларини англатади. Шифат ҳуқуқи нафақат қўшниларга нисбатан ер юзасидан татбиқ этилган, шу билан бирга бошқа мулкий муносабатларга, яъни тегирмон, карвон-саройлар бўйича ҳам амал қилган. 334 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 136–141.

135 берилган 335 . Вақф ерларини ижарага олиб ишловчилар алоҳида ёзма шартлар асосида ишлаган бўлиб, бу шартларни ўзгартириш ҳар йилнинг бошида уч кун ичида амалга оширилган 336 . Туркманларда ер-сувни шерикчилик асосидаги ижара тури ҳам мавжуд бўлган. Масалан, биров буғдой, иккинчи шахс уй ҳайвонларини, ерга ишлов бериш ускуналарини берган, учинчиси эса ерга ишлов бериш ва уни суғоришни амалга оширган. Бундай ҳолларда ҳар кимнинг ижара ҳақи ҳосилнинг маълум қисмларидан иборат бўлган. Фуқаролик муносабатларида олди-сотди (шартли ва шартсиз), ижара (шахсий ижара), буюртма, музрабат (шерикликда иш юритиш учун тузилган), музраб (ҳомийлик), қарз шартномалари амал қилган. Оғзаки шартномалар тузишда томонлар мусулмон динининг муқаддас китоби Қуръони каримни ушлаб онт ичган. Ёзма шаклдаги шартномалар 3 нусхада қозихонада (айрим ҳолларда хон иштирокида) тузилган. Шартномаларнинг битта нусхаси қозида, қолган иккита нусхаси томонларда сақланган 337 . Уларнинг предмети ер ва бошқа моддий қийматга эга турли предметлардан иборат бўлиб, тарафларнинг хоҳиши билан тузилган ва қози томонидан тасдиқланган. Жисмоний шахслар хусусий ер эгаси сифатида битим (васиқа) тузиш орқали сотиш ҳуқуқига эга бўлган 338 . Шунингдек, ҳунарманд оғзаки шартнома асосида фуқародан уй-рўзғор буюмлари ва бошқа маҳсулотларни тайёрлаш 335 Қаранг: Ўша манба. – 20–21-б. 336 Қаранг: Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 630-б. 337 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 24–25. 338 Қаранг: Ўша манба. – 203–214-б; Султонова Т. Шариат қоидалари ва нотариал ҳаракатлар // Ҳуқуқ ва бурч. – Тошкент, 2009. – № 2. – Б. 17–19.

136 тўғрисида буюртма олиши, ўз маҳсулотини совға қилиши, қулнинг эгаси эса ўз қулини сотиш ва қулликдан озод қилиши мумкин бўлган 339 . Кўпгина манбаларда Хива хонлигининг солиқ тизими мажбуриятлар тизими билан биргаликда келтирилган бўлиб, алоҳида ўрганилмаган. Жумладан, А. А. Гордиенко ўз асарида умумий тарзда «расман белгилаб қўйилган 55 га яқин солиқ ва мажбурият тури мавжуд бўлган» 340 дея қайд этади. Илмий тадқиқот ишида солиқ ва мажбуриятлар тизими ва ҳуқуқи алоҳида кўриб чиқилди. Жумладан, солиқ ва тўловлар қайта кўриб чиқилган ҳолларда, янги белгиланган миқдор расман тасдиқлангунга қадар ҳар бир солиқ тўловчи субъект тегишли жойларга шикоят қилиш ҳуқуқига эга бўлган. Солиқ тўламаслик – шариат қоидаларини бузиш, солиқ тўлаш ва олиш – шариат ҳукми, деб қаралган. Айрим аҳоли қатламлари турли асосларга кўра солиқлардан озод этилган. Хусусан, фуқаронинг солиқ тўлаш мажбурияти бошқа мажбуриятни адо этиш шарти билан ҳам алмаштирилган. Масалан, доимий ҳарбий хизматчи зарур ҳолларда қўшинда ҳозир бўлиш мажбурияти ҳисобига барча солиқлардан озод этилган, ёлланма навкар эса солиқ тўлашда имтиёзга эга бўлган 341 . Солиқ нормаларини бузиш билан боғлиқ ҳолларда жазонинг антиқа усуллари ҳам қўлланилган. Жумладан, шахс белгиланган солиқни тўламаса ёки тўлай олмаса, у ҳолда белгиланган солиқ миқдори тўлалигича унинг ўзига тўқ 339 Қаранг: Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. – Т.: Фан, 1994. – 75-б. 340 Қаранг: Гордиенко А. А. Создание советской национальной государственности в Средней Азии. – М., 1959. – С. 25. 341 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 20.

137 ва бадавлат қўшнисидан ундирилган. Бу ҳолатда «шахсга нисбатан жамоатчиликнинг салбий фикри билдирилади, қўшнисига бериши лозим бўлган қарзини тўлаш учун астойдил интилади ва кейинчалик солиқларни ўз вақтида тўлайди», деган қарашнинг мавжудлигини кўриш мумкин. Солиқ тўлашдан бош тортганларга нисбатан тан жазоси берилган ёки зиндонга ташланган. Қарздорлар қарзларини узган тақдирда зиндондан озод этилган. Ҳар бир фуқарога ўзи фойдаланадиган маҳаллий сув йўлларини тозалаш мажбурияти юклатилган. Бу турдаги мажбуриятлар оммавий тарзда ҳам амалга оширилган. Оммавий мажбурият, бошқача айтганда, ҳашар вақтида чақирув эълон қилинганда ўтроқ ва кўчманчи аҳоли ҳудудларида ҳар бир хонадон битта киши бериши шарт бўлган. Ҳашарлар асосан ҳар йили эрта баҳорда эълон қилинган ва муддати, одатда, 12 кун давом этган. Мамлакат миқёсида, шунингдек жойларда, ҳар бир кўчманчи аҳоли ҳудудларида умумий ҳашарлар ўтказиб турилган 342 . Хонликда амал қилган мажбуриятларни қуйидаги иккита гуруҳга ажратиш мумкин: биринчидан, ижтимоий, яъни натура мажбуриятлар (ариқлар 342 Қаранг: Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш. – Т.: Шарқ, 1998. – 24-б; Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. – Т.: Фан, 1970. Т. 1. – 704–723-б; Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Хорезмской народной революции. – М., 1969. – С. 63–67.

138 ва катта сув йўлларини қазиш, тўғон ва кўприклар қуриш ҳамда таъмирлаш); иккинчидан, давлат мажбурияти «беғар», яъни давлат ва жамият аҳамиятига молик иншоотларни қуриш ва таъмирлаш; «ҳарбий мажбурият», бошқача айтганда, «ҳарбий чақирув», у ҳарбий юришлар вақтида хон фармонига биноан жойларда эълон қилинган, аҳоли сони ва хусусиятини инобатга олган ҳолда ихтиёрий-мажбурий тарзда амалга оширилган. Натижада фуқаро ёлланма навкар сифатида навкарлик хизматига жалб этилган. Жумладан, қорақалпоқлар ўз ҳисобидан хонлик қўшини учун 2000 навкар сақлаши, шунингдек ўз вакилларини ариқларни тозалаш ва бошқа қатор мажбуриятларни бажариш учун юборишлари шарт бўлган 343 . Баъзи манбаларда «навкарлик хизмати хон ва унинг яқинларига нисбатан бўлиб, у феодал мажбурият ҳисобланган» 344 дейилади. Манбаларни ўрганиш жараёнида юқорида кўрсатиб ўтилган «ҳарбий чақирув» мажбурияти орқали навкарлик хизмати келиб чиқишини инобатга олсак, уни алоҳида мажбурият тарзида келтириш ўринлидир. Шундай экан, доимий қўшин таркибидаги навкарлар фаолиятини вақтинчалик навкарлик мажбурияти, деб бўлмайди. Фуқаро бир турдаги мажбуриятни бажариш ҳисобига иккинчи бир мажбуриятдан озод этилиши мумкин бўлган. Масалан, хон фармонига биноан «қачу» (сув йўлларини қазув ишлари) мажбуриятини бажарганлар солғут тўлашдан озод этилганлар. Сув йўлларини тозалаш мажбуриятига чақирилган ва келмаган фуқаро жазо тариқасида алоҳида амалдорларга кўрсатган хизмати учун меҳнатидан фойдаланишга берилган (мажбурий меҳнатнинг бир кўриниши) 345 . 343 Қаранг: Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 36. 344 Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 20–21. 345 Қаранг: Кўрсатилган асар. – 49, 143-б. Қаранг:

139 Товар-пул муносабатларининг ривожланиши билан мажбуриятлар пул билан алмаша бошлайди. Натижада белгиланган миқдорда бадал тўлаш йўли билан турли мажбуриятлардан озод бўлиш мумкин бўлади 346 . Хива хонлигида жиноят ва жазо масалаларига тўхталиш баробарида шуни айтиш жоизки, шариат ва одат нормаларининг бузилиш ҳолатлари юзасидан ишнинг хусусияти ва келиб чиққан оқибатга кўра жазо тайинланган. Чунончи, ибрат тариқасида қози ҳукмидан ташқари жазо турларининг ҳам қўлланиши маҳаллий шароит, қонун тусига эга урф-одатга қараб амалга ошган. Булар шариат билан бирга амал қилган ғайриинсоний ҳаракатлардир. Улардан суд амалиётида қўлланилган айримларини санаб ўтамиз: айбдорнинг бўғзидан пичоқ тортиб ўлдириш, умуртқа поғонасини фалаж қилиб, қаттиқ қийноққа солиб ўлдириш, дорга осиш, бўғиб ўлдириш, минорадан ташлаш, отга судратиш, тўп оғзига солиб отиш ва ҳакозо. Дарра ёки қамчи билан уриш жазолари интизомий жазо тариқасида ҳам қўлланилган. Фарқи эса, уларнинг сонида бўлган. Жумладан, қулларнинг қочишга тайёргарлик кўриши, қочишга суиқасд қилиши, шунингдек қочиши оғир жиноят ҳисобланган ва жиноий жазо сифатида кўп марта дарра уришга ҳукм этилган. Интизомий жазо сифатида қамчи уриш жазосининг қўлланилишига мисол келтирадиган бўлсак, давлат аҳамиятига молик ёлғон хабар етказганлик учун айбдор шахс хон буйруғига биноан калтакланган 347 . Оғир жиноятлар учун «дорга осиш», «қатл этиш» туридаги ўлим жазолари кенг қўлланилган. Улар одатда якшанба куни Хива шаҳри бозори ёнида жойлашган майдон («мақтал» – махсус тахта супа)да ижро этилган. Ўлим жазоси қочиш жиноятини содир этган қулга нисбатан, айрим ҳолларда, зино 346 Ўша жойда. – 50-б. 347 Қаранг: Огаҳий. Асарлар. 6 жилдлик. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5-жилд. – 15–16-б. Қаранг:

140 учун эркак кишига нисбатан ҳам қўлланилган 348 . Аёлларга нисбатан қўлланилган ўлим жазосининг турлари яланғоч ҳолда мушук солинган қопга солиб устидан калтаклаш, тошбўрон қилиш, яланғоч ҳолда бадани устидан қайноқ сув қуйиш, гулханга ташлаш ва бошқалардан иборат бўлган. Ўлим жазоси бўйича чиқарилган ҳукмнинг адолатли бўлишига катта эътибор берилган. Ўз навбатида, унинг юқорида кўрсатилган баъзи турлари ислом ҳуқуқшунослигида йўқлиги, айрим ҳолларда хон томонидан айбдорнинг афв этилиши ҳуқуқ меъёрларининг бузилиши сифатида талқин қилиниб, хон ва қозиларга нисбатан салбий муносабатни келтириб чиқарган. Озодликдан маҳрум этиш жазосининг турлари асосан зиндонда сақлаш, уй қамоғи, қабристонлардаги жиннихоналарда тутқин ҳолатда жазолаш кабилардан иборат бўлган. Зиндонлар қоронғи ва зах, у ердаги бандилар содир этган жинояти даражасига қараб оёқ-қўли ва бўйнига ёғоч кунда ёки занжир солинган ҳолда сақланган. Олий амалдор ва жамият ҳамда давлат ҳаётида юқори мартаба ва мавқега эга бўлган мансабдор шахсни лавозимдан озод этиш билан боғлиқ фармонда, агарда амалдор ўз хизмат вазифаларига лоқайдлик қилган ёки мансаб ваколатини суиистеъмол қилган бўлса, у ҳолда унга нисбатан қўлланиладиган жазо тури ҳам кўрсатилган. Улар томонидан жиноят содир этилган ҳолларда, обрўлироқ ҳисобланган жиноий жазо турлари, яъни «тунда хос ҳовлида бошини кесиш», «кундузи орқасидан ханжар санчиш», «орқадан келиб бўғиш» каби жазолар қўлланилган. Уларга нисбатан кенг қўлланилган жазо турларидан бири – бу мол-мулкни мусодара қилиш жазоси бўлган. Ушбу жазони тайинлашда дастлаб айбдорнинг айни вақтдаги ва давлат хизматига келишидан олдинги моддий аҳволи ўрганилган ҳамда келинган хулосалар 348 Ўша асар. – 12-б. Қаранг:

141 асослантирилган. Мансабдор шахсга нисбатан интизомий жазога тортиш ҳаоид хон буйруғи унинг ҳузурида ижро этилган 349 . Жойлардаги пошшобхоналар ҳам тергов қилиш хонаси, ҳам зиндонхона вазифасини ўтаган. Қозихоналарда эса гувоҳлик бериш, юзлаштириш, қасам ичиш сингари судлов ишлари, вақтинча гаровда ушлаб туриш амалга оширилган. Саройдаги махсус хона ёки мазкур пошшобхоналарда қийнашнинг уриш, оёқни фалаққа солиб бураш, дарра билан товонга уриш ва унинг ёрилган жойига туз сепиш, бошга қизиган қозонни кийдириш, қопга мушук билан бирга солиб уриш каби турлари қўлланилган. Бунда гумондор ўлиб қолса, жавобгарлик юзага келмаган. Хива хонлигида ишнинг қозихоналарда кўрилиб, жазо тайинлашидан ташқари, муқаддас авлиёларни ўртага қўйиб қасам ичириш, масалан, туркман, қозоқлар учун ҳам пир саналган Паҳлавон Маҳмуд мақбарасидаги қасам маросими эски удум ва ахлоқий-мажбурий ҳуқуқ мезонларидан бири бўлган. Хусусан, ҳижрий 1324 йил (1906) рабиъ ул-охирда «Хива хонлигидаги қалтамонларни рўйхат қилиш китоби»да қайд этилган хатда ёвмут қалтабон (безори, мардумозор, бузуқи, йўлтўсар кишилар)нинг Хивага олиб келинаётгани, Ўкуз халқи (туркманлар) қалтабонларини Хивага олиб борилгани ва уларнинг Полвон пир мақбарасида қасам ичиш маросими бўлиб ўтгани 350 ҳақида ёзилган. Чор Россияси мустамлакачилиги даврида шариат асосидаги суд тизимига ўзгартиш киритиш сиёсати қўлланмаган. Бу даврдаги қозилик судларининг жиноят ва жазо ишларига оид фаолиятининг айрим қирраларини бизгача етиб келган Хива хонлари архиви материаллари орқали ҳам ўрганиш мумкин. Хива 349 Азизов Б. Т. Хоразм навозандалари. – Т., 1994. – 11–16-б. 350 Книга учета калтаманов в Хивинское ханстве // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 576. – 1–2-в. Қаранг:

142 хонлиги қозилик ишларига тааллуқли кўплаб ҳужжатлар ЎзФАШИ қўлёзмалар фонди, ЎзМДА «Хива хонлари архиви» фондида ҳам сақланади. Улардан айримлари илмий ўрганилиб, нашр ҳам этилган. Ушбу тадқиқот иши доирасида улардан илмий таомилга киритилмаган жиноят ишлари ҳақидаги айрим маълумотлар, айниқса, Туркистон генерал-губернаторлигининг яраштирувчи ва округ судлари билан Хива хонлиги суд тизими ўртасидаги ёзишмалар, ҳамкорликда амалга оширилган жиноят қидирув фаолияти кўриб чиқилиб, қуйидагича таҳлил доирасига тортилди. Маълумки, жиноят қидирув, жиноят ишлари, судлов, айбдорни оқлаш масалалари бўйича Амударё бўлими ва Хива хонлиги ўртасида кўплаб ёзишмалар олиб борилган. Улардан бири – полковник Ивановнинг 1875 йил 7 ноябридаги хатида 1873 йилги «Гандумиён» сулҳи шартидаги товон (жарима ўлпони) ҳалига қадар тўлиқ тўланмагани, қирғиз, қозоқлардан тўланмаган закот, тутун пули, солғут ақчасини ундиришга ёрдам берсалар, уни мазкур жарима ўлпони ҳисобига киритиб юборилиши айтилган 351 . Қуйидаги 1874 йил 27 июндаги хатда хоннинг Хивадаги туркистонлик қочоқларни топишда ёрдам бериши 352 , 1902 йилдаги яраштирувчи суднинг Хива фуқароси ҳақидаги қарори 353 , 1892 йилги вакилнома (ваколатнома) эгаси Хива фуқароси Аваз бин Шермуҳаммаднинг мерос тақсими бўйича бўлиб, штаб ходими капитан Марков томонидан имзоланган 354 . 351 Қаранг: Переписка с Мадраим – ханом II по вопросу хив. подданных // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 5. – 1-в. 352 Қаранг: Ўша манба. – 3-в. 353 Қаранг: Переписка о взысканиях по исполнительным листам и выдаче постановлений суда Хивинско подданным // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 140. – 8-в. 354 Қаранг: Вакалат. Доверенности, оформленные в канцелярии казий // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 584. – 1–16-в. Қаранг:

143 1903 йил 2 октябрдаги Тўрткўл волости бошлиғидан Янги Урганч ҳокими ва Хива хонига юборилган мактубда 27 сентябрда от ўғирлаб қочган Қаландар Юсупов номли жиноятчини, агар Хивада бўлса, ушлашга ёрдам беришлари сўралган 355 . 1903 йил 28 октябрдаги Амударё бўлими бошлиғи номидан Хива хонига келган (№ 11770) хатда Самарқанд округ судининг ҳукми билан бир неча хивалик фуқаролар оқланиб, кафилликдан халос бўлгани, 500 рубль жарима ҳам бекор этилгани 356 маълум қилинади. Ўша кунги 11769 рақамли хатда Хонқа фуқароси Шер Муҳаммад Дарғанинг Амударё бўлими ҳудудида қидирилиб, топилмагани ёзилган. Шу ўринда айтиб ўтиш керакки, Амударё бўлими қозилик ҳукми ва бу тизимнинг қолоқлигига йўйиб, хонликда оғир жиноятлар содир этиб қочган маҳаллий фуқароларни ўз судларида жавобгарликка тортиш баҳонасида Туркистон генерал-губернаторлиги ҳудудида юришига рухсат олган. Натижада хонликда жиноят содир этган хонлик фуқаролари Тўрткўлда «сиёсий бошпана» топишга эришганлар. Тўрткўл волостидан 1874 йил 11 октябрда юборилган 3594 рақамли хатда қуйидаги мазмунни кўриш мумкин: «Қозоқ жамоатидан бир нечталар ушбу йил 355 Қаранг: Переписка по исковым делам между Хивинско и русско поддаными // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 98. – 20-в. 356 Ўша манба. – 31–32-в. Қаранг:

144 кузакда Бухоро мамлакатига кўчиб кетмоқчи. Ўтиш йўлидаги қалъа ҳокимларига буюрсангиз, ўтказмасинлар» 357 . 1877 йил 22 декабрдаги 4344 рақамли хатдан парча: «Генерал-майор Ломакин Сизнинг одамларингиз кўмагида тутун пули йиққан эди. Бу йил ҳам Рус давлати хазинаси учун тутун пули йиғишда ҳамкорлик қилсангиз» 358 . Ҳужжатлар орасида Самарқанд округи суд прокурорининг 1903 йили Гурлан, Хонқа, Урганч, Кўна Урганч ҳокимликлари 359 ва Шўрахон (Амударё бўлими) волости бошлиқлари ва қози, судьяларига юборган хати ҳам мавжуд 360 . Уларда ҳам жиноят ишлари билан боғлиқ масалалар кўтарилган. Хулоса сифатида жиноий жазолар хусусида тўхталиб ўтмоқчимиз. Одатда, улар омма ўртасида ижро этилган. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, маданийлашмаган бўлса-да, худди ҳозирги кундаги сингари жазонинг билвосита мақсадидан фойдаланишга, яъни айбдорга жазо тайинлаш орқали бошқа фуқароларга руҳий таъсир этиш ҳисобига улар томонидан содир этилиши мумкин бўлган жиноятларнинг олдини олишга ҳаракат қилинган. Бошқача айтганда, бу ҳолатни фуқароларга руҳий таъсир этиш, қўрқитиш 357 Переписка о перекочёвка киргиз в хивинское ханство // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 16. – 1–2-в. 358 Ўша манба. – 92-в. 359 Қаранг: Переписка с Мадраим – ханом II по вопросу хив. подданных // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 5. – 4–10-в. 360 Қаранг: Переписка о взыскании долгов с разных лиц по исполнительным листам // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 66. – 1–10-в; О розыске лиц, обвиняемых в кражах скота в переделах Хивинского ханства, о вручении повесток, о вызрве в суд и т.п. // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 90. – 13-в; Переписка об ограблении Хивинских купцов и об убийствах // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 112. – 1–12-в; Переписка о взысканиях по исполнительным листам и выдаче постановлений суда Хивинско подданным // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 140. – 9–11-в.

145 жиноий хатти-ҳаракатларнинг олдини олишга хизмат қилади, деган қарашлар мавжуд бўлган, дея изоҳлаш мумкин. Ислом мамлакатларида инсон ҳуқуқлари ислом динининг шаръий ҳуқуқларига асосланган. Бироқ Хива жамиятида инсон ҳуқуқлари тўла амалда бўлмаган. Масалан, шариатда инсон ўзи оллоҳнинг қули, қулнинг эса қул сақлашга ҳаққи йўқ, дейилишига қарамай, Хива хонлигида қул олди-сотдиси амал қилган. XV асрда Туркистон ва Бухорода қул бозорлари ривож топган бўлиб, XVII асрга келиб бу ғайриинсоний ҳолат Хива хонлигида ҳам авж олди. Одатда, бошқа мамлакатларга ҳужум пайти итоат этмаган аҳоли жазолаш мақсадида банди қилиб олиб келинган. XVII–XIX асрларда Хивага келиб кетган сайёҳ, савдогар ва элчилар бу ҳақда маълумот берганлар. Ўша давр чет эллик ва маҳаллий муаллифлар ёзишича, Хивадаги қул олди-сотдисида ғайридин рус, қалмиқ ёки шиа мазҳабидагилар билан бир қаторда, одам қароқчилари ва қулфуруш корчалонлар ҳийла-найранги билан сунний мазҳабидагилар ҳам қул бозорларига солинган. XVI асрдан то чор Россияси истилоси қадар хонликда қул мақомидаги асир-тутқунлар миқдори тарихий манбаларда турлича кўрсатилган 361 . Қози ҳужжатларида эса, уларнинг олди- сотдиси, ўзлари ва хўжайинлари томонидан товон пули тўлаб озод этилиш жараёнлари расмийлаштирилган 362 . Умуман олганда, қуллар мавзуси, инсон ҳуқуқларининг қай даражада поймол этилганлиги М. Йўлдошев, Я. Ғуломов, Қ. Муниров каби олимларнинг 361 Қаранг: Тухтаметов Т. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции. – М., 1969. – С. 8; Комёб. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 97–98-б. 362 Қаранг: Айний С. Қуллар. – Т. – Сам.: 1935; Файзиев Т. Қулчилик ҳақида ҳужжатлар // Шарқшунослик. – Тошкент, 1990. – № 1. – Б. 102– 107. Қаранг:

146 асарларида, қозихона ҳужжатлари, архив материллари, хотира, элчилик ҳисоботи сингари ёзма манбалар асосида махсус ўрганган Т. Файзиев, М. Қориева, О. Жалилов асарларида ҳам ёритилган 363 . Маълумки, Гандумиён сулҳига Хивада қул олди-сотдиси ман қилинишига оид шарт киритилади 364 . Шундай қилиб, маҳаллий аҳолининг бутун ҳаёти шариат қоидалари билан белгиланган. Оила-никоҳ, фуқаровий масалаларни тартибга солишда бевосита мусулмон ҳуқуқи манбалари ва одатга таянилган. Олий ҳокимиятни шакллантиришда одатга, давлат бошқаруви фаолиятида эса, шариат ва одатга ҳавола этилган. Жиноий жазонинг баъзи турлари ислом ҳуқуқшунослигида йўқлиги, айрим ҳолларда, хон томонидан айбдорнинг афв этилиши ҳуқуқ меъёрларининг бузилиши сифатида талқин қилиниб, хон ва қозиларга нисбатан салбий муносабатни келтириб чиқарган. Мансабдорлик жиноятлари юзасидан асосий жазо турларидан ташқари, қўшимча жазолар ҳам қўлланилган. 3.2. Одат нормалари ва уларнинг жамият ҳаётида тутган ўрни Маълумки, одат ҳуқуқи инсоният тарихининг жамиятда жамоа-уруғчилик тузуми амал қилган даврда вужудга келган. Профессор З. Муқимовнинг қайд этишича, одатнинг баъзи нормалари яратилиши эрамиздан аввалги 2000 йилликларга бориб тақалади 365 . Сўнгги даврларда одат ҳуқуқи шариат таъсирида айрим ўзгаришларга учраган. Шариатда таъқиқланмаган нормалари хонлик тугатилгунга қадар сақланган. 363 Қаранг: Файзиев Т. Қулчилик ҳақида ҳужжатлар // Шарқшунослик. – Тошкент, 1990. – № 1. – Б. 102–107; Қориев О. Бурҳониддин ал- Марғиноний – ҳуқуқшунос // Шарқшунослик. – Тошкент, 1993. – № 4. – Б. 25–28. 364 Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 233–234-б. 365 Қаранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – С. 8.

147 Шариат нормалари одат ҳуқуқи юқори мавқега эга кўчманчи аҳоли ҳудудларида асосан умумий бошқарув эҳтиёжлари (ҳуқуқ-тартибот ва ҳ.к.)дан келиб чиққан ҳолда татбиқ этилган. Жумладан, бу фикрнинг исботини 2бобнинг 4-параграфида айтилганидек, хонлик таркибидаги кўчманчи аҳоли ҳудудларида қози ва раислик лавозимларининг таъсис этилганлиги ва ишларнинг шариат асосида кўрила бошланганида ҳам яққол кўриш мумкин. Хусусан, оила-никоҳ, мерос ва солиқлар борасида шариат нормаларига тўла таянилган. Бу борада рус олими И. В. Погорельскийнинг «хонликдаги барча ҳуқуқий муносабатлар мусулмон ҳуқуқи, шариат асосида шаклланган» 1 деган фикрини ҳам келтириш мумкин. Бироқ бу хусусда айтиш керакки, шариат ва одат нормалари ташқи томондан ўхшаш бўлса-да, бир-биридан ўзлаштирилган деб қараб бўлмайди. Кўчманчи аҳоли ҳудудларининг ҳуқуқ манбаи қаторига одат ҳуқуқи билан бирга жорий қонунчилик ҳужжатлари, яъни норматив-ҳуқуқий ҳужжатларни 366 ҳам киритиш ўринлидир. Бинобарин, кўчманчи аҳоли бошқаруви, улар ҳаётидаги муҳим масалалар бевосита хон томонидан амалга оширилганлиги 2.1-параграфда ёритилди. Маълумки, хонлар ўз ваколати доирасида турли фармон ва бошқа ҳужжатлар чиқариш орқали кўчманчи аҳоли устидан ҳам бошқарувни амалга оширган. Ваҳоланки, хонлик ҳудудида кўчманчи ва ярим кўчманчи тарзда ҳаёт кечирувчилар салмоғи катта бўлган ва уларнинг кўп қисми аҳолини кўчириш сиёсати натижасида ўтроқлашган. XX аср бошларига келиб кўчманчи халқлар миқдори тахминан умумий аҳолининг 10 фоизини ташкил қилган 367 . 366 Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. – Л., 1968. – С. 31. 367 Қаранг: Шиоя Акифуми. Хива хонларининг аҳолини кўчириш сиёсати ва янги шаҳарларнинг пайдо бўлиши // Ўзбекистонда урбанизация жараёнлари: тарих ва ҳозирги замон. Қаранг:

148 Таъкидлаш жоизки, Хива хонлиги одат ҳуқуқи тарихшуносликда деярли ўрганилмаган бўлиб, у билан боғлиқ маълумотлар манбаларда кам учрайди. Одатнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи восита сифатида кўрадиган бўлсак, уни ижтимоий ҳаёт соҳалари ёинки оммавий ва хусусий ҳуқуқ таснифлаб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Даврий нуқтаи назардан эса ўлкани рус подшолиги томонидан босиб олингунига қадар бўлган ҳамда ундан кейинги даврдаги одатга ажратиш мумкин. Чунончи, шарқшунос А. Ломакин одат ҳуқуқини туркман халқи мисолида процессуал ва моддий ҳуқуққа ажратади 368 . Юқоридаги ҳолатлардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, одат нормалари ва уларнинг жамият ҳаётида тутган ўрнини очиб бериш юзасидан, аввало, одат ҳуқуқининг умумий жиҳатларини ёритишга мақсадга мувофиқдир. Биринчидан, унинг тизимлаштирилмаганлиги амалда қўллашда қийинчиликларни келтириб чиқарган. Бу эса уни қўлловчи махсус мансабдор шахсларга қайсидир маънода ихтиёрий тарзда шарҳлаш имконини берган 369 . Иккинчидан, одат ҳуқуқи таркибига азалий одат нормаларидан ташқари, кўп такрорланиши натижасида юзага келган ҳуқуқий урф-одатларни, шунингдек кундалик ижтимоий ҳаётда юзага келган масалалар бўйича оқсоқоллар кенгашининг ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти натижасида шакллантирилувчи баъзи янги одатларни ҳам киритиш мумкин (бу ҳақда қуйида маълумот берилади). Учинчидан, одат амал қилган ҳудудда, яъни кўчманчи аҳоли вакиллари орасида жамоатчилик фикри, «ҳуқуқийлик» ва «ноҳуқуқийлик» тушунчалари Халқаро илмийамалий анжуман материаллари (1-қисм). – Т., 2007. – 128–130-б. 368 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 50–106. 369 Матниязов М., Олломов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч, 2008. – 175–180-б.

149 муҳим ўрин тутган. Ўз навбатида, жамоатчилик фикри мазкур «ҳуқуқийлик» ва «ноҳуқуқийлик» тушунчаларини тўла қадрлаган. Масалан, русподшолиги босқини жараёнида хонликка келган инглиз мухбири Макь Гахань Ўрта Осиё халқлари хаётини ўрганиш асосида қуйидаги фикр ва хулосаларни келтиради: 1) маҳаллий ўтроқ ва кўчманчи халқларнинг маданият ўчоғи бир бўлган ва бунинг белгилари сақланиб қолган; 2) халқ ҳаётида аҳлоқ нормаларининг таъсири кучли ва унга имкон қадар амал қилинади 370 . Маҳаллий манбаларда келтирилишича, одат ҳуқуқи ўтроқ аҳоли орасида ҳам юқори нуфузга эга бўлган 371 . Юқоридаги мазкур умумий жиҳатлар одат ҳуқуқининг аҳамияти ва моҳиятини акс эттиради. Маълумки, давлат бошқаруви соҳасида қўнғирот иноқлари ҳокимиятга келгунга қадар сулолавий бошқарув тизими амалда бўлган. Ушбу бошқарув тизимининг илдизи узоқ даврларга бориб тақалиши боис, асосан тарихан шаклланган мавжуд анъана ва удумлардан иборат одатга таянилган. Чунончи, қўнғирот иноқлари расман «хон» унвонига эга бўлиб, қўнғирот хонлари сулолавий бошқарув тизимига асос солинган даврда ҳам илгариги даврлардан риоя этиб келинган анъана ва удумлар сақланиб қолди. Бинобарин, уларга риоя этилган ҳоллардагина хон ҳокимияти халқ ва амалдорлар томонидан тан 370 Қаранг: Военныя действiя на Оксусе и паданiе Хивы. – М., 1875. – С. 230–250. 371 Қаранг: Матниязов М., Олломов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч, 2008. – 172–186-б. Қаранг:

150 олинган, акс ҳолда, хон юқори мавқеига эга бўлмаган ёхуд у кучли таъсирга эга бўлмасдан, ваколат муддати ҳам узоқ давом этмаган. Жумладан, 1) Ёдгорийлар сулоласи даври (XVI–XVIII асрлар)да мўғуллар удумига кўра сўл (чап) ўнгдан улуғ ҳисобланган 372 . Саройда хон тахтининг чап томонида ўнг томондаги амалдорларга нисбатан жамият ва давлат ҳаётида юқори мавқега амалдор (хусусан, нақиб – қўшин қўмондони, шайх ул-ислом – диний ишлар бошлиғи ва бошқ.)лар ўрин эгаллаган. Ушбу қоидага қўнғирот сулоласи вакиллари ҳокимиятни бошқарган даврлардан то хонликнинг тугатилиш даврларига қадар риоя этилди; 2) дастлабки даврларда хон кўтариш маросимида бўлғуси хон оқ кигизнинг ўртасига ўтирган ва тўрт учини тўртта хон оиласи аъзоси (туғишган ака-укалари ва қариндошлари)дан тўрт киши тутиб кўтарган ва тахтга олиб келиб ўтирғизган 373 . Норасмий тарзда, яъни оила аъзолари (Кенгаш) розилигисиз тахтни эгаллаган хон, ҳатто у хон оиласидан бўлса-да, мамлакатда олий ҳокимият эгаси сифатида тан олинмаган. Мазкур удум қўнғирот хонлари сулоласи даврида бироз бошқача кўриниш олган. Унда тўртта хон оила аъзоси эмас, балки тўртта иноқ (уруғ бошлиғи) кигизнинг тўрт учидан тутиб кўтарган. Хонлик даврида ҳукумат томонидан умумий бошқарув эҳтиёжларидан келиб чиққан ҳолда одат нормаларининг қўлланилиши ҳолатини у ёки бу халқлар бўйсундирилганда ёки хонлик таркибига ихтиёрий кирганда келишув дастлаб ер-сув масалалари ҳақида олиб борилгани, лозим топилса, мамлакат ҳудудидан муайян ерлар ажратилганида ҳам кўриш мумкин. Бинобарин, давлат бошлиқлари ўзининг ҳуқуқни қўллаш фаолиятида одат ҳуқуқи нормалари асосида алоҳида давлат-ҳуқуқий ислоҳотларни амалга оширганлар. Жумладан, 372 Қаранг: Абулғози Баҳодирхон. Шажарайи турк. – Т., 1990. – 118-б. 373 Қаранг: Кўрсатилган асар. – 150-б.

151 одат ҳуқуқининг «тархон» институтини муайян шахсга нисбатан хон томонидан қўлланилган 374 . Кўчманчи аҳоли ҳисобланувчи хонлик халқларида уруғ-қабилаларнинг ички ишлари одат ҳуқуқи (қонуни)га асосланган 375 . Одат ҳуқуқининг ер ва сувдан фойдаланиш билан боғлиқ меъёрлари қадимий ҳисобланади. Одатдаги ер ҳуқуқига кўра яйловдан ташқари суғорилмайдиган ерлар қадрсиз ерлар сифатида қаралган. Сув иншооти ва йўлига эгалик қилиш ҳуқуқи, ким уларни таъмирлаш ва ишга туширишда иштирок этган бўлса, унга тегишли ҳисобланган 376 . Сувдан фойдаланувчи ва сув эгасининг ўз вақтида сувдан фойдана олиш ҳуқуқини кафолатлашга ҳаракат қилинган. Халқнинг кўпчилик қисми сунъий суғориш тизимига эга бўлган. Одат ҳуқуқида ер-сувдан фойдаланишнинг қуйидаги 3 та тури амал қилган: жамоавий (санашиқ), тўла эгалик қилиш ҳуқуқи асосида, ижара ҳуқуқи асосида (каранда) 377 . Туркманлар орасида ер-сувдан фойдаланишнинг биринчи шакли кенг тарқалган. Чунки, сунъий суғориш иншоотларини қуришда жамоа меҳнати талаб этилган. Бу эса сувдан фойдаланишда жамоавий тартибни келтириб чиқарган. Ер-сувга тўла эгалик қилиш ҳуқуқи жамоа билан келишув ёки шахсий ташаббус билан сув йўлларини қуриш орқали ёҳуд жами жамоа каналлари ва ерларини ёки уларнинг бир қисмини тозалашдаги хизматлари 374 Қаранг: Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – С. 8. 375 Қаранг: Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. – London, 2003. – 145-p. 376 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С. 89. 377 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 106–107.

152 учун алоҳида шахсларга берилган ҳуқуқ натижасида келиб чиққан. Учинчи шакли эса кейинги даврларда вужудга келган. Кўпгина кўчманчи аҳоли овулларида аҳоли жамоа ҳуқуқи бўйича сув иншоотлари орқали келувчи сувдан фойдаланилган. Бунда ариқдан суғориш мақсадида белгиланган сув миқдорини олиш ҳуқуқидан фойдаланишда жамоанинг розилиги талаб этилган. Одатда, овул жамоасининг ҳар бир аъзоси сувни умумий ҳажмидан келиб чиққан ҳолда олиши мумкин бўлган сув (су) ҳажми белгиланган. Ер эгалари сонини инобатга олган ҳолда навбат асосида сувдан фойдаланганлар. Одатга кўра ҳар йили кузда (баъзи жойларда кузда ва баҳорда) жамоа тартибида сувдан фойдаланувчи аҳоли ўртасида ер ва сув тақсимоти амалга оширилган. Унда барча оилалар, жумладан янги оилаларга ҳам сув ва ер майдони ажратилиши лозим бўлган. Бевалар ва етимларга ҳам сувдан фойдаланишга рухсат этилган. Одат ҳуқуқида мулк масаласи борасидаги қарашлар шариатдан фарқ қилган. Жумладан, мулк ҳисобланувчи ер майдони мерос тариқасида ўтиши ёки ўзгага бериш натижасида бегоналашиб кетиши мумкин. Шариатда эса бу ҳолатлар назарда тутилмаган. Одатга кўра қудуқ, қориз, булоқ сувларидан тўла мулкий ҳуқуқ асосида уларни ўзига ажратилган мулк ерида қазган шахсгина фойдаланган. Одат ҳуқуқи амал қилувчи халқларда ер ва сувни мулк сифатида оғзаки келишув асосида ижарага бериш одати амал қилган. Шу асосда ер-сувдан ижара ҳуқуқи асосида фойдаланиш мумкин бўлган. Жумладан, маълум шартлар эвазига ер майдонлари фойдаланиш учун ижарага берилган. Хива хонлигида ижарага олинган мулкдан фойдаланувчи «каранда» деб аталган. Кўп ҳолларда каранда ҳосилнинг бир қисмини мулк эгасига бериши шарт бўлган. Ўрнатилган қоидага кўра ижарачи ижарадорнинг ҳаражатисиз ерга ишлов бериши, экинга тайёрлаши ва суғориши лозим бўлган.

153 Қадимий туркман одатига кўра буғдой ҳосилининг ўндан бир қисмидан ярмигача бўлган ижара ҳақини тўлаганлик учун рағбатлантиришнинг муайян аниқ миқдори белгиланмаган. Одатда у мулк ердан олинган ҳосил ҳисобидан амалга оширилган. Кейинги вақтларда ер ва сувларни, жумладан санашиқ ер ва сувларни ҳам маълум вақтга ёки умрбод муддатга ижарага бериш одати амал қилган. Ижара ҳақи пул ёки уй ҳайвонлари ҳисобида ҳам берилиши мумкин бўлган. Ижара шартномасини ҳосил олингунга қадар узрли сабабларсиз бузиш мумкин бўлмаган. Бу одатни бузган томон иккинчи томонга шартнома бузилиши натижасида келиб чиққан зарарни қоплашга мажбур ҳисобланган. Баъзи сабабларга кўра (масалан, касаллик туфайли ва ҳ.к.) ижарачи маълум шартлар эвазига ижарага олинган ерни бошқа шахсга бериши мумкин. Бунинг учун ер эгасининг розилиги шарт бўлмаган, бироқ ижара ҳақини ер эгасига биринчи ижарачи тўлаши лозим бўлган 378 . Одатга кўра ҳаётий тажрибаси катта деҳқонлар ташаббуси билан жамоа эҳтиёжидан ортиқча ер ва сув ҳисобидан кўнгилли равишда йиғилган уруғ асосида экилган ер майдонлари ташкил этилган. Ушбу ерлардан олинган ҳосилнинг катта қисми етим-есирлар, бева-бечоралар ва умуман камбағал оилалар фойдасига бўлиб берилган. Ҳосилнинг қолган оз қисми эса сотилиб, ундан тушган маблағга 1 та қўчқор сотиб олинган. Сўнгра унинг гўштидан палов тайёрланиб, бобо-деҳқон ерига ишлов берган, суғорган ва ҳосилни йиғиб олишда иштирок этган жамоа аъзоларига тортиқ қилинган. Одат ҳуқуқида сувдан ўзбошимча фойдаланишни мумкин эмас, деган қоида ўрнатилган. Халқ суғориладиган ерларга сув тақсимотини амалга ошириш, сув иншоотларини бошқариш учун қишлоқ хўжалиги билан яхши таниш бўлган шахсларни сайлаб қўйган. Улар «мироб» деб юритилган. 378 Қаранг: Ўша манба. – 143-б.

154 Мироблар ўз ваколати доирасида ирригация тармоқларини тозалаш бўйича натура мажбуриятни бажарувчиларга раҳбарликни ҳам олиб борган. Мироблар фаолиятини молиявий таъминлаш, рағбатлантириш ҳамда ваколатини суъистемол қилганлиги учун лавозимидан четлаштириш масалалари жамоа томонидан ҳал этилган 379 . Кўчманчи аҳоли вакиллари солиқ ва тўловларни шариат ҳамда одат асосида ўтроқ аҳоли вакиллари каби бир хилда тўлашлари лозим бўлган. Улар ижтимоий мажбуриятларга ўзлари яшайдиган ҳудудлардагина жалб этилган 380 . Мажбуриятларни ташкиллаштириш ва тартибга солиш жараёни ўтроқ аҳоли 379 Қаранг: Ўша манба. – 145–146-б. 380 Қаранг: Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. – Л., 1940. – С. 143; Документы архива Хивинских ханов по историии этнографиикаракалпаков. – М.: Наука, 1967. – С. 293–297.

155 ҳудудлари сингари деярли бир хил бўлган. Бу ҳақда 3.1-параграфда батафсилроқ тўхталинган. Оила бошлиғи ва хотиннинг ҳуқуқий мақоми, эр-хотин ўртасидаги муносабатлар одат асосида белгиланган. Одат оилада аёлнинг оила бошлиғи ва эрига бўйсуниши, уларнинг талабларини сўзсиз бажаришини талаб этади. Оила аъзолари ҳисобланувчи аёллар оила бошлиғининг хотини томонидан бошқарилган. Эр хотиннинг фелъ-атворини тузатиш чораларини кўришга ҳақли бўлган. Уйдаги барча нарсалар эрнинг шахсий мулки ҳисобланган. Хотин улардан шикаст етказмаслик шарти билан фойдаланиши мумкин бўлган. Эрнинг розилигисиз хотин томонидан тузилган мулкий шартномалар кучга эга бўлмаган. Умуман олганда, хотин ўзининг баъзи ҳуқуқларидан фойдаланиши учун эрининг розилиги талаб этилган. Ушбу қоидаларга асосланган ҳолда патриархал оиланинг қатор жиҳатлари сақланиб қолган, дейиш мумкин. Ўзига хотин олмоқчи бўлган ҳар бир туркман келиннинг отаси, агар у вафот этган бўлса қариндошлари, васийси, умуман келинни тарбиялаган ва уни турмушга чиқарган шахсга сотиб олиш шаклида маълум миқдорда калим (қалин пули) тўлаши лозим. Туркманларда қалин пули келиннинг фойдасига олинмаган. Бу таомил бўйича туркманларнинг одати шариатдан ташқари. Шариатда эса тўлов олиниши ва сарфланиши айнан келиннинг хоҳиш-истаги билан боғлиқ. Қалин пули билан боғлиқ одат XIX асрнинг охирларига келиб ўзгаришга учраган. Илгари қалин пули тўлиқ ҳолда танга шаклида тўланган бўлса, энди унинг ярми натура шаклда (қора мол) тўлаш қоидаси ўрнатилган. Қалин пули масаласида бир тўхтамга келишда ва унга оид одатларга риоя этилишида қабиланинг фахрийлари, юқори обрўга эга фуқаролар ва аҳолининг фикри Қаранг:

156 муҳим ўрин тутган. Агарда шартлар бажарилмаса, қалин олиш ҳуқуқига эга томон судга мурожаат қилган 381 . Туркманлар орасида амалиётда қалин пулисиз келин алмашиш ҳоллари камдан-кам учраган. Қорақалпоқларда калимсиз уйланиш мумкин бўлмаган. Унинг миқдори имкониятга қараб 60 бош қорамолгача борган 382 . Никоҳ тузиш маросими, никоҳни ҳақиқий ва ҳақиқий эмас, деб топиш мумкин бўлган ҳолатлар одатда ўз аксини топган 383 . Никоҳнинг ҳақиқийлиги тўғрисидаги баҳс, мунозаралар ўлканинг рус подшолиги томонидан босиб олингунга қадар қозилар томонидан кўриб чиқилган ва ҳал қилинган. Кейинги даврда эса эскперт-қози ва мулла иштирокида халқ судлари томонидан ҳал қилинган. Қози томонидан ёзилган ажрашиш акти (талоқ хати) гувоҳларнинг исми-шарифи кўрсатилган ҳолда имзоланган ва муҳр босилган. Ушбу ажрашиш актида собиқ эр ва хотиннинг ундан кейинги даврдаги мажбуриятларига оид қоидалар қайд қилинган. Туркманларнинг одати халқнинг ахлоқий қадриятларини сақлаш учун эр ва отага хотини ва қизини бузуқчилик қилаётган вақтда ушласа шериги билан бирга ўлдириш ҳуқуқини беради. Бу ҳолатда бузуқчилик қилаётганлар бир вақтнинг ўзида ўлдирилгандагина эр ёки отага нисбатан ҳеч қандай жавобгарлик ҳолати келиб чиқмаган, хун олишга олиб келмаган. 381 Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 6–8. 382 Қаранг: Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX – начала XX века. – Нукус-Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. – С. 156–157. 383 Қизни мажбурлаб турмушга бериш, эрлик аёлнинг эри билан ажралмасдан туриб бошқа эрга чиқиши, бир вақтнинг ўзида бешинчи хотин олиш ҳолатларида никоҳ ҳақиқий эмас деб топилган.

157 Одатга кўра бева аёл марҳум эрининг ака-укаси, агар улар бўлмаса унинг яқин қариндошига турмушга чиққан. Уруғ таркибидаги оила ўз оиласининг бевасини бегоналашишига йўл қўймаган. Бу қоидаги агарда, беванинг фарзанди бўлса қатъий риоя этилган. Шу билан бирга, бева аёл болаларини марҳум эрининг оиласига бериб, эрининг оиласи розилиги билан турмушга чиқиши мумкин. Бу одат, патриархал-уруғчилик тарзи сақланган кўпгина халқларда амал қилган. Турмушга чиққан қизи вафот этса, қизнинг ота-онаси вафот этган катта қизининг ўрнига кичик қизини турмушга бериш одати мавжуд бўлган. Бироқ ушбу одат мажбурий характерга эга бўлмаган. Агарда никоҳга қадар катта қизи вафот этса, ота-она рози бўлмаса, кичик қизини унинг ўрнига турмушга узатмаган ва калимни қайтарган. Никоҳдан сўнг бу ҳолат юз берса, марҳуманинг синглиси турмушга узатилган ва калим олинмаган 384 . Хонлик ҳудудида яшовчи қорақалпоқ қабилаларида (манғит қабиласидан ташқари) уруғ ичидаги ўзаро никоҳга қуришга салбий қаралган ва рухсат берилмаган. Бухоро қорақалпоқларида ўз уруғидан 7 авлод алмашгандан сўнг қиз олиш мумкин бўлган. Қорақалпоқ халқларида камдан-кам ҳолларда бошқа халқлар билан никоҳга кирилган. Одат ҳуқуқида балоғатга етмаган болаларга нисбатан шариатда мавжуд 3 турдаги васийликдан фақат бир тури «васи» институти амал қилган. Одат ҳуқуқида хос маросимлар сифатида оилада ўғил фарзанд, айниқса тўнғич ўғил туғилиши муносабати билан катта тўй маросимлари ўтказилишини 384 Қаранг: Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX – начала XX века. – Нукус-Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. – С. 152–153. Қаранг:

158 кўрсатиш мумкин 385 . Унда меҳмонлар ташриф буюрган ва кураш, от пойгаси, бахшилар куйлаши бўлиб ўтган. Патриалхал оила асосига таянувчи одат ота-оналар ўз фарзандларидан сўзсиз бўйсуниши ва ҳурмат-эҳтиром кўрсатишини талаб қилиш ҳуқуқини берган. Бу мажбурият нафақат болаларнинг ота-оналарига бўлган муносабати, умуман барча ёшларнинг катталарга, хусусан кексаларга, ҳаттоки бошқа уруғнинг юқори мавқега эга шахсларига бўлган муносабатида ҳам талаб этилган. Отасига бўйсунмаган фарзанд сўнгги чора сифатида оқсоқоллар маслаҳати билан жамоадан ҳайдалиши мумкин бўлган 386 . Бундай ҳолатда ота фарзандидан расман воз кечиши муҳим роль ўйнайди. Одатга биноан туркман халқларида фарзандлар келиб чиқиши бўйича фарқланган. Жумладан, туркман миллатига мансуб эр ва хотин никоҳидан туғилган (иг), туркман аёли билан туркман бўлмаган эрнинг (эронлик, авғон) никоҳидан (қул, кирнак) ҳамда ноқонуний никоҳдан туғилган болалар (харомзода, валади зино). Биринчи тоифа иккинчи тоифа билан мерос олишда тенглаштирилган. Қолган барча ҳолларда биринчи тоифа устунликка эга бўлган. Хусусан, ўзига тўқ туркман қизлари ҳеч қачон қулга турмушга берилмаган. Учинчи тоифага мансуб болаларнинг вояга етгандан кейинги мулкий ҳуқуқлари (ер-сувдан фойдаланиш ҳуқуқи) иккинчи тоифанинг мулкий ҳуқуқларига тенглашган. Кўчманчи аҳолининг одат ҳуқуқида бола асраб олишга оид қадимий одат мавжуд бўлган. Кўп ҳолларда фарзанди йўқ ўрта ҳол ва бадавлат оилалар вафотидан кейин меросига эгалик қилувчи сифатида ўғил болаларни асраб олишган. Қиз болалар жуда камдан-кам ҳолларда асраб олинган. Асраб олинган ўғил бола «қиёматлик ўғил» 387 деб аталган. Бола асраб олиш ҳуқуқидан ўзининг 385 Қаранг: Ўша манба. – 154-б. 386 Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 41. 387 Ломакин А. Обычноеправо туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 39.

159 алоҳида рўзғорига эга катта ёшли фуқаролар фойдаланиши мумкин. Бу ҳолат ҳужжат орқали расмийлаштирилмаган. Асраб олинувчилар сони чекланмаган. Тадқиқот ишининг 3.1-параграфида Хива хонлигида жиноят ва жазо тизимига оид кўчманчи аҳоли ҳудудларидаги ҳолатлар ҳақида ҳам маълумотлар келтирилди. Чунончи, кўчманчи аҳоли ҳудудларида жиноий ва фуқаровий ишларни кўриб чиқишда судлар ўз фаолиятида асосан одат ҳуқуқига таянган. Мустамлака даврида овул ва приставлик судлари, халқ судларининг фавқулодда съездларининг таъсис этилиши, одатга киритилган ўзгартириш ҳисобланса-да, уларда ҳам ишлар тўла одат ҳуқуқи асосида кўриб чиққан. Кўчманчи аҳоли ҳудудларининг суд жараёнида қасам ичиш ҳолати шариат асосида тартибга солинган. Мустамлака даврига қадар суд жараёнида маълум тўлов эвазига қасам ичишдан озод қилиниши мумкин. Бу ҳолатда айбдор томон ўзини ҳақ деб ҳисобласа ва рози бўлса, суднинг келишуви асосида маълум тўловни бериши лозим бўлган. Масалан, 1896 йил халқ судларининг фавқулодда съезди ўзининг ёзги сессиясида Атек приставлигидаги Мухаммад Ўроз овулида яшовчи аёлни ўз овулдошини унинг номусига тажовуз қилгани учун ўлдириши билан боғлиқ иш кўрилаётганда хуннинг ярим миқдорини тўлаб қасам ичишдан озод этилади 388 . Одатга кўра қотиллик ва тан жароҳати учун қонли қасос олишга рухсат этилган. Қотиллик учун марҳумнинг қариндошлари, тан жароҳати учун жабрланувчи ва қариндошлари қасос олган. Қонли қасос одати барча қадимий халқларда ўзаро боғлиқ бўлмаган ҳолда ўрнатилган. Кейинги вақтларда бу одат тўловсиз нарса бериш билан алмаштирилган. Қонли қасосни пул маблағи билан алмаштириш Хива хонлигида яшовчи туркман қабилаларида амал қилган. Бу 388 Кўрсатилган асар. – 92-б. Қаранг:

160 шариатда назарда тутилмаган. Туркман халқларида кўпроқ қонли қасос ўрнида айбдорга нисбатан хун – тўлов белгиланиб, пул ёки қорамол шаклида тўланган. Хун миқдори ишни ҳолати ва етказилган жароҳат даражасига кўра белгиланган. Номусга тегиш ёки номусга тегишга суиқасд қилганлик учун жабрланувчининг эри ёки қариндошлари шармандалик ҳолати юзасидан маълум тўлов олиш учун даъво қилган. Агарда айбланувчи ўзига қўйилган айбни инкор этса, далил талаб қилинган. Бунда битта қасам ичган ёки иккита қасам ичмаган ишончли гувоҳнинг кўрсатмаси далил сифатида қабул қилинган. Айбланувига эса гувоҳлар интирокисиз қасам ичдирилган. Одат ҳуқуқида ўғрилик ҳолатига нисбатан қарашлар жиддий бўлган, дейиш мумкин. Ўғрилик ва талончилик ҳолатларини ҳар томонлама кўриб чиқишни талаб қилган. Халқ судларида кўрилувчи жиноятлар орасида ўғрилик ва талончилик биринчи ўринда турган. Одат ҳуқуқига кўра ўғрилар, ўғирланган нарсаларни ўзлаштириб олган шахс ва жамоалар ўғрилик билан боғлиқ қуйидаги ҳолларда жавобгарликка тортилган: ўғри ўғрилик қилаётганда ушланса, агар жабрланувчи ўғриликнинг бевосита гувоҳи бўлса ва ўғри яширинга улгурса, ўғрилик ҳолатининг гувоҳлари бўлмаса-да, йўқолган нарсалар топилса ва ҳ.к. Ушбу ҳолатлар ўз навбатида исботланиши лозим бўлган. Биринчи ҳолатда ўғриланган мулкни эгаси қайтариб олган ва ўғри товба қилиб бошқа ўғрилик қилмасликка сўз берса жавобгарликдан озод этилган 389 . Ўзганинг мулкини ўзлаштириш учун жазо белгиланмаган. Агар даъвогар халқ судида ўз мулкига жавобгар томонидан шикаст етказилган бўлса, унга мулкини бутун ҳолда, агар у ёки унинг бир қисми йўқолган бўлса, унинг қийматини қоплаш мажбурияти юкланган. Жазонинг миқдори мулкнинг эгалланган ёки ўзлаштирилган вақтдаги ҳолати билан боғлиқ бўлган. 389 Қаранг: Ломакин А. Обычное право туркменъ. – Асхабадъ, 1897. – С. 93–103.

161 Ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар ва ҳуқуқий бўлмаган хулқатворлар юзасидан одат бўйича алоҳида саволлар назарда тутилмаган. Бироқ жабрланувчи томонидан шикоят тушса уларга нисбатан ўз вақтида тегишли жазо тайинланган. Ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноятлар ва ҳуқуқбузарликларга тинчликни бузиш, ҳақорат қилиш, алдаш, фирибгарлик, муштлашиш, жанжал қилишни кўрсатиш мумкин. Таъкидлаш керакки, одат ҳуқуқи амал қилувчи кўчманчи аҳоли ҳудудларида тан жазоси қўлланилиши назарда тутилган жамоатчилик кенгаши қарорини ижро этиш учун бий, жуз баси, оталиқ ва бошқалар қошидаги навкарлар чақиртирилган 390 . Дарвоқе, хонлик жазо тизимида жамоавий жавобгарлик принципи ҳам амал қилган. Жумладан, катта миқдорда талончилик қилган айбдор шахс қочиб кетган тақдирда, унинг оила аъзоларига нисбатан қатл этиш ва уйини ёқиб юбориш каби жазо тайинланган 3 . Бу ҳолатни эса одат ҳуқуқининг битта институти сифатида таъкидлаш мумкин. Жиноят содир этилиши ҳолатида тайинланадиган олий жазо тўғрисидаги ҳукмга хон тасдиғининг шартлигини инобатга олиб, унинг чор мустамлакаси давридаги ижросига тўхталиб ўтмоқчимиз. Хива хонлари архивида сақланувчи баъзи ҳужжатларда Амударё бўлими ҳудудида жиноят қилганлар Бухорога қочгани ва бунда хонликнинг алоқадор ташкилотлари Амударё бўлими 390 Қаранг: Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках. – Т.: Фан, 1968. – С . 133. 3 Қаранг: Баёний. Шажараи Хоразмшоҳий. – Т., 1991. – 175–266-б. Қаранг:

162 мутасаддиларига ёрдам берганликлари қайд этилади. Қуйидаги ҳужжат матнини намуна сифатида кўриш мумкин. У Амударё бўлимидан Хива хони номига келган. Хат рус тилида ёзилган ва ўзбек тилидаги таржимаси билан бўлимнинг илгариги хатига хон жавоби юзасидан юборилган: «Ҳ. 1294 йил 17 шаввол. «Ўзбек Баҳодур ва Хожа Нафас ва Пўкан деган така (туркман)ларнинг яхши одамлар эрканлиги менга бурундан маълумдир ва Ёмғур деган эроний дўғма (қул)ни чопқон эрмастур» деб ёзғон эркансиз. Албатта, аларнинг Сизга айтқан сўзлари рост бўлса аларни тутмоқ даркор эрмас. Лекин гувоҳлар билан ўриниқли билмак лозим эрди. Шул учунким, мазкур эроний айтадурким, алар бизлардин чопиб олғон молларимиз ушбу вақтда ўзларининг қўлинда Хивада бор, деб. Албатта, бу ишни яхшилаб сўрасангиз. Умуман, ишни шариат қонуни асосида кўриш лозим эрди. [Чунки] ўғирликда гумондор ва даъвогар мусулмон ва Хива фуқароларидир» 391 . Демак, ушбу ҳужжатидан кўринадики, кўчманчи халқларнинг ҳуқуқий муҳофазаси бевосита давлат томонидан таъминланган. Хулоса сифатида шуни таъкидлаш мумкинки, одат нормалари ер-сув муносабатлари ва фуқаровий муносабатлар (олди-сотди шартномаларни тузиш ва ҳ.к.)ни тўла тартибга солган. Шариат нормалари эса никоҳ ва мерос масалаларини ҳал қилишда асос бўлиб хизмат қилган. Норматив ҳуқуқий ҳужжатлар оммавий ҳуқуқ манбаи сифатида нуфузи юқори бўлган. Умуман олганда, одат кўчманчи аҳоли ҳудудларида асосий ҳуқуқ манбаи сифатида амал қилган. Кўчманчи халқларнинг деярли бутун ижтимоий ҳаётини қамраб олган. Жамият ҳаётида муҳим ўрин тутган ва нуфузи юқори бўлган. 391 Переписка о перекочёвка киргиз в хивинское ханство // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 16. – 30-в.

163 3-боб бўйича хулоса Юқорида келтирилган ҳолатлардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, Хива хонлиги алоҳида мустақил давлат сифатида фаолият кўрсатган барча даврларда битта ягона ҳуқуқий манбага таянилмаган. Давлат бошқарув соҳасида олий ҳокимиятни шакллантириш жараёнида анъана ва удумлар амал қилган бўлса, фаолияти давомида шариат нормаларига таянилган. Ҳуқуқ нормаларини татбиқ этишда муаммоли ҳолатлар юзага келганда, олий ҳокимият органлари томонидан жорий қонунчилик ҳужжатлари чиқариш йўли билан янги ҳуқуқий қоидалар жорий этилган. Давлатлараро шартнома ва сулҳларнинг фуқаровий муносабатлардаги таъсири деярли кузатилмаган. Улар асосан икки томонлама сиёсий, иқтисодий ва ҳарбий муносабатларни белгилаган ва албатта, мамлакат сиёсий барқарорлиги ва хавфсизлигини таъминлашнинг муҳим омили ҳисобланган. Бинобарин, XVI–XIX асрларда Бухоро ва Хива хонлиги ўртасидаги ҳудудийсиёсий даъволарга шу йўл орқали ойдинлик киритиб келинган. Ўтроқ аҳоли ҳудудларида асосан шариат амал қилган. Фуқаролар ўз ҳуқуқ ва эркинликларини ислом аҳкомига таянган ҳолда, мусулмон ҳуқуқи манбалари, хусусан Қуръони карим ва Бурҳониддин Марғинонийнинг «Алҳидоя» ҳуқуқий қўлланмаси асосида юритганлар. Кўчманчи ва ярим кўчманчи аҳоли ҳудудларида одат ҳуқуқи амал қилган. Манбаларда Хива хонлиги ҳуқуқ тизимида одат нормалари етарлича ўрганилмаган бўлиб, бирламчи манбаларда бирор-бир воқеа ёки ҳодиса баробарида баён этилган ҳолатлар асосидагина ўрганиш ва хулоса чиқариш имкони мавжуд. Чунончи, маълумотлар асосан фуқаролар ўртасидаги ўзаро, давлат ва фуқаро ўртасидаги муносабатларга оид ҳисобланади. Ваҳоланки, одат ҳуқуқи минг йиллар давомида амал қилиб келган қадимий ҳуқуқ манбаидир. Одат ҳуқуқи Ўрта Осиё халқларида умумийлик касб этган. Оилавий ҳаёт шариат ва одат орқали тартибга солинган. Одатнинг белгилари сифатида оила

164 бошлиғи ҳокимиятининг чекланмаганлиги, аёллар ҳуқуқининг нотенглиги, эрта никоҳга киришиш, келин учун қалин пули тўлаш, тўй маросимларининг турли жиҳатларини ҳамда жамоавий жавобгарликни кўрсатиш мумкин. Мамлакатда ягона тартиботни яратиш мақсадида кўчманчи аҳоли ҳудудларида зарурат туғилганда ёки бошқача айтганда, камдан-кам ҳолларда, жумладан жиноий жазо тайинлаш ҳолларида шариат нормалари қўлланилган. Никоҳга кириш тартиби ва кўп хотинлиликнинг амал қилишини шариатнинг кўчманчи аҳоли орасида ҳам ҳуқуқ манбаи сифатида таянилганини билдиради. Хива хонлиги ҳуқуқий тизимининг ўзига хос жиҳатлари шунда намоён бўладики, ҳуқуқий амалиётда шариат ва одат нормалари доирасидан четга чиқиш ҳоллари мавжуд бўлган. Жумладан, биринчидан, жиноий жазо турлари айбдорнинг ижтимоий мавқеидан келиб чиққан ҳолда қўлланилган. Масалан, жамият ва давлат ҳаётида юқори мартаба ва мавқега эга бўлган шахсларга нисбатан улар жиноят содир этган ҳолларда, обрўлироқ ҳисобланган жиноий жазо турлари тайинланган; иккинчидан, айбдорнинг айбини исботлаш учун қатор қийноқ (танани чўзиш, «қайноба», қиздирилган темир босиш, тасма кесиш) усуллари ишлатилган; учинчидан, шариат ва одат ҳуқуқида назарда тутилмаган умрбод ва узоқ муддат зиндонда сақлаш туридаги жиноий жазолар қўлланилган. Шу ўринда шариат нормаларидан четга чиқиш ҳолларига аниқлик киритиш йўлида айтиш керакки, бу ҳолатлар кўпроқ хонлар томонидан хон суди (арз-дод) жараёнида айбдорга нисбатан жазо тайинлашда унинг молиявий аҳволи, ижтимоий мавқеи ҳамда етказган зиёни натижасида келиб чиққан оқибат асосида, мустақил ҳолда қарор қабул қилиш тарзида намоён бўлган. Хулоса тарзида айтиш керакки, бугунги мустақил, озод, демократик тамойиллар ва умуминсоний қадриятлар юксак даражада улуғланадиган Ўзбекистон давлати инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда дунёдаги илғор

165 давлатлар қаторида эркин фуқаролик жамияти қуриш йўлида илдам қадам ташлаб бораркан, Хива хонлиги давлатчилиги тарихини ўрганиш мамлакатимизнинг яқин ўтмишини тасаввур қилишга хизмат қилади. Давлатчилик ва ҳуқуқий тараққиёт босқичларининг Хива хонлиги билан боғлиқ масалаларини ёритишга замин яратади. ХУЛОСА 1. Хива хонлиги Ўрта Осиёда мавжуд бўлган бошқа хонликлар – Бухоро ва Қўқон хонлиги каби, Темурийлар салтанатининг таназзулга юз тутиши, маҳаллий ҳукмдорларнинг марказга нисбатан мустақил сиёсат юритиши натижасида Қадимги Хоразм ва Хоразмшоҳлар мамлакати заминида 1512 йилда ташкил топган. 2. XVI аср бошида Марказий Осиё минтақасида рўй берган сиёсийижтимоий ҳодисалар таъсирида дашти қипчоқлик кўчманчи ўзбек хонларининг Хива хонлиги барпо этилган. Элбарсхон асос солган кўчманчи ўзбеклар давлати илк даврдаги тарқоқ давлат бошқарувидан 1630 йилларга келиб, марказлашган давлат бошқарувига эришган. Олий, марказий ва маҳаллий бошқарув тизими вужудга келтирилган. 3. Хива хонлиги мураккаб, кескин ва ўзига хос тараққиёт йўлини босиб ўтиб, миллий давлатчилик анъаналарини ўзида мужассам этган давлат тузилмаси ҳисобланади. Хонлик ўзининг ижтимоий тузуми, аҳолисининг этник тузилиши ва диний- мафкуравий нуқтаи назаридан Ўрта Осиё хонликларига ўхшаш бўлган. 4. Бухоро ва Қўқон хонликлари каби дастлабки даврларда сулолавий бошқарув тизимига амал қилган. Одатга кўра,

166 хонликдаги асосий мансаблар хоннинг қариндош-уруғлари, ишончли кишилар томонидан эгалланган. Маъмурий-ҳудудий бошқарув ҳам шу кўринишда ташкил этилган. Сулолавий бошқарув тизими даврида хон сулоласи учта гуруҳга бўлиниб, уларнинг ҳуқуқий мақомини белгиловчи ягона қоида бўлмаган. Шу сабабли сулоланинг ҳар бир вакили ёки маҳаллий ҳудуд бошлиқлари кучайиб кетган вақтларда ўзларини тахтга даъвогар деб ҳисоблашган. Бу эса, ўз навбатида, мамлакатда беқарорлик келиб чиқишига сабаб бўлган. Хива хонлигининг шаклланиш жараёнига, хонларнинг давлатни мустаҳкамлаш, тарқоқликни тугатиш ва аҳолини бирлаштиришга қаратилган фаолиятига ташқаридан бўлаётган ҳужумлар ҳамда мамлакат ичкарисидаги ўзаро урушлар, этник зиддиятлар ўзининг катта таъсирини кўрсатган. Хонлик тараққиётининг барча даврларида мамлакат иқтисодий инқирозга учраши биланоқ, этник гуруҳлар ўртасида зиддиятлар, қўшни давлатларнинг унинг ички ишларига аралашиш ҳолатлари юз берган. 5. Тахтни эгаллашда «сохта хон кўтариш» ҳоллари учраб турган. Ҳокимиятни узоқ вақтлардан буён эгаллаб келаётган сулола вакили бўлмаган шахслар ҳукмдор бўлганда, у ўзини маънавий жиҳатдан қувватлантириш, шу орқали ўз ҳокимиятига қонуний тус бериш мақсадида, ўша сулоланинг бирорбир вакилини расман тахтга ўтқазган. Амалда ҳокимият ва мамлакат бошқаруви ҳукмдор қўлида бўлган. Хонликнинг иқтисодий-сиёсий барқарорлиги, сиёсий тузуми, ҳудудий чегаралари, этник гуруҳлар ўртасидаги алоқалар, ташқи муносабатлар аксарият ҳолларда давлат бошлиғининг шахсий сифатлари, билими, уқуви, бошқарувчилик қобилияти, узоқни кўра билиш хислати ҳамда иродасига кўп жиҳатдан боғлиқ бўлган.

167 6. Хонлик давлат бошқаруви ўрта асрларга хос хусусиятни сақлаб қолиб, давлат идораларининг ташкил этилиши, фаолият кўрсатиши, лавозимга тайинлаш ва озод этиш, мансабдор шахсларнинг ваколатлари, вазифалари аниқ белгилаб қўйилмаган. Давлат бошқарувида вужудга келувчи муносабатлар асосан, шариат нормаларидан ташқари одат ва анъана нормалари билан тартибга солинган. 7. 1873 йилда Хива хонлиги устидан Россия протекторатининг ўрнатилиши билан давлат мустақиллигига барҳам берилган. Хонлик мустақил тарзда ташқи муносабатларни юритиш ҳуқуқидан маҳрум бўлган. 8. Хива хонлиги давлат мустақиллигига барҳам берилиши давлат бошқарувида жиддий ўзгаришларга олиб келмаган. Рус ҳукумати ўз манфаатидан келиб чиқиб давлат бошқарувининг ўрта асрларга хос хусусиятларини сақлаб қолган. Хонлик ички ишларини назорат этиш мақсадида Тўрткўлда Амударё бўлими ташкил қилиниб, у орқали хонликнинг суд тизими, ҳуқуқий масалаларига жиддий равишда аралашиб турган. Рус мустамлакачилари Хива хонлигининг оғиздагина давлат аталганига қарамай, XX аср бошларига келиб турли ҳуқуқий актлар ва сиёсий аралашувлар орқали хонликни очиқдан-очиқ Россия таркибига киритишга интилган. Халқнинг зиёли ва илғор фикрли кишилари миллий озодлик йўлини танлаб ҳам хонликка, ҳам рус истилочилари сиёсатига қарши фаолият юритган. Бунинг қуролли кўринишлари ҳам бир неча йиллар давом этган. 9. Большевиклар ва мухолифатчи кучлар – Ёш хиваликлар партияси Хива хонлигида хон ҳокимиятининг тугатилиши ва Хоразм Халқ Совет Республикаси ўрнатилишини амалга

168 оширганлар. Инқилобий органлар кўринишидаги янги бошқарув органлари шакллантирилиши билан хонлик тузуми барҳам топган. 10. Хонликда судлов ишлари шариат қонунлари асосида олиб борилган. Суд тизимида қозилар, қозикалон ва қозиаскар фаолияти фуқаролар ҳуқуқини таъминлашда муҳим ўрин тутган. Хонлар жазо чораларини қўллашда мутлақ ҳукм чиқарувчи овозга эга бўлган. Ўта муҳим ва муаммоли ишларни кўриш жараёнида иштирок этган. 11. Ҳуқуқ-тартибот ва давлат хавфсизлиги органлари фаолияти давлатчилик талабларига жавоб берган. Ҳуқуқ-тартибот соҳасида махсус амалдорлар, шунингдек маҳаллий мансабдор шахслар фаол иштирок этишган. Ҳарбий соҳа мамлакат хавфсизлиги ва мудофаасини таъминловчи муҳим омил бўлган. Ҳарбий қўшин бошқаруви бош қўмондон нақиб томонидан амалга оширилган. Қўшин миқдори ва ихтисослигидан келиб чиққан ҳолда қисмларга ажратилган. Ёлланма қўшин асосан мудофаа жангларида маҳаллий аҳоли вакилларидан жамланган. 12. Ўзбек халқи тарихида мавжуд бўлган Хива хонлигининг ҳуқуқий тизими бой ҳуқуқий тажриба ва мерос сифатида намоён бўлади. Хива хонлиги ўзининг катта тарихий тажрибасига ҳам эга бўлган. Хонлик алоҳида мустақил давлат сифатида фаолият кўрсатган барча даврларда ягона ҳуқуқий манбага таянилмаган. Унинг ҳуқуқий тизими турли-туман ҳуқуқ манбаларининг амал қилиши натижасида шаклланган. Агарда ўтроқ аҳоли ўртасидаги ижтимоий муносабатлар ислом ҳуқуқи нормалари асосида тартибга солинган бўлса, кўчманчи аҳоли ўртасида асосан одат нормалари амал қилган.

169 Мамлакатда ягона тартиботни яратиш мақсадида, кўчманчи аҳоли ҳудудларида камдан-кам ҳолларда шариат нормалари қўлланилган. Давлат олий ҳокимиятини шакллантириш жараёнида анъана ва удумлар амал қилган бўлса, давлат бошқарувида асосан шариат нормаларига таянилган. Ҳуқуқ нормаларини татбиқ этишдаги муаммоли ҳолатларда жорий қонунчилик ҳужжатлари чиқарилиб, янги ҳуқуқий меъёрлар ўрнатилган.

170 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ I. Раҳбарий адабиётлар 1. Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т.1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. 2. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т.2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. 3. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т.3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. 4. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т.4. - Т.: Ўзбекистон, 1996. – 349 б. 5. Каримов И. А . Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. 6. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. 7. Каримов И. А . Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т.7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. 8. Каримов И. А . Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Т.8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. 9. Каримов И. А . Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т.9. – Т.: Ўзбекистон, 2001. – 439 б. 10. Каримов И. А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10. – Т.: Ўзбекистон, 2002. – 432 б. 11. Каримов И. А. Биз танлаган йўл – демократик тараққиёт ва маърифий дунё, ҳамкорлик йўли. Т.11. – Т.: Ўзбекистон, 2003. – 336 б. 12. Каримов И. А. Тинчлик ва хавфсизлигимиз ўз куч- қудратимизга, ҳамжиҳатлигимиз ва қатъий иродамизга боғлиқ. Т.12. – Т.: Ўзбекистон, 2004. – 400 б. 13. Каримов И. А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13. – Т.: Ўзбекистон, 2005. – 448 б. 14. Каримов И. А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари – олий қадрият. Т.14. – Т.: Ўзбекистон, 2006. – 334 б. 15. Каримов И. А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавиятимизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва мақсадидир. Т.15. – Т.: Ўзбекистон, 2007. – 320 б.

171 16. Каримов И. А. Мамлакатни модернизациялаш ва иқтисодиётни барқарор ривожлантириш йўлидан. Т.16. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 368 б. 17. Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. – 171 б. 18. Каримов И. А. Ватанимизни босқичма-босқич ва барқарор ривожланишини таъминлаш – бизнинг олий мақсадимиз. Т.17. – Т.: Ўзбекистон, 2009. – 280 б. 19. Каримов И. А. Жаҳон инқирозининг оқибатларини енгиш, мамлакатни модернизация қилиш ва тараққий топган давлатлар даражасига кўтариш сари. Т.18. – Т.: Ўзбекистон, 2010. – 280 б. 20. Каримов И.А. Демократик ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамиятини шакллантириш – мамлакатимиз тараққиётининг асосий мезонидир. Т.19. – Т., 2011. – 360 б. 21. Каримов И.А. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. – Т., 2011. – 440 б. II. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар 22. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. – Т.: Ўзбекистон, 2011. – 40 б. 23. Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Таълим тўғрисида»ги қонуни. – Т., 1997. 24. Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 29 августдаги «Кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастур тўғрисида»ги қонуни. – Т., 1997. 25. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида»ги қарори. // Халқ сўзи. – 2006. – 26 авг. III. Китоблар, монографиялар, дарсликлар, тўпламлар 26. Аббосқулихон. Бухоро сафарномаси. 1844 йил. – Т.: Махпират номидаги Ўрта Осиё халқлари тарихи институти, 2007. – 94 б. 27. Абдурасулов А. Хива: тарихий-этнографик очерклар. Т.: Ўзбекистон, 1996. – 144 б. 28. Абу Тоҳирхожа ва бошқ. Самария / Абу Тоҳирхожа. Бухоро тарихи / Наршахий. Шажараи Хоразмшоҳий / Баёний. Фарғона тарихи / Ибрат. / Тарихий эссе / Таҳрир ҳайъати: Б.

172 Аҳмедов ва бошқ. // («Мерос» туркуми / Масъул муҳаррир, сўзбоши муаллифи Хуршид Даврон). – Т.: Камалак, 1991. – 336 б. 29. Азизов Б. Т. – Ходим. Хоразм навозандалари: XIX аср охири – XX бошларида Сайид Муҳаммад Раҳимхони Соний даврида яшаган шоирлар ҳақида эсдаликлар (1965 й). –Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 96 б. 30. Айний С. Қуллар. – Т.: Ўздавнашр, 1952. – 471 б. 31. Аминов А. М., Бабаходжаев А. Х. Экономические и политические последствия присоединения Средней Азии к России. – Т.: Узбекистан, 1966. – 212 с. 32. Атоқли шоир, тарихнавис, таржимон: Огаҳий ҳақида мақолалар / Таҳрир ҳайъати: А. Абдуғафуров, Т. Мирзаев, Б. Назаров ва бошқ.: Масъул муҳаррир: А. Абдуғафуров. – Т.: Халқ мероси, 1999. – 152 б. 33. Ахмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVI– XVIII вв. – Т.: ФАН, 1985. – 262 с. 34. Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар / Масъул муҳаррир Ҳ. Зиёев. – Т.: Ўқитувчи, 1993. – 432 б. 35. Баҳодирхон А. Шажарайи турк / Масъул муҳаррир ва сўз боши муаллифи Б. А. Аҳмедов. – Т.: Чўлпон, 1990. – 192 б. 36. Бобожонов П., Отаев А. Хива тарихига бир назар: хонлик ҳукмдорлар шажараси ва ҳаёт фаолиятидан айрим лавҳалар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 24 б. 37. Бобоев Ҳ., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. – Т.: Ёзувчи, 1999. – 48 б.

173 . 38. Бобоев Ҳ.Б Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Фан, 2004. – 294 б. 39. Бобоев Ҳ.Б., Хидиров З.М., Шодиев Ж.М., Ахмедова М.Т. Ўзбек давлатчилиги тарихи. II китоб. – Т.: Фан, 2009. – 425 б. 40. Бобур Заҳириддин Муҳаммад. Бобурнома: Нашрга тайёрловчи П. Шамсиев; муҳаррир А. Ўктам. – Т, 1989. – 368 б. 41. Борьба трудящихся Каракалпакии против социального и колониального гнета (1873–феврал 1917 г.) / Отв. ред. С. К. Камалов. – Т., Фан, 1971. – 156 с. 42. Вамбери Арминий. Путешествие по Средней Азии. Институт истории народов Средней Азии имени Махпират. – Т., 2007. – 488 с. 43. Ўзбекистон тарихи: янги нигоҳ. Жадидлар ҳаракатидан миллий мустақилликка қадар: Давра суҳбати материаллари. – Тошкент, 1998. – 94 б. 44. Дўсимов З. Хоразм топонимлари / Масъул муҳаррир проф. А. П. Ҳожиев. – Т, 1995. – 104 б. 45. Жабборов С. И. Мусулмон ҳуқуқи ва одат нормалари (этноюридик лавҳалар): Ўқув қўлланма / Масъул муҳаррир проф. А. Х. Саидов. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2001. – 116 б. 46. Жумахўжа Нусратулло. Феруз маданият ва санъат ҳомийси. – Т.: Фан, 1995. – 92 б. 47. Зиёев А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: энг қадимги даврдан Россия босқинига қадар / Масъул муҳаррир Б. Аҳмедов. – Т.: Шарқ, 2000. – 368 б. 48. Зиёев Ҳ. Туркистонда Россия тажовузи ва ҳукмронлигига қарши кураш (XVIII–XX аср бошлари) / Жамоатчи муҳаррир М. Саъдий. – Т. : Шарқ, 1998. – 480 б. 49. Зиёев Ҳ. Ўзбекистон мустақиллиги учун курашларнинг тарихи: (Милоддан олдинги асрлардан то 1991 йил 31 августгача). – Т.: Шарқ, 2001. – 448 б. 50. Гулямов Я. Памятник г. Хивы. – Т.: УзФАН, 1941. – 80 с. 51. Гулямов Я. История орошения Хорезма с древнейших времен до наших дней. Т.: УзФАН, 1957. – 314 с. 52. Исхаков Ф. Б. Национальная политика царизма в Туркестане. – Т., 1997. – 204 с.

174 . 53. История Бухары с древнейших времен до наших дней. – Т.: Фан, 1976. – 383 с. 54. История Узбекской ССР. Т.1. Книга первая. – Т.: Фан, 1955. – 520 с. 55. История Узбекистана. Т. 3. (XVI–первая половина XIX века). – Т.: Фан, 1993. – 476 с. 56. История Харезма. С древнейших времен до наших дней. Под ред. акад. АН УзССР И. М. Муминова. – Т.: Фан, 1976. – 316 с. 57. Йўлдошев М. Й. Хива хонлигида феодал ер эгалиги ва давлат тузилиши. – Т.: Ўздавнашр, 1959. – 364 б. 58. Камалов С. Завоевание каракалпаков Хивинскими ханами в конце XVIII – начале XIX вв. – Нукус, 1958. – 48 с. 59. Камалов С. К. Каракалпаки в XVIII–XIX веках (К истории взаимоотношений с Россией и среднеазиатскими ханствами) / Отв. ред. д-р ист. наук Х. Ш. Иноятов). – Т.: Фан, 1968. – 328 с. 60. Каримов Э Регесты казийских документов и ханских йарлыков Хивинского ханства XVII – начала XX в. – Т.: Фан, 2007. – 224 с. 61. Католог хивинских-казийских документов XIX – начало XX вв. – Ташкент–Киото, 2001. – 725 с. 62. Комёб Саййид Ҳомид тўра. Таворих ул-хавонин. – Т.: Академия, 2002. – 98 б. 63. Маннонов Б. Из истории русско-иранских отношений в конце XIX – начале XX века. – Т., 1964. – 156 с. 64. Матниёзов М., Олламов Я. Хоразм давлатчилиги тарихи. – Урганч: Хоразм, 2008. –342 б. 65. Мирпанжий И. Асирликдаги хотиралар. – Урганч: Хоразм, 1997. – 43 б. 66. Муниров Қ. Хоразмда тарихнавислик (XVII–XIX ва XX аср бошлари). – Т.: Адабиёт ва санъат, 2002. – 192 б. 67. Мутрибий. Ҳинд сафари. – Т.: Махпират, 2004. – 35 б. 68. Мухтасар: Шариат қонунларига қичқача шарҳ / Нашрга тайёрловчилар: Р. Зоҳид, А. Деҳқон. – Т.: Чўлпон, 1994. – 336 б. 69. Мухаммадёр ибн Араб Қатағон. Мусаххир ал-билод / Форс тилидан Исмоил Бекжонов, Дилором Сангирова таржимаси. – Т.: Янги аср авлоди, 2009. – 430 б.

175 . 70. Муқимов З. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи: Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. – Т.: Адолат, 2003. – 203 б. 71. Муҳаммад Юсуф Баёний. Шажарайи Хоразмшоҳий. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. – 104 б. 72. Муҳаммад Алихон Ғафур. Хоразм сафари кундалиги. 1842 йил. – Т.: ФАН, 2005. – 50 б. 73. Непесов Г. Из истории Хорезмской революции. – Т., 1962. – 70 б. 74. Неъматов Т. Хива ва Россия муносабатлари тарихидан (XIX асрнинг 20–50 йиллари). – Т.: Ўзбекистони Сурх, 1959. – 40 б. 75. Низамутдинов И. Из истории Среднеазиатско- индийских отношений. – Т.: Узбекистан, 1969. – 144 б. 76. Нуржонов К., Ёқубов Ҳ. Ҳазорасп тарихи. – Урганч: Хоразм, 1998. – 105 б. 77. Огаҳий Муҳаммад Ризо Мироб Эрниёзбек ўғли. Асарлар: 6 жилдлик / Нашрга тайёрловчи С. Долимов, масъул муҳаррир Ғ. Каримов. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1978. 5 жилд: тарихий асарлардан парчалар. – 216 б. 78. Огаҳий Муҳаммад Ризо. Асарлар: 6 жилдлик. Нашрга тайёрловчи Ғ. Каримов; Масъул муҳаррир С. Долимов – Т.: Адабиёт ва санъат, 1980. Жилд 6. Тарихий асарлардан парчалар. – 208 б. 79. Описание действий Туркестанского отряда в Хивинскую экспедицию 1873 года (под редакцию генерального штаба генерал-лейтенант В. Н. Троцкого). – Т., 1882. – 246 с. 80. Орифжонов Э. Қ. Чор Россиясининг Ўрта Осиёдаги мустамлакачилик сиёсати ва унинг оқибатлари: Ўқув қўлланма. – Т: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1995. – 40 б. 81. Ражабова М. А. Шариатда жиноят ва жазо / Масъул муҳаррир проф. Ғ. А. Аҳмедов. – Т.: Адолат, 1996. – 134 б. 82. Ризаев Г. Р Аграрная политика Советской власти в Туркестане (1917– 1965). – Т.: Узбекистан, 1967. – 186 с. 83. Садыков А. Экономические связы Хивы с Россией во второй половине XIX –начале XX вв. – Т.: Наука, 1965. – 183 с. 84. Садыков А. Россия и Хива во второй половине XIX и в начале XX в. – Т.: ФАН, 1972. – 211 с. 85. Саидаҳмедов И. Давлат ва ҳуқуқ тарихи: Ўқув қўлланма. – Т., 2007. – 310 б.

176 . 86. Саидов А., Тошқулов Ж. Ўзбекистон давлати ва ҳуқуқи тарихи. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 1995. – 136 б. 87. Саидов А. Х, Жузжоний А. Ш. Шарқ ва инсон ҳуқуқлари: тарихийҳуқуқий лавҳалар. – Т.: Ижтимоий фикр, 1998. – 142 б. 88. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи: Олий ўқув юрт. ҳуқуқшунослик мутахассислиги бўйича таълим олаётган талабалар учун дарслик / Масъул муҳаррир Ҳ. Б. Бобоев ва бошқ. – Т.: ТДЮИ, 2003. – 205 б. 89. Солиҳ Муҳаммад. Шайбонийнома: Достон / Таҳрир ҳайъати А. Қаюмов ва бошқ.; нашрга тайёрловчи ва сўз боши муаллифи Э. Шодиев. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1989. – 336 б. 90. Толстова Л. С. Каракалпаки за пределами Харезмского оазиса в XIX – начала XX века. – Нукус-Ташкент: Каракалпакгиз, 1963. – 228 с. 91. Тўхтахонов У. Совет-Хива муносабати ва унинг ривожланиши (19171920 йиллар). – Т.: Ўзбекистони Сурх, 1960. – 50 б. 92. Федоров Е. Очерки национально-освободительного движения в Средней Азии. –Т.: Госиздат, 1925. – 82 с. 93. Феруз – шоҳ ва шоир / Масъул муҳаррир С. Р. Рўзимбоев. – Урганч: Хоразм, 1994. – 58 б. 94. Фирдавс ул-иқбол: Бахтлар боғи: Энг қадимги даврдан 1825 йилгача бўлган Хоразм тарихи / Шермуҳаммад Мунис, Муҳаммадризо Огаҳий; масъул муҳаррир Н. Жумахўжа. – Т.: O’qituvchi, 2010. – 384 б. 95. Хива давлат ҳужжатлари. XIX аср. Том II. / Ўзбекистон ССР Фанлар академиясининг корреспондент аъзоси М. Й. Йўлдошев таҳрири остида. – Т.: ФАН, 1960. – 404 б. 96. Хоразм сафари кундаликлари / Исмоил Бекжанов таржимаси. – Т.: Янги аср авлоди, 2009 – 236 б. 97. Худойберганов К. Хива хонлари шажараси. – Хива, 1996. – 104 б. 98. Худойқулов М. Ривоятлар ва ҳикоятлар. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 368 б. 99. Юлдашев М. К истории крестьян Хивы XIX века. – Т.: Фан, 1966. – 136 с.

177 . 100. Ўзбекистон тарихи. 4 томлик. / Бош таҳрир ҳайъати: Р. Х. Аминова ва бошқ.; масъул муҳаррир Я. Ғ. Ғуломов, бош муҳаррир: И. М. Мўминов. Т.1. Қадимий даврлардан XIX асрнинг биринчи ярмигача. – Т.: Фан, 1970. – 774 б. 101. Ўзбекистон тарихи ва маданияти: Маърузалар тўплами / Тарих фанлари номзоди, доцент Ш. Каримов раҳбарлиги ва таҳрири остида. – Т.: Ўқитувчи, 1992. – 296 б.

178 102. Ўзбекистон халқлари тарихи. II жилд. / Ўзбекистон Республикаси ФА академиги А. Асқаров таҳрири остида. – Т.: Фан, 1994. – 256 б. 103. Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар: Даврий тўплам. № 2 / Таҳрир ҳайъати: Д. Алимова (масъул муҳаррир) ва бошқ. – Т.: Шарқ, 1999. – 208 б. 104. Ўзбекистон тарихи: қисқача маълумотнома / Ҳ. Бобобеков, Ш. Каримов, М. Содиқова ва бошқ.; масъул муҳаррир: Ш. Каримов. – Т.: Шарқ, 2000. – 400 б. 105. Ўзбекистон тарихи: маърузалар тўплами. I қисм / Э. Қ. Арифджанов, Б. В. Ҳасанов, Б. А. Ирмуҳамедов ва бошқ. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2000. – 159 б. 106. Ўзбекистоннинг янги тарихи. К. 2. Ўзбекистон Совет мустамлакачилиги даврида. М. Жураев, Р. Нуриллин, С. Камолов ва бошқ. Таҳрир ҳайъати: А. Азизхўжаев (раис) ва бошқ. – Т.: Шарқ, 2000. – 688 б. 107. Ўзбекистонда урбанизация жараёнлари: тарих ва ҳозирги замон // Халқаро илмий-амалий анжуман материаллари (2- қисм). – Т., 2007. – 226 б. 108. Ўзбекистон тарихининг долзарб масалалари ёш олимлар тадқиқотларида: асосий йўналишлар ва ёндашувлар // Республика ёш олимларининг анъанавий иккинчи илмий конференцияси материаллари тўплами. – Т., 2010. – Б. 286. 109. Ўзбекистон тарихи: Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги тизимидаги олий таълим муассасалари учун дарслик / Д.Д. Бахронов, И.Р. Игамбердиев, Э.Қ. Арифджонов, Ш.Қ. Алимов, Ф.С. Кубаев, Д.Ф. Ҳошимова, А.В. Нарбеков, Н.К. Ёразбаев, Қ.Б. Қодиров. Масъул муҳаррир тарих фанлари номзоди Д.Д. Бахронов.: – Ўзбекистон Республикаси ИИВ Ёнғин хавфсизлиги олий техник мактаби, 2011. – 524 б. 110. Қуръони Карим маъноларининг таржимаси // Таржима ва изоҳлар муаллифи Абдулазиз Мансур. Масъул муҳаррир Ҳ. Кароматов. – Т.: Ислом университети, 2001. – 617 б. 111. Қуръони Карим (ўзбек тилидаги маънолари таржимаси). – Т.: Шарқ, 2008. – 642 б. 112. Ғуломов Я. Хоразмнинг қадимги суғорилиш тарихи. – Т.: ЎзФАН, 1940. – 207 б. 113. Ҳасанов Б. В., Арифджанов Э. Қ., Алимов Ш. Қ. Ўзбекистон тарихи: Маърузалар тўплами. II қисм. – Т.: Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси, 2003. – 182 б. 114. Ҳофиз Таниш ибн Мир Муҳаммад Бухорий. Абдулланома (Шарафномаи шоҳий) / Масъул муҳаррир Ўз ССР

179 фан. акад. академиги Я. Ғ. Ғуломов. Форс. филол. фан. номз. С. Мирзаев тарж. 2-т.– Т.: Фан, 1969. – 392 б. IV. Хорижий адабиётлар 115. Abbot J. Narrative of a Jorney from Heraut to Khiva, Moscov and St.-Petersburg during the Late Russian Invasion of Khiva. vol. 1. – London, 1884. – 190 р. 116. Асноде аз равобити байни Ирон бо манотиқи Осиёйи Марказий. – Теҳрон, (ҳ.1372) 1996. – 94 б. 117. Бартольд В. В. История Туркестана / Труды Туркестанского гос. унта. Вып. 2. – Т.: Туркестанское гос. изд-во, 1922. – 50 с. 118. Бартольд В. В. Хорезм. – М.: Наука, 1965. Соч. Т. 3. – 549 с. 119. Бахадурхан А. Родословная туркмень. – Асхабад, 1897. – 74 с. 120. Бланкеннагель. Путевые заметка о Хиве в 1793–1794 гг. // Вестник Русс. Геог. О-ва., 1858, т. 22, отд. 3. – 64 с. 121. Веселовскаго Н. Очерки историко-географических сведений о Хивинском ханстве (от древнейших времен до настоящаго). – Спб: Пангилесвых, 1877. – 365 с. 122. Военныя действiя на Оксусе и паданiе Хивы. Сочиненiе МакъГахана. Переводъ съ англiйскаго (Самраjgning jn the Oxуs and the Fall of Khiva. By Ś.A. Mag Gahan. London, 1874.). (Cъ рисунками). – М.: Въ Университетской типографiи (Катковъ и К˚) на Страстномъ булваре, 1875. – 304 с. 123. Wolff J. Narrativt of a mission to Bokhara in the years 1843–1845 to ascertain the of Colonel Stoddart and Cаptain Conolly. – New York, 1845. – 86 р. 124. Geiss P. G. Pre-tsarist and tsarist Central Asia. – London, 2003. – 320 p. 125. Гордиенко А. А. Создание советской национальной государственности в Средней Азии. – М., – 1959. – 250 с. 126. Даль В. Известия о Хиве, взятые из рассказ портупей прапорщика Медянкина, бывщего в плену у Хивинцев. – М.: Лит газ, 1840. – 14 с. 127. Данилевский Г. Описание Хивинского ханства. 1842 // Записки Русс. Геог. О-ва. кн. 5, 1851. – С. 62–153. 128. Джениксон Антони. Путеществие в Среднюю Азию 1558–1560 гг. Путешествие Джениксона в Хиву и Бухару //

180 Английские путешественники в Московскам государстве в XVI в. – Л., 1937. – 192 с. 129. Документы архива Хивинских ханов по истории и этнографии каракалпаков / Ответственный редактор А. С. Тревитинова. – М.: Наука, 1967. – 304 с. 130. Замоний Ҳ. Қожория ва хонот Хива ва Бухоро // Ироншинохт. – Теҳрон, 1998. – № 9. – Б. 224–247. 131. Записки императорского русского географического общества. кнг. Х. – Спб, 1855. – 184 с. 132. Захарьин И. Н. Хива «Зимний поход в Хиву Перовского» в 1839 году и «Первое посольство в Хиву» в 1842 году. – Спб, 1898. – 206 с. 133. Иванин М. И. Сведения о Хивинском ханстве // Журнал мануфактура и торговля. – Спб, 1843. – С. 27–35; 134. Иванин М. И. Описание зимнего похода в Хиву в 1839– 1840 г. – Спб, 1874. – 267 с. 135. Иванов П. П. Архив Хивинских ханов XIX в. Исследование и описание документов и историческим введением. – Л., 1940. – 289 с. 136. Игнатьев Н. Миссия в Хиву и Бухару в 1858. – Спб, 1897. – 267 с. 137. История дипломатии. Издание второе, переработанное и дополненное / Под редакцией В. А. Зорина. Том I. – М.: Политической литературы, 1959. – 896 с. 138. Исфаҳоний Муҳаммад Маъсум бин Хожагий. Хулосат ус-сиййар. – Теҳрон, 1990. – 384 б. 139. Килейвейн Е. Отрывок из путешествия в Хиву и некоторые подробности о ханстве во время правления Сейид- Мухаммед хана 1856–1860 // Записки Рус. Геогр. О-ва, 1861, кн. 1. – С. 95–108. 140. Ломанкин А. Обычное право туркменъ (адатъ). – Асхабадъ, 1897. – 146 с. 141. Международная конференция по социальному и культурному развитию стран Центральной Азии в XIX–XX вв. (Ашхабад, 26 сентября – 5 октября 1972 г.): Тезисы докладов учёных СССР. – Москва, 1972. – 227 с. 142. Мирзо Ризо Оқоси. Сафорати Хива 1839 // Осиёи марказий ва Қафқоз. – 1995. – № 11. – Б. 57-67. 143. McChesney R. D. Central Asia: Foundations of change. – Princeton, 1996. – 198 p.

181 144. Муравьев Н. Путешестве в Туркмению и Хиву в 1819 и 1820 г.г. – М.,1822. – 78 с. 145. Муҳаммадёр ибн Араб Қатағон. Мусаххирил билод. – Теҳрон: Мероси мактуб, 2007. – 482 б. 146. Мўжоний С. Сафири фаромуш шудэ // Осиёи марказий. – Теҳрон, 1995. – № 11. – Б. 57–67. 147. Погорельский И. В. Очерки экономической и политической истории Хивинского ханства конце XIX и начала XX в. (1873–1917 г.г.). – Л.: ЛГУ, 1968. – 148 с. 148. Рубинчик Ю. А. Персидско-русский словарь. – М: Русский язык, 1985. – 601 с. 149. Studies in the History and Culture of Central Eurasia. Asian and African studies. Volume 16. – Jerusalem: University of Haifa, 1982. – 407 p. 150. Тухтаметов Т. Г. Россия и Хива в конце XIX – начале XX в. Победа Харезмской народной революции / Отв. ред. А. И. Ишанов). – М., 1969. – 144 с. 151. The Encyclopedia of Islam. Volume XII. – Leiden, 2004. – 422 p. 152. Фукс С. Л. Обычного право казахов в XVIII – первой половине XIX века. – Алма-Ата: Наука, 1981. – 224 с. 153. Ҳафтўмин намойишгоҳи Вазорати Умури Хорижа. – Теҳрон: Идораи интишор аснад. Дафтари мутолаи сиёсий ва байнулмилам, 1994. – 39 б. 154. Ҳидоят Ризоқулихон. Сафоратномайи Хоразм. 1851. – Теҳрон: Мероси мактуб, 2007. – 380 б. V. Ма қ олалар 155. Ашуров С., Муравьев Н. 1819–1820 йилларда Ўрта Осиёга саёҳат // Иқтисод ва ҳисобот. – 1993. – № 1 (31). – Б. 73– 110. 156. Бекжонов И. Етти гумбаздан топилган ёрлиқлар // Миллий тикланиш. – 1995. – 31 окт. 157. Бекжонов И. Абулғозийхон тақдирининг номаълум саҳифаси // Ўзбекистон адабиёти ва санъати. – 2007. – № 32. 158. Вамбери Ҳ. Туркистонга саёҳат // Ёшлик. – Тошкент, 1991. – № 11. – Б. 70. 159. Жалилов О. ЎзФАШИ хазинасидаги Хева вақф ҳужжатлари

182 // Шарқшунослик. – 1993. – № 4. – Б. 20–27. 160. Маннонов Б. Ўзбек дипломатияси тарихи муаммолари // Шарқшунослик. – Тошкент, 1993. – № 4. – Б. 126–127. 161. Маннонов Б. Хоразм тарихнавислигида Хива хонлиги ташқи сиёсати // Шарқшунослик. – Тошкент, 1997. – № 8. – Б. 144. 162. Матёқубова М. Хива хони – Муҳаммад Раҳимхон I ислоҳотлари // Турон тарихи: тўплам. 4-қисм. – Тошкент, 2006. – Б. 22–25. 163. Султонова Т. Шариат қоидалари ва нотариал ҳаракатлар // Ҳуқуқ ва бурч: Ижтимоий-ҳуқуқий журнал. – Тошкент, 2009. – № 2. – Б. 17–19. 164. Худойберганов К. Ферузшоҳ // Ўзбекистон овози. – 1994. – 20 сент. 165. Файзиев Т. Қулчилик ҳақида ҳужжатлар // Шарқшунослик. – Тошкент, 1990. – № 1. – Б. 102–107. 166. Файзуллаев Р. Жениксоннинг Ўрта Осиёга саёҳати // Тошкент оқшоми. – 2001. – 17 янв. 167. Ўрта Осиёнинг забт этилиши ҳақидаги тарихий- солномавий маълумот // Ёшлик. – 1991. – № 7. – Б. 26–27. 168. Ҳидоят Ризқулихон. Хоразмга элчилигим воқеалари // Турон тарихи. 2008, – № 1–3. – Б. 50–68. VI. Қўлёзма манбалар ва архив ҳужжатлари 169. Туркистон вилоятининг газети. – 1870. – 28 дек. – № 8. 170. Переписка с Мадраим – ханом II по вопросу хив. подданных // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 5. – 10 в. 171. Переписка о перекочёвка киргиз в хивинское ханство // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 16. – 183 в. 172. О сдаче в аренду переправ по реке Аму – дарье, о порядке взыскания пошлин с русских торговцев в Хиве, о грабёже караванов // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 18. – 234 в. 173. Переписка о взыскании долгов с разных лиц по исполнительным листам // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 66. – 152 в. 174. О розыске лиц, обвиняемых в кражах скота в переделах Хивинского ханства, о вручении повесток, о вызрве в суд и т.п. // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 90. – 164 в.

183 175. Переписка по исковым делам между Хивинско и русско поддаными // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 98. – 109 в. 176. Переписка об ограблении Хивинских купцов и об убийствах // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 112. – 12 в. 177. Переписка о взысканиях по исполнительным листам и выдаче постановлений суда Хивинско подданным // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 140. – 11 в. 178. Переписка о высылке паспортов задержанным в России Хивинцам // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 144. – 46 в. 179. Заявление населения на имя есаул-баши // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 498. – 17 в. 180. Книга учета калтаманов в Хивинское ханстве // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 576. – 2 в. 181. Инструкция казы и раису м. Астана Хив. ханст. послания вазирем Ислом Ходжей // ЎзМДА ф. 125, р. 1, ж. 579. – 1 в. 182. Тарханный ярлык Хивинского хана Ануша-Мухаммад Бахадур-хана, выданный мулле Махмуду, по которому он и его сыновья и все его братья освобождаются от всяких податей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 1. – 1 в. 183. Тарханный ярлык хивинского хана Сеид Шах-Тимур- Бахадур-хана, выданный сыновьям Мухаммад-Надир-шейха // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 2. – 4 в. 184. Тарханный ярлык хивинского хана Абулгази Мухаммад-Бахадурхана, сыновьям Надир-Мухаммад шейха Азизана (Хаджи Поянда – Мухаммад – махсуму и другим ) // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 4. – 1 в. 185. Тарханный ярлык хивинского хана Сейд Ильбарс- Мухаммад-Бахадур-хана внукам и сыновьям Надир-шейха Азизана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 5. – 1 в. 186. Ярлык хивинского хана Абулгази Мухаммад Бахадурхана о продаже государственной земли нукарам в счет жалованья // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 6. – 1 в. 187. Ярлык хивинского хана Алла-Кули-Мухаммад-Бахадур- хана о назначении Кутлуг-Мурада на должность бия в крепость Конград // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 7. – 1 в. 188. Ярлык хивинского хана Алла-Кули-Хорезмшаха о назначении Тилля-Бахадура на должность бия в казахское племя чумекей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 9. – 1 в.

184 189. Ярлык хивинского хана Рахим-Кули, сына Алла-Кули- хана, о назначении Пир-Али на должность бия в казахское племя чумекей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 12. – 1 в. 190. Ярлык хивинского хана Сейид-Мухаммад-Бахадур-хана о назначении Шахмурада, сына Сарыкуля, на должность бия в казахском племени // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 14. – 1 в. 191. Ярлык хивинского хана Мухаммад-Эмин-Бахадур-хана о назначении казиев и биев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 15. – 4 в. 192. Ярлык хивинского хана Сейд-Мухаммад-Рахим- Бахадур-хана о назначении раиса и казия в городе Хазарасп // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 22а. – 2 в. 193. Хукм-наме хивинского хана Сейд-Мухаммад-Бахадура, приказывающее беку Пулат-бию вернуть пострадавшему Юсупу его жену // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 23. – 1 в. 194. Хукм-наме хивинского хана Сейд-Мухаммад-Бахадур- хана, повелевающее подданному хана Абди явиться в ханский дворец в месте с пострадавшим Аваз Мурадом, претендующим на кровную месть // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 24. – 1 в. 195. Ярлык хивинского хана Сейд Асфандияр-Бахадура о назначении домуллье ишан махсума на должность раиса в город Ургенч // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 26. – 1 в. 196. Обращения к хивинскому хану разных лиц о назначении на какуюлибо должность // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 31. – 5 в. 197. Письмо Ташмухаммед мирахура (бухарской чиновник) к Урак Каллону и Кази-Калану по вопросу приезда из Хивы восставших инаков и о захвате Ходже-Шукура // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 235. – 1 в. 198. Письмо Хал-Мухаммед-аталыка к хивинскому хану и кушбеги о том, что он благополучно проводил кокандского посла Ахала и Кучана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 244. – 2 в. 199. Письмо хивинскому хану от главы племени о нападении Джафар-кули на туркмен, о взятии пленных и имущества // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 245. – 1 в. 200. Письмо жителей Астрабада (Иран) к хивинскому хану, сообщающее что жители Астрабада стали жить и поэтому просят помощи у хивинского хана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 246. – 1 в.

185 201. Письмо имам Джафара к мехтар-аге о намерении иранцев города Машхеда // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 247. – 3 в. 202. Разные письма, адресованные Эмир ал-Умара, от Мир- Ахмад-хана о войне туркменов и иранцев, о положении города Герата // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 248. – 22 в. 203. Письмо Эмир-бека и других из Тегерана Карим-Берди- ишану, Рахман-Бердиишану и другим, что адресаты блого получно прибыли в Тегеран, беседовали с премьерминистром Тегерана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 251. – 1 в. 204. Отрывок от повеления иранского высшего духовного лица Мухсинал-Хусайни о том, что всем, кто перешел из секты сунитов в шииты, оказывать материальную помощь // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 252. – 1 в. 205. Приказы иранского главнокомандующего Хусам ас- салтанате в провинции Хорасан // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 253. – 2 в. 206. Письмо Захира ад-Дауля иранскому военно начальнику о положении города Мерва // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 254. – 2 в. 207. Дружеские письмо афганского эмира Абдурахман-хана хивинскому хану // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 260. – 3 в. 208. Дружественное письмо правителя Герата хивинскому хану с просьбой освободить всех пленных, живших ранее в Герате и обеспечить безопасность представителей // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 264. – 1 в. 209. Донесения мехтар-ага о положении в Герате и о взаимоотношениях иранцев и афганцев // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 266. – 6 в. 210. Письмо хивинскому хану о прекращении войны между Ираном и Афганистаном с Англией, о передаче гор. Герата Афганистану, о назначении правителем Герата сына афганского короля эмира Дост-Мухаммед-хана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 275. – 1 в. 211. Автобиографические документы принца Сеид Султана Мухаммед Пехлави из рода Юнус-хана, бывшего хана Ташкента // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 279. – 21 в. 212. Мазхар. Оригинальные исковые заявления // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 581. – 12 в. 213. Ибра. Документы, подтверждающие отказ от своих претензий // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 583. – 24 в. 214. Вакалат. Доверенности, оформленные в канцелярии казий // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 584. – 28 в.

186 215. Тамлик. Документ, оформленный в канцелярии хана, о собственности // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 588. – 9 в. 216. Документы оформленные в канцелярии казия, о разводах и венчании // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 589. – 3 в. 217. Документы, оформленные в канцелярии казия, о продаже рабов и рабынь // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 590. – 2 в. 218. Обязательство группа людей перед Хивинским ханом о том, что они будут искать воров и представят их хану. Документ оформлен в канцелярии военного казия (кази аскара) // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 598. – 1 в. 219. Сиджил – решения казия о предъявлении иска по возмещению убытков за покупку украденной вещи. Сиджил оформлен в канцелярии казия // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 602. – 1 в. 220. Указания в кази калана казию по вопросам взыскания никахана и тарикана // ЎзМДА ф. 125, р. 2, ж. 609. – 2 в. VII. Диссертация ва диссертация авторефератлари 221. Амитов А. Русско-хивинские отношения в первой половине XIX века: Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 1970. – 16 с. 222. Бабаев Х. Политическая и правовая мысль Узбекистана в XIV–XV веках: Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1993. – 41 с. 223. Исхаков С. А. Бурҳониддин Марғинонийнинг «Ҳидоя» асари – муҳим ҳуқуқий манба (тарихий-ҳуқуқий тадқиқот): Юрид. фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 22 б. 224. Масалиева О. XX аср инглиз-америка тарихшунослигида Бухоро, Хива ва Қўқон хонликлари тарихи: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 1999. – 31 б. 225. Маткаримова С. М. Историография Хивинского ханства в период Кунградской династии (XIX – начала XXI вв.): Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 2010. – 30 с. 226. Мукимов З. Основные исторические источники права в Узбекистане (VIII–XIX вв.): Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1997. – 34 с. 227. Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. 1825– 1842 йиллар. («Риёзуддавла» қўлёзма асари асосида): Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2003. – 24 б. 228. Наврузов С. Социально-экономическая и культурная жизнь в

187 Хивинском ханстве в исторической, историко-географической литературе XIX– XX вв.: Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 1991. – 19 с. 229. Рахманқулова З. XVI–XX аср бошларида Ўрта Осиё ва Усмонийлар давлатлари ўртасидаги ижтимоий-сиёсий ва маданий муносабатлар: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2000. – 27 б. 230. Сабурова С. XIX аср ва XX аср бошларида Хива хонлигининг давлат тизими: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2002. – 29 б. 231. Садыков А. Россия и Хива во второй половине XIX и в начале XX в.: Автореф. дисс. … д-ра ист. наук. – Т., 1965. – 34 с. 232. Ташкулов Ж. Основные направления политико- правовой мысли народов Узбекистана во второй половине XIX – первой четверти XX вв.: Автореф. дисс. … д-ра. юрид. наук. – Т., 1995. – 48 с. 233. Тураева С. Р. История ремесла Хивинского ханства во второй половине XVIII – 70-х годах XIX века: Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 2010. – 30 с. 234. Худайберганов К. Паҳлавон Маҳмуд ёдгорлигининг Хива хонлари тарихини ўрганишдаги ўрни (XVI–XX аср боши): Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2000. – 25 б. 235. Шайхова А. Юридические документы как источник по истории социально-экономических (преимущественно аграрных) отношений в Хивинском ханстве в XIX – начале XX века: Автореф. дисс. … канд. ист. наук. – Т., 1989. – 27 с. 236. Эрназаров Ф. XIX аср охири – XX аср бошларида Хива хонлигидаги маданий ҳаёт: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2005. – 26 б. 237. Қаюмов М. XIX аср иккинчи ярми – XX аср бошида Хива хонлигидаги ижтимоийсиёсий жараёнлар: Тарих фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2005. – 26 б. 238. Қўлдашев М. Туркистон ўлкаси ҳуқуқининг манбалари (1864–1917): Юрид. фан. номз. … дис. автореф. – Т., 2005. – 23 б.

O'xshashlar

Бухоро амирлигининг ташкил топиши ва давлат тузуми

Хива хонлиги Оллоқулихон даврида” 1825-1842 йиллар («Риёз уд-давла» қўлёзма асари асосида)

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари

Ёш бухороликлар ташкилотининг ташкил топиши ва унинг Бухоро ижтимоий – сиёсий ҳаётида тутган ўрни

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тарихи