Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тарихи - Tarix - Diplom ishlar

Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тарихи

Yuklangan vaqt:

30.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

120.708984375 KB

Ko'chirib olish

1 Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаёти тарихи

2 МУНДАРИЖА КИРИШ.................................................................................................... 3 I БОБ. ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ АҲОЛИСИНИНГ МОДДИЙ АҲВОЛИ ВА ИЖТИМОИЙ МУАММОЛАРИ. 1.1. Иккинчи жаҳон уруши арафасида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий жараёнлар................................................................... 12 1.2. Уруш йилларида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий вазият ва аҳолининг турмуш даражаси..................................................... 25 II БОБ. УРУШ ЙИЛЛАРИДА ВИЛОЯТДА ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯЛАШ: МУАММО ВА КАМЧИЛИКЛАР. 2.1. Ижтимоий таъминот масалаларига ёндошув ва унинг Қашқадарёда амалга оширилиши....................................................................... 40 2.2. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистонга эвакуация қилинганларни ижтимоий ҳимоялаш........................................... 56 III БОБ. ИККИНЧИ ЖАҲОН УРУШИ ЙИЛЛАРИДА ҚАШҚАДАРЁ ВИЛОЯТИ ИҚТИСОДИЁТИ.............................................................. 72 ХУЛОСА....................................................................................................... 85 Фойдаланилган манба ва адбиётлар рўйҳати............................................................... .......................................... 92 ИЛОВАЛАР.................................................................................................. 97

3 КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Иккинчи жаҳон уруши инсоният тарихида энг даҳшатли, энг изтиробли ва энг бешафқат уруш сифатида из қолдирган. Республикамиз Президенти И.А.Каримов айтганидек, “... бу бешафқат урушда собиқ СССРнинг ўзидан 27 миллион одам қурбон бўлган. Бунча одамнинг ҳалок бўлганини ўйлаш, фараз қилиш, кўз ўнгида ўтказишнинг ўзи изтиробли ҳол” 1 . Шунинг учун ҳам тараққийпарвар кучлар, инсоният фашизм устидан эришилган ғалабани ҳар йили нишонлаб келади, ғалабани яқинлаштирган жангчилар хотирасини абадийлаштириш учун ҳайкаллар ўрнатади, хотиралар ёзади. “Ҳақиқатан ҳам, - дейди И.А.Каримов, - агарки миллат ўз келажагини кўрмоқчи бўлса, унинг хотираси ҳамиша уйғоқ бўлиши лозим. Чунки халқ, миллат кечаги ҳаётидан, ўзи босиб ўтган оғир ва машаққатли кунлардан тарих синовларидан керакли хулоса ва сабоқлар чиқармаса, келажакда яна йўлини йўқотиш ва инқирозга дучор бўлиши турган гап” 2 . Демак, тарихий фактлар, воқеаларни эслаш, улардан тегишли хулосалар чиқариш, келажакни яратишда, келгусида, Иккинчи жаҳон урушидек, даҳшатли, ҳодиса инсоният ҳаётида яна содир бўлмаслигининг олдини олиш учун керак. Мавзунинг долзарблигини яна қуйидаги омиллар билан асослаш мумкин: Биринчидан , иккинчи жаҳон уруши ва ғалабага Ўзбекистоннинг қўшган ҳиссаси кўп тадқиқотчилар томонидан ўрганилган, монографиялар, асарлар, мақолалар чоп этилган. Бироқ уруш йилларида Ўзбекистоннинг жанубий вилоятларидан бири ҳисобланган Қашқадарёдаги ижтимоий- иқтисодий масалаларнинг баъзи жиҳатлари қисман ўрганилган бўлсада, ижтимоий-иқтисодий, муаммолар, уларнинг ўша даврга хос хусусиятлари, белгилари ҳали тадқиқот объекти бўлмаган. 1 Каримов И.А. Ўзбекистон халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. - Т.: Ўзбекистон. 2005. 287-б. 2 Ўша асар. 292-б.

4 Иккинчидан, Ўзбекистон халқининг фашизм устидан қозонилган ғалабага қўшган ҳиссасини тўла англаш учун Қашқадарё вилояти меҳнаткашларининг фидокорона меҳнатини, эвакуация қилинган кишиларга, болаларга кўрсатган олижаноб ва инсонпарварлик ёрдамларини, ўзи емай фронтга юборган озиқ-овқат, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини, ўзи киймай жангчиларга жўнатган кийим-кечак, этик, қўлқоп, хуллас, жанубий вилоятлар аҳолисининг фидойилигини ҳам билишимиз даркор. Шунда ўзбек халқининг ғалабага қўшган ҳиссаси тўғрисидаги тасаввурларимиз тўлароқ бўлади. Учинчидан , советлар даврида ўтказилган тадқиқотларда мавзуга тор синфий ёндашув, барча ютуқлар КПСС раҳнамолиги туфайлидир, деган фикр ҳукмрон эди. Қашқадарё вилоятидаги ўзгаришлар ҳам шундай фикрдан келиб чиқиб баҳоланган, ўрганилган. Мустақиллик тарихий воқеаларни объектив янги методологик асосда ёритиш, халқимиз тарихини миллий тараққиёт нуқтаи назаридан очиб бериш имконини яратди. Тадқиқотнинг даврий чегараси . Тадқиқотда иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистоннинг жанубий вилояти Қашқадарёдаги ижтимоий- иқтисодий аҳвол ва муаммолар ўрганилади. 1939-1945 – йиллар инсоният тарихида ҳам, Ўзбекистон халқи тарихида ҳам нафақат фожиали, шунингдек, ўта мураккаб ва қарама-қаршиликларга, зиддиятларга тўла даврдир. Фашизм ва у бошлаган уруш тараққийпарвар халқлар, кишилар томонидан қораланаётган бўлса-да, собиқ СССРнинг ғарбий республикалари (Украина, Болтиқбўйи) даги айрим гуруҳлар, шахслар фашистларни оқлашга, сотқинлардан халқ қаҳрамонлари ясашга, ҳатто душманга қарши жанг қилган, қон тўккан, ҳозир куч-қувватдан қолган уруш қатнашчиларини жавобгарликка тортишга интилмоқда. Ҳозирги кунда немис фашистлари бошлаган урушнинг халқлар бошига солган кулфатларини, қийинчиликларини, одамларнинг мардлиги, тантилиги, фидокорлиги, ўзаро бир-бирига ёрдамини янги манбалар, ҳужжатлар асосида

5 очиб бериш муҳим аҳамиятга эгадир. Уруш халқлар учун нафақат сиёсий, ҳарбий ва иқтисодий, унингдек улкан ижтимоий, аҳлоқий, инсонийлик, баҳрикенглик ва байналминаллик синови ҳам бўлди. Шунинг учун тадқиқотда 1939-1945 йиллардаги ижтимоий-иқтисодий аҳволдан хабар берувчи архив материалларини ўрганишга кўпроқ эътибор берилди. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси . Муаммога оид махсус диссертацион изланишлар олиб борилган, китоблар, рисолалар ва мақолалар чоп этилган. Уларни даврий нуқтаи-назардан икки гуруҳга ажратиш мумкин. 1. Советлар даврида Қашқадарё вилоятида Иккинчи жаҳон уруши йилларида ижтимоий-иқтисодий аҳволни ўрганишга оид изланишлар. 2. Мустақиллик йилларида ўтказилган диссертацион тадқиқотлар ва чоп этилган илмий асарлар. Биринчи даврга таалуқли илмий изланишлар қаторида Р.Р.Ахунова, Н.Х.Обламуродов, И.П.Шодмонқуловларнинг номзодлик диссертацияларини 1 келтириш мумкин. Р.Р.Ахунова, Н.Х.Обламуродов, И.П.Шодмонқуловлар советлар ва зиёлиларнинг Ўзбекистон саноатини, маданиятини юксалтиришга қўшган ҳиссаларини тадқиқ этадилар. Лекин улар ўша давр талабаларидан келиб чиқиб, эришилган ғалаба ва ютуқларни партиянинг “узоқни кўзловчи сиёсати, раҳнамолиги натижаси” деган хулосага келадилар. Ўзбек халқининг роли, муваффақиятлари КПССнинг зафарлари сифатида талқин қилинади. Шунга яқин ёндашувни Р.А.Ахунова, И.П.Шодмонкуловнинг диссертацияларида ҳам кузатамиз. Аммо мазкур тадқиқотлариннг кўп янги манбаларни, архив ҳужжатларини 1 Ахунова Р.Р. Советская интеллигенция Узбекистана в годы Великой отечественной войны (1941-1945 гг.). Автореферат дисс. на соис. учен.степ.канд.ист.наук. – Т. 1975. 19 с.; Обламурадова Н.Х. Помощь трудящихся Узбекистана в восстановлении народного хозяйства и учреждений культуры освобожденных районов СССР в годы Великой Отечественной войны (1942-1945 гг.) (на материалах РСФСР, Украинской ССР, Белорусской ССР). Автореферат дисс. на соис. учен.степ.канд.ист.наук. – Т. 1981. 23 с.; Шадмонкулов И.П. Деятельность Советов Узбекистана по развитию промышленности республики (1933-1941гг.). Автореферат дисс. на соис. учен.степ.канд.ист.наук. – Т. 1985. 24 с.

6 илмий истеъмолга олиб киргани ижобий ҳол бўлганини қайд этишимиз лозим. Шу билан бирга ўзбек халқининг ғалабага қўшган ҳиссаси Э.А.Войскобойников, Ф.М.Беккульбеков, Т.Д.Джураев, В.И.Ефимов, М.Очилов, А.Чориев, И.Пўлатов, Т.Султанова, Ҳ.Ш.Иноятов, Р.Х.Аминова, С.Турдиев, М.С.Самадов, Ш.Каримов каби олимларнинг асарларида ўрганилган 1 . Уларда Қашқадарё вилоятининг ғалабага қўшган ҳиссасига оид манбалар келтирилади. Фақат М.Очилов, А.Чориев, М.С.Самадов асарларида Қашқадарё вилояти тадқиқот объекти қилиб олинган. Улар ҳам вилоятдаги ижтимоий аҳвол, ундаги муаммоларни эмас, балки вилоят тарихини ва урушда қатнашган жангчилар ҳаётини, урушда кўрсатган жасоратларини очиб беришган. Совет даврида Қашқадарё вилояти тарихи, шу жумладан, Иккинчи жаҳон уруш йилларидаги аҳвол, меҳнаткашларнинг фронтга берган ёрдамлари ҳақида кўплаб асарлар республикамизнинг таниқли олимлари томонидан илмий тадқиқот ишлари сифатида бажарилган. Фронт ортида ўзбек халқининг жангчиларга кўрсатган ёрдамлари ва уларни руҳлантирувчи ўша даврни акс эттирувчи, ижтимоий-маданий ҳаёт, шарт-шароитлар тўғрисидаги ҳолатни ифодаловчи тарихий асарлар ҳам чоп этилган. Умуман совет даври тарихига оид асарлар мазкур мавзуларни четлаб 1 Воскобойников Э.А. Узбекский народ в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Госиздат Уз ССР, 1947. 44 с.; Беккульбеков Ф.М. Состояние сельского хозяйства Уз ССР в первые годы Великой Отечественной войны (1941-1943 гг.) // Научные записки Ташкентского института народного хозяйства. Вып. 19, 1962. С.119-125; Джураев Т.Д. Компартия Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан. 1964. -284 с.; Ефимов В.И.Патриотический подвиг трудящихся Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Фан, 1972.- 136 с.; Очилов М., Чориев А. Қашқадарё области. – Т.: Фан, 1974. – 124 б.; Пўлатов И. Буюк ғалабага Ўзбекистоннинг ҳиссаси. –Т.: Ўзбекистон, 1974. – 208 б.; Султанова Т. Трудовой подвиг женщин-хлопкоробов Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Фан. 1974.202 с.; Иноятов Ҳ.Ш. Ғалабага қўшган ҳисса. – Т.: Фан. 1975. – 188 б.; Аминова Р.Х. Колхозное крестьянства Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. –Т.: Узбекистан. 1979. 316 с.; Турдиев С. Улуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. – Т.: Фан, 1987. – 146 б. Каримов Ш. Ғалабага қўшган ҳисса. –Т.:Ўзбекистон, 1990. -173 б.; Самадов М.С. Эллик баҳодир. – Т.: Фан, 1990. – 82 б.

7 ўтмаган 2 . Бироқ улар ҳам Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳволни, жойлардаги муаммоларни махсус тадқиқ этмайди. Юқоридаги тадқиқотлар ва асарларда, биринчидан, муаммога коммунистик мафкура нуқтаи-назаридан, тор синфий ёндашув устунлик қилади. Натижада фактлар, воқеалар тайёр қолиплар, марксча-ленинча ақидага мувофиқ ёритилади. Иккинчидан, зиддиятларга тўла ижтимоий ҳаёт, уруш йиллари, маданий-маиший турмуш бўяб кўрсатилади, эришилган ҳар бир ютуқ советларнинг, КПССнинг муваффақияти, оқилона ички сиёсатининг натижаси деб баҳоланади. Ваҳоланки, ҳар қандай жумладан ижтимоий, тарихий, маданий ҳодисалар ички зиддиятлари билан очиб берилгандагина улар ҳақда объектив хулоса қилиш мумкин. Учинчидан, мазкур камчиликлар фақат тадқиқотчиларнинг хоҳиши ва тор қарашлари сабабли юзага келмаган, ўша йиллардаги ҳукмрон мафкура мустақил фикрлашга, эркин изланишга, ҳақиқатни айтишга, ёзишга имкон бермаган. Иккинчи даврда, яъни мустақиллик йилларида тарихга янгича, объектив ва миллий тараққиёт нуқтаи-назаридан ёндошиш пайдо бўлди. Айниқса тарих фанлари докторлари, профессорлар Д.А.Алимова, А.А.Голованов, Ю.А.Эргашева, Д.Х.Зиёева, Б.В.Ҳасанов, Р.М.Абдуллаев, Р.Ё.Ражапова, Н.Абдуазизова, А.Тиловов, М.Содиқов, Қ.Усмоновларнинг илмий асарлари уруш йилларидаги ижтимоий аҳволни, шу жумладан Қашқадарё вилоятидаги муаммоларни ўрганишга янгича ёндашишга ундади. Биз тадқиқ қилган мавзунинг айрим томонлари Қ.Насриддинов, А.Бўтаев, А.Н.Рўзиев, О.Пармонов, А.Бердиев, Н.Сариков, М.Бобожонов, Ч.Жўраев, Д.Ҳақназаров, С.Турдиев, Н.Мухаммедов, Б.Маҳмудов каби тарихчи олимлар, журналистлар, зиёлиларнинг чоп эттирган асарларида 1 2 Ҳамма нарса мудофаа манфаатларига бўйсундирилган. –Т.: Ўздавнашр, 1941. 14 б.; Ўзбекистон тарихи. Бир томлик. – Т.: Фан, 1958. 648 б.; Узбекистан в годы Великой Отечественной войны (1941-194 5 гг.) –Т.: Фан. 1966. 110 с.; Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968. 208 с.; Вклад трудя щихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. –Т.: Фан, 1975. 170 с.; Улуғ Ватан уруши йиллари тарихи. –Т.: Ўзбекистон, 1985. 168 б.; Сурхондарё тарихидан лавҳалар. –Т.: Фан, 1990. 104 б.; Ғафуров З., Бегимқулов Д. Ватан тақдирини ўйлаб. –Т.: Ўқитувчи, 1990. 104 б. 1 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. – Қарши, Насаф.1995.-82 б.; Пармонов О.,Бердиев А. Китоб тумани хақида лавҳалар. – Т.: Фан, 1996.-164 б.; Сариков Н.,Бобожонов М., Жўраев Ч.,Хақназаров Д.

8 ўрганилган. Уларни икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга уруш даври муаммолари бевосита тадқиқ этилган асарлар киради. Қ.Насриддинов, А.Бўтаев, С.Турдиев чоп эттирган китоблар шундай асарлардир. Иккинчи гуруҳга қолган муаллифларни асарлари киради. Уларда биз ўрганаётган муаммо йўл-йўлакай, кўпинча умумий тарих нуқта-назаридан тилга олиб ўтилади, холос. Мустақиллик йилларида Президентимиз И.А.Каримов ташаббуси билан “Хотира” китоблари чоп этилди, уруш даврига оид янги манбалар асосида тўпламлар тайёрланди 1 . Кўриниб турибдики, иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистоннинг Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳвол ва ундаги муаммолар ҳали алоҳида диссертацион тадқиқот объекти бўлмаган. Тадқиқотнинг мақсади ва вазифалари . Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистоннинг Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳвол ва муаммоларни янги архив материаллари, ҳужжатларга таянган ҳолда объектив ўрганиш тадқиқотнинг мақсадидир. Ушбу мақсаддан келиб чиққан тарзда қуйидаги вазифалар белгиланди:  фашизмнинг СССРга бостириб келиши арафасида Қашқдарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳволни таҳлил қилиш;  уруш йилларида совет ҳокимиятининг ижтимоий сиёсатини ва унинг Қашқадарё вилояти ҳаётида намоён бўлишини очиб бериш;  уруш йилларида Қашқадарё вилояти аҳолисининг турмуш даражасини ўрганиш;  ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари ва уруш ногиронларига берилган имтиёзларни тадқиқ қилиш; Касбиликлар. –Т.: Наврўз, 1996. -70 б.; Турдиев С. Жасорат унутилмайди. 1941-1945 уруш йилларида Қаршиликлар. –Қарши, Насаф, 1997. – 174 б.; Муҳаммедов Н. Косон: тарих саҳифалари. –Қарши, Насаф,1997. -160 б.; Маҳмудов Б. Қашқадарё халқ таълимининг тараққиёт йўли. –Қарши, Насаф, 1997. – 128 б. 1 Хотира. Қашқадарё вилояти. Биринчи китоб. 1941-1945 йиллардаги урушда ҳалок бўлган ва бедарак йўқолган жангчилар. – Т.: Ўзбекистон, 1994. – 202 б.; Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида. Илмий тўплами. – Қарши, Насаф,1995. – 128 б. Хотира китоби.Ўзбекистон Республикаси. –Т.: Қомуслар Бош таҳририяти, 2004. – 284 б.; Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий тўплам, 2-сон. –Т.: Шарқ, 1999. – 206 б.; Алимова Д., Голованов А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: Сиёсий ва мафкуравий тайзиқ оқибатлари. –Т.: Ўзбекистон, 2000. -70 б.

9  Ўзбекистонга эвакуация қилинган кишилар, оилалар ва болаларни турар жой билан таъминлаш борасида олиб борилган чора- тадбирларни ёритиш;  уруш туфайли юзага келган ижтимоий аҳволнинг аҳоли ҳаётига, руҳияти ва муносабатларига таъсирини ўрганиш. Тадқиқотнинг манбавий асослари . Муаммони ўрганишда архив материалларини, илмий асарлар ва тадқиқотларда ҳали фойдаланилмаган жамғармалари ишларини ўрганишга ҳаракат қилинди. Тадқиқотда Қашқадарё вилоят давлат архиви 1, 17, 25, 31, 54, 86, 94, 114; Қашқадарё вилояти ҳокимлиги архиви, ЎзРМДА 86,94, 96, 133, 217, 314, 316, 837 ва 1610- жамғармаларидаги янги манбалардан фойдаланилди. Шунингдек, “Қизил Ўзбекистон”, “Правда Востока”, “Қашқадарё ҳақиқати”, “Советский Узбекистан за 40 лет”, “Советский Узбекистан за 50 лет” статистик тўпламларидаги манбаларга таянилди. Тадқиқот объекти . 1939-1945 йиллар оралиғида Ўзбекистоннинг Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳвол ва муаммолар, ҳаёт тарзи тадқиқот объекти қилиб олинди. Тадқиқот предмети. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий сиёсат, иқтисодий аҳвол, аҳолининг турмуш даражаси, кўрсатилган имтиёзлар, турар жой билан таъминлаш, маданий- маиший хизмат кўрсатиш тадқиқот предметини ташкил этади. Тадқиқотнинг назарий-услубий асослари. Республикамиз Президенти И.Каримовнинг Ўзбекистоннинг янги тарихини яратиш, тарихий хотирани шакллантириш, уруш ногиронлари ва қатнашчиларини, фронт орқасида мардона меҳнат қилган кишиларни, ғалаба учун жон берган юртдошларимизни қадрлаш, ёд олиш тўғрисидаги мулоҳазалари ва хулосалари ташкил этади.

10 Тадқиқот усуллари сифатида тарихийлик, тадрижийлик, объективлик, таҳлил ва умумлаштириш тизимли ёндашув, қиёсий таҳлил кабилардан фойдаланилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги . Диссертацияда кам ўрганилган архив ҳужжатлари, тарихий манбалар асосида уруш йилларида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий-иқтисодий аҳвол, ундаги муамолар Ўзбекистон янги тарихини яратиш концепцияси ва миллий ғоя, миллий тараққиёт нуқтаи-назаридан яхлит воқеа сифатида тадқиқ қилинди. Унда уруш йилларида совет ҳокимиятининг ижтимоий-иқтисодий соҳада оид олиб борган сиёсати, аҳолининг турмуш даражаси, уни ижтимоий ҳимоялаш, ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари, болалари ва уруш ногиронларига имтиёзлар таҳлил қилинган. Шунингдек, диссертацияда Қашқадарё вилоятига эвакуация қилинган оилалар ва болаларни турар жой билан таъминлаш, аҳолига маданий-маиший хизмат кўсатиш ижтимоий аҳволнинг аҳоли руҳиятига ва кайфиятига таъсири, ички зиддиятлари, муаммоларини холисона очиб беришга ҳаракат қилинди. Уруш йиллари Қашқадарё вилоятида ижтимоий аҳвол, ундаги муаммолар ҳарбий холатга мос равишда, бир томондан, ўзбек халқининг ватанпарварлик, эрксеварлик, инсонпарварлик ва фидойилик каби олижаноб туйғуларни ифода этган бўлса, иккинчи томондан, маъмурий буйруқбозликка, тоталитар бошқаришга асослангани боис ички қарама-қаршиликларга, хато ва камчиликларга тўла эди, деган хулосага келинган. Тадқиқотнинг илмий ва амалий аҳамияти шундаки, унинг натижаларидан, назарий хулосаларидан тақиқотчилар ўзларининг илмий изланишларида, таълим тизимининг барча бўғинларидан тарих ўқитувчилари дарслик, ўқув-қўлланмалари ва услубий кўрсатмаларга қўшимча материаллар тайёрлашда, маърузалар, очиқ дарслар, семинар ўтказишда фойдаланишлари мумкин. Шунингдек келтирилган архив

11 ҳужжатлари, ўрганилган манбалар Ўзбекистоннинг янги тарихини яратишда ёрдамчи материаллар бўлиши мумкин. Тадқиқотда берилган тавсиялар уруш йилларидаги ижтимоий аҳволни янада чуқурроқ ўрганишга ва аниқ ҳужжатлар асосида плакатлар, кўргазмали ўқув материаллари тайёрлашга ёрдам бериши мумкин. Натижаларни эълон қилинганлиги. Диссертация юзасидан иккита илмий мақола эълон қилинган. Диссертациянинг тузилиши ва ҳажми. Диссертациянинг тузилиши Кириш, 5 та мавзуни ўз ичига олган учта боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар ва манбалар рўйҳатидан иборат. I боб. Қашқадарё вилояти аҳолисининг моддий аҳволи ва ижтимоий муаммолари

12 1.1. Иккинчи жаҳон уруши арафасида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий жараёнлар Мазкур бобда фашизмнинг СССРга бостириб кириши арафасида Ўзбекистоннинг Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий аҳвол, ўзбек халқининг тарихий маданий анъаналарини, бойликларини ва ўзлигини асраб қолишга бўлган интилишлари, ҳаракатлари янги манбалар, тарихий тадқиқотлар асосида таҳлил қилинади. Саноатлаштириш ва жамоалаштиришлар даврида аҳолининг ижтимоий аҳволи, унинг совет ҳукумат олиб бораётган ижтимоий, иқтисодий сиёсатига муносабати каби масалар кўриб чиқилади. Янги йўналишда ташкил этилган корхоналар, суғориш тизими, маданият муассасалари, ўрта мактабларнинг ижтимоий ҳаётга таъсири ёритилади. 1941 йил 22 июнда бошланган урушда фронтга, ғалабага Ўзбекистон аҳолисининг қўшган ҳиссаси, ҳарбий ҳолат давридаги совет ҳокимиятининг сиёсати, унинг ўзбек халқи ҳаётига, турмуш тарзига кўрсатган салбий таъсирлари Қашқадарё вилоятидаги давлат ва партия архивларидаги янги манбалар асосида ёритилади. Бобда ЎзССР ХКС ва Ўзбекистон КП(б) МКнинг қарорлари ва кўрсатмаларига ҳам мурожаат этилади, уларга ҳозирги давр, миллий истиқлол ва мустақиллик талаблари нуқтаи-назаридан ёндашилади. Уруш даврининг ҳалқимиз турмуш – тарзига кўрсатган салбий таъсири, унинг сабаблари ва оқибатлари, турли идоралар қабул қилган қарорлардаги зиддиятли томонлар, баъзи инсон шаънини, ҳуқуқларини поймол қилган жиҳатлар ёритилади. 1939-1945 йиллар зиддиятларга, кенг муҳокама этиладиган мавзуларга тўла, уларни янги тарихий манбалар, адабиётлар, ёндашувлар ва аниқ мисоллар билан ўрганишга интилиш бобнинг асосий вазифасидир. Ўзбекистоннинг жанубий вилояти ҳисобланадиган Қашқадарё вилояти инсоният тарихи ва цивилизациясида муҳим ўрин тутади. ЮНЕСКО

13 ҳамкорлигида Шаҳрисабз ва Қаршиниг 2700 йиллик тўйлари кенг нишонланиши ўлкамиз ва аждодларимизнинг инсоният тарихига, цивилизациясига қўшган ҳиссасининг эътироф этилишидир. Қашқадарё вилоятининг советлар даврида ташкил этилиши, маъмурий ҳудудий тақсимланиши махсус тадқиқот учун мавзу бўла олади. Чунки уни ижтимоий-сиёсий ва маданий бошқариш билан боғлиқ бўлган муаммолар, айниқса совет ҳукуматининг олиб борган ғайримиллий сиёсати туфайли вилоятиинг окрукга айлантирилиши, гоҳ Бухоро вилоятига қўшилиши, гоҳ қайта ташкил этилиши, туманларни эса қайта ва қайта тақсимланиши воҳада мураккаб ижтимоий аҳволни келтириб чиқарган. Шунинг учун мазкур ижтимоий аҳволни ва муаммоларни махсус тадқиқ этиш ўлкамиз, юртимиз тарихини янада чуқурроқ билишга ёрдам беради. Қашқадарё вилояти 1920 йилда ташкил этилган. Бухоро Халқ Социалистик Республикаси таркибига киритилган. 1924 йил 1 нябрда Қашқадарё вилояти ташкил этилган, аммо у марказнинг “бошқарилишини осонлаштириш ва кадрлардан унумли фойдаланиш” мақсадида 1938 йил қайта Бухоро вилояти таркибига ўтказилган ва 1943 йил 20 январда яна қайта ташкил этилган. Тарихий манбаларда қайд этилишича, “бирлаштириш сарф- харажатларни тежаш имконини беради” 1 . 1960 йил 25 январда эса Қашқадарё Сурхондарё вилоятига қўшилган ва 1964 йил 7 февралда яна қайта ташкил қилинган. Мазкур қайта-қайта ташкил этилишлар маҳаллий аҳоли манфаатларини қондириш ва ҳудуднинг ижтимоий-маданий инфраструктурасини ривожлантиришни эмас, балки маъмурий бошқаришни осонлаштириш, миллий-маданий ўзига хосликни бартараф этиб, советлариннг синфий мақсадларига мувофиқ “пролетар интернационализми” ва “социалистик тузум”ни қарор топтириш назарда тутган. 1929 йилга келиб ер-мулкни давлат қарамоғига ўтказишга киришилди. Ўзбекистон КП(б) Марказий Қўмитаси 1930 йил 28 январда ва 18 февралда 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 95-жамғарма, 1-рўйҳат, 149 иш, 72 варақ.

14 жамоа ва давлат хўжаликлари (колхоз ва совхозлар) ни оммавий тарзда тутиш тўғрисида қарор қабул қилади. Натижада жамоа хўжаликларини тузиш долзарб, шу билан бирга ички қарама-қаршиликларга, зўравонлик ва мажбурлашларга тўла ҳодисага айланди. Худди шу йиллардан Ўзбекистонни пахта базасига айлантириш бошланди. Жамоалаштириш энг бошланишидан синфий зўравонлик, қўрқитиш, қатағон қилиш ва маҳаллий халқни алдаш, қўшимча мажбурият олиш, қўшиб ёзиш, етиштирилган маҳсулот таннархини тўғри ҳисобламай кам ҳақ тўлаш, деҳқоннинг иқтисодий ва турмуш эҳтиёжларини, манфаатларини менсимаслик, ҳисобга олмаслик билан бирга олиб борилди. Марказга кўпроқ пахта, тери, пилла етиштириб бериш учун янги хўжаликларни ташкил этиш кучайтирилди. Натижада асрлар давомида халқ фаровонлигини, турмушини таъминлаб келган анъанавий хўжаликлар тугатилди. Улар ичида, масалан, Қашқадарё вилоятидан 339 та бойларнинг, 195 та амир амалдорларининг, 174 та руҳонийларнинг, 53 та савдогарларнинг 41 та судҳўрларнинг хўжаликлари бор эди. Мазкур анъанавий хўжаликлариннг йўқ қилиниши натижасида 12556 таноб суғориладиган, 5290 таноб лалмикор ерлар, хусусий мулк эгаларидан эса 1001 та от, 1194 та хўкиз, 274 та туя тортиб олинган 1 . Шунинг учун ҳам бизда советлариннг жамоа хўжаликларини тузиш ғайримиллий хусусиятга эга, зўравонлик ва оммавий қирғинга қаратилган сиёсатнинг бир кўриниши эди, деб айтишга етарли асос бор. Мутахассисларининг таъкидлашича, советлар олиб борган жамоа хўжаликлари тузиш сиёсати, уларнинг бу борада амалга оширган ер- сув ислоҳоти феодалларни амирликнинг катта амалдорлари ва савдогарлари хўжаликларини йўқ қилишга қаратилган эди 2 . Жамоалаштириш эса бутун қишлоқ халқини колхоз орқали давлатга боғлаб қўйиш, иқтисодий мустақиллик ва эркин тадбиркорликдан тўла маҳрум қилиш эди. 1 Очерки истории Кашкадарьинской и Сурхандарьинской областей Узбекистана. –Т.: Фан, 1968. С.163. 2 Саидов М., Равшанов П. Жейнов тарихи. –Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашри, 1996. -71-б.

15 Пахтачиликнинг кенг ривожлантирилиши Ўзбекистон халқи учун бир томондан ижобий ҳол эди, албатта. Пахтачилик билан боғлиқ янги заводлар, ишлаб чиқариш корхоналари қурила бошланди, ишчи кадрлар тайёрланди. Бу ишларга бюджетдан маблағлар ажратилди. Масалан, 1940 йил 6 ноябрда пахта далалари учун минерал ўғитлар, аммиак селитраси ишлаб чиқариадиган йирик Чирчиқ электрокимё комбинати ишга туширилди, ҳар бир туманда МТСлар ташкил қилинди, 1925-1949 йилларда “Пахтаорол” давлат хўжалигида йирик илмий тадқиқот ишлари олиб борилди. 1932-1940 йиллар ичида қишлоқ хўжалиги экинларининг деярли 85 фоизга яқини пахта ташкил қилган 1 . Тўғри, республика ҳукумати беда ва чорвабоп экинлар миқдори кескин камайиб, чорвачилик катта зарар кўраётгани туфайли пахта майдонларини камайтиришга интилган. Аммо унинг бу ҳаракати сезиларли натижалар бермаган. Масалан, 1928-1929, 1932-1933 йилларда ўтказилган жамоа хўжаликлари тузиш, ер-сув ислоҳотлари қишлоқ ҳаётида, ижтимоий турмушида маълум бир ўзгаришларга олиб келган. Баъзи жойларда янгиликка қарши чиққан гуруҳлар, кишилар ҳам йўқ эмас эди. Масалан, Косн тарихини ўрганган Н.Муҳамедов ҳикоя қилади: “Ҳар йили баҳор фаслида “Ланшиқ” байрами ўтказилади. Бу “Гул байрами” эди. Ўша куни бутун хотин-қизлар, келинчаклар, аёллар янги кийимларини кийиб гул сайлига чиқардилар. Бундай байрамлардан эркаклар ҳам четда қолмас эдилар. Трактор кучини намойиш этиш ана шу кунга мўлжалланган эди. “Фордзон” ўз “оёғи” билан тоққа олиб чиқилди, ҳокимият бу ҳодисани катта сиёсий тарбия нуқтаи-назаридан режалаштирганди. Дарҳақиқат, трактор орқасидан юзлаб одамлар эргашди. Тракторга темир омоч тақдилар, маълум майдон тикланди ва уни ҳайдашга киришилди. Бу намойиш кутилган натижа бермади. Кимдир: бу худога шаккоклик қилиш, ерга шайтон кирди, ер ҳаром бўлди, деб бақирди. Кўпчилик авом одамлар тракторнинг йўлини тўсдилар. Бобоқул мошинчи қочиб қутилди. Унгача милиция ходимлари келиб 1 Қаранг: Раззоқов А.Ўзбекистон пахтачилиги тарихи. –Т.: Ўзбекистон. 1994, 144-145-б.

16 тракторни ҳалокатдан, Бобоқул Хўжаевни ўлимдан қутқардилар” 1 . Умрида трактор кўрмаган, барча ўзгаришларни илоҳий куч таъсири, каромати, қудрати деб биладиган авом кишилар шундай ваҳимага берилиши табиий ҳол эди. Аммо советлар мазкур муносабатлардан даҳриёна, миллий анъаналаримизга ёт, қарши хулоса чиқардилар. Ғайридиний, атеистик тарғибот ва қулоқларга қарши кураш юқоридаги ислоҳотларнинг давомига айланди. Мазкур масалани Косон тумани тарихи мисолида ўрганган Н.Муҳамедов ёзади: “Қулоқлар синф сифатида тугатиш масаласи эса колхоз тузуми тақдирини ҳал қилиши керак эди. Аммо Косонда кулоқнинг ўзи йўқ эди. Бўлса ўрта ҳол деҳқонлар бор эди, холос. Уларнинг якка хўжалик бўлишлари учун “патент” берилди. Аслида бу найранг колхозлаштириш афзаллигини амалда кўрсатиш учун муқобил қилиб кўрсатиш ниятида юқоридан берилган кўрсатма асосида ташкил қилинган иш эди. Аста-секин булар қулоқ даражасига кўтарилди ва уларнинг ҳаракати хавфли тус оляпти баҳонасида бир йилдан кейин уларга қарши шов-шув бошланди”. Натижада зўравонлик бошланиб, тоталитар сиёсат ўз кучини кўрсата бошлади ва “қулоқ”ларни синф сифатида тугатиш бошланиб, якка хўжаликлар инқирозга юз тутди. “Ўрта ҳоллар ғоявий душманга айлантирилиб, улар устидан суд, дала суди, иш кўра бошлади” 2 . Бундай зўравонлик халқда норозилик уйғотган. Масалан, Қашқадарё вилоятида 14 та оммавий норозилик ҳаракати бўлиб, унда 3,7 минг киши, асосан деҳқонлар қатнашган 3 . Советлар даврида Ўзбекистонда амалга оширилган жамоа хўжаликларини тузиш, ер-сув ислоҳотлари Р.Х.Аминова, А.Нуритов, А.Нуруллаев, К.Юсупов, В.Гентшке, А.Голованов каби тадқиқотчилар томонидан махсус ўрганилган 4 . Махсус тадқиқотларда, жумладан, Бухоро 1 Муҳамедов Н. Косон: тарих саҳифалари. – Қарши, Насаф. 1997. – 44-45 –б. 2 Муҳамедов Н. Косон: тарих саҳифалари. – Қарши, Насаф. 1997. – 44-45 –б. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 95-жамғарма, 1-рўйҳат, 165 иш, 5 варақ. 4 Қаранг: Аминова Р.Х. Победа колхозного строя в Узбекистане. – Т.: Фан, 1981; Нуритов А. Борьба Компартии Узбекистана за создание и укрепление колхоза. М.: Наука, 1984; Нуруллаев А. Сельскохозяйственный отряд рабочего класса Узбекистана в период строительства социализма 1924 -1941

17 вилояти таркибига кирган қашқадарёда амалга оширилган ташкилий ишлар ва аграр соҳада олиб борилган сиёсат, маданий-маърифий тадбирлар аниқ мисоллар ва рақамлар асосида очиб берилган. Аммо уларда жамоа хўжаликларини ташкил этиш ва янги аграр муносабатлар ижобий ўзгаришлар, қишлоқ хўжалигини илмий-техникавий қайта қуришнинг бошланиши сифатида талқин қилинади. Бу илм-фандаги холислик сиёсатга бўйсундирилиши, советлар сиёсатини қўллаб-қувватлашга қаратилган бир ёқлама қарашнинг натижаси эди. Ўзбекистоннинг Иккинчи жаҳон уруши арафасидаги ижтимоий аҳволига ҳокимиятни эгаллаб олган советларнинг ўз тузумини, ҳукуматини мустаҳкамлашга қаратилган сиёсати салбий таъсир этмай қолмади. Қишлоқ хўжалиги соҳасида маълум бир ижобий ўзгаришлар (масалан, техникадан фойдаланиш, малакали кадрлар тайёрлаш, меҳнатни рационал ташкил этиш кабилар) амалга оширилган, аммо улар негизида советларнинг ғайримиллий ёндашувлари, мақсадлари ҳам ётганини инкор қилиб бўлмайди. Янги ишлаб чиқариш корхоналари юзага келган бўлса-да, аҳолини иш билан таъминлаш, турмуш даражасини кўтариш, ичимлик суви етказиб бериш, атроф-муҳитни, кўчаларни ободонлаштириш, озиқ-овқат дўконлари, маиший хизмат кўрсатиш масканларини кенгайтириш муаммо бўлиб қолаверди. Советлар томонидан мамлакатни индустрлаштириш ваъда қилинган эди, лекин Ўзбекистоннинг жанубий вилоятлари ушбу жараёндан чеккада қолдилар. Ҳатто Иккинчи жаҳон уруши йилларида кўчириб келтирилган корхоналар ҳам вилоятларни индустрлаштирмади, балки уларни фронт учун зарур ускуналар ишлаб чиқаришга йўналтирилди. Натижада том маънодаги индустрлаштириш қуруқ ваъда бўлиб қолди. “Ашаддий ҳужумкорлик” усули билан бошланган саноат қурилиши керакли натижа бермади. Балки, аксинча, “бундай усулга мурожаат қилиш қишлоқ аҳолисини саноат объектлари гг. – Т.: Фан, 1975; Юсупов К. Аграрные отношения в Узбекистане в период строительства социализма. – Т.: Фан, 1977; Гентшке В.Л. Партия. Рабочий класс. Дехканства. – Т.: Фан, 1989; Голованов А.А. Великий Октябрь и изменение социальной структуры села. – Т.: Фан, 1986.

18 қурилишига мажбурий равишда жалб қилиш тизимини қайта тиклаш ва сиёсий маҳбуслар армиясинин турма-лагерь меҳнатини оммавий равишда қўлланиш билан олиб борилди” 1 . Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий аҳволнинг асосий кўрсаткичларидан бири ижтимоий-маданий соҳанинг ҳолати ва унда амалга ошириладиган ўзгаришлардир. Мазкур соҳага таълим- тарбия, маданий-оқартув ишлари, санитария-медицина хизмати кўрсатиш тармоқлари, аҳоли турар жойлари қуриш ва уларни зарур усуналар, хизмат турлари билан таъминлаш кабилар киради. Тарихий манбалар ва адабиётлар, махсус тадқиқотлар кўрсатадики, ХХ асрнинг 30-40-йиллари жанубий вилоятларда ижтимоий ҳаётни янги, замонавий йўналишда ташкил этишга қадам ташладни. Айнан шу даврда вилоятларда янги саноат тармоқлари, суғориш тизими, мутахассислар тайёрлашни кенг йўлга қўйиш тартиби, маъмурий ҳудудларни бошқаришнинг ноанъанавий усуллар, ички ишлар органлари, кутубхона ва клублар, маданият уйлари ва боғлари, хонадон ва кўчаларни электр чироғи билан ёритиш кабилар пайдо бўлди. Илк совет мактаби Қарши шаҳрида 1924 йилда очилган. Унга маҳаллий аҳолининг 213 нафар фарзандлари жалб этилган. Вилоятда мактаблар сони 1927/1928- ўқув йилларида 35 тага, ўқувчилар сони 1335 тагача, 1936/1937- ўқув йилида мактаблар сони 107 тага, ўқувчилар сони 26246 га етди. Ўғил ва қиз болаларни бирга ўқитишга эҳтиёткорлик билан ёндашилган. Бу борада Ўзбекистон КП(б) МКнинг ижроия бюроси махсус қарор қабул қилиб, унда янги мактаблар ташкил этишда қиз болалар 25 фоиздан кам бўлмаслиги таъкидланган 2 . Тарих фанлари доктори, профессор Б.В.Ҳасановнинг келтиришича, то 50-йилларгача Тошкент, Андижон, Қўқон, Бухоро, Наманган, Самарқанд, Марғилон, Урганч, Термиз, Шаҳрисабз каби шаҳарларда ота-оналар талабларига мувофиқ ўғил ва қиз болалар алоҳида- 1 Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари: чоризм ва совет мустамлакачилиги даврида Ўзбекистон миллий бойликларининг ўзлаштирилиши. Т.: Шарқ, 2001. 195 б. 2 ЎзР МДА 94-жамғарма, 5-рўйҳат 526 –иш, 86-варақ.

19 алоҳида ўқитилган 1 . Аммо баъзи жойларда ўғил ва қиз болалар бирга ўқишган. Масалан, Қамаши қишлоғидаги “Ҳужум” мактабида 1932-1934 йиллардан бошлаб ўғил ва қиз болалар бирга ўқишган. Мактабдаги 92 нафар ўқувчининг 60 нафари қиз болалар бўлган, паранжи ташлаш бошлангандан кейин, яъни 1936 йилга келиб унда 139 ўқувчи таълим олган, уларнинг 45 нафари қиз болалар эди 2 . Бундан ташқари, 1934/1935 ўқув йилигача қишлоқ жойлардаги макатблар тўрт йиллик бўлган. Ундан кейин ўқишни истовчилар туман марказлари ва шаҳарлардаги етти, ўн йиллик мактабларга ўтиши лозим эди. 1934/1935 ўқув йилида бундай ўқувчилар сони бутун республика миқёсида 11 тани ташкил этган холос 3 . Тарихий манбалар шуни кўрсатадики, совет мактабларининг ижтимоий ҳаётдан жой олиши, янги таълимнинг аҳоли дунёқарашига таъсири жуда қийин кечган. Мактаблариннг моддий техника базаси ўта ночор, ўқув қуроллари, дарсликлар, энг муҳими малакали ўқитувчи-кадрлар етишмасди. Бундай ҳол йилдан-йилга давом этган 4 . Мактабларга ўқувчиларни тортиш ҳам долзарб муаммолардан бири эди. Масалан, Қашқадарёдаги жамоа хўжалиги раҳбарлари ҳар сафарги йииғилишида ўз аъзоларини мактабга жалб қилмасликда, ёрдам кўрсатмасликда айбланган. Жейнов мактабидан 179 5 , Мўғлон тўлиқ ўрта мактабидан 178 нафар, Касби тўлиқ ўрта мактабидан эса 188 бола-ўқувчи сабабсиз мактабдан кетиб қолган 6 . СССР ХКС ва ВКП(б) МК 1932 йил 25 августдан бошланғич ва етти йиллик мажбурий таълимни амалга ошириш бўйича махсус қарори қабул қилинган бўлса-да, Жейнов мактабида 1938 йил августигача атиги 202 ўқувчи бошланғич мактабни, 54 ўқувчи эса тўлиқсиз 1 Хасанов Б. Национальная интеллигенция Узбекистана и исторические процессы 1917 – начала 50-х годов. - Т.: Академия МВД Узбекистана. 2000. С.59. 2 Қ аранг: Сари қ ов Н., Бобожонов Н., Ж ў раев И., Ҳақназаров Д. Касбиликлар. – Т.: Наврўз. 1996. 27-б. 3 Қаранг: Чориев А. Проблемы народного образования и подготовка педагогических кадров Узбекистана. Т.: Фан, 1997. С.72. 4 Қаранг: Чориев А. Проблемы народного образования и подготовка педагогических кадров Узбекистана. Т.: Фан, 1997. С.7 5 . 5 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 31-жамғарма, 1-рўйҳат, 79-иш,8- бет. 6 Мурадов С., Равшанов П. Жейнов тарихи. –Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти. 1996. - 209 б.

20 ўрта мактабни тугатган холос 1 . Ваҳоланки, ўша йиллари Қашқадарё вилоятида аҳоли 460минг кишини ташкил этган бўлиб 2 , ундан деярли ярми мактаб ёшидаги ўқувчилар эди. “Мактабдан қочиш”ни фақат совет таълим тизимидаги камчиликлар билан изоҳлаш тўғри эмас, албатта. Бироқ советларнинг зўравонлик сиёсати маҳаллий зиёлиларнинг ижтимоий аҳволига салбий таъсир этмай қолмади. Таълим тизимидаги қатағонликларнинг дастлабки босқичида халқ таълимини ташкил этиш ва ривожлантиршга катта ҳисса қўшган Маннон Абдуллаев – Рамзи, Маҳмуд Ҳодиев – Боту билан биргаликда 17 нафар зиёли қамоққа олинади, улар “аксинқилобчилик”да айбланиб, уч йил мобайнида зах қамоқхонада ётгач, хукм чиқарилади. Улар 1933 йил 31 мартда СССР Олий Суди томонидан РСФСР (Ўзбекистон ССР эмас) Жиноят кодексининг 58,4 (халқаро буржуазиянинг реакцион кучларига ёрдам кўрсатиш), 58,8 (террорчилик акти), 58,11 (контрреволюцион гуруҳда қатнашганлик, контрреволюцион жиноятларга тайёргарликни уюштириш ҳаракатларини олиб борганлик) моддалари билан айбланган. Суд Боту, Рамзи, Н.Саидов, С.Қодиров, Б.Қориев, Ҳ.Восилев, Х.Алавий, Қ.Алиев, Қамчинбекларни отишга ҳукм қилди, аммо ҳукм узоқ муддатли қамоқ жазоси билан алмаштирилди. 1937 йилги қатағон пайтида жазо муддатини ўтаб бўлган Боту, Рамзи, Ҳ.Восилев, Қамчинбек ва Б.Ғуломов қайта ҳисбга олинади ва отиб ташланади 3 . Бундай мисолларни кўплаб келтириш мумкин. Советларнинг зўравонлик сиёсати, 1937 йилда амалга оширилган қатағонлар туфайли ҳозирги Ўзбекистон ва Тожикистоннинг жанубий ҳудудларидан 250 минг киши хорижга қочиб кетишга мажбур бўлган. Мазкур мисоллар халқ таълими, маориф соҳасида ижтимоий аҳвол жуда оғир, зиёлиларни қувғин ва қатағон қилиш миллий маданият ривожига қарши қаратилган сиёсат 1 Ўша аср. 213 –б. 2 Қаранг: Советский Узбекистан за 40 лет. Статистический сборник. –Т.: Узбекистан. 1964. С.12. 3 Қаранг: Абдурахмонова Ж.Н. Совет ҳокимиятининг Ўзбекистонда таълим соҳасидаги қатағонлик сиёсати (Самарқанд, Сурхондарё, Қашқадарё вилоятлари мисолида 1925-1941 й.). тарих фани ном.дисс. автореферати. – Т. 2002. 19-20-б.

21 бўлганидан далолат беради. Расмий маълумотларга кўра, фақат 1937-1939, 1953 йилларда республикада 100 минг киши қатағон қилинди, улардан 13 минг киши отишга ҳукм этилган 1 . Архив материалларини ўрганиш шуни кўрсатадики, қулоқ қилинган, “халқ душмани”, “аксилинқилобчи” деб қатағон қилинган ва отишга ҳукм этилганларининг деярли барчаси советлар даврида вужудга келган ижтимоий аҳволдан норози бўлганлар, уни миллий-маданий анъаналар ва юрт мустақиллиги асосида юксалтириш тарафдорлари эдилар 2 . 1940 йилда Қашқадарёда 16 та, аёллар консультацияси ва болалар поликлиникаси ишлаган 3 . Уларда юқоридаги тартибда, Қашқадарё вилоятида 543 тиббиёт ходимлари хизмат қилган 4 . Қашқадарёда – 20 та умумий касалхона аҳолига тиббий хизмат кўрсатган 5 . 1939 йилда Қарши шаҳар тиш даволаш амбулаторияларига 2918 нафар аҳоли қатнаган, улардан 18 ёшга етмаган ўсмирлар – 2018 нафардир. Амбулаториянинг йиллик иш кунлари 243 кун, врачни касал қабул қилганига кетган вақти – 1215 соатни ташкил этган. Амбулаторияга клган касалларга қуйидагича тиббий ёрдам кўрсатилган: даволаниб тузатилган тишлар сони 1500 дона, суғуриб олинган тишлар сони – 741 дона, оғиз шиллиқ пардасини даволатгн шахслар сони -223 нафар, тишлари даволанган шахслар сони – 1100 нафар 6 . 1939 йил охирига келиб Қарши шаҳри туғруқхонасида битта врач, 4 нафар ҳамшира, 4 нафар акушер, 8 нафар кичик тиббиёт ходими ишлаган. Бу 1 Алимова Д.А., Голованов А.А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тайзиқ оқибатлари. Т.: Ўзбекистон. 2000. 56-б.; Тарих шоҳидлиги ва сабоқлари. –Т.: Шарқ, 2001.417 б. 2 Қаранг: ЎзР МДА 86-жамғарма, 10-рўйҳат, III-иш; Алфавитная книга кулаков за 1932-1933 годов; ЎзР МДА 86-жамғарма, 10-рўйҳат, 603- иш; Алфавитная книга кулаков за1934 год.; ЎзР МДА 86-жамғарма, 10- рўйҳат, 862-иш; Алфавитная книга кулаков за 1935-1936 годов; ЎзР МДА 86-жамғарма, 10-рўйҳат, 243-иш, 18,19,21-варақлар. 3 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. С .204 . 4 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. С . 339. 5 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. С . 3 4 0. 6 Сведения о численности работников медперсонала. Қашқадарё вилоят давлат архиви. 17 –жамғарма, 1- рўйхат, 8-иш, 34-варақ.

22 ерда 35 та ётоқ ва ўрин бўлиб, ундан гинекология бўлимида 10 ўрин бўлган. Уларга жами 530 нафар касал келган бўлса, тузалиб кетганлар – 524 нафарни, ўлганлар эса 5 нафарни ташкил этган. Туғруқхоналарга 93 та касал келган, улардан 88 таси даволаниб уйига кетган, учтаси вафот этган 1 . Қарши шаҳар касалхонасида жами 133 та, ундан 9 та врач, 26 та ҳамшира, битта доришунос, 49 та кичик тиббиёт ходимлари ва 42 нафар бошқа ходимлар ишлаган. Касалхонада 7 та бўлим, умумий бўлимда – 30 та, хирургия бўлимида 30 та, гинекология бўлимида – 10 та, туғруқ бўлимида - 25 та, юқумли касалликлар бўлимида 60 та, болалар бўлимида – 20та, кўз касалликлари бўлими -10 та тиббиёт ходими хизмат кўрсатган 2 . Ўша йили (1939 йил) касалхонага жами 4069 нафар касал, улардан энг кўпи юқумли касалликлар бўлимига -1015 та, энг кам касаллар гинекология бўлимига келган. Тузалиб чиққанлар жами 3870 кишини ташкил этган. 1939 йил Қарши шаҳар соғлиқни сақлаш тизимидаги яслиларда 142 та бола, улардан 23 нафари Сталин колхозида, 32 нафари Маметова колхозида, 29 нафари Охунбобоев колхозида, 27 нафари “Коммунизм” колхозида 31 нафари “Пахтакор” колхозида тарбияланган 3 . Совет ҳукумати жанубий вилоятлар аҳолисининг ижтимоий-маданий аҳволини яхшилашга интилди, театрлар, клублар, қироатхоналар, кутубхоналар, тўгараклар, жамиятлар очди. 1940 йилга келиб Қашқадарё вилоятида 153 та кутубхона очилган. Ўша даврда Ўзбекистондаги кутубхоналардаги китобларнинг умумий сони 2553 мингта бўлса, ундан 117 минг китоб Қашқадарё вилоятидаги кутубхоналарига тўғри келган 4 . 1 Отчет роддома за 1939 год. Қашқадарё вилоят давлат архиви. 17 –жамғарма, 1-рўйхат, 8-иш, 138-варақ. 2 Отчет Каршинской городской больницы за 1939 год. Қашқадарё вилоят давлат архиви. 17 –жамғарма, 1- рўйхат, 8-иш, 146-варақ. 3 Список сезонных ясель по Каршинскому горздраву за 1939 год. Қашқадарё вилоят давлат архиви. 17 – жамғарма, 1-рўйхат, 8-иш, 147-варақ. 4 Народное хозяйство Узбекской ССР за 4 0 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.196 4 . - С . 328.

23 Урушгача бўлган даврда совет мафкурасини тарғиб этувчи маданий- маърифий муассасалар тармоғи яратилди, халқ ҳаётига кино, радио ва китоб кириб келди. Маданий-маърифий муассасалар дунёвий билимларни ва атеистик ғояларни ёйишга хизмат қилди. 1940 йилда Ўзбекистонда – 633 та, ундан Қашқадарёда – 30 та кино устахоналари аҳолига маданий хизмат кўрсатган 1 . 1940 йилнинг охирига келиб Ўзбекистон ишчи-хизматчиларнинг ойлик маоши 1937 йилга нисбатан 34 фоизга ошди. МТС ва совхоз ходимларининг маоши 1937-1939 йилларда 30 минг рублга, ўртаси йиллик иш ҳақи 1500 рублдан 1939 йилда 2163 рублга кўтарилган 2 . Шу билан бирга Иккинчи жаҳон уруши арафасидаги ижтимоий- маданий аҳволни тадқиқ этган тарих фанлари докторлари, профессорлар Д.А.Алимова ва А.А.Головановлар бизнинг мавзуга ҳа таалуқли шундай хулосага келишади: “Сталинча маъмурият қонли жазолаш хатти- ҳаракатларидан фойдаланиб, барча маданият муассасалари ва ижодий ташкилотлар устидан кенг тармоқли қаттиқ мафкуравий назорат ўрнатишга, партиянинг маънавий жараёнларга аралашувини мустаҳкамлашга мувофиқ бўлди. Бунинг натижасида маданият сиёсат воситасига айлантирилди. Жамиятнинг маънавий маданиятдаги ўрни худбинона иқтисодий ва мустамлакачилик мақсадларига мувофиқ равишда қатъий тартибга солинди” 3 . Ҳақиқатдан ҳам ўзбек алифбосининг икки марта ўзгартирилиши, масжид ва мадрасалардан омборхона сифатида фойдаланиши, ижод аҳлини синфий манфаатларга хизмат қилдирилиши, ўқув юртларида кадрлар тайёрлаш тартиби ва режасининг марказдан белгиланиши, ҳатто бир-икки хонали клуб ёки кутубхона очишни ҳам Госплан тасдиқлаши каби маъмурий 1 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. - С . 228. 2 Вклад трудящихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. – Т.: Фан, 1975. – С.19. 3 Алимова Д.А., Голованов А.А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: сиёсий ва мафкуравий тайзиқ оқибатлари. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 57 б.

24 бўйруқбозлик бошқариш усуллари миллий тараққиётга, ижтимоий-маданий аҳволга салбий таъсир кўрсатмай қолмади. 1.2.Уруш йилларида Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий вазият ва аҳолининг турмуш даражаси Иккинчи жаҳон уруши ХХ асрнинг энг катта фожиаси бўлди. Инсоният ушбу урушда ўлганлар ҳисобидан 50 млн.дан ортиқ кишидан айрилди. Бу Биринчи жаҳон урушида ўлганлардан 5 баробар кўпдир. Фашистлар

25 Германияси 1941 йил ёзида, 22 июн якшанба куни тонготарда ҳужум қилмаслик ҳақидаги шартномаларини бузиб, Совет иттифоқи ҳудудига бостириб кирди. Совет иттифоқи халқлари, шу жумладан, Ўзбекистон халқлари учун оғир синовлар вақти ва уларнинг немис-фашит босқинчиларига қарши фидокорона кураши бошланди. 1941 йил 22 июнда мамлакатда ҳарбий ҳолат жорий этилди. Мамлакатдаги 14 округ бўйича 1905-1919 йилда туғилган ҳарбий хизматга яроқли кишиларни умумий ҳарбий сафарбар этиш ҳақида қарор қабул қилинди. ВКП(б) МҚ ва СССР ХКСнинг 1941 йил 29 июнда қабул қилган ушбу қарори асосида И.В.Сталин бошчилигида Мудофаа Давлат Комитети тузилди. Совет ҳокимияти зўравонлиги ва қатағонларидан анча норози бўлган кўпмиллатли СССРаҳолиси ҳаёти ва эрки учун туғилган ташқи хавф олдида жипслашди, курашга бутун куч-ғайрати ва иродасини иқтисодий ва маънавий ресурсларини сафарбар этди. Халқ хўжалигининг барча тармоқлари ҳарбий изга туширилди, “ҳамма нарса фронт учун, ҳамма нарса ғалаба учун!” шиори остида барча эрксевар республикаларни кишиларни бирлаштирди. Уруш бошланган кунларданоқ Қашқадарё вилояти меҳнаткашлари ҳам митинглар, йиғилишлар ўтказиб душман билан жанг қиқлшга, фронт учун ҳамма нарса етказиб беришга шай эканликларини билдирганлар. “Дашт” қишлоқ кенгашидаги “Октябр 14 йиллиги”, Қарши шаҳар кенгашига қарашли Охунбобоев, “Пахтакор”, Худойзод қишлоқ кенгашидаги “Восток” каби деҳқон хўжаликларида митинглар бўлиб, уларда халқимиз душманга қарши курашга доим тайёр эканликларни изҳор қиладилар. Ҳали 17 ёшга тўлмаган Кўчкак қишлоғилик Файзи Аминов, Бахтиёр Мамин, Кат қишлоғилик темир йўл машинисти Эломон Саидов, Қарши қишлоқ хўжалик техникумининг ҳисобчиси Ҳайдар Юсупов, Ломоносов номли мактабнинг ўқитувчилари М.Баратов, У.Хаитов каби юзлаб ватанпарварлар худди шундай илтимос

26 билан муражаат қилдилар. Бундай ихтиёрий равишда ҳаракатдаги армияга боришни истаб ариза ёзувчилар сони кун сайин ўсиб борди. 1941 йилнинг 4 кварталида бир йўла 136 ёшлар фронтга жўнадилар. Бундай ихтиёрий фронтга кетишни истаб ариза берувчилар сони Қашқадарё вилоятида 14 минг, биргина Қарши шаҳрида эса 1,5 мингдан зиёд кишини ташкил этган” 1 . Уруш бошланиши биланоқ совет ҳокимиятининг ижтимоий сиёсати барча кучни, соҳаларни, имкоинятлар ва кишиларни фронтга хизмат қилишга, душманни тор-мор этиб, “социалистик тузумни асраб қолиш”га қаратилди. “Уруш муносабати билан Ўзбекистон меҳнаткашлари олдида турган асосий вазифалардан бири республика саноатини ҳарбий изга солиш эди. ВКП(б) Марказий Комитети СССР Халқ Комиссарлари Совети топшириғига мувофиқ Ўзбекистон Коммунистик партияси Марказий Комитети ва ҳукумати тез фурсатда Ўзбекистон саноатини ҳарбий изга солди. Республика машинасозлик корхоналари ҳарбий қурол-яроғ чиқаришга мослаштирилди, тўқимачилик, оёқ кийимлар, тикувчилик ва бошқа енгил саноат корхоналари аскарлар учун кракли кийим-бош, оёқ кийими ишлаб чиқаришга, озиқ-овқат корхоналари эса жангчилар учун овқат етказиб беришга мослашди” 2 . Тарихий манбалар ва адабиётлар кўрсатадики, уруш йиллари талабларига итоат этиб жанубий вилотлардаги саноат ишчилари 16-18 соатлик ишга ўтганлар. Чунки бу даврда ишга яроқли, қўлига қурол олиб жанг қилишга қодир ёшлар, эркаклар фронтга жўнаган эдилар. 1941 йил 26 июнда совет ҳукумати “Уруш даврида ишчи ва хизматчиларининг иш вақти тартиби тўғрисида” махсус қарор қабул қилган. Мазкур ҳужжатга кўра иш куни 11 соатга ўзайтирилган, унда иш вақтидан ташқари ишчи-хизматчиларни, шу жумладан талабаларни ҳам, ишлатиш, қўшимча таътил бериш ва дам олиш кунлари жорий қилиш таъқиқланган. 1 Турдиев С. Жасорат унитилмайди. 1941-1945 йилларида қаршиликлар. –Қарши, Насаф, 1997. 9-б. 2 Ўзбекистон тарихи, 1 томлик. –Т.: Фан, 1958.

27 Лекин Республикамиз аҳолиси, саноат ишчилари урушнинг илк кунларданоқ 12-13 соатдан ишлашга, ҳатто стахановчилик ҳаракати орқали вазифаларини икки-уч ҳисса қилиб бажаришга ўтган эдилар. Бу эса ишчи-хизматчиларни ижтимоий аҳволига, уларнинг ўз бурчларининг, оиласи ва маҳалласи олдидаги вазифаларини бажаришга халақит бермаслиги мумкин эмас эди. Масалан, эрлари, боқувчилари урушга кетгани учун, саноат корхоналарида ишлаётган болали, ёлғиз аёллар сонининг ошиб бораётгани сабабли СССР Олий Совети Президиумининг 1944 йил 8 инлдаги “Ҳомиладор аёлларга, аёлларга кўп болали ва якка оналарга давлат ёрдамини ошириш, “Қаҳрамон Она” фахрий унвонини бериш, “Оналик шаҳрати” орденини ва “Оналик медали”ни таъсис этиш ҳақида”ги 1571-сонли қарорига асосланиб, СССР Халқ Комиссарлари Советига иттифоқдаги республикаларга болалар боғчалари, яслилар, ҳарбий саноат корхоналарида ишлаётган аёллар болалар учун куну-тун хизмат қилувчи болалар уйларини ташкил этишни топширади. Топшириққа биноан, иттифоқдош республикаларда 1944 йилда туғруқхоналардаги ўринлар сонини 41,6 мингга етказиш, 90 минг ўринли болалар боғчалари қуриш, борларини капитал таъмирлаш, мебеллар билан жиҳозлаш топширилади 1 . Мазкур чора-тадбирлар натижасида Ўзбекистондаги 1944 йилги туғруқхоналардаги ўринлар сони 1945 йилга келиб 900 дан 1300 ўринга, қишлоқ жойларида 760 дан 920 ўринга, болалар боғчаси ва яслилардаги ўринлар 18000 дан 18500 га, қишлоқ жойларида эса 44000 дан 42920 га оширилади. Аёлларга тиббий маслаҳатлар бериш хоналари 72 дан 78 га, қишлоқ жойларида 143 тага етказилган 2 . Минг афсуски, мазкур ижтимоий-маиший хизмат кўрсатиш муассасалари ишлаб чиқаришда банд бўлган аёллар, оилаларга сезиларли ёрдам кўрсатиш инконига эга эмас эди. Юқоридаги манбада ижтимоий-маиший соҳадаги аҳволни яхшилаш учун мазкур муассасалар қошида қўшимча хўжаликлар ташкил этишга рухсат берилади, уларни педагогик ва тиббий ходимлар билан 1 ЎзР МДА 133-жамғарма, 1-рўйҳат 219-варақ. 2 ЎзР МДА 133-жамғарма, 1-рўйҳат 219-варақ.

28 таъминлаш вазифаси қўйилади. Лекин ушбу кўрсатма юқори идоралар доирасида қолиб кетган. Лекин шунга қарамай саноат корхоналарида ишлаётган аёллар, кишилар ҳарбий ҳолат талабларидан келиб чиқиб эртаю- кеч фронт учун зарур асбоб-ускуналар яратишда жонбозлик билан меҳнат қилганлар. Саноат корхоналарини ҳарбий изга солиш осон кечмаган, албатта. Биринчидан, нафақат Қашқадарё вилоятида, шунингдек бутун Ўзбекистонда ҳам бундай тажриба йўқ эди. Чунки 1913 йилги манбаларга кўра, Ўзбекистонда асосан саноатнинг 80 фоизи пахта маҳсулотини қайта ишлаб чиқишга, 15 фоизи эса бошқа соҳаларга қаратилган бўлган 1 . Иккинчидан, республикада инженер-техник ходимлар, ҳарбий соҳада ишлай оладиган, фронт учун зарур ускуналарни ярата оладиган мутахассислар ҳали шаклланмаган эди. Айнан бу ҳол фронт олди ҳудудларидан эвакуация қилинган корхоналар ва ишчилар, мутахассислар хизматидан унумли фойдаланишга ундаган. Учинчидан, совет ҳокимиятининг миллий республикаларга нисбатан ижтимоий сиёсати фронтга хизмат қиладиган ҳудудлардаги партия ташкилотлари, маъмурий идоралар, айниқса ҳарбий комиссариатлар орқали уларни марказга сўзсиз итоат эттиришга аҳолини шафқатсиз эксплуатация қилишга қаратилди. Совет ҳокимияти партия ташкилотлари ва ҳарбий комиссариатларга тўлиқ эрк берди, улар ишчи кучларини, озиқ-овқат маҳсулотларини ўз билганларича тақсимладилар. Масалан, Ўзбекистон ХКСнинг қарорига мувофиқ Душанбе-Қоратоғ канали, Навшаҳар-Бойсун темир йўли, Фарҳод ГЭСи қурилишига жалб қилинганларга ҳақ тўлаш, уларни кийим-кечак ва озиқ-овқат билан етарли даражада таъминлаш деярли амалга оширилмаган. Бор озиқ-овқат дарахт барглари, ўсимликлардан тайёрланган чой ва бўтқа, атала эди, холос. Ўз моҳиятига кўра, мазкур қурилишлар халқ хўжалиги, ўлкамиз ижтимоий-иқтисодий аҳвлини яхшилашга қаратилган. Аммо уларни 1 Қаранг: Узбекская Советская Социалистическая Республика. –Т.: Узбекистан. 1977. С.61.

29 қуришда ҳукумат, маъмурий идоралар зўравонлик усулларидан фойдаланганлар. Масалан, “Дарбандда колхоз омборлари бўм-бўш эди. Ҳеч вақо йўқ, - деб эслаган сурхондарёлик фахрий (марҳум) Туроб Соҳиб ўғли. – Аҳвол бениҳоя оғир, бир ёқда уруш ташвиши устига шарғун шахтасининг йўл қурилишига одам жўнатиб Душанбе – Қоратоғ каналини қазишга мардикор юбориш керак эди. Бунинг устига навшаҳар-Бойсун темир йўли, Фарҳод ГЭСи қурилишига, Урал, Сибирдаги Россия ишчи батальонларига одам жўнатиш ташвишлари катта юк бўлиб қолган эди” 1 . 1941 йил 23 инлда СССР Мудофаа Комитети “Фуқароларни умумий ҳарбий тайёргарликдан ўтказиш тўғрисида” қарор қабул қилади. Унга кўра, фронт ортидаги аҳоли ҳарбий ишлардан хабардор бўлиши, ёшлар эса ҳарбий тайёргарлик орқали фронтга жўнатилиши керак эди. Мазкур вазифани қатъийлик билан йўлга қўйиш ва бажариш маъмурий идоралар, ҳарбий комиссариатлар, ёшларнинг ихтиёрий ташкилотлари зиммасига юклатилди 2 . Партия ташкилотларида аҳолини, айниқса ёшларни умумий ҳарбий тайёргарликдан ўтказишнинг махсус режалари тузилди, уларнинг ҳисоботлари, уюштирган тадбирлари, қанча аҳолини қамраб олганлиги ҳақидаги ҳисоботлари тайёрланди. 1941-1944 йиллар ичида Ўзбекистонда 4,5 миллиондан зиёд аҳоли умумий ҳарбий тайёргарликдан ўтган, партия ташкилотлари турли тўгараклар, суҳбатлар, машқлар уюштирган, маърузалар ўқиган 3 . Қашқадарё вилоятида ҳарбий ўқув пунктлари ташкил этилди, барча махсус рўйҳатдан ўтказилди. Масалан, Қарши туманида ҳар куни, ҳатто дам олиш кунлари ҳам 2,5 соатдан ҳарбий машқлар ўтказилган. Ўрта мактабнинг юқори синф ўқувчиларига ҳарбий ва санитария таълими бериш учун 1 Қ аранг: Узбекская ССР в годы Великой отечественной войны (1941-1945 гг.) т. II . Коренной перелом (ноябрь 1942-1943 гг.). – Т.: Узбекистан. 1983. С.123-124.; Бўриев О.,Усмонов М. Ҳашар удумлари (1941- 1945 йиллар). // Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 йил уруши йилларида. Илмий ишлар тўплами. –Қарши. Қарши ДУ. 1995. 23-25-б.; Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. –Қарши, Насаф. 1995. 10-б. 2 Қаранг: “Правда” газетаси, 1941 йил 24 июль. 3 Қаранг: Жўраев Т. Компартия Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан. 1964. – с.48-51.

30 ажратилган соатлар миқдори оширилган. Туман ҳарбий комиссарлари умумий ҳарбий таълимнинг олиб борилиши, тадбирлар, ўқув-машқлари ҳақида юқори ташкилотларга ҳар ҳафтада маълумот етказиб турганлар 1 . Худойзод қишлоқ кенгашиниг маркази “Восток” деҳқон хўжалигида умумий ҳарбий тайёргарлик ишлари яхши олиб борилган. Қаршилик ўқитувчи Коротовский ҳарбий хизматга чақирилган биринчи 26 кишини тайёрлаган. Дашт қишлоқ кенгашидаги “Октябрь 14 йиллиги” деҳқон хўжалигининг 7 жойида ПВХО тўгараги ташкил этилиб, унда 480 киши тайёргарликдан ўтган. Натижада Қарши тумани бўйича 726 фаол ёш йигит- қиз умумий ҳарбий тайргарликлан ўтган, уларнинг 178 таси хотин-қизлар бўлган. ГТО, БГТО нормаларини 448 та ёш, жумладан 257 хотин-қиз ўқчилик, 120 та ёш снайперчилик, 12 таси алоқачи, 5 таси пулемётчи талабларини бажарган 2 . Тарихий манбалар кўрсатадики, партия ташкилотлари совет ҳокимиятининг юқоридан келган кўрсатмасини сўзсиз бажаришга интилганлар. Қашқадарё вилояти ижроия қўмитаси 1943 йилдаги умумий ҳарбий тайёргарликнинг бориши масаласини муҳокама қилган ва бу борада катта камчиликлар борлигини қайд этган. Уруш йиллари давомида 6 мартагина умумий ҳарбий таълим машғулотлари ўтказилган холос 3 . Тўғри, ҳисоботларда, масалан, Қарши туманида Осоавиахим йўли билан 710 ўқчи, 120 пулемётчи, 101 снайпер, 38 алоқачи, 42 тиббий ёрдам кўрсатувчи ҳамшира, 465 санитарлар тайёрлангани қайд этилади 4 . Аммо бу кўрсаткичлар вилоятдаги ёшлар соинга нисбатан жуда кам эди. Шунинг учун вилоят ижроия қўмитаси умумий ҳарбий тайёргарликдан ўтишни “қаттиқ тартиб”, “ҳарбий талаб”, “СССР Мудофаа Комитетининг қарорини сўзсиз бажариш”ни талаб этган, ҳатто хўжалик раҳбарларига нисбатан аёвсиз чоралар кўришни уқтирган. Минг афсуски, умумий ҳарбий тайёргарликни 1 Қашқадарё ҳақиқати, 1941 йил 10 август. 2 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 3-жамғарма. 3- рўйҳат, 5-иш. 12 –варақ. 3 Турдиев С. Жасорат унутилмайди. 1941-1945 уруш йилларида қаршиликлар. –Қарши, Насаф. 1997. – 13 –б. 4 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 1-жамғарма. 3- рўйҳат, 15-иш. 22-23 –варақлар.

31 ўтказишда етакчи мутахассислар асосан эвакуация пайтида келганлар бўлган, улар миллий урф-одатларни, ўзбек тилини яхши билишмаган. Натижада ўқув-машқлар фақат рус тилида ўтказилган. ВКП(б) МК ва СССР ХКС 1941 йил 17 ноябрда машина-трактор станциялари (МТС) ва совхозлар ҳузурида фавқулотда органлар –сиёсий бўлимлар тузиш ҳақида қарор қабул қилади. Унда уруш шароитида “мамлакатни озиқ-овқат маҳсулотлари ва қишлоқ хўжалик хом ашёси билан таъминлаш, дон, техника экинлари, сабзавот ва картошка экиладиган майдонларни янада кенгайтириш ва уларнинг ҳосилдорлигини ошириш аввало Волгабўйи, Урал, Сибирь, Ўрта Осиё ва Қозоғистон районларида аҳамият касб этмоқда” 1 , дейилади. Бу қарор ўз навбатида Ўзбекистонда МТСлар тузиш ва улар ёрдамида қишлоқ хўжалигини ривожлантиршга ўз ҳиссасини қўшишини назарда тутган. Манбаларда келтирилишича, урушдан олдин тракторлар 22876 тпни ва юк ташиш техникалари эса 7302 тани ташкил этган бўлса, уруш муносабати билан уларнинг сони 13451 ва 1628 тагача тушиб қолади. Шунга қарамай Республикамиз қишлоқ меҳнаткашлари 1941 йилнинг ўзида давлатга 1645,7 минг тонна ёки 1940 йилдагига нисбатан қарийб 200 минг тонна кўпроқ пахта, уч ҳисса кўп ғалла, 12055 тонна пилла топширган 2 . 1942 йил совет ҳокимияти Ўзбекистонда экин майдонларини кенгайтиришга доир қарорқабул қилади. Фронт мақсадларини кўзлаган ҳолда колхоз бўйича 872,4 минг гектар ерга, совхозлар бўйича эса 45,1 минг гектар ерга чигит, 1915,3 минг гектар ерга дон-ғалла экиш юклатилган. Агар 1941 йилда ҳар гектар ердан 17,7 центнердан пахта ҳосили олинган бўлса, 1942 йилга келиб ҳосилдорлик колхозларда 19,5 га, совхозларда эса 25 центнерга етказиш вазифаси юклатилган. Экин ва суғориш майдонлари ҳам оширилди. Фақат 1941-1943 йилларнинг ўзида Ўзбекистонда суғориладиган ерларнинг 1 КПСС съездлари, конференциялари ва Марказий Комитет пленумларининг резолюция ва қарорлари. 6 т. – Т.: Ўзбекистон. 1985. -33-34- б. 2 Раззоқов А. Ўзбекистон пахтачилик тарихи. –Т.: Ўзбекистон. 1994. 194-195-б.

32 ҳажми 560,8 минг гектарга оширилган, ҳашар йўли билан 149,6 миллион кубометр ирригация ишлари бажарилган 1 . Натижада экин экиладиган ва суғориладиган ерлар майдони ҳар бир ишга лаёқатли киши ҳисобига 1940 йилдаги 1,52 гектардан 1943 йилга келиб 3 гектарга етган. Дарвоқе, бу даврда колхозлардаги ишчи кучи 37,4 фоизга камаган эди 2 . Бу, ўз навбатида қишлоқ хўжалигидаги техника воситаларининг қисқариши ва улардан фойдаланишнинг сусайиши билан бир вақтда юз берган 3 . Қишлоқ хўжалигида маҳсулот ўсишига аёллар ва болалар меҳнатини аёвсиз эксплуатация қилиш ҳисобига эришилди. Республика ХКСнинг 1944 йил 17 апрелдаги “Ирригация ва мелиорация соҳасидаги камчиликлар тўғрисида ва уларни бартараф этишнинг тадбирлари ҳақида”ги қарори эса экин майдонларини янада кенгайтиришга хизмат қилди. Шу тариқа аста-секин Ўзбекистонни хом-ашё, айниқса, пахта базасига айлантириш йўлга қўйилди. Аслида ушбу ҳаракат марказнинг йўл-йўриқлари, тайзиқи ва Ўзбекистон Компартияси МКнинг 1941 йил 5-7 декабрдаги V Пленумида қабул қилинган қарори билан бошланади. Мазкур Пленум қарорига мувофиқ Республикада 1942 йилда ғалла ва бошқа озиқ-овқат экини майдонлари 3660,4 минг гектар, техника экини майдонлари 1104 минг гектар, пахта экини майдонлари 917 минг гектар, қанд лавлаги экини майдонлари 70 минг гектра, бошқа экинлар майдонлари 11,8 минг гектарга етказилиши таъкидланган. Пленум пахтадан гектар бошига камида 19,8 қанд лавлагидан 250, шолидан 27,2 картошкадан 99,6 сабзавотдан 124,2 центнер ҳосил олишни вазифа қилиб қўйган 4 . Шунингдек Пленум директив тарзда 1942 йилда қорамоллар сонини 1941 йилга нисбатан 12,5 фоизга, қоракўл қўйларни 231 фоизга, майда шоҳхи ҳайвонларни 27,1 фоизга, паррандаларни 30 фоизга оширишни, отларнинг сонини 401 минг бошга етказишни талаб қилади. Тўғри, мазкур 1 Ўша асар, 193-б. 2 Беккульбеков Ф.М. Состояние сельского хозяйства УзССР в первые годы Великой Отечественной войны (1941-1943 гг.). //Научные записки Ташкентского института народного хозяйства. Выпуск 19, 1962. С. 125. 3 Узбекская ССР в годы Великой отечественной войны (1941-1945 гг.) т. II . Коренной перелом (ноябрь 1942- 1943 гг.). – Т.: Узбекистан. 1983. С.1 17 -1 18 . 4 Пўлатов И. Буюк ғалабага Ўзбекистон ҳиссаси. –Т.: Ўзбекистон. 1974. 92-б.

33 топшириқларни қишлоқ меҳнаткашлари ортиғи билан бажарган, лекин маъмурий-буйруқбозлик билан бошқариш советлар сиёсатининг ижтимоий ҳаётни ўз билганича ўзгартиришнинг асосий усулига айланади. Айниқса, буни 1945 йил 14 июлда ВКП(б) МК ва СССР ХКС қабул қилган “Ўзбекистонда пахтачиликни қайта тиклаш ва янада ривожлантириш чоралари тўғрисида”ги қарорида яққол кўриш мумкин. Мазкур мақсадни 1942 йилдаёқ Ўзбекистон ХКС раиси А.Абдурахмонов “Қизил Ўзбекистон” газетасининг мухбирига очиқ-ойдин айтган. “Янги экинлар экиш билан бирга, - деган эди, у мухбирга, - пахтачилик аввалгидек асосий ўринни эгаллайди. Пахта маҳсулотининг миқдори камайтирилиши у ёқда турсин, балки, аксинча янада кўпайтирилади” 1 . Уруш бошланган кунданоқ Ўзбекистон аҳолиси фронтга ёрдам беришга киришди. Унинг қалбида душманга нафрат шунчалик кучли эдики, ўзбек халқи ўзининг ночор аҳволига қарамай, нимани топса жангчиларга, фронтга жўнатди. Совет ҳокимиятининг 1941 йил 5 сентябрда қабул қилган “Қизил Армия учун аҳоли ўртасидаги хилма-хил турдаги иссиқ кийим бош ва бошқа нарсалар тўплаш тўғрисида”ги қарорига жавобан қашқадарёликлар ҳам фронтга ёрдам бера бошладилар. Вилоятда мазкур ишни ташкил этувчи ва олиб борувчи гуруҳлар тузилди. Масалан, Қарши туманида шундай гуруҳ 1941 йил 10 ноябргача аҳолидан 1195 кг жун, 3384 дона тери, 34 жуфт кийиз этик, 3438 жуфт ички кийим, 95 минг рубл пул маблағи тўплаган. Қарши педагогика билим юрти ходимлари бир дона пўстин, 8 та тери, 137 та иссиқ пайпоқ, 58 жуфт қўлқоп, 12 та телпак, 66 та иссиқ кўйлак, 15 жуфт иссиқ пайпоқ, 1100 рубл пул, 13 дона пахталик фуфайка, билим юрти директори Обидовнинг зи эса бир пальто, бир дона тери, 4 минг рубл пул, шу билан бирга заём облигацияларини топширган 2 . Қаршиликлар кийим-кечак билан 1 Ўзбекистон фашизмни тор-мор келтиришга қандай ёрдам бераётир. Ўзбекистон ССР Халқ комиссарлари Совети раиси ўртоқ А.Абдурахмонов билан суҳбат. // Қизил Ўзбекистон. 1942 йил, 1 январь. 2 Қодирова М. Иссиқ кийим-бош ва совғалар тўплаш (1941-1945 йиллар). // Ўзбекистон Республикаси 1941- 1945 йил уруши йилларида. Илмий ишлар тўплами. –Қарши. Қарши ДУ. 1995. 52-б.

34 чегараланиб қолмадилар. Янги йил совғаси учун 88 кг майиз, 675 шиша вино, 10 кг бодом, 24 кг сариқ мой, 131 қути тамаки (мохорка), 100 дона совун, 682 кг қуруқ мева, 346 кг ёнғоқ ва жийда, 48 кг қурт юборганлар 1 . Қашқадарё меҳнаткашлари 1941-1944 йилларда қўшимча равишда жангчиларни, фронтни қўллаб-қувватлаш жамғармасига 1.661.463 рубл пул ажратганлар, 1332 бош йирик шохли мол, 321 тонна ғалла, 119 тонна сабзавот, 15 тоннна қуруқ мева топширганлар. Бундан ташқари, улар танк колонналари ва самолётлар қуриш учун 20.428 минг рубл пул йиққанлар 2 . Бундай мисолларни яна ва яна келтириш мумкин. Юртдошларимизнинг матонати, қаҳрамонлиги шундаки, уруш уларнинг бошига, биринчидан, ўғиллари ва қизларидан айрилишни солган бўлса, иккинчидан, уларнинг ижтимоий аҳволини оғирлаштирди, турмуш даражаси кескин пасайиб кетишига сабаб бўлди. Шунга қарамай вилоятлар аҳолиси ўзи емай, ўзи киймай, топган-тутганини фронтга юборди. Ўша йиллари аҳолининг ночор аҳволи, турмуш даражасини яхшилаш, уни озиқ-овқат, кийим-кечак билан таъминлаш масаллари мудом ҳукумат, хал депутатлари кенгашларида муҳокама қилинган. ВКП(б) МК ва СССР ХКС 1942 йилнинг 9 январида “Маҳаллий саноатда халқ моллари ва озиқ- овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни купайтириш тадбирлари тўғрисида” қарор қабул қилган. Мазкур қарорга мувофиқ маҳаллий саноат аҳолисининг моддий эҳтиёжларини қондиришга, уларнинг кенг истеъмол моллари ва озиқ- овқатларга бўлган кундалик талабларини қондиришни яхшилаш зарур эди. Аммо уруш даҳшати, уни тезроқ ғалаба билан тугатиш истаги маҳаллий саноатни ҳам фронтга хизмат қилишга мажбур этди. Натижада аҳолининг 1 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. –Қарши, Насаф. 1995. 10-б; хотира. Қашқадарё вилояти. Биринчи китоб. 1941-1945 йиллардаги урушда ҳалок бўлган ва бедарак йўқолган жангчилар. –Т.: Ўзбекистон. 2004. 5-6-б. 2 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. –Қарши, Насаф. 1995. 10-б; хотира. Қашқадарё вилояти. Биринчи китоб. 1941-1945 йиллардаги урушда ҳалок бўлган ва бедарак йўқолган жангчилар. –Т.: Ўзбекистон.2004. 5-6-б.

35 кенг истеъмол молларига ва озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжи, турмуш даражасини яхшилаш ишлари иккинчи даражали вазифа бўлиб қолди. Озиқ-овқат масаласи расмий доираларда, кенгашларда биринчи ўринда муҳокама қилинган. Ўзбекистон ССР ХКСнинг 1448 қарорига кўра СССР ХКСнинг 1942 йилги 971-сонли кўрсатмасини бажариш бўйича барча ташкилотлар, колхозлар, совхозлар, деҳқон хўжаликлари, шахсий томорқасига эга кишилар давлатга гўшт, сут, ёҳ, пишлоқ, тухум, жун ва тери маҳсулотлари топшириши шарт қилиб қўйилди 1 . Ҳукумат барча колхоз, совхоз, ишчи-хизматчи ва шахсий хўжаликларга 1 декабргача, сут, пишлоқ, ва жун топширувчи хўжаликларда 15 февралгача мажбурият юклатилиши лозимлигини уқтирган. Мазкур қарорни бажариш учун махсус кишилар ажратишни топширган 2 . Бу тадбирлар маълум бир натижага олиб келган. Масалан, қашқадарёликлар 1942-1945 йиллар ичида давлатга 886402 дона қоракўл тери, 16771,4 тонна гўшт, 4559,8 тонна жун, 6056 тонна ёғ, 822 тонна бринза-пишлоқ, 10,081 минг дона тухум, 113710 дона хом тери топширганлар. Колхозлардаги қорамоллар сони 303176 бошга кўпайган. Давлатга вилоят республикада етиштирилган қоракў терининг 22,5 фоизини, гўшт ва ёғнинг 10 фоиздан ортиғини, тухумнинг 15 фоизини, бринза- пишлоқнинг 24 фоизини, жуннинг 28 фоизини берган 3 . Аҳолининг турмуш даражаси энг аввало озиқ-овқат, айниқса нон, буғдой, бизнинг ўлкамизда ва уруш шароитида мева-сабзавотлар билан боғлиқ бўлган. Буни совет ҳукумати, юқори ташкилотлар ҳам яхши билишган. Бундан ташқари, мазкур маҳсулотлар фронт учун ҳам ўта зарур эди. Шунинг учун ғалла етиштиришни “иккинчи фронт” деб ҳам аташган. Бу борада Ўзбекистон КП МКнинг 1941 йил 5-7 декабрда бўлиб ўтган V 1 Совет народных Комиссаров Узбекской ССР. Постановление №1448.мвручение обязательств на 1943 год колхозам, колхозным дворам, рабочим и служащим и единоличным хозяйствам по обязательным поставкам государству мяса, молока, масла, брынзы-сыра, яиц, шерсти, кожсырья. Қашқадарё вилоят давлат архиви. 45-жамғарма, 1-рўйҳат, 150-иш, 724- варақ. 2 Ўша жойда. 3 Эргашева Ю., Ўлжабоева Н.К., Ўлжабоев Д.К. Фашистлар Германиясини тор-мор этишда қашқадарёликларнинг қўшган ҳиссаси. // Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида илмий ишлар тўплами. –Қарши, Насаф. 1995. 28-б.

36 Пленуми белгилаб берган вазифалар муҳим аҳамият касб этди. Мазкур Пленумда юзага келган вазият, республика аҳолисининг моддий эҳтиёжлари ва озиқ-овқатга бўлган талабларидан, шунингдек, ҳарбий ҳолатданкелиб чиқиб, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари бўлган ғалла, қанд лавлаги, шоли, картошка ва сабзавот етиштириш колхоз ва совхозлар олдидаги биринчи вазифа экани таъкидланди. Пленум қарорида 1942 йилда ғалла ва озиқ-овқат экини майдони 3660,4 минг гектарга, техник экинлар майдонини 1104 минг гектарга, қанд лавлаги экини майдонлари 70 минг гектарга, бошқа маҳсулотларга мўлжалланган экин майдонлари 11,8 минг гектарга етказилиши кўрсатилган. Пленум озиқ-овқатга бўлган эҳтиёжни қондириш мақсадга қанд лавлагидан 250, шолидан 27,2, картошкадан 99,6 сабзавотдан 124,2 центнер ҳосил олишни топширган 1 . Экин майдонлари кенгайтирилган бўлса-да, аҳолини зарур нон, озиқ- овқат, ёҳ, кенг истеъмол моллари билан таъминлаш давлат ҳокимияти олдидаги долзарб муаммолардан бири бўлиб турди. Ҳатто колхозларнинг ўзи ҳам дон маҳсулотларига, озиқ-овқатга муҳтож эди. Буни ҳисобга олиб Ўзбекистон ССР ХКС ўзининг 1943 йил 16 декабрдаги 1825-рақамли қарорида Сурхондарё, Қашқадарё ва бухоро вилоятларидаги тоғлиқ районларда чорвачилик ва узумчилик билан шуғулланувчи колхозларга ғалла, дон билан озиқ-овқат ёрдами кўрсатиш ҳақида махсус кўрсатма беради. Унда Қашқадарё вилоятига 200 тонна дон ажратиш зарурлиги кўрсатилган. Бу топшириқ СССР ХКСнинг 1943 йил 6 декабрдаги 23093- рақамли кўрсатмасига мувофиқ қабул қилинган 2 . Ғалла-дон етиштиршга муносабат ҳарбий ҳолат талаблари билан ўлчанган, уни бажармаслик “душманлик”, “сотқинлик” сифатида баҳоланиб энг енгил жазо – вазифасидан ҳайдалиш ҳисобланган. Масалан, 1898 йилда туғилган, 1931 йилдан ВКП(б) аъзоси, Ғузор районидаги Сталин номли колхоз раиси Қорахонов Ҳайит “ғалла-дон етиштиришни бузгани ва давлатга 1 Каримов Ш. Ғалабага қўшилган ҳисса. – Т.: Ўзбекистон. 1990. 49-50 –б. 2 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 133-жамғарма, 1-рўйҳат, 210-иш, 19-варақ.

37 топширишни бажармагани учун партия сафидан ўчирилган” ва уни Ғузор район партия қўмитаси бюроси 1943 йил 22 августда жиноий жазога лойиқ. Вилоят суди Х.Қорахоновни 1943 йил 1-3 декабрда “сиёсий саботаж учун” 8 йил қамоқ жазосига ҳукм этган. Суд қарорини фирқа комитети ҳам тасдиқлаган 1 . “Деҳқонлар ўзлари етиштирган бирон килограмм ғаллани уйларига олиб боролмасдилар, ҳатто ерга тушган бошоқларни териб олиш ҳам ҳисобда эди. Бу масалада ҳукуматнинг (жуда қаттиқ) қарори чиқарилган эди. Бир килодан 3 килогача ғалла билан қўлга тушган одамни 3-5 йилгача қамоқ жазоси кутарди” 2 . Шундай мисолларни Жейнов жамоа хўжалигидан ҳам келтириш мумкин 3 . Баъзи жойларда эса кишиларнинг меҳнатига ҳақ тўламаслик, режани ошириб бажаргани ҳисобга олмаслик одатга айланган. Масалан, Чироқчи районида чўпонларга шундай муносабат бўлган 4 . Аҳолининг оғир турмуши, колхоз ва совхозда қолган эркакларни турли қурилишларга, Сибирь, Урал, Узоқ Шарқ ҳудудларига, 1943 йилдан бошлаб озод қилинган вилоятларга мажбуран юборилиши ғалла-дон етиштиришга салбий таъсир кўсатмаслиги мумкин эмас эди, албатта. Колхоз, совхозлардаги барча ишлар аёллар, қариялар ва болалар зиммасига тушган эди. Натижада Қашқадарё вилояти 1943 ва 1944 йилларда давлатга ғалла-дон сотиш режасини уддалай олмаган. Архив материаллари ва тарихий манбалар, адабиётлар кўрсатадики, ўзбек халқи бошқа барча қардош халқлар билан биргаликда СССРга бостириб кирган немис фашистларига қарши курашга, мазкур малъун куч устидан ғалаба қозонишга улкан ҳисса қўшди. Биринчидан, халқимизнинг энг ботир, соғлом ва ватанпарвар йигит-қизлари урушнинг биринчи кунидаёқ фронтга жўнаб, жанг майдонларида мардлик кўрсатдилар. Иккинчидан, 1 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 54-иш, 155-варақ. 2 Муҳамедов Н. Косон: тарих саҳифалари. – Қарши, Насаф. 1997. 54 –б. 3 Қашқадарё вилоят давлат архиви. Қарши район филиали. 54-жамғарма, 1-рўйҳат, 1-иш, 13-варақ; Мурадов С., Равшанов П. Жейнов тарихи. –Т.: Абу Али ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти. 1996. - 139 б. 4 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 106-иш, 113-варақ.

38 фронт ортида меҳнат қилиб барча орттирган, топган ва яратган нарсаларини- тўйга йиғиб қўйган жамғармаларидан тортиб то етиштирган дони, пахтаси, мева-сабзавотлари, қўй, эчки ва қорамолларигача жангчиларга, фронтга жўнатди. Учинчидан, ўзи оч, ярим яланғоч қолган бўлса-да, мудом урушга кетган йигит-қизларини ўйлади, уларни кийинтириб, қорнини тўйдириб, тезроқ душман устидан ғалаба қозониб қайтишини истаб яшади. Тўртинчидан, ўзининг фидойилиги, камсуқумлиги, сабр-тоқати, чидамлилиги, билан совет ҳокимияти, партия комитетлари ва ҳарбий комиссариатлардаги зўравонликларга бўйсунди, уларни, фронт, ғалаба учун зарур чоралар деб қабул қилди. Бешинчидан, турмуш даражаси пасайиб, ижтимоий аҳволи оғирлашиб кетган бўлса ҳам, боқувчиси фронтга кетган оилаларга моддий ёрдам кўрсатди, болаларни қорнини тўйғазиш, ўқитиш учун зарур шарт-шароитлар яратди.

39 II боб. Уруш йилларида вилоятда ижтимоий ҳимоялаш: муаммо ва камчиликлар. 2.1. Ижтимоий таъминот масалаларига ёндошув ва унинг Қашқадарёда амалга оширилиши. Совет тоталитар тузуми қанчалик қатағон, қирғин, репрессия уюштирган бўлмасин, ўзидан кучли душманга дуч келганида, унинг мавжудлигига хавф солганида халққа, кишилар ташаббуси ва фидойилигига таянишига мажбур эди. Бу эса, ўз навбатида, халққа кишиларга маълум бир эркинликлар, ҳуқуқлар беришни тақозо этади. “Ижтимоий ҳимоя” ва “ижтимоий таъминот” категориялари ижтимоий фалсафа, социологик ва юридик адабиётларда таҳлил қилинган, уларга турлича таърифлар берилган. Уларни такрорлаш ёки таърифларни таҳлил қилиш бизнинг вазифамизга кирмайди. Илмий адабиётлардаги таърифлар ва тушунчаларни умумлаштирган ҳолда биз ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотга, тадқиқотимизнинг мақсади, вазифаларидан келиб чиқиб, халқни, кишиларни яшаш, ишлаш, моддий неъматлар билан таъминланиш, мавжуд бойликлардан фойдаланиш каби ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилган чора-тадбирлар деб қараймиз.

40 СССР ХКС ва ВКП (б) МК нинг махсус буйруғи ва топшириғига мавофиқ урушга 18 ёшдан 50 ёшгача бўлган эркаклар тортилди. Фронтга жалб қилинадиган кишиларнинг ёшини бундай чегараланиши ҳукумат амалга оширган, халқаро нормаларга итоат этиб, бўйсуниб инсон ҳуқуқларининг тахминлаши эди, десак бўлади. 18 ёшгача бўлган ёшлар, болалар ўқиш, таълим олиш, тарбияланиш каби ижтимоий ҳимоя турларидан, ҳуқуқларидан фойдаланиши мумкин эди. Бироқ уруш 18 ёшга кирмаган, ҳали ўзлари ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотга муҳтож йигитларнинг ҳам бир қисмини фронтга чорлади. Бу ўринда биз фронт даъватини тўғри англаган, ўз ҳуқуқ ва эркинликларини ҳарбий ҳолат билан уйғунлаштирган ватанпарвар кишиларга дуч келамиз. Улар учун қонундаги, фақат 18-50 ёшдаги кишилар фронтга олинади, деган ҳукумат кўрсатмаси эмас, балки ғалабага, душманни тезроқ тор-мор этиб мамлакатни, юртни немис фашистларидан тезроқ озод этиш истаги устунлик қилган эди. Шу тариқа ҳуқуқ ва эркинлик ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот билан уйғунлашиб ихтиёрий-мажбурий бурчга айланди. Ихтиёрий-мажбурий бурч эса махсус нормалар, кўрсатмалар доирасидан ташқаридаги ҳодисадир, у вазиятни тўғри англаш, фидоийлик ва ватанпарварлик каби олижаноб фазилатлардан биридир. Урушга кетганларнинг оилалари, болалари ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотга ўта муҳтож эдилар. Айниқса эвакуация қилинган етим-есирлар уй-жойга, озиқ-овқат ва кийим-кечакка муҳтож бўлган. Ўзбек халқи болажонлиги туфайли эвакуация қилинган, ота-онасиз қолган болаларни ўз бағрига олди. Республика ҳукуматининг махсус қарори билан жойларда болалар уйлари очилди, уларни озиқ-овқат ва кийим-кечак билан таъминлаш, таълим-тарбия бериш йўлга қўйилди. Қашқадарё вилояти халқ таълимининг маълумотига кўра, 1943 йил апрелигача: Бешкент поляк болалар уйида – 60 (поляк болалари),

41 Бешкент болалар уйида – 150, Қарши болалар уйида – 160, Китоб болалар уйида – 220+60 (поляк болалари), Шаҳрисабз болалар уйида – 300, Яккабоғ болалар уйида – 200, жами 1500 болалар ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотга олинган 1 . Халқ таълимига тегишли Қашқадарё вилоят архивида сақланаётган манбаларга қараганда, болалар уйлари тарбиячи, аравакаш, кийим- кечакларни ювувчи ва тикувчи каби турли ходимлар билан таъминланган. Мазкур ходимлар маошни, болаларга зарур бўлган кўрпа, тўшак, кароват, пойафзал, чойшаб, хўжалик молларини ижтимоий таъминот бўлимидан олган 2 . Шунинг учун ҳам ижтимоий таъминот бўлимлари жойлардаги артеллар, устахоналар, ташкилотлар билан алоқалар ўрнатиб, болалар уйлари учун зарур озиқ-овқат ва хўжалик моллари етказиб бериш билан шуғулланган. Тўғри, баъзи манбаларда ижтимоий таъминотда қийинчиликлар, ўзаро келишмовчиликлар, зарур нарсаларнинг етишмаётгани қайд этилади 3 . Аммо улар, баъзи районларда ижтимоий таъминот бўлимларининг ўзи ҳали шаклланмагани сабабли болалар уйларини кийим- кечак, хўжалик моллари, айниқса совун, гугурт, челак, белкурак, кароватлар билан таъминлаш қийин бўлаётганини, бу борада совет хокимияти идоралари, хатто олий органлар зарур чора-тадбирлар ишлаб чиқиши ўринли экани қайд қилинади 4 . Қашқадарё вилоятига уруш йилларида 2491 ота-онасиз қолган болалар эвакуация қилинган. Натижада учта янги болалар уйлари очилди. 1944 йили Мироқида болалар уйи ташкил этилди, шу йилнинг охирида эса вилоят ижроия комитети яна 5 та болалар уйи очиш ҳақида қарор қабул қилган 5 . 1 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга.-Қарши., Насаф, 1995,-14-15 б. 2 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 94- жамғарма, 5-рўйхат, 48 иш, 6,7,8- варақлар. 3 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 34- жамғарма, 5-рўйхат, 46 иш, 12-13- варақлар. 86- жамғарма, 11- рўйхат, 4 иш, 10- варақдир. 4 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 133- жамғарма, 1-рўйхат, 222 иш, 214-215-217-218- варақлар. 5 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга.-Қарши., Насаф, 1995,-14 б.

42 Қарши шаҳрига Киевдаги болалар уйи кўчириб келтирилган. Унга “Нишон” совхози ҳомийлик қилган. Қарши туманида эвакуация қилинган болалар жойлаштирилган тарбия ўйларига 100 кароват, 100 кўрпача, 100 кўрпа, 100 кўйлак, 18 яктак, 17 стул, 229 кг ун, 155 кг сабзи, 14000 рубл пул, 12 та қўй йиғиб берилган. 1942 йио 12 мартда бўлган йиғилишида Яккабоғ тумани машина-трактор станциясининг ишчи-хизматчилари ўзларининг иш ҳақларидан бир қисмини болалар уйларига ўтказишга қарор қилишган 1 . Ўзбек ҳалқи уюштирган меҳрибонлик, кўрсатган ёрдам беъэтибор кетмади. Ленинградлик журналист Б.А.Толчинский ўзбек ҳалқига ўз миннатдорчилигини билдириб Республика ҳукумати кўчирилиб келтирилган аҳолига, болаларга кўрсатган меҳрибонлигини, ёрдамларини ана шу ерда вақтинча яшаган одамлардан эшитдим. Буни ҳамма халқлар билиши керак. Бу меҳрибонлик ва ғамхўрлик учун кўнгли очиқ, бағрикенг ўзбек халқини тақдирлаш керак 2 . Ижтимоий таъминот икки хусусиятга эга бўлган. Биринчиси, аҳолини, болаларни энг муҳим нарсалар, озиқ-овқат, кийим-кечак билан таъминлашни махсус бўлимлар, давлат идоралари, ижроия қўмиталар тўла ўз зиммасига олган. Мазкур ишда давлатнинг ижтимоий таъминот билан шуғулланувчи махсус бўлимлари, инспекторлари муҳим ўрин тутган. Сарфланадиган харажатлар давлат бюджети ҳисобидан бўлган. Иккинчиси ижтимоий таъминот ва ёрдамни маҳаллий аҳоли, жамоат ташкилотлари, ҳомийлар ва айрим шахслар кўрсатган. Бу гуруҳдаги ёрдамлар ихтиёрий тарзда амалга оширилган. Болалар уйларига, ногирон, кўп болали оилаларга, боқувчиси фронтга кетган, моддий ёрдамга муҳтож кишиларга давлат, ижтимоий таъминот идоралари махсус жамғарма ҳисобидан ёрдам кўрсатган. Шундай тартиб болалар боғчалари ва яслиларга ҳам қўлланилган. Аммо мактаблардаги ижтимоий таъминот ишларида нафақат давлат 1 Ўша жойда 2 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга.-Қарши., Насаф, 1995,-14 б.

43 маблағлари, шунингдек, ҳомийлар, жамоат ташкилотлари, артеллар ва кооперативлар ҳам ихтиёрий шаклларда иштирок қилган. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишда ва ижтимоий таъминотда ишчи- хизматчиларнинг ёши ошганига, ногиронлигига ва бошқа сабабларга кўра нафақа (пенсия) ва моддий ёрдам бериш муҳим ўрин тутади. 1941 йил 26 июнда СССР Олий Совети Президиуми ҳарбий ҳолатдан келиб чиқиб уруш қатнашчиларининг оилаларига моддий ёрдам (пособие) кўрсатиш ҳақида Низом қабул қилади ва уни жойларга тарқатади. Мазкур оилалар қаторига ихтиёрий равишда фронтга кетган жангчиларнинг оилалари ҳам киритилади. Ҳарбий комиссариатлар орқали ва СССР ХКСнинг, Мудофаа Комитетининг буйруғига асосан фронтга чақирилганлар оиласи қаторига урушга ихтиёрий жўнаганларнинг оиласи, қаерда, қайси вазифада ва оиласида қанча аъзо бўлишидан қатъий назар, киритиладиган, уларга ҳарбий хизматчилар, жангчилар қаторида моддий ёрдам (пособие)лар кўрсатиладиган бўлди. Мазкур Низомга кўра ихтиёрий тарзда фронтга жўнатилган киши, агар унга ишлаган жойида илгариги маоши сақлаб қолинмаган бўлса, унинг оиласига ҳарбий хизматчилар оиласи қаторида моддий ёрдам (пособие) тўланади. Моддий ёрдам ҳаммага эмас, балки I –II- гуруҳ ногиронларига, ҳомиладор аёлларга, боқувчисиз қолган, 18 ёшга етмаган ўқувчи ёки 16 ёшга етмаган, ишлай олмайдиган фарзандларига берилган. Бундай кишилар, оилалар жойлардаги ижтимоий таъминот бўлимларига мурожаат этиши мумкин эди. Меҳнат фахрийлари, I –II- гуруҳ ногиронлари ё пенсиясини ёки моддий ёрдам (пособие)ни олиши мумкин бўлган. Марказий ҳокимият ишчи-хизматчиларга, ҳарбий хизматчиларга, жангчиларнинг қаровсиз қолган оиласи ва болаларига пенсия, моддий ёрдам кўрсатишга оид турли қарорлар қабул қилган. Махсус ҳужжатлар кўрсатадики, улар аҳолининг моддий аҳволини, турмуш даражасини

44 юксалтиришга эмас, балки “ўлиб қолмаслиги учун” миқдорида эди. Оддий ишчи-хизматчиларга 60-80 рубл, яъни ойлик маошнигн 40-45 фоизи атрофида пенсия белгиланган 1 . Кўпгина ҳужжатлар жойларга бориб етмаган, натижада пенсия ва ёрдамлар тўлашда турли хатолар, камчиликлар содир бўлган. Пенсия тайинлаш шартлари жуда оғир ва чалкаш бўлган, ҳақиқий аҳволни, кишининг хизмати ва ишини ҳисобга олмаган. Қашқадарё вилоятида 1944 йилнинг май ойигача бўлган даврда 323588 рубл моддий пул ёрдами ва пенсия тўланмаган. Бешкент туманида у 24280 рубл, Қарши шаҳрида 38981 рубл, Китоб районида 64197 рублни ташкил этган 2 . Пенсиялар миқдорининг шаҳар ва қишлоқларга тақсимланиши ҳам эътирозлар, саволларуйғотади. Масалан, СССР Олий Совети Президиуми 1941 йил 26 июндаги қарорига кўра ҳарбий хизматчилар, жангчиларнинг оилалари ойига: а) битта ишга яроқсиз аъзоси бўлса 100 рубл; б) иккита ишга яроқсиз аъзоси бўлса 150 рубл; в) уч ва ундан ортиқ ишга яроқсиз аъзоси бўлса 200 рубл моддий ёрдам (пособие) тўлаш белгиланган. Қишлоқ жойлардаги оилаларга эса ушбу кўрсаткичларнинг 50 фоизи миқдорида пенсия белгиланган. Лекин нима учун қишлоқдан кетган ва шаҳар жангчисидан кам жасорат, мардлик кўрсатмаган, уруш машаққатларини барча қатори тортган унинг оиласи 50 фоиз атрофида пенсия олиш лозим эди? Қишлоқ жойларида корхоналар, маиший-маданий муассасалар, иш жойлари ниҳоятда камлиги ҳисобга олинмаган. Қишлоқ аҳолиси томорқаси ва молидан қўшимча даромад олади, яримнатурал хўжалик юритади, шу сабабдан ўзини-ўзи қисман таъминлайди, деб ҳтсобланган. Аҳоли томорқадан келадиган даромади амалда унинг оиласи эҳтиёжининг 10 фоизини ҳам қоплай олмаган. Боз устига, қурғоқчилик келган йиллари колхоз омборида ҳатто уруғлик учун ҳам ғалла қолдирилмаган. Режа бажарилиши учун олинган. Юқорида айтилганидек, режани бажармасликнинг объектив 1 История Великой Отечественной войны. т. 1. –М., 1975. С. 215. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 31-рўйҳат, 148- иш, 8- варақ.

45 сабаблари тан олинмаган, сабаб фақат субъектив омилларда – раҳбарларнинг саботажида, сиёсий кўрсаводлигида, ишни тўғри ташкил эта олмаслигида деб топилган. Деҳқон томорқаси ва моллари билан ўзини боқа олмаслигидан ташқари, турли-туман натурал солиқ ҳам тўлашга мажбур бўлган. Совет ҳокимияти уруш ҳолатидан келиб чиқиб 1941 йил 3 июлда “Уруш вақтида қишлоқ хўжалиги солиғи ва аҳолидан олинадиган даромад солиғига вақтинча устама белгилаш ҳақида” қарор қабул қилади. Унда 1941 йилдан бошлаб тўланиши лозим бўлган қишлоқ хўжалиги солиғига уруш вақтида вақтинча 100 фоиз миқдорда устама белгилашни қайд этилган. Таркибида ҳақиқий хизматда бўлган ва сафарбарлик юзасидан Қизил Армия ҳамда Ҳарбий Денгиз Флотига чақирилган фуқаролари бўлган колхозчи ва якка деҳқон хўжаликларига маълум бир имтиёзлар берилган. Яъни: 1. оиласида икки ва ундан ортиқ ҳарбий хизматчи бўлган колхозчи ва якка деҳқон хўжаликларини устама тўлашдан озод қилиш; 2. оиласида бир ҳарбий хизматчи бўлган колхозчи ва якка деҳқон хўжаликлари устама ҳақининг ярмини, 50 фоизини тўлаши; 3. маоши 300-500 рубл бўлган ишчи-хизматчилар солиқнинг 50 фоизини, маоши 500 рублдан ошадиганлар эса устамани тўлиқ, маоши 500 рублдан ошган ҳарбий хизматга сафарбар этилмаган кишилар эса 200 фоиз тўлашлари зарур 1 . Совет ҳокимиятининг режасига кўра, бу чора-тадбирлар, аҳолини ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот усули қишлоқдаги кишиларни ҳарбий хизматга боришини оширади. Қашқадарё вилоятида мазкур қарор бўйича кўрилган чора-тадбирлар ҳақида маълумотларга деярли учрамайди, аммо қишлоқ меҳнаткашлари мамлакат устида қандай хавф пайдо бўлганини яхши ва тўғри англаганлар. Уларни совет ҳокимияти моддий аҳволини, турмуш тарзини енгиллаштиришга оид қандай қарорлар қабул қилингани эмас, балки қандай 1 СССР Олий Совети Президиуми Фармони. Уруш вақтида қишлоқ хўжалиги солиғи ва аҳолидан олинадиган даромад солиғига вақтинча устама белгилаш ҳақида // Қизил Ўзбекистон. 1941 йил 5 июль.

46 ёрдам берганида жангчилар тез ғалабага эришади ва юртларига, оиласига соғ-саломат қайтиб келади, деган ўйда меҳнат қилган ва яшаганлар. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш ва ижтимоий таъминлашда СССР Олий Совети Президиуми 1944 йил 8 июлда қабул қилган “Ҳомиладор хотинларга, кўп болали ва эрсиз болали хотинларга давлат ёрдамини, оналар ва болалар муҳофазасини кучайтириш тўғрисида, “Қаҳрамон она” деган фахрли унвон белгилаш ва “Оналик шуҳрати” ордени ҳамда “Оналик медали” таъсис этиш тўғрисида” Фармон қабул қилди. Унда кўп болали оилаларни, хотинларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш, уларнинг ижтимоий муҳофазасини давлат даражасида таъминлаш, кўп болали ва эрсиз болали аёлларга бериладиган имтиёзларни ошириш, бўйдоқ, турмушга чиқмаган якка ва оиласи кичкина бўлган фуқароларга солиқ солиш тартиби жорий этилиши эълон қилинган 1 . Мазкур Фармонни ҳаётга жорий этиш бўйича Ўзбекистон ССР ХКС 1479-сонли қарор қабул қилади. Давлат ва ижтимоий таъминот аҳамиятига эга мазкур вазифани бажариш билан шуғулланадиган бўлимларни ташкил қилиш Қашқадарё вилоятида 80 фоизга бажарилган. Шунинг учун республика ҳукумати кўп болали ва ёрдамга муҳтож аёлларни рўйҳатга олиш, уларнинг ижтимоий аҳволи ва таъминотини мудом ўрганиб бориш, уларга зарур бўлган асбоб-ускуналарни етказиб бериш орден, медал ва фахрий унвонга тақдим этишни йўлга қўйиш чора-тадбирларини белгилаб беради 2 . Энди кўп болали аёлларга моддий ёрдам илгаригидек еттинчи бола туғилиши билан эмас, балки, учинчи бола дунёга келиши билан тўланадиган ва кейинги туғиладиган ҳар бир бола учун давлатёрдами ошиб борадиган бўлади. Кўп болали оилаларнинг боғча ва яслиларга тўлайдиган ҳақлари 50 фоизга қисқартирилди. Ҳомиладор аёооарга берилган отпускалар муддати оширилди, уларнинг ҳомиладор бўлганидан тўрт ой ўтган вақтдан эътиборан корхона ва муассасаларда иш 1 Қизил Ўзбекистон. 1944 йил 11 июль. Мазкур Фармон асосида кейинчалик СССР ХКС 1944 йил 18 августида махсус Низом ишлаб чиқилган ва тасдиқланган. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 133-жамғарма, 1-рўйҳат, 222 иш, 215-216-217-218- варақлар.

47 соатидан ташқари вақтларда ишлашини, эмизикли болалари бўлган хотинларни эса бола эмизиш даври тамом бўлишигача тунги ишларда ишлаши таъқиқланди. Ҳомиладор ва эмизикли фарзандлари бор аёлларга бериладиган озиқ-оқват миқдори икки ҳисса оширилди. Корхона ва муассасаларга ёрдамчи хўжаликлардан қўшимча равишда аёлларга озиқ- овқатлар беришни йўлга қўйиш топширилди 1 . Ҳомиладор ва кўп болали аёлларни ижтимоий ҳимоя қилиш ва уларнинг ижтимоий таъминотини ташкил этиш, шубҳасиз, ижобий чора- тадбирдир. Уруш миллионлаб забардаст, бақувват ва оила бошлиғи бўлишни бўйнига оладиган йигитларни ўз гирдобига тортди, натижада халқ хўжалигида ишчи кучи етишмай қолди, ижтимоий-демографик вазият кескинлашди. Уруш йилларида, айниқса СССРнинг ғарбий ҳудудларида аҳоли сони кескин камайди, туғилиш деярли тўхтаб қолди. Ҳукумат мазкур ҳолни кўрмаслиги ва муҳим чора тадбирлар ишлаб чиқмаслиги мумкин эмас эди. Шу билан бирга ушбу вазифани бажаришда ҳам хато-камчиликлар, расмиятчиликлар, ҳатто ўзбошимчаликлар рўй берган. Масалан, Қашқадарё вилояти прокурори Абдураҳмонов вилоят ижроия комитетининг раисига йўллаган хабарномасида вилоят ижтимоий таъминот мудири Муҳамедов, Деҳқонобод район ижтимоий таъминот ходимлари, Қарши шаҳар, Китоб, Шаҳрисабз ва Ғузор район ижтимоий таъминот бўлимларида ғайриқонуний ҳаракатлар содир этилганини баён қилади. У баъзи бир масъул кишиларни вазифасида қолиш-қолмаслик масаласини муҳокама қилишни сўрайди 2 . Бундай мисолларни яна келтириш мумкин. Ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот ҳали етарлича шаклланмаган соҳа эди, бу борада мутахассислар ҳам, тажриба ҳам деярли йўқ эди. Ҳукумат қабул қилган қарорлар жойларга кечикиб етиб борган. Улар ҳам асосан рус тилида ёзилган. Вилоятдаги архивларда ўзбек тилида келган 1 Мўминов А. Она ва болага ғамхўрлик қилиш-муҳим давлат иши. // Қизил Ўзбекистон. 1944 йил 12 июль. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 94-жамғарма, 5-рўйҳат, 48- иш, 72- варақ

48 расмий ҳужжатлар жуда кам учрайди. Бу ҳам ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот ишларини керакли савияда ташкил этишга халақит берган. Ўзбек халқи ижтимоий ҳимоялаш ва ижтимоий таъминотга фақат давлатнинг вазифаси деб қарамади, у ишлаб топганларини, етиштирган ҳосилини фронтдаги жангчилар, ёрдамга муҳтож кишилар билан баҳам кўрди, шу тарзда ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминотни умумхалқ ҳаракатига, ишига айлантирди. Унинг мазкур ҳаракатисиз, фидойилигисиз совет ҳокимияти ижтимоий ҳимоялаш ва ижтимоий таъминотни қониқарли даражада амалга ошира олмас эди. Ўзбекистонда ҳарбий хизматчилар ва уруш ногронларига, уларнинг оилаларига ижтимоий ёрдам кўрсатиш ўша даврнинг талаби эди. Душман билан рўпарама-рўпара туриб жанг қилган, турли сабабларга кўра соғлигидан, ишлаш имконидан маҳрум бўлган ҳарбий хизматчиларни, урушдан қайтиб келган ногиронларни моддий қўллаб-қувватлашни давлат ўз зиммасига олиши шарт эди. 1941 йил 26 июнда СССР Олий Совети Президиуми “Ҳарбий даврда бошланғич тизимда хизмат қилган кичик ва оддий ҳарбий хизматчиларнинг оилаларига моддий ёрдам кўрсатиш ва ҳақ тўлаш тартиби ҳақида” махсус қарор чиқаради. Унда ҳарбий хизматчиларнинг оилаларига улардаги ишга лаёқатсиз кишилар сонига мувофиқ моддий ёрдамлар кўрсатиб бориш, шу тариқа урушда қатнашаётган ва ундан қайтиб келган ногирон кишиларни қўллаб-қувватлаш давлат миқёсида йўлга қўйилиши зарурлиги қайд қилинган. Мазкур кўрсатмага мувофиқ СССР Молия Халқ комиссарлиги 535/80- рақамли йўриқнома қабул қилади ва уни республика, вилоятларга тарқатади. Унга мувофиқ ҳар бир ёрдамга муҳтож ҳарбий хизматчи ёки унинг оиласига махсус шахсий рақам очилади, моддий ёрдамлар ўрнатилган тартибда ҳар ойнинг 16-30- саналарида тўлаб борилади. Бевосита жангларда, урушда майиб бўлиб 1-гуруҳ ногиронлигини олган кишиларга маошнинг 75 фоизи,

49 2-гуруҳ ногиронларига 55 фоиз, 3-гуруҳ ногиронларига эса 40 фоизи миқдорида нафақа (пенсия) тўлаш тартиби ўрнатилади. Худди шунингдек, урушда қатнашаётган ва ундан қайтган даврларда ҳарбий хизматчиларга, ногиронларга улар яшаган уй-жойлар тўла сақланиши, уларнинг болалари учун боғча ва яслиларга тўланадиган хизмат ҳақлари 50 фоизга қисқартирилиши кўрсатилган. Агар ҳарбий хизматчилар ногиронлиги сабабли хизматдан бўшатилса, уларга ногиронлик пенсияси расмийлаштирилгунга қадар оиласи олаётган пенсия берилади. Архив материаллари ва манбалар кўрсатадики, Қашқадарё вилоятида ҳарбий хизматчилар ва ногиронлар имтиёзли ёрдамлар кўрсатиш комиссиялари, аҳоли ва корхоналардан тушадиган ҳомийлик пулларини йиғадиган жамғармалар асосан 1943 йилнинг бошидан тузила бошлаган. Ўзбекистон КП(б) МК ва юқори давлат идоралари икки-уч ой ўтмай жойлардаги ижтимоий таъминот бўлимларидан, вилоят, туман раҳбарларидан ҳисоботлар талаб эта бошлаган. Бу жойларда махсус комиссия, бўлимлар тузишга, тезкорлик билан ҳарбий хизматчилар ва урш ногиронларига ёрдам уюштиришга ундаган. Мазкур имтиёзли ёрдамлар моддий ёрдам (пособие), пенсия тайинлаш, жамғармалар тузиш, кийим-бош йиғиш, озиқ-овқатлар ва уй, ҳовлиларни таъмирлаб бериш, маданий-маиший хизматларни уюштириш, ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларини солиқлардан тўла ёки қисман озод қилиш, уларнинг болалари ва невараларини бепул ўқитиш, касб-ҳунарга ўргатиш, уй-жой тўловларини қисқартириш кабилардан иборат эди. Қашқадарё вилоятида 1943 йил 7 майигача 31170 нафар ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронлариннг оиласи борлиги аниқланган. Ўтган лавр, яъни уч ой ичида уларга 67,377 рубл моддий ёрдам берилган, 1481 рубллик кийим-кечак, 2143 рубллик пойафзал, тарқатилган. Уларга мева-

50 сабзавотлар етказиб бериш учун 750,5 гектар ерга турли экинлар экилган 1 . Яккабоғ райони моддий ёрдам жамғармаси 15000 рубл тўплаган, 843 гектар ерга мева-сабзавотлар экилган, ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига 78 майда ва 54 та йирик бошли моллар, вақтинча фойдаланиш учун эса 520 бош сигир ажратилган 2 . Қарши шаҳридаги моддий ёрдам кўрсатиш жамғармаси 39000 рубл тўплаган, 44 оиланинг уй, ҳовлилари таъмирлаб берилган. Шаҳрисабз шаҳар моддий ёрдам кўрсатиш жамғармаси 24000 рубл, Қамаши райони 3200 рубл, Косон райони 24000 рубл, Қарши райони 3200 рубл, Ғузор райони 26000 рубл, Бешкент райони 90000 рубл йиққан ва уларни муҳтож оилаларга, уруш ногиронларига тарқатган 3 . 1944 йилда мазкур ёрдамлар сезиларли даражада ошган. Масалан, Қарши район моддий ёрдам кўрсатиш жамғармаси 1943 йилдаги 3200 рубл ўрнига 1944 йилнинг декабригача 14000 рубл йиққан, колхоз ва совхозлардан эса 21600 рубл тўплаб, 71 ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига 12962 рубл моддий ёрдам кўрсатган 4 . 1945 йилга келиб ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларнинг сони 1943 йилдаги 9284 дан 1945 йилда 15034 тага ошган. Мажуд архив ҳужжатлари кўрсатадики, моддий ёрдам олиш учун ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронлари, уларнинг қарамоғидаги кишилардан 1945 йилда 3254 ариха тушган, улардан 2327 ариза эгаларига 14961039 рубл 29 тийин моддий ёрдам, 348 ариза эгаларига эса рад жавоби берилган. Пенсия олишга 1945 йилда 1259 ариза тушган, улардан 1123 ариза эгаларига имтиёз бериш зарур деб ҳисобланган ва уларга 2 787 728 рубл 27 тийин тўланган, 137 аризага рад жавоби берилган 5 . 1944 йилда эса 18 774 341 рубл моддий ёрдам пули ва 1 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 142-жамғарма, 1-рўйҳат, 24 иш, 21- варақ. 2 Ўша манба. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 142-жамғарма, 1-рўйҳат, 24 иш, 18-25, 76-варақлар. Ўша манба. 1- жамғарма, 1-рўйҳат, 17 иш, 15-18- варақлар. 4 Ўша манба. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 148 иш, 4-варақ. 5 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 149 иш, 19- варақ. Ўша манба. . 1-жамғарма, 1- рўйҳат, 106 иш, 113 варақ.

51 867507 рубл 78 тийин пенсия пули тўланган 1 . Бу ердаги ўзгаришлар энг аввало ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларининг сонининг кўпайиши, ҳамда ажратилган имтиёзлар миқдорининг оширилиши билан боғлиқдир. Шу билан бирга вилоят ижроия комитети, республика ҳукумати органлари томонидан вақти-вақти билан ўтказиб турилган текширишлар жойларда ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига давлат томонидан ажратилган маблағлар ўз вақтида етиб бормаётгани, баъзи шахсларнинг ўз вазифасига масъулият билан ёндашмаган ҳоллари борлигини ҳам кўрсатади. Масалан, 1944 йилда қонунни нотўғри қўллаш натижасида Қашқадарё вилояти бўйича 223648 рубл ортиқча тўланган, аммо 10465 рубл тўланмай қолиб кетган. Айниқса Кўкбулоқ райони (126035 рубл ортиқча тўлаб, 145059 рубл тўланмай қолган), Мироқи райони (20245 рубл ортиқча тўлаган), Шаҳрисабз райони (22280 рубл ортиқча тўланган) ва Қамаши райони (19428 рубл ортиқча тўланган)да ишлар яхши йўлга қўйилмаган 2 . Қарши районида эса ҳарбий хизматчилар тўла ҳисобга олинмаган, уларнинг ижтимоий аҳволи, турмуши тўғрисида зарур маълумотлар тўпланмаган. Моддий ёрдам пули ва пенсияларни тарқатиш, ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларининг жамғармалари ишини йўлга қўйиш талаб даражасида бўлмаган. Шуни ҳисобга олиб Ўзбекистон КП(б) МКнинг ташкилий комитети ҳарбий хизматчилар оилаларига, уруш ногиронларига моддий ёрдам кўрсатувчи ижтимоий таъминот ва аёллар билан ишловчи бўлимлардаги ходимларни бошқа ишларига ўтказишни район партия комитетлари ва ижтимоий комитетларга таъқиқлашни топширган 3 . Ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига уй-жойлар тиклаш учун ерлар ажратиш, уларга янги қурилган бинолардан махсус квартиралар бериш тартиби ҳам ўрнатилган. Аммо, уруш қийинчиликлари ва моддий шароитнинг чекланганлиги мазкур вазифани кенг кўламда, бутун давлат ва 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 149 иш, 37-38- варақлар. 2 ЎзРМДА 96-жамғарма, 2-рақам, 467 иш, 10-варақ. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 31-рўйҳат, 148 иш, 11- варақ.

52 жамият миқёсида амалга ошириш имконини бермаган. Уруш йилларида янги уй-жойлар қуриш деярли тўхтаб қолган,барча куч, техника воситалари ва мутахассислар фронтга кетган эди. Шунга қарамай жойларда ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларини уй-жой билан таъминлаш, янги қурилагн уйлардан биринчи навбатда уларга квартиралар ажратиш ҳоллари бўлган 1 . Ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронлари, агар улар ишлашни хоҳласалар, биринчи навбатда ишга қабул қилинганлар. Ҳатто ҳарбий хизматдан, фронтдан қайтганларни иш билан банд этиш жойлардаги партия ташкилотлари, ижроия комитетлар, колхоз, совхоз ва корхоналар раҳбарларининг асосий вазифаси сифатида қаралган. Бу борада ички ишлар идораларига, прокуратура ходимларига қаттиқ кўрсатмалар, ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига берилаётган ёрдам ва имтиёзларни мудом текшириб бориш, қонунбузарларга нисбатан кескин чоралар кўриш топширилган. Давлат ёрдами ва имтиёзларини олиш ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларининг ҳуқуқи ҳисобланган, уни бажармаслик жиноят сифатида баҳоланган. Бу ўринда Қашқадарё вилояти прокурори Абдураҳмоновнинг 1943 йилги текширишлар натижаси ҳақида Ўзбекистон КП(б)МКнинг Қашқадарё вилояти бўйича ташкилий юроси Ходжибеков ва Ўзбекистон ССР Олий Совети Қашқадарё вилояти бўйича ташкилий комитети вакили номига ёзган ҳисоботини келитирш ўринлидир. Унда хабар берилишича, вилоятда 22772 ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронлари оиласи бўлиб, шундан 1951 таси эвакуация қилинган оилалардир. Улардан жами 12435 оилага моддий пул ёрдами (пособия), 12178 оилага ёқилғи, 444 оилага кийим-кечак, пойафзал, 197 оилага қорамол, 1594 оилага майда чорва моллари, 915 оилага ошхоналарда овқатланишда ёрдам, 100 оилага бепул овқатланиш учун имтиёз берилган, 490 та болалар боғча ва яслиларга жойлаштирилган. Марказий ҳукумат қарорига мувофиқ 9968 оила қишлоқ 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 142-жамғарма, 31-рўйҳат, 26- иш, 43- варақ.

53 хўжалиги солиқларидан озод қилинган. Шу билан бирга вилоят прокурори қатор районларда, масалан, Чироқчи районида ҳарбий хизматчилар ва уруш ногиронларига давлат ёрдами уюштиришда қатор камчиликлар содир этилаётганини келтиради 1 . Бундай камчиликлар сифатида ҳарбий хизматчилар ва уларнинг болали оилаларидан даромад солиғи ва бефарзандлик солиғи олиш, ўрнатилган тартибда уларни ёқилғи, озиқ-овқат, пойафзал билан таъминлашнинг амалга оширилмагани кабилар киради. Уруш йилларида ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари ҳамда уруш ногиронларини давлат ёрдами ва имтиёзлари билан қўллаб-қувватлаш, бу борада ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот тизимини яратиш бўйича эътиборли ишлар амалга оширилган. Ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари ва уруш ногиронларига моддий пул ёрдами, пенсиялар бериш, турли солиқлардан озод қилиш, фарзандларини болалар боғчаси ва яслиларда бепул ёки ярим ҳақ тўлаш ҳисобига тарбиялаш, ишга жойлаштириш, турар жойларни берул таъмирлаб бериш, янги қурилган ёки таъмирланган уйларни фақат уларга ажратиб бериш кабилар шулар жумласидандир. Шу билан бирга жойларда ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари ва уруш ногиронларига бериладиган моддий ёрдамни, пенсияларни ўз вақтида тўламаслик, сансоларлик, ўзбошимчалик ҳоллари ҳам рўй берган. Ёрдамга муҳтож кишиларнинг турмушини енгиллаштириш учун ижтимоий таъминот бўлимларида мутахассислар, жиҳозлар, хоналар етишмаган, бу ёрдамни талаб даражасида бажарилишига тўсиқ бўлган. Ўзбек халқи ўзидаги инсонпарварлик фазилатларини уруш йилларида кенг намойиш этиб, эвакуация қилинган оилаларга, айниқса ота-онаси фронтга кетган, қаровсиз қолган ёки, бутунлай етим-есирларга ғамхўрлик кўрсатган. Болалар уйлари очиб, уларни зарур озиқ-овқатлар, ёқилғи, ўтин 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 17- иш, 6- варақ.

54 билан таъминлаган, юқоридан махсус кўрсатма бўлишини кутиб турмай, кўп болаларни ўз оиласига олган. Уруш йилларида, очлик, яланғочлик ҳукм сурган бир даврда ижтимоий ҳимоя ва ижтимоий таъминот масаларини кун тартибига қўйилиши ва маълум бир тизимлар, институтларнинг яратилиши ижобий ҳодисадир, албатта. Мазкур ҳодисани фақат коммунистик партиянинг ва совет ҳокимиятининг ютуғи, олижаноб тадбирлари деб баҳолаш тўғри эмас. Бу борада амалга оширилган ва қўлга киритилган ижобий ютуқлар энг аввало ўзбек халқиникидир, ундаги инсонпарварлик, ватанпарварлик, болажонлик, тинч-тотув яшашни эъзозлаш, қадрлаш каби фазилатларнинг ифодасидир. Айнан шундай ёндашиш ва хулоса урушда эришилган ғалабадаги ўзбек халқининг улкан ҳиссасини объектив баҳолашга ёрдам беради.

55 2.2. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистонга эвакуация қилинганларни ижтимоий ҳимоялаш. Шиддатли уруш саноат корхоналарини асраб қолиш ва уларни фронтга хизмат қилдириш режасини ишлаб чиқишни талаб этди. СССР ХКС мамлакат ғарбидаги йирик корхоналарни, биринчи навбатда қурол-яроқ ишлаб чиқаришга мослашган саноат корхоналарини шарққа, шу жумладан Ўзбекистонга ҳам кўчиришга қарор қилди. Натижада, 1941 йил охирларига келиб Ўзбекистонда 1523 та саноат корхоналари эвакуация қилинди. Улардан 1360 таси мудофаа саноатига қарашли бўлган 1 . 1940 йилда бундай корхоналар Ўзбекистонда атиги 69 районда ишлаган бўлса, 1944 йилга келиб улар 132 районда ташкил қилинган. Биргина Китоб районида цехлар сони 45 тадан 70 тага етган. Ўзбекистон ҳукумати мазкур корхоналарни ва улар билан бирга келган ишчиларни, мутахассисларни қабул қилиб олиш, уларга зарур шарт- шароитлар яратиб беришга киришди. Шу мақсадда у кўчирилган саноат корхоналарини қабул қилиш, жойлаштириш, ишга тушириш, мутахассислар учун шарт-шароитлар яратиш, уй-жой ва озиқ-овқат билан таъминлаш ҳақида 1941 йил 2 августда қарор қабул қилди. Мазкур қарорга мувофиқ давлат комиссияси тузилди ва жойларда эвакуация қилинганларни қабул қилиш, уй-жой, озиқ-овқат билан таъминлаш бўлимлари ташкил этилди ўзбекистон КП(б) МК ҳам 1942 йил 21 февралда “Эвакуация қилинганлар шароити ва уларни меҳнат билан таъминлаш масаласини кўриб чиқди, мазкур йиғилишда республикадаги партия ташкилотлари, колхоз ва совхозлар, вилоят ва районлардаги масъул ходимлар эвакуация қилинганлар учун барча шарт-шароитларни яратиб бериш шарт эканлиги таъкидланди” 2 . 1 Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида. Илмий тўплами. – Қарши, Насаф,1995. – 29 б. 2 Иноятов Ҳ.Ш. Ғалабага қўшган ҳисса. – Т.: Фан. 1975. – 71-72- б.

56 Тарихий манбаларда қайд этилишича, 1941 йилнинг ноябригача Бухоро вилоятига 29938 киши эвакуация қилинган. 1941-1942 йилларда Ўзбекистонга 716543 киши келтирилган, ундан Бухоро (ва Қашқадарё) вилоятига 84000 киши жойлаштирилиши режалаштирилган, аммо 126514 киши қабул қилинган 1 . Уларнинг 30000га яқини Қашқадарё вилоятига тўғри келади 2 . Барча республикалар каби Ўзбекистонда ҳам аҳолини турар жой билан таъминлаш муаммо бўлиб қолаётган эди. Буни қуйидаги мисолда кўриш мумкин. Масалан, 1941 йил республикада капитал қурилиш 74,7 фоизга, уй- жой қурилиш режаси эса атиги 5,1 фоизга бажарилган, яъни сметада кўрсатилагн 513,8 минг рублдан атиги 26,1 минг рубл ўзлаштирилган, холос 3 . Уруш арафасида янги шаҳарлар барпо этиш, аҳолининг сонига ва ўсиш динамикасига қараб уй-жой қуриш режалаштрилмаган. Тўғри, айрим ҳудудларда 6 хонадонли уй-жойлар қуришга интилиш бўлган. Бундай уй- жойлар асосан темир йўл вокзаллари, янги очилаётган саноат корхоналари атрофида қурилиши кузатилади. Лекин улар аҳолининг моддий ва маиший эҳтиёжларини эмас, балки мамлакатни, айниқса совет ҳокимиятининг у ёки бу ашёга, маҳсулотга бўлган эҳтиёжини қондиришга хизмат қилувчи ишчилар учун мўлжалланган. Уруш, эвакуация уй-жой сиёсатида катта хато ва камчиликлар борлигини кўрсатди, кўпгина ҳудудларнинг кўчириб келтирилганларни қабул қилишга имконияти ҳам, шарт-шароити ҳам йўқ эди 4 . Бироқ ўзбек халқи бу борада ҳам ўзининг инсонпарварлигини, бағрикенг ва сахий эканини кўрсатди. Эвакуация қилинганлар ичида ғамҳўрликка, ёрдамга, уй-жойга, бошпанага болалар ва ўсмирлар муҳтож эди. Мазкур вазифани зудлик билан самарали ҳал этиш мақсадида Ўзбекистон ССР ХКС 1942 йилнинг 1 Турдиев С. Жасорат унутилмайди. 1941-1945 уруш йилларида Қаршиликлар. –Қарши, Насаф, 1997. – 56 б. 2 Ўша жойда. 3 ЎзР МДА 837-жамғарма, 32-рўйҳат 3674 –иш, 19-варақ. 4 Турдиев С. Улуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. – Т.: Фан, 1987. – 59-66- б.

57 февралида “Болалар уйларини марказлаштирлган тартибда таъминотини жорий этиш ҳақида”, 1943 йилнинг апрелида “Эвакуация қилинган гражданларнинг болаларини овқатлантиришни ташкил этиш ҳақида”, 1943 йилнинг июнида “Болалар уйларини озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъмин этишнинг қўшимча манбаини юзага келтириш тўғрисида” каби муҳим қарорлар қабул қилади. Ўзбекистон ХКС ва Ўзбекистон КП(б) МК 1942 йил январида “Фронт минтақасидан эвакуация қилинган болаларни жойлаштириш тўғрисида” чиқарган қарорида эса барча партия ташкилотлари, хўжаликлар, корхоналар болаларни уй-жой ва озиқ-овқат билан таъминлашга масъул эканини алоҳида таъкидлайди. Умуман уруш йилларида Ўзбекистонга 250 мингга яқин болалар ва 1 миллиондан зиёд катталар эвакуация қилинган 1 . 1941 йилнинг охирларигача Қашқадарё вилоятида бир неча болалар уйлари ташкил этилди. Уларга етим-есир болалар жалб этилди. Аҳоли қисқа муддат ичида юз бола сиғадиган уй-жой кўтарди, болаларга 8335 жуфт турли кийим, бир тонна мева-сабзавот, 15 та қўй, 3 центнер ун, 25000 рубл, 1944 йилда эса 75000 рубл топширди 2 . Дастлабки йили болалар ва катталарни уй-жой билан таъминлаш қийин кечган. Республика ҳукуматининг ташаббуси билан Тошкент шаҳридаги марказий темир йўл вокзали қошида “Болаларни эвакуация қилиш марказий пункти” (1941 йил ноябрь) ва вилоятлар, районларда унинг бўлимларини ташкил этиш ҳақида қарор қабул қилган бўлса-да, бу иш ҳамма жойларда ҳам кўнгилдагидек амалга оширилмаган. Шу боис кўпгина болаларни маҳаллий оилаларга жойлаштиришга тўғри келган. 1942 йилнинг мартигача Қашқадарё вилояти аҳолиси 1029 болага ўз оиласидан бошпана берган, 1944 йили улар сони 588 бўлган 3 . Шу билан бирга вилоятда болалар уйи барпо этиш ишлари олиб борилган. Шу билан бирга вилоятда болалар уйи барпо 1 Турдиев С. Улуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. – Т.: Фан, 1987. – 59-60- б. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 96-рўйҳат, 8- иш, 2- варақ. 3 Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида. Илмий тўплами. – Қарши, Насаф,1995. – 27 б.

58 этиш ишлари олиб борилган. Агар вилоятда 1943 йили болалар уйи 14 та бўлса, 1945 йилда улар 22 тага етган. Мазкур болалар уйларида 1950 ва 2744 эавкуация қилинган ёшлар тарбиялаган 1 . Қарши шаҳрида Киевдан кўчирган болалар уйи жойлаштирилган, унга “Нишон” совхози ҳомийлик қилган. Қарши районида эвакуация қилинган болалар учун 100 та кароват, 100 та кўрпа, 100 та кўрпача, 100 та ёстиқ ва бошқа нарсалар тўплаб берилган. Вилоятда сақланаётган тарихий ҳужжатлар ва чоп этилган манбаларга кўра Қашқадарё вилоятида барпо этилган болалар уйи ва уларда яшаётган, таълим олаётган болалар сони қуйидагича бўлган: Бешкент болалар уйи – 60 поляк болалари, Қарши болалар уйи - 160 бола, Китоб болалар уйи – 280 бола, Чироқчи болалар уйи – 150 бола, Шаҳрисабз болалар уйи – 300 бола, Яккабоғ болалар уйи – 220 бола, жами 1500 бола яшаган, таълим олган 2 . Ғузор районидаги Ворошилов номли болалар уйида 76 қиз тарбияланган, унга “Ғузор” совхози ва “Шўро” колхози ҳомийлик қилган 3 . Қашқадарёликлар жами бўлиб уч мингга яқин эвакуация қилинган болаларни уй-жой билан таъминлаб, уларнинг яшаши ва таълим олиши учун энг муҳим имкониятларни яратиб берган. Ўзбек ҳалиқининг эвакуация қилинган болаларга кўрсатган меҳрибончилигини, ғамҳўрлигини таниқли ёзувчи, ўзи ҳам эвакуация қилинган А.Н.Толстой қуйидаги сзлари орқали ифода этади: “Ўзбекистон ССР болаларга ёрдам бериш ишининг бошловчиси бўлиб ташаббус кўрсатди. Ўзбекистонликлар болаларни севадилар ва бу ташаббус ҳақида тўқинланиб гапирадилар. Ишонамизки, Ўзбекистон ССРнинг бу ташаббусини бошқа республикалар ҳам қўллаб- қувватлайди. Улуғ Ватанимизнинг биронта боласи ҳам “Мени эсга 1 Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида. Илмий тўплами. – Қарши, Насаф,1995. – 27 б. 2 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. – Қарши, Насаф.1995.-14-15 б. 3 Ўша жойда.

59 олишмади. Мен ўз мадорсиз кучим билан ҳаёт учун курашга мажбур бўлдим”, деб ўксиниб, издан гина қилмаслиги керак” 1 . Болаларни уй-жой билан таъминлаш масалалари илмий асарларида у ёки бу даражада ёритилган. Бу борада энг аввало С.Турдиевнинг илмий изланишларини, асарларини эслашўринлидир. Унинг келтиришича, 1941 йилда Бухоро вилоятида 8 та болалар уйи бўлган, уруш охиригача келиб улар сони 27 тани, мазкур уйларга жойлаштирилганлар сони 850 ва 2938 тани ташкил этган 2 . Қашқадарё вилоятида (дастлаб Қашқадарё Бухоро вилояти таркибида эди 1943 йилдан мустақил вилоят) болалар уйи 22 тага, уларга жойлаштирилган тарбиялашувчилар сони 1360 кишига етган 3 . Гап рақамларнинг қандай ўзгарганлигида эмас, энг муҳими, республикамиз аҳолиси кўчириб келтирилган аҳолининг тақдирига, ҳаёти ва турмуш кечиришига бефарқ қарамаган, ўзи оғир ва тиқилинч яшаётган бўлса ҳам, эвакуация қилинганларни ўз биродарлари, ватандошлари каби кутиб олган. Уруш арафасидагига нисбатан болалар уйиниг сони яна 120 тага, уларда бошпана топганлар сони яна 18000 тага ошганининг ўзи ҳам 4 ўзбек халқининг бағрикенглигидан, инсонпарварлигидан далолат беради. Қашқадарё вилоят архивида сақланаётган ҳужжатларда ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари, уруш ногиронлари ва эвакуация қилинган кишиларни уй-жой билан таъминлашга оид масалалар кўп марта турли доираларда муҳокама қилингинини кўрсатади. Ўзбекистон ССР ХКС 1943 йил 20 июлда уй-жой ва коммунал қурилишига банклардан узоқ муддатга кредитлар ажратиш ҳақида махсус қарор қабул қилган. Унда уй-жой қурилишига 44000 рубл, коммунал қурилишига эса, 20,7 минг рубл, амортизация жамғармасидан қўшимча равишда 44000 рубл ажратилиши кўрсатилган. Мазкур қарорда Қарши 1 Ҳамидов М. Рус-ўзбек адабий алоқалари тарихидан (Улуғ Ватан уруши йиллари асосида). –Т.: Фан, 1977. – 159-б. 2 Турдиев С. Улуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. – Т.: Фан, 1987. – 33 б. 3 Ўша жойда. 4 Ўш асар, 36-б.

60 шаҳрида 6 хонадон (квартира)ли уйни қуришни якунлаш учун 5,5 минг рубл, Китоб районида 6 хонадон (квартира)ли уйни қуришни якунлаш учун 10,0 минг рубл, Чироқчи районида қурилаётган 6 хонадон (квартира)ли уйни қуришни якунлаш учун 28,5 минг рубл ажратилган 1 . 1944 йилга келиб ушбу 6 хонадон (квартира)ли уйлар қурилиб фойдаланишга топширилган. Мавзу учун эътиборли жиҳати шундаки, мазкур хонадонларга энг аввало уй-жойга муҳтож уруш ногиронлари, эвакуация қилинган ҳарбий хизматчиларнинг оилалари жойлаштирилган. Бундай уй-жой барпо этиш уруш йилларида анъанага айланди, республикамизнинг деярли барча вилоят ва районларида шундай уй-жойлар қурилди. Совет идоралари ва ижроия комитетларнинг, аҳолининг саъй- ҳаракатларига қарамай баъзи жойларда қабул қилинган қарорларни, берилган кўрсатмаларни бажаришнинг имкони бўлмаган. Гоҳо унга жойлардаги масъул ходимларнинг эътиборсизлиги ҳам сабаб бўлган. Аҳолини ва эвакуация қилинганлирни уй-жой билан таъминлаш, шаҳар ва районларнинг архитектурасини шакллантириш марказий органларнинг диққатинни тортмасдан қолмаган. Уруш туфайли кўплаб корхоналар, маданий-маиший муассасалар ҳамда жабрдийдаларнинг ғарбдан шарқ ҳудудларига кўчирилиши уй-жой масаласини ҳал қилишни кун тартибига қўйди. Манбалар кўрсатадики, партия органлари ва ХКСнинг топшириғига мувофиқ оммавий қурилиш, муаммолари билан шуғулланувчи СССР архитекторлар иттифоқи Ўрта Осиё шароитига мос уй-жой лойиҳаларини яратишга киришади. Бир томондан, маҳаллий материаллардан, арзон ишчи кучидан фойдаланиш, иккинчи томондан ҳарбий давр талабларига мос тарзда арзон, тез қуриладиган уйлар барпо этишни таклиф қилади. Намунавий уй-жой лойиҳаларига кўра, Ўрта Осиёда барпо этиладиган уй- жойларда минтақа иқлими, ҳаво, қуёш таъсири, ер қимирлаши ҳисобга олиниши лозим. Уруш даврида уй-жойларни жонбошига 4м кв қилиб қуриш 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 133-жамғарма, 1-рўйҳат, 215- иш, 2- варақ.

61 ғояси илгари сурилади 1 . Лойиҳада “кичик ҳажмли (малометражка) ва индивидуал квартиралар устун аҳамиятга эга” деб кўрсатилади. Яъни 3-4 ва 5 кишилик квартиралар қуриш таклиф этилади. Бир кишилик ёки икки кишилик турар жойли ётоқхона тарзидаги бинолар, уй-жойлар барпо этиш ҳам маъқулланади. Ҳақиқатан ҳам мазкур намунавий лойиҳа кейинчалик амалга оширилади, то узоқ йиллар кичик ҳажмли, кўпи билан 4-5 кишига мўлжалланган квартирали уйлар қуриш анҳанага айланади. Бу маҳаллий аҳолининг тарихий-мадиний анъаналарини ҳам, уй-жойга бўлган эҳтиёжларини ҳам ҳисобга олмаслик эди. Шу билна бирга ҳукумат вилоятлар ва туманларнинг, колхоз, совхоз ва корхоналарнинг имкониятларини эътибордан соқит қилоломаган. Юқоридан туриб кўрсатмалар бериш билан муаммо ҳал бўлмас, ҳал қилиш эса жойларга жуда оғир юк бўлиб тушарди. Эркакларнинг деярли ҳаммаси урушга жўнаган ёки турли йирик қурилишларга жалб этилган бўлиб, уй- жой муаммосини ҳал этадиган кучлар ҳам, қурилиш материаллари ҳам етишмасди. Шунинг учун ҳам жойларда эвакуация қиоинганларга мактаб, маданият ўчоқлари, масжид ва маҳкамалардаги бўш хоналарни, чойхоналарни ажратишга тўғри келган. Ушбу муаммоларни ҳисобга олиб Ўзбекистон ССР ХКС 1625-сонли ҳарбий хизматчиларнинг уй шароитларини, ижтимоий таъминот ва давлат ёрдамида яхшилаш бўйича махсус қарор ишлаб чиқади ва уни изчил тарзда ҳаётга жорий этишга киришади. Уларда уруш гоиронлари, ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оилаларига (бу кўрсатма эвакуация қилинган кишиларга ҳам уй-жой қуриб яшашга монеълик қилмаган) уй-жой қурилишлари учун қарз (кредит) таъкидланади. Кредит 5 йилдан 10 йилгача муддатга берилган. Мазкур қарзлар миқдори 5 минг рублдан 10 минг рублгача тасдиқланган, улар 1 ЎзР МДА 837-жамғарма, 32-рўйҳат, 3713-иш, -17-18-варақлар.

62 маҳаллий ижроия ҳокимият қарори билан берилган 1 . Уй-жойга муҳтож кишиларга белгиланган нархларда бинокорлик материаллари бериш, янги қурилган ва тикланган биноларнинг 10 фоизини маҳаллий ижроия комитетларига ажратиш, уларни фақат ҳарбий хизматчиларнинг оилаларига, болаларга ва урш ногиронларига ажратиш, топшириш юклатилган 2 . Мазкур чора-тадбирлар уй-жой муаммосини ҳал этишга қаратилиб қолмай, эвакуация қилинган кикшиларни маҳаллий шароитга тезроқ мослашиш, ўзбек ҳалқи билан биродар бўлиб, халқ хўжалигини тиклаш ва ривожлантиршга ўз ҳиссасини қўшишга ҳам даъват этган эди. Ҳақиқатандан ҳам уруш тугагач, эвакуация қилинган кўпгина миллат вакиллари Ўзбекистонда яшаб қолди, уни ўз ватани деб билиб, кейинги йилларда ижтимоий ҳаётда фаол қатнашди. Эвакуация қилинганларни турвр жой билан таъминлаш нафақат ички ижтимоий аҳамиятга эга воқеа эди, шунингдек, у халқаро аҳамиятга молик ҳодиса ҳам бўлган. Чунки эвакуация қилинганлар ичида рус, украин, молдован, татар, турк-месхети, поляк, яҳудий, венгер, латиш, немис миллати вакиллари ҳам бор эди. Жанубий вилоятлардаги ижтимоий аҳвол мазкур миллат вакилларининг тарихий-маданий ҳусусиятларини ҳам ҳисобга олишни тақазо этган. Натижада Қашқадарё вилоятида турли миллатлар, элатлар билан аҳил бўлиб яшаш, ижтимоий аҳволни яхшилашга оид муаммаларни биргаликда ҳал этиш шаклланган. Аҳолининг турмуш даражаси, мамлакатдаги ижтимоийаҳволнинг энг муҳим кўрсаткичларидан бири маданий-маиший хизмат кўрсатиш соҳасидаги ҳолатдир. Мазкур ижтимоий вазифа уруш йилларида ҳам эсдан чиқарилмади, ҳукумат, жамоат ташкилотлари, республикамиз меҳнаткашлари маданий-маиший соҳада ҳам жонбозлик, сабр-тоқат ва топқирлик кўрсатиб меҳнат қилдилар. Аммо уруш мазкур соҳага ҳам ўз салбий таъсирини кўрсатди. 1 ЎзР МДА 133-жамғарма, 1-рўйҳат, 233-иш, 31-32-варақлар. 2 Ўша манба, 32-33-варақлар. Қашқадарё вилоят партия архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 17-рақам, 6-варақ.

63 Биринчидан, маданий-маиший хизмат соҳасидаги барча усукналар, техника ва воситалар, коммунал тармоқдаги имкоинятлар фронт манфаатларига йўналтирилди. Иккинчидан, ҳарбий хизматчиларнинг оилаларига барча шарт- шароитларни яратиш зарур қилиб қўйилди. Учинчидан, маданий-маиший корхоналардаги ёнилғи, электр қуввати, хомашёлардан тежаб сарфлаш кун тартибига қўйилди. Ўша пайтдаги матбуотда исрофгарчилик қаттиқ қораланган. Масалан, ЎзССР Коммунал хўжалиги халқ комиссари И.Искандаровнинг “Қизил Ўзбекистон” газеатсида ёзишича, Тошкентдаги 1-ҳаммом одамларни бир марта ювиниши учун 1,9 килограмм кўмир ишлатади, 2-ҳаммом эса шундай шароитда 4,4 килограмм, Бухородаги 1-сонли ҳаммом 9,7 килограмм кўмир сарфлаган. Муаллиф, бундай ҳолатларга қарши кураш очиш лозим, деб ҳисоблайди 1 . Тўртинчидан, жойларда аҳолига кўрсатиладиган маданий-маиший хизматни яхшилаш, уларнинг турмушини енгиллаштириш, уй-жой қурилишини кенгайтириш, кўчаларни ободонлаштириш каби вазифаларга эътибор қаратиш лозим. Бешинчидан, аҳоли ўртасида маданий-оммавий, тарғибот ва ташвиқот ишларини йўлга қўйиш, жойларда устахоналар, ошхоналар, савдо-сотиқ пунктлари, ҳаммом, сартарошхона, кино, театр ва қироатхоналар очиш каби тадбирларни амалга ошириш лозим эди. Кўриниб турибдики, маданий-маиший соҳа ижтимоий ҳаётнинг таркибий қисми сифатида аҳолининг кундалик эҳтиёжларини қондиради, уларда маданий ривожланишга қизиқиш уйғотади, маданий-маиший ҳаётини юксалтиради. 1941 йили республикада капитал қурилишга 19982,4 минг рубл ажратилган, аммо ундан 1434,5 минг рубл ўзлаштирилган. Бу вазифани 74,7 фоизга бажарилганини кўрсатади. Сметадаги маблағлар коммунал уй-жой 1 Искандаров И. Коммунал хўжалиги органларининг уруш вақтидаги вазифалари // Қизил Ўзбекистон, 1941 йил 25 ноябрь.

64 қурилишида 75,2 фоизга, маориф соҳасида 91,3 фоизга, соғлиқни сақлаш соҳасида 51,3 фоизга бажарилган 1 . Меҳнаткашларга янги уй-жойлар қуриб бериш атиги 5,1 фоизга бажарилган холос 2 . Аслида эса капитал қурилиш, яъни қуриб топширилган бинолар ҳажми қуйидагича эди: коммунал соҳада капитал қурилиб фойдаланишга топширилган бинолар, сарфланган рублларга нисбатан, 74,3 фоизни, маориф соҳасида 94,7 фоизни, соғлиқни сақлаш соҳасида эса 24 фоизни ташкил этган 3 . Сметадаги пулларнинг сарфланиши билан реал капитал қурилишга кетган пуллар ўртасида катта тафовут, фарқ мавжуд. Мазкур ҳолни келтириб чиқарган ижтимоий омиллар мавжуд, албатта. Улардан энг муҳими, капитал қурилишда етарли тажрибанинг йўқлигидир. Бу ҳол ўз навбатида республикада маданий- маиший объектларнинг қурилишини сусайтирди. Ўзбекистон ХКС 1942 йил 3 ноябрда ёқилғидан тежамкорона фойдаланишни йўлга қўйиш мақсадида 1450-сонли қарор қабул қилади. Унга кўра уй-жойлар, маданий-маиший корхоналар, мактаб ва эвакогоспиталларда маҳаллий кўмирдан фойдаланишга ўтиш, шаҳар аҳолисига йиллик режа 250 кг қилиб белгиланади 4 . Мазкур ёқилғи энг аввало биринчи категория аҳолига, яъни, уруш ногиронлари, фронтдаги жангчиларнинг оилалари, орден ва медаллар билан тақдирланганлар, олий ўқув юртларининг доцент ва профессорлари, мудофаа саноатида ишлаётган ишчи ва илмий-техник ходимлар, персонал нафақахўрларга берилиши таъкидланди. Мазкур қарорни республика миқёсида ёқилғидан ҳарбий ҳолат талабларига мувофиқ тежаб фойдаланишни йўлга қўйишга қаратилган илк чора тадбир эди дейиш мумкин. Ҳарбий хизматчилар оилаларининг маданий-маиший ҳаётини яхшилашга бирмунча эътибор қаратилган. Бу борада марказий ва республика юқори идоралари қаттиқ кўрсатма берганлар. Қашқадарё вилоят 1 ЎзР МДА 873-жамғарма, 32-рўйҳат, 3674-иш, 19-варақ. 2 Ўша жойда. 3 Ўша жойда. 4 Ўша жойда 387-жамғарма,32-рўйҳат, 3754-иш, 181-варақ.

65 ижроия комитети махсус ҳисоботлар тайёрлаб марказий идораларни аҳволдан, қўйилган вазифаларнинг бажарилишидан мунтазам хабардор қилиб турганлар. Аҳолига маданий-маиший хизмат кўрсатишни ташкил этиш ва самарали олиб бориш мақсадида совхоз ишчи-хизматчилари уюшмаси Марказий комитети жойларда махсус бўлимлар тузишга даъват этди. Унга кўра, барча совхозларда уй-жой маиший хизмати комиссиялар тузилиши, унинг таркиби 3-21 кишидан иборат бўлиши зарур эди. Комиссия ишчи комитетининг аъзоси томонидан бошқарилади. Унга уй-жойларни, ётоқхоналарни қиш мавсумига тайёрлаш, бу борада совхоз директорининг ҳисоботини тинглаш, ҳаммом, дезкамера ҳамда санитарияга риоя этилишини кузатиш, ошхона, буфет, магазинлар, сартарошхоналарда аҳолига хизмат кўрсатишни яхшилаш топширилади. Комиссияга озиқ- овқатларнинг тўғри сақланиши ва ошхоналарда ишлатилиши, тушлкка қўйиладиган ҳақ, қозон ва кострюлларни озода тутиш ҳолати, магазинларда тарозидан уриб қолмасликни ва чакан савдо молларини кўтара сотмасликни таъминлаши вазифа қилиб юкланади. Ҳақиқатдан ҳам бундай комиссияларнинг маданий-маиший хизматни йўлга қўйишдаги хизмати сезиларли бўлди. Айнан улар маданий-маиший хизматни узлуксиз ва сифатли кўрсатилишини назорат қилиб борди, ўз сафига илғор. Онгли, виждонли ишчи-хизматчиларни уюштириб, аҳоли ҳурматига сазовор бўлди. 1943 йил 3 мартда “Нишон” (Қашқадарё вилояти) совхозида ташкил этилган уй-жой маиший хизмат комиссияси ўз фаолияти ҳақида совхоз ишчи-хизматчилари МКга ҳисоботини топширган. Унга мувофиқ уй-жой маиший хизмат комиссияси турар жойларда 30 янги ва 30 эски печларни таъмирлашга, 2400м 2 томни, эшик, деразаларни тузатишга эришди. Комиссия мудом магазинлар, омборхоналар, ошхона, ясли, болалр майдончаларининг ишлашини кузатиб, йўга қўйиб борди 1 . 1 ЎзР МДА 1610-жамғарма, 1-рўйҳат, 203-иш, 3-варақ.

66 Ишчи-хизматчиларга кўсатилаётган маданий-маиший хизмат бирозбўлсада яхшиланиши, уларнинг ишлаб чиқариш режаларини ошириб бажаришига ижобий таъсир этган. Натижада совхоз 1942 йили биринчи навли тери чиқаришни 115,32 фоизга, жун қирқишни 109,24 фоизга, бринза тайёрлашни 113,75 фоизга, қўй-қўзилар боши сонини кўпайтиришни 107 фоизга бажарган 1 . Қашқадарё вилояти партия ташкилоти 1943 йил 14 июлда ўзининг иккинчи Пленумини ўтказади. Бу Қашқадарёни қайтадан вилоят сифатида ташкил қилинганидан кейинги ижтимоий-иқтисодий ва маданий ривожланишига алоқадор тадбир эди. Пленум “Қашқадарё вилоятида халқ хўжалигини тезда иқтисодий ва маданий ривожлантириш чора-тадбирлари ҳақида” қарор қабул қилади. Унда яқин 3-5 йил ичида вилоят қишлоқ хўжалиги ва саноатини, колхозчилар фаровонлигини оширишга қаратилган вазифаларни бажаришга бутун меҳнаткашларни, аҳолини сафарбар этиш кераклиги таъкидланади 2 . Шунингдек вилоят ҳаётини, ижтимоий-маданий ўсишини “қайта қуриш” сафсатабозлик эмас, балки амалий иш эканлиги сабабли “у ҳақдаги чексиз гап сўзларга, ҳар қандай уринишларни Пленум қоралайди ва уларни қатъий фош қилади” деб кўрсатади. Чамаси вилоятнинг айта ташкил этилиши айрим кишиларда эътироз, ҳар хил фаразларни уйғотган. Пленум “ленинча- сталинча қатъийлик” билан бундай шахсларга қарши курашга чақирилади. Ҳайратли томони шундаки, вилоят партия комитети ўн кун ичида Қашқадарёни иқтисодий ва маданий кўтаришга, қайта қуришга оид “тадбирларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлашни” ўзининг бюросига топширади. Уруш шароитида, айниқса ишчи кучларни, техника воситалари, мутахассислар ва озиқ-овқат, уй-жой, истеъмол моллари етишмаётган даврда нисбатан пухта ўйланган, қониқарли бундай тадбирни ишлаб чиқиш 1 Ўша жойда. 2 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 1 –жамғарма, 1-рўйхат, 8-иш, 47-варақ.

67 жуда қийин, ҳатто мумкин эмас эди. Амалда бажариш ҳақида гапирмаса ҳам бўлади. Шу сабаб ишлаб чиқилган тадбирлар юзаки, иқтисодий асосланмаган, нореал эди. Буни архив ҳужжатларида келтирилган рақамлар, меҳнаткашларнинг ариза ва шикоятлари, кейинги 2-3 йил ичида қишлоқ хўжалиги, айниқса ғалла-дон етиштириш режасининг бажарилмай қолгани кабилар ҳам тасдиқлайди. Коммунистларга хос таваккалига режалар тузиш ва ишлаш, маъмурий-буйруқбозлик билан барча муаммоларни ечиш усули юқоридаги Пленум қарорида ифодасини топган. Ўзбекистон ССР Олий Советининг Қашқадарё вилояти бўйича ташкилий комитети ўзининг 1944 йил 1 мартда қабул қилган 79-сонли “Қарши шаҳрини ободонлаштириш бўйича яқин ўртадаги кечиктириб бўлмайдиган тадбирлар тўғрисида”ги қарорида шаҳар хўжалигида ҳеч қандай ижобий ўзгариш йўқлиги, аксинча, у янада ёмонлашиб бораётгани қайд этилади 1 . Шунинг учун Ўзбекистон ССР Олий Советининг Қашқадарё вилояти бўйича ташкилий комитети Қарши шаҳар ижроия комитетига 1944 йил I-II кварталда 12 минг метрли ариқларни тозалашни, икки минг метр янги ирригация тармоғини яратишни, 2000 дона кўчатлар ўтказиш ва 2000 метр йўлни таъмирлашни, 3500 метр йўлакларни, 400 метр майдонни тўсиқ билан ўрашни биринчи галдаги вазифалар сифатида юклайди 2 . Бир йил ўтгач, яъни 1945 йилнинг ноябр ойида ташкилий комиет Қашқадарё вилоятида аҳолига маданий-маиший хизмат кўрсатишнинг аҳволини яна ўрганиб чиқади. Унинг қарорида, вилоят маҳаллий саноати, вилоят кўптармоқли саноат уюшмаси, вилоят кооператив иттифоқи, Қарши ва Шаҳрисабз шаҳар ижроия комитетлари Ўзбекистон ССР ХКС ва Ўзбекистон КП(б) МК 1945 йил 16-18 мартдаги 313-сонли ва Ўзбекистон ССР ХКСнинг 1945 йил 3 мартдаги 391-сонли қарорларида аҳаолига 1 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 133 –жамғарма, 1-рўйхат, 226-иш, 17-варақ. 2 Ўша жойда.

68 маданий-маиший хизматлар кўрсатишни яхшилашга қаратилган чора тадбирларнинг бажарилишини таъминламадиларп, деб қайд этилади 1 . Ташкилий комитет Қарши шаҳрида болалар сартарошхонаси, болалар кийими тикиладиган ателье очишни, маданий-маиший хизмат муассасаларига газлама, махсус иш кийимлари, чарм маҳсулотлари, одеколон, совун етказиб беришни, Қарши ГЭСининг қурилишига ёрдам уюштиришни, йўл ва йўлакларни капитал ҳамда кундалик таъмирлашни, кўприкларни назорат қилиб боришни, сув, электр энергияси таъминотини йўлга қўйишни қайтадан тегишли идораларга ва ташкилотларга юклайди 2 . Минг афсуски, мазкур кўрсатмаларнинг бажарилиши ҳақида ҳужжатлар, ҳисоботлар архивда учрамайди. Уларнинг баъзи бирлари турли манбаларда қайд этиб ўтилади. Масалан, республика ҳукумати томонидан Косон районида ҳаммом қуришга 24 минг рубл, Шаҳрисабзда европача ҳаммом қуриш учун 40,7 минг рубл, шаҳарлардаги сув тармоғини яхшилашга 65 минг рубл, двигател сотби олиш ва европача ҳаммомни қуриб бирказиш учун 20 минг рубл ажратилган 3 . Мазкур иншоотлар қурилиб, ишга туширилган. Медицина хизмати кўрсатишни ҳам яхшилашга эътибор қаратилади. Манбаларда кўрсатилишича, даволаш-профилактика муассасаларига 5 ГАЗ – АА автомашинаси, 1та енгил автомашина, 2 та тез ёрдам карета ажратилади. 1945 йилнинг IV–кварталида мўлжалланган юмшоқ инвертарларнинг 25 фоизи, 1946 йил I–кварталида 25 фоизи ва II кварталида 50 фоизи ажратилган. Вилоятда дорихоналарга 1945 йилнинг IV–кварталида йиллик эҳтиёжга нисбатан 5% миқдорда ва 1946 йилнинг II кварталида 100фоиз миқдорида дори-дармон, боғлаш материаллари ва дезинфекция асбоблари, эвакогоспиталларига 300 дона кароват, болалар ва туғруқхоналар, оналарга ёрдам муассасаларига 20000 рубллик газлама 1 Қашқадарё вилоят давлат архиви. 133 –жамғарма, 1-рўйхат, 242-иш, 13-варақ. 2 Ўша жойда. 3 Ўша манба, 1-рўйҳат, 215-иш, 2-варақ.

69 ажратилган. Қарши шаҳрида таркибида физиотерапия ва кўз диспансери бўлган поликлиника, Қарши район Дашт қишлоғида 10 ўринли врач участкаси, Шаҳрисабз ва Бешкент районларида сут ошхонали аёллар- болалар консультацияси очиш кўрсатилган 1 . Аммо медицина муассасаларида асбоб-ускуна, жиҳозлар, энг муҳими мутахассислар етишмасди. Вилоят бўйича 263 врач ўрнига 129 нафар, 204 фельдшер ўрнига 80 нафар, 130 акушер ўрнига 29 нафар, 382 ҳамшира ўрнига 287 нафар киши ишлаган. Ҳатто улардан 54 врачни СССР Соғлиқни сақлаш халқ комиссариати ўз ҳузурига чақирган 2 . Уруш йилларида республикамизга эвакуация қилинганларни уй-жой билан таъминлаш изчил ва қатъийлик билан амалга оширилган. Режадан кўп аҳолининг кўчирилиши вилоятларнинг ижтимоий аҳволига, маҳаллий халқнинг турмуш даражасига таъсир қилмай қолмасди. Шунга қарамай ўзбек халқи ўзининг инсонпарвар, ватанпарвар, фидойи эканини кўрсатди. Биринчидан, эвакуация қилинганларга бўш хоналарини, чойхона, ошхона, ётоқхоналарини бўшатиб берди, уларни озиқ-овқат, кийим-кечак, иш билан таъминлади. Маҳаллий ҳокимият, жамоат ташкилотлари эвакуация қилинганларни рўйҳатга олиш, турмушини, ижтимоий аҳволини, озиқ- овқат, турар жойлар билан таъминланишини мунтазам ўрганиб, назорат қилиб борди. Иккинчидан, халқимиз кўплаб етим-есир, ота-онаси фронтда жанг қилаётган болаларни ўз хонадонига олди, уларни кийинтирди, боқди, тарбиялади. Архив ҳужжатлари ва тарихий адабиётларда бундай олижаноб фазилатларга кўплаб мисоллар келтирилади. Болалар уйлари барпо этди, улар учун зарур кароват, тумбочка, стол-стуллар, ювиниш хоналари, чойшаб, кўрпа-тўшак каби кундалик эҳтиёж учун керакли нарсаларни етказиб берди. Шу билан бирга айрим жойларда хато ва камчиликлар, лоқайдлик рўй бергани, баъзан болалар қаровсиз қолиб кетгани ҳақида хабарлар ҳам учрайди. Аммо улар айрим бир ҳодисалардир, халқимизнинг 1 ЎзР МДА 837-жамғарма, 32-рўйҳат, 4676-иш, 74-варақ. 2 Ўша жойда.

70 сахий, олижаноб, инсонпарвар, болажон фазилатларини шубҳа остига қўя олмайди. Буни шундай ҳолларга қарши маъмурий ва юридик чора- тадбирлар қўлланилгани ҳам исботлайди. III боб. Иккинчи жаҳон уруши йилларида Қашқадарё вилояти иқтисодиёти Совет-герман уруши бошланғич даврининг энг мураккаб ва масъулиятли вазифаларидан бири иқтисодиётни ҳарбий изга солишдан иборат эди. Шуни айтиш керакки, мамлакат хал хўжалигини қайта қуриш оғир шароитларда кечди. Моддий, молиявий ва меҳнат ресурсларини фронт эҳтиёжларига

71 мувофиқ қайта тақсимлаш, ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқаришни кескин кучайтириш ва одатдаги маҳсулотларни ишлаб чиқаришни қисқартириш, ишлаб чиқаришни ғарбдан шарққа кўчириш, уни мамлакат ичкарисидаги районларда тезлик билан ишга тушириш зарур эди. Урушнинг бориши мамлакат ичкарисидаги ишларга тўғридан-тўғри боғлиқ эди. Шунинг учун ҳам сиёсий раҳбарият иқтисодиётни қайта қуришга устувор аҳамият берди. Қайта қуриш фуқаролар уруши йилларида синовдан ўтган ҳарбий-коммунистик усуллар билан амалга оширилди. 1941 йил 29 июнда ВКП(б) Марказий Комитетининг халқ хўжалигини ҳарбий изга ўтказиш тўғрисида қарори эълон қилинди. Шу қарорга кўра 1941 йилнинг III кварталига мўлжалланган халқ хўжалигини мобилизация қилиш режаси қабул қилинди. Кўплаб завод ва фабрикаларни Уралга ва Ўрта Осиёга эвакуация қилиш вазифаси қўйилди. Ўзбекистонга ҳаммаси бўлиб 104 та завод ва фабрика эвакуация қилинди 1 . Халқ хўжалиги олдида турган мураккаб вазифаларни ҳал қилишда бир нечта муҳим тадбирларни амалга ошириш белгиланди:  Йирик саноат корхоналарини ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтказиш ва уни ҳажмини кенгайтириш;  Янги саноат тармоқларини вужудга келтириш;  Эвакуация қилинган корхоналарни тезлик билан жойлаштириш ва ишга тушуриш;  Саноатни хом ашё ва ишчи кучи билан таъминлаш;  Темир йўл ва автотранспорт ишини яхшилаш;  Энегетика, кимё, ёқилғи ва металлургия саноатини кенгайтириш;  Қишлоқ хўжалигини эҳтиёт қисмлар билан таъминлаш;  Қурилишда, саноатда меҳнат унумдорлигини кўтариш. 1 Ўзбекистоннинг янги тарихи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. –Т.: Шарқ. 2000, 440 б.

72 Лекин саноат корхоналарини ҳарбий изга туширишда баъзи муаммоларга дуч келинди. Ускуна ва хом ашё етишмаслиги, малакали ишчиларни йўқлиги шулар жумласидандир. Уруш Қашқадарё вилояти иқтисодиётини фронт эҳтиёжларидан келиб чиқиб тубдан қайта қуришни тақазо этди. Саноатлаштириш натижасида Қашқадарё вилоятида бир нечта озиқ-овқат, пахтани қайта ишлаш корхоналари барпо этилган эди. Шу билан бирга қишлоқ хўжалиги техникаларини таъмирлаш марказлари мавжуд эди. Республика ҳукуматини 1941 йил 16 июлда тасдиқланган иккинчи ярим йилликка мўлжалланган режасига кўра Қашқадарё саноат корхоналарини барчаси ҳарбий маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтказилиши кўзда тутилди. Режада фронт эҳтиёжларини қондириш асосий вазифа қилиб қўйилди 1 . Қашқадарё вилояти меҳнаткашлари қийинчиликларга қарамасдан қисқа муддатда барча имкониятларни ишга солиб мавжуд озиқ-овқат ва енгил саноат корхоналарида фронт эҳтижлари учун маҳсулот ишлаб чиқаришни бошлаб юбордилар. Масалан, Қарши шаҳри Текстил комбинатида солдатлар учун ички кийим ва ҳарбий форма тикиш йўлга қўйилди 2 . 1941 йил 26 июндан бошлаб мамлакатда ишчилар ва хизматчилар учун ишлан ташқари мажбурий ишлаб бериш жорий этилди. Катта ёшдагилар учун иш куни олти кунлик иш ҳафтасида 11 соатгача узайтирилди. Ҳақиқатда эса у 12-14 соатга етар эди. Таътилга чиқиш бекор қилинди. Бу ҳол ишчи- хизматчиларнинг сонини кўпайтирмасдан туриб ишлаб чиқариш қувватлари ҳажмини тахминан 1/3га ошириш имконини берди. Амалга оширилган тадбирлар меҳнат унумдорлигига ижобий таъсир кўрсатди. Масалан, Косон ёғ-мой заводида малакали мутахассисларни фронтга сафарбар қилинганлигига қарамасдан II сменада ишни йўлга меҳнатунумдорлигини 1,5 баробар оширишга мувофиқ бўлинди 3 . 1 Вклад трудя щихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. –Т.: Фан, 1975. С . 35 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 54- иш, 108- варақ. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 15-жамғарма, 1-рўйҳат, 13- иш, 19- варақ.

73 Қашқадарё вилоятига ғарбий районлардан йирик саноат корхоналари кўчириб келтирилмади. Чунки вилоятни имкониятлари бунга йўл қўймади. Чунки вилоят асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотлариини ишлаб чиқаришга ихтисослаштирилган эди. Вилоятни қарийб 80 фоиз аҳолиси қишлоқ хўжалиги билан машғул эди. Вилоят қишлоқ хўжалигида чорвачилик ва пахта етиштириш устувор йўналиш ҳисобланиб, шунинг учун саноат қишлоқ хўжалигини маҳсулотларини қайта ишлашга йўналтирилди. Албатта меҳнат ресурсларини яхши ривожланмаганлиги марказни бир ёқлама иқтисодий сиёсат олиб боришига қўл келди. Лекин шунга қарамай уруш йилларида Қашқадарё вилоятидаги барча имкониятлар фронт эҳтиёжларини қондиришга хизмат қилди. Вилоятда оғир уруш даврида ривожланаётган саноатни ишчи кучи билан таъминлаш вазифаси айниқса кескин бўлиб турди. Кўп минглаб тажрибали ишчиларнинг фронтга кетиши натижасида вужудга келган жуда катта етишмовчилик саноат корхоналарига янги келган ва тажрибага, меҳнат малакасига эга бўлмаганларни ғоят қисқа муддат ичида турли ишлаб чиқариш касбларига ўргатиш ва ўқитиш йўли билан тўлдириб борилди. Шунингдек, ЎзССР Олий Совети Президиумининг 1942 йил февралдаги Фармони билан уруш даврида ишламаётган меҳнатга лаёқатли аҳоли – хотин-қизлар, ўсмирларни сафарбар қилиш ҳисобига ҳам ишчилар сафи кенгайиб борди. Ғузор, Қамаши, Чироқчи туманларида ташкил қилинган кўплаб цехларда фронт учун эгар-жабдуқ ишлаб чиқаришга аёллар ва ўсмирлар жалб қилинди 1 . 1942 йилга келиб Қашқадарё вилояти меҳнаткашлари оғир аҳволга қарамасдан саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни 20% ўстиришга муваффақ бўлдилар. Косон ёғ-экстракт заводи ишчиси Бердиқулов Жумабой ҳар сменада нормани 1,5 баробар ошириб бажаришга эришди 2 . 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 114-жамғарма, 1-рўйҳат, 31- иш, 8- варақ. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 34-жамғарма, 1-рўйҳат, 15- иш, 27- варақ.

74 Уруш йилларида вилоятда ишлаб чиқариладиган саноат маҳсулотларининг турлари кўпайди. Туман марказларида ташкил қилинган кўплаб цехларда элликдан ортиқ маҳсулот турлари ишлаб чиқарилди. Улар асосан маҳаллий хом ашёдан тайёрланган тугмача, эгар-жабдуғ, тақа ва бошқа чарм маҳсулотларидан иборат эди 1 . Вилоят меҳнаткашлари фронтни иссиқ кийим-кечак билан таъминлашга катта ҳисса қўшдилар. Қишни совуқ келиши армияни жангаворлигига салбий таъсир кўрсатди. Москва остонасида немис фашист қўшинларини мағлубиятга учрагани сабабларидан бири армияни қишга тайёр эмаслиги эди. Совет армияси солдатларифронт орти меҳнаткашларини матонатли меҳнати туфайли тўлиқ иссиқ кийим билан таъминландилар. Бунда Қашқадарё вилояти аҳолисини ҳиссаси борлигини алоҳида таъкидлаш керак. Жумладан Косон тумани чорвадорликга ихтисослашган колхоз ва совхозларида иссиқ кийим тикиш йўлга қўйилди. Масалан Косон туманини “Большевик” совхозида 1941 йилда фронт учун 1000 тадан ортиқ иссиқ кийим бош тайёрланди. Қоракўлчиликка ихтисослашган колхоз ва совхозларда 5000 дан ортиқ бош кийим тикилиб фронтга жўнатилди 2 . Умуман мана шундай кийим кечак тикадиган цехлар сони 1941 йилда вилоят бўйича 38 та бўлган бўлса 1943 йилга келиб уларни сони 63 тага етди. 3 Урушгача бўлган беш йилликларда Шаҳрисабз “Хужум” бадиий буюмлар фабрикаси Қаршида “Учқун” гиламчилик фабрикаси ишга туширилган эди. Фронт эҳтиёжларидан келиб чиқиб ушбу фабрикалар ҳарбий изга ўтказилди. Фабрикалар асосан ҳарбий маҳсулотлардан шинель ва гимнастерка тикишга ихтисослаштирилди. “Хужум” фабрикаси тикувчилари Тошматова Феруза, Эрматова Дилбар, Қодирова Жумагуллар ҳар смнада 10-12 соат меҳнат қилиб нормани икки барабардан ортириб бажаришга мувофиқ бўлдалар. Фабрика инженери Голиков Александр 1 Узбекская ССР в годы Великой отечественной войны (1941-1945 гг.) т. I . -Т., 1981. С.79. 2 Насриддинов Қ, Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. -Қарши. Насаф, 1995. 31 бет. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 34-жамғарма, 1-рўйҳат, 17- иш, 30- варақ.

75 киритган рационализаторлик таклифи тикув дастгоҳларини унумдорлигини оширди 1 . Уруш йилларида барпо этилган корхоналарни ичида Қарши ун комбинати аҳолини нон билан таъминлашда катта рол уйнади. Комбинат уруш бошлангандан кейин Ўзбекистон республикаси ҳукумати қарори асосида қисқа муддатда қуриб битирилиб 1942 йил баҳорида ишга туширилди. Натижада вилоят аҳолисини нон маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини талаб даражасида қондирилди 2 . Умуман Қашқадарё саноат корхоналари 1941 йилда 7,8 минг тонна пахта толаси, 34 млн дона ғишт, 3,1 млн квт/с электро-энергия, 303 тонна гўшт,87 тонна мол ёғи, 403 тоннаўсимлик мойи, 50 минг банка консерва ишлаб чиқарди. 1943 йилга келиб Шаҳрисабз консерва заводи ишга туширилгандан кейин қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш янада кенгайди 3 . Биргина Шаҳрисабз консерва заводи фронт учун 1943-1945 йилларда 230 минг банка консерва етказиб берди 4 . Вилоятдаги саноат корхоналарини бир маромда ишлаб туришида қишлоқ аҳолиси фаол иштирок этди. Барча корхоналарда ишчи кадрлар тайёрлашга катта эътибор берилди. Кадрлар бевосита ишлаб чиқаришда, завод ва фабрикаларда қисқа муддатда тайёрланди. Қашқадарё саноат корхоналарида маҳаллий миллат вакиллари билан кўчириб келинганлар ҳам елкама-елка меҳнат қилдилар. Уруш йилларида вилоятга 40 мингга яқин аҳоли эвакуация қилинган қилинган бўлиб меҳнатга лаёқатлиларни барчаси ғалабага муносиб ҳисса қўшдилар 5 . Қашқадарё вилояти қишлоқ хўжалиги урушнинг биринчи кунларидаоқ фронт учун зарур бўлган маҳсулотларни тайёрлашга йўналтирилди. Минглаб колхозчилар Ватан ҳимоясига отландилар. Ўзбекистон колхозчиларини 30 фоизи урушни дастлабки кунларидаёқ фронтга 1 Вклад трудя щихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. –Т.: Фан, 1975. С.64. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 34-жамғарма, 1-рўйҳат, 29- иш, 53- варақ. 3 Насриддинов Қ, Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. -Қарши. Насаф, 1995. 31 бет. 4 Ўша жойда 5 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 50- иш, 74- варақ.

76 сафарбар қилиндилар. 1941 йил кузида меҳнатга лаёқатли аҳолини фронтга мобилизация қилиниши натижасида ҳар бир колхозчига тўғри келадиган экин майдонлари 1940 йилда 1,5(гектар) тўғри келган бўлса 1941 йилда 2 гектарга тўғри келди 1 . Ундан ташқари фронтга 8 мингта трактор, 2 мингта юк машинаси ва 60 мингга яқин от-улов жўнатилди. Урш тўхтовсиз қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ҳажмини кўпайтиришни тақазо этди. Ана шу вазифани бажаришда барча Ўзбекистон колхозчилари қаторида Қашқадарё вилояти меҳнаткашлари ўзларини аямасдан жавлон урдилар. Колхоз далаларига ёшу-қари чиқиб кунлик нормани ошиғи билан бажаришга киришдилар. Маълумки урушнинг дастлабки кунларида СССРнинг йирик ғалла марказлари, яъни Украина, Кубань, Дон, Шимолий Кавказ немислар томонидан босиб олинди. Натижада Ўзбекистон олдига ўта муҳим ва мураккаб вазифа қўйилди. У ҳам бўлса нафақат ўзини, шу билан бирга фронтни нон билан ва керакли озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш масаласи эди. Шу мақсадда Совет ҳукумати 1941 йил 16 августда “Урал, Сибирь, Ўрта Осиё ва Қозоғистонда ғалла майдонларини кенгайтириш тўғрисида” қарор қабул қилди 2 . Белгиланган тадбирлар урушгача истеъмолчи бўлган ҳудудларни ишлаб чиқарувчиларга айлантириши керак эди. Урушгча Ўзбекистонда ҳар йили 400-500 минг тонна ғалла тиайёрланган бўлса, энди бу кўрсаткич 2-3 баробар кўпайиши кўзда тутилди 3 . 1942 йилга келиб Қашқадарё вилояти колхозчилари олдига қўйилган вазифалардан келиб чиқиб ғалла майдонлари 2 баробарга кўпайтирилди. Бу тадбирни амалга оширишда лалмикор ерларга137 минг гектарга ғалла экилди. Асосан Чироқчи, Косон, Ғузор районларидаги колхозлар ғалла етиштиришга ихтисослаштирилиб барча имкониятлар ишга солинди. 1 Джураев Т.Д. Компартия Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан. 1964. - с . 47 2 Вклад трудящихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. – Т.: Фан, 1975. – С. 75 . 3 Аминова Р.Х. Колхозное крестьянство Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан.1979. – С.33.

77 Суғориладиган ерларга эса каноп, лавлаги, тамаки ва бошқа экинлар экилди. Белгиланган марраларни эгаллашда вилоят меҳнаткашлари қийинчиликларга қарамасдан мардонавор меҳнат қилдилар. Шу даврда қишлоқ хўжалиги техникасини етишмаслигига қарамасдан ички ресурсларни ишга солиб от-улов ёрдамида Шаҳрисабз, Деҳқонобод районларида 57 минг гектар ер ҳайдалиб пахта экилди. 1 Фронтни озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлашда Косон тумани “Киров” номли колхоз меҳнаткашлари ўзларини муносиб ҳиссаларини қўшдилар. Киров колхози чорвачиликка ихтисослашган бўлишига қарамасдан ҳар 100 та совлиқ қўйдан 120 қўзи олишга ҳамда ғалладан 20 центнердан ҳосил олишга мувофақ бўлдилар. Айниқса бригадир чўпонлардан Бердиёров Э., Рўзиқулов Б. юқори кўрсатгичларга эришдилар. 2 1942 йил фронтдаги аҳвол меҳнаткашларни янада тиришқоқлик билан меҳнат қилишга ундади. Қашқадарё вилоятининг суғориладиган ерларида 1942 йилдан бошлаб хукумат қарорига биноан лавлаги етиштириш бошланди. Ана шу қарорни бажаришда Деҳқонобод колхозчилари юқори натижаларга эришдилар. Айниқса “Ўзбекистон ССРнинг беш йиллиги” номидаги колхоз меҳнаткашлари гектаридан 350 центнердан ҳосил олиб республикада ҳосилдорлик бўйича иккинчи ўринни эгалладилар. 3 Қашқадарё вилоятида бошқа қишлоқ хўжалик махсулотларини етиштиришга ҳам катта эътибор берилади. Вилоят 1942 йилда пилла топшириш режасини 103,5%, жунни 100%, қоракўл тери топширишни 114% га бажарди. 4 Қашқадарё вилоятида урушгача чорвачиликга ихтисослашган кўплаб колхозлар мавжуд эдию уруш йилларида эса ана шу колхозларда қўйчиликни ривожлантиришга катта эътибор берилди. Чунки шу соҳа фронтни иссиқ кийим бош ва гўшт билан таъмилашда муҳим 1 Ўша аср с . 58 . 2 Мухамедов.Н. Косон тарихи саҳифалари. Қарши. Насаф, 1997, 43 бет. 3 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 28- иш,16- варақ. 4 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. -Қарши. Насаф, 1995. 53 бет.

78 аҳамиятга эга эди. Йирик чорвачилик колхозлари асосан дашт зонасида жойлашган бўлиб нафақат фронтни шу билан бирга вилоят аҳолисини озиқ- овқат билан таъминлаб турди. Кўплаб колхозларда сут маҳсулотларини қайта ишлайдиган цехлар ташкил қилинди. Косон туманида 5 та шундай цех 1943 йилда 15 тонна бринза тайёрлаб фронтга жўнатди. 1 Урушни кейинги йилларида вилоятнинг бошқа районларида ўнлаб қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлайдиган цехлар ташкил қилинди. Шаҳрисабз туманида 1943 йилда барпо этилган консерва заводи Китоб, Деҳқонобод ва Шаҳрисабз туманларини боғдорчилик ва сабзавотчиликка ихтисослашган колхозларини маҳсулотларини қайта ишлашда муҳим аҳамият касб этди. Юқорида санаб ўтилган ьуманларда уруш йилларида кўплаб боғлар яратилди. Шу билан бирга сабзавот етиштиришга катта аҳамият берилиб уларга ажратилган экин майдонлари кенгайтирилди. Деҳқонободликларни ташаббусига биноан шахсий томорқада сабзавот етиштириш кенг ёйилди. Биргина деҳқонободликлар томонидан 1943-1945 йилларда шахсий томорқаларда 200 тонна картошка 100 тонна пиёз етиштирилиб фронтга жўнатилди 2 . Урушда туб бурилишни бошланиши 1943 йилда фронтдаги аҳволни яхшиланиши, душманни устидан ғалабага бўлган ишончни янада мустаҳкамлади. Қашқадарё вилояти меҳнаткашлари мавжуд қийинчиликларга қарамасдан ўз олдиларига қўйилган вазифаларни шараф билан бажаришда ички имкоинятлардан кенг фойдаландилар. Ўша даврда қишлоқ хўжалигини малакали кадрлар билан таъминлаш масаласи долзарб эди. Шуни инобатга олиб бевосита колхозларда керакли кадрлар тайёрлаш йўлга қўйилди. Масалан, Қарши туманини “Восток” колхозида ташкил қилинган икки ойлик курслардп 150 та колхозчи ўқиди. Косон туманининг 1 Мухамедов.Н. Косон тарихи саҳифалари. Қарши. Насаф, 1997, 57 бет. 2 Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. - Қарши. Насаф, 1995. 68-бет.

79 “Чорванасилчилик” марказида 100 та ветсанитарлар тайёрланди 1 . Қишлоқ хўжалигини ишчи кучи билан таъминлашга шаҳарликлар ҳам кенг жалб қилинди. СССР ХКС ва ВКП(б) МКнинг 1943 йилда қабул қилинган қарорига кўра малакали ишчиларни техникани ремонт қилишга ҳамда ҳосилни йиғиб олишга жўнатиш кўзда тутилди 2 . Кўрсатилган ёрдам қишлоқ хўжалигидаги кадрлар танқислигини ҳал қилмаган бўлсада аҳволни ўнглашга маълум ёрдам берди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб қиаришни кенгатириб бориши ирригация ва мелиорация иншоотларини қуришни тақазо этди. Шу мақсадда Қашқадарё вилоятининг Бешкент туманида 20 км янги канал қазилиб муддатидан илгари ишга туширилди 3 . Албатта уруш даврида коммунистик партия томонидан олиб борилган ташвиқот ва тарғибот ишлари янада кучайтирилганлигини алоҳида таъкидлаш керак. Лекин шуни айтиш керакки халқ биринчи навбатда партия учун эмас ватанни озодлиги йўлида фидокорона меҳнат қилди. Ватанга бўлган мухаббат партияга бўлган ишончдан юқори турганлигини биз кўплаб уруш қатнашчиларининг эсдаликларидан яхши биламиз. Қашқадарё меҳнаткашлари 1943 йил баҳорини қийин келишига қарамасдан 200 минг гектарга пахта, 150 минг гектарга яқин майдонга лавлаги экишни ўз вақтида тугатишга эришдилар. Туманлар ўртасида ўтказилган мусобақалар экиш компаниясини муваффақиятли тугалланишида муҳим роль ўйнади. Шуни айтиш керакки, уруш йилларида қишлоқ хўжалигини техника ва эҳтиёт қисмлари билан таъминлаш тўҳтаб қолди. Лекин шунга қарамасдан уруш йилларида Қашқадарё вилоятида озиқ-овқат маҳсулотларини етиштириш йилдан йилга ўсиб борди. 1943 йилда Ўзбекистонда лавлаги ажратилган экин майдонлари 1942 йилга нисбатан 86% кенгайтирилди. Республикада лавлагидан олинадиган 1 Узбекская ССР в годы Великой отечественной войны (1941-1945 гг.) т. II . Коренной перелом (ноябрь 1942- 1943 гг.). – Т.: Узбекистан. 1983. С.123-124. 2 Ўша жойда. 3 Ўша жойда. 128-б.

80 юқори ҳосил учун бошланиб кетган мусобақада Қашқадарё колхозчилари фаол иштирок этиб юқори кўрсаткичларга эришишга мувофиқ бўлдилар. Вилоятнинг Деҳқонобод, Китоб ва Шаҳрисабз тумани меҳнаткашлари лавлагидан гектаридан 300-350 ц. ҳосил олдилар. 1 Республика ҳукумати 1943-1945 йилларда чорвачиликни ривожлантиришга алоҳида эътибор қаратди. Қашқадарё колхозларини аксарияти чорвачиликка ихтисослаштирилгани туфайли бу масала вилоят раҳбар органлари томонидан доим назорат қилинди. Косон, Касби, Чироқчи, Ғузор туманларида йирик колхозлар барпо этилиб, уларда қўйлар сони 70- 100 мингтагача кўпайтирилди. Шу ўринда илғор чўпонларни алоҳида кўрсатиш керак булар Эрматов Т., Бердиқулов Т., Нишонов Х., Асадов Ж. ва бошқалар 2 . Вилоят давлатга гўшт, жун топшириш режасини 1944 йилда 1943 йилга нисбатан 115% қилиб бажарди. Фронтни ғарбга қараб силжиб бориши натижасида 1944 йилга келиб СССР нинг ғарбий ҳудудлари немис-фашист босқинчиларидан озод қилина бошланди. Шу муносабат билан марказнинг буйруғига биноан Ўрта Осиё республикалари қаторида Ўзбекистон ҳам республикаларга моддий, техникавий ёрдам кўрсатди. Бу жараёнда Қашқадарё вилояти ҳам иштирок этди. Вилоят колхоз ва совхозлари озод қилинган ўлкаларга кўплаб чорва моллари ҳамда от-улов билан ёрдам бердилар. Биргина Косон тумани юздан ортиқ қора мол ва 50 та отни жўнатдилар 3 . Урушнинг охирги йилларида Қашқадарё вилояти қишлоқ хўжалигида пахтачиликни ривожлантиришга эътибор қаратилди. Чунки урушнинг дастлабки йилларида пахта майдонлари қисқартирилиб асосий эътибор ғалла етиштиришни кўпайтиришга қаратилган эди. 1 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 1-жамғарма, 1-рўйҳат, 31- иш, 20- варақ. 2 Қашқадарё вилояти давлат архиви. 32-жамғарма, 3-рўйҳат, 7- иш, 13- варақ. 3 Муҳамедов Н. Косон тарихи саҳифалари. -Қарши. Насаф, 1997, 63 б

81 Шу билан бирга уруш йилларида пахтани ҳосилдорлиги тушиб кетди. Бунга бир неча омиллар сабаб бўлди. Биринчидан, малакали мутахассисларни етишмаслиги бўлса, иккинчидан, пахтачиликда механизация ва техниканинг етишмаслиги эди. Уруш йилларида агротехникага етарлича эътибор қаратилганлиги ҳам салбий таъсир кўрсатди. Бундай аҳволдан чиқиш учун республика ҳукумати бир неча чора тадбирлар белгилади. Асосий эътибор соҳани малакали кадрлар билан таъминлашга ва МТС ларни моддий техника базасини мустаҳкамлашга қаратилди. Шу мақсадда 1944 йил қишда Қарши шаҳрида Тошкент қишлоқ хўжалиги институти ёрдамида агрономларни 3 ойлик малака ошириш курслари ташкил қилинди. Қисқа муддат ичида 200 дан ортиқ агрономлар ўз малакаларини оширдилар 1 . Уруш йилларида МТС лар деярли янги техника билан таъминланмади. Мавжуд тракторлар эҳтиёт қисмларисиз узоқ муддат эксплуатация қилиниши натижасида ишдан чиққан эди. Шуни хисобга олиб 1945 йилдан пахтачилик билан боғлиқ МТС ларга янги техника ва эҳтиёт қисмлар ажратилди. Аҳволни анча яхшиланганлигига қарамасдан вилоят пахта топшириш режасини 70% га бажарди 2 . Совет ҳукуматининг 1945 йил 14 июлда қабул қилинган “Ўзбекистонда пахтачиликни тиклаш ва янада ривожлантириш тадбирланиш тўғрисида” ги қарорини қабул қилиниши соҳадаги аҳволни яхшиланишига, унга ажратиладиган ресурсларни кўпайишига сабабчи бўлди. Қарорга кўра Ўзбекистон олдига пахтачиликни урушдан олдинги даражасига кўтариш вазифаси қўйилди 3 . Бу албатта республика иқтисодиётини бир томонлама ривожланишига, пахта яккаҳокимчилигини янада кучайишига олиб келди. 1 Аминова Р.Х. Колхозное крестьянство Узбекистана в год ы Великой Отечественной войны. –Т.: Узбекистан. 1979. С. 79. 2 Аминова Р.Х. Колхозное крестьянство Узбекистана в год ы Великой Отечественной войны. –Т.: Узбекистан. 1979. С. 103 3 Ўша асар с . 104

82 Барча қийинчиликларга қарамасдан Қашқадарё вилояти 1945 йил пахта режасини бажаришга мувоффақ бўлди. Вилоятда ўртача ҳар гектардан 13,6 центнердан ҳосил олинди. Шундай қилиб, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистоннинг шу жумладан Қашқадарё вилоятининг ижтимоий-иқтисодий ҳаётида катта ўзгаришлар бўлди. Фашистлар Германиясини СССРга бостириб кириш натижасида, барча республикалар қаторида Ўзбекистон ижтимоий-иқтисодий ҳаёти фронт эҳтиёжларига бўйсундирилди. Ўзбекистон фронтни керакли қурол-аслаҳа, ўқ-дорилари ва озиқ-овқат ҳамда кийим- кечак билан таъминлайдиган асосий марказлардан бирига айлантирилди. Уруш йилларини қийинчиликларига қарамасдан қисқа муддатда иқтисодиётни ҳарбий изга ўтказилиши натижасида Ўзбекистон йирик индустриал марказга айланди. Урушнинг биринчи кунлариданоқ ўзбек халқи ўғлонлари ватан ҳимоясига отланди. Қарийб 600 минг ўзбекистонликлар фронтга сафарбар қилинди. Уруш вилоят ижтимоий ҳаётини фронт эҳтиёжларидан келиб чиқиб қайта қуришни тақазо этди. Шу жумладан асосан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришга ихтисослашаган бир нечта озиқ-овқат ва енгил саноат корхоналардан иборат бўлган вилоят иқтисодиёти барча резервларни ишга солган ҳолда ғалабага муносиб ҳисса қўшди. Уруш йилларида вилоят қишлоқ хўжалигида таркибий ўзгаришлар амалга оширилиши натижасида, ғалла майдонлари кенгайтирилди. Вилоят учун янги бўлган техник экинлар янги лавлаги, каноп, тамаки экила бошланди. Қашқадарё чорвадорлари ҳам бу жараёнда фаол қатнашди. Чорва молларининг сони йилдан йилга купайтирилди. Бу ўз навбатида турли туман озиқ-овқат маҳсулотларини ишлаб чиқаришни имконини берди. Сафарбарлик натижасида меҳнат ресурсларини фронтга жалб қилиниши вилоят қишлоқ хўжалигида ишчи кучи етишмаслиги муаммосини келтириб чиқарганлигига қарамасдан, қариялар, аёллар ва ўсмирларни

83 матонатли меҳнати эвазига фронтни қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари билан тўҳтовсиз таъминлашга эришилди. Вилоят колхоз ва совхозларда қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қайта ишлаш цехлари ташкил қилиниб кўплаб озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш йўлга қўйилди. Республика қишлоқ хўжалиги режалари ошириб бажарилди. Саноат корхоналари фронт эҳтиёжларини қондиришга йўналтириб асосан ҳарбий кийим-бош ва бошқа саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарди. Вилоятда кўплаб маҳаллий ишлаб чиқариш корхоналари ташкил қилинди. Саноат ишлаб чиқаришини ривожлантиришда малакали ишчи кадрлар тақчиллиги масалаларини ҳал қилишга тўғри келди. Уруш йилларида вилоятда ишлаб чиқариладиган саноат товарларини ҳажми ва тури кўпайди. Шундай қилиб, вилоят меҳнаткашлари Иккинчи жаҳон уруши йилларида ўз матонатли меҳнатлари билан фашистлар устидан қозонилган ғалабага муносиб ҳисса қўшдилар. Х У Л О С А Иккинчи жаҳон уруши барча СССР халқлари каби Ўзбекистон аҳолиси, меҳнаткашлари бошига катта мусибат, йўқотишлар, ижтимоий аҳволнинг оғирлашиши каби қийинчиликлар олиб келди. Аммо халқимиз сабр, матонат кўрсатиб, фашизмни даф этишга ўзининг улкан ҳиссасини қўшди. “Фашизм балосини даф этиш, -дейди И.А.Каримов, - жаҳон аҳли орзиқиб кутган ғалабани таъминлашда собиқ иттифоқ ва жаҳондаги кўплаб халқлар қатори Ўзбекистон халқи ҳам жуда катта ҳисса қўшган. Агар ўтган асрнинг 40- йиллари бошида мамлакатимизда тахминан 6 ярим миллион аҳоли яшаган бўлса, шундан 1,5 миллион нафар ватандошларимиз Иккинчи жаҳон уруши фронтларда иштирок этган. Уруш майдонларида ўз Ватанининг эркинлиги ва озодлиги учун, бугун биз кечираётган осуда ҳаёт учун, мусаффо осмонимиз учун жон берган, қурбон бўлган 450 мингдан зиёд юртдошларимиз шулар жумласидандир.

84 Албатта, ёвузлик ва вайронкорлик ифодаси бўлган урушни эслашнинг ўзи оғир. Лекин Иккинчи жаҳон уруши инсоният тарихида, жумладан бизнинг тарихимизда шундай оғир жароҳатлар қолдирганки, уларни эсламаслик мумкин эмас” 1 . Ҳақиқаьжан ҳам мазкур урушни, у келтирган мусибатлар ва қийинчиликларни эслаш зарур, у ҳам қарз, ҳам фарздир. “Лекин бу санани нишонлашдан мақсад аввало ғалабанинг моҳияти ва аҳамиятини, тинчликнинг қандай буюк неъмат эканини яна бир бор чуқур англаш, одамзотни турли хавф-хатардан огоҳ этишдан иборат бўлмоғи, умуман, кишилик тарихида урушнинг бошқа қайтарилмаслиги, бундай даҳшатларни одамзотнинг ҳаётидан бутунлай ўчириб ташлашга даъват этишдан иборат бўлмоғи лозим...” 2 Ўзбекистоннинг жанубий вилояти бўлган Қашқадарё ҳам ғалабага ўзининг ҳиссасини кўшган, уруш келтирган кулфатларни, қийинчиликларни ўз бошидан кечирган. Ўтказган тадқиқотимиз бизни қуйидаги хулосага олиб келади: Биринчидан, уруш арафасида ҳалқимиз маъмурий-буйруқбозлик бошқаруви, сталинизм тазйиқи остида ҳаёт кечирган, мамлакатда ижтимоий аҳвол индустрлаштириш (саноатлантириш) ва коллективлаштириш (жамоа хўжаликлари тузиш) таъсирига мувофиқ эди. Унда, бир томондан, янги корхоналар, ишлаб чиқариш соҳалари, йирик хўжаликлар юзага келган бўлса, иккинчи томондан, якка хўжаликнинг ижобий томонлари, асрлар давомида шаклланган анъанавий усуллари “эскилик”, “қолоқлик белгиси” сифатида рад этилди. Оқилона хўжалик юритиш усулларини ёқлаб чиққанлар, кўплаб тажрибали мутахассислар, ҳатто ўзига тўқ деҳқонлар ва хунармандлар қулоқ қилинди, “халқ душмани”, “аксилинқилобчи”, “зараркунанда”, “бузғунчи” сифатида қатағон қилинди. Сталинизм шундай маъмурий-буйруқбозлик 1 Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. Т.13, -Т.:Ўзбекистон, 2005,-287-288 б. 2 Ўша асар. -289-290 б.

85 тизимини яратдики, унда бирорта ташаббусни марказнинг рухсатисиз, қарорисиз амалга ошириш мумкин эмас эди. Қашқадарёга ҳам индустрлаштириш ва коллективлаштириш, сталинизмнинг маънавий-буйруқбозлик бошқаруви кучли зиддиятли таъсир кўрсатди. Вилоятнинг совет даврида, ёзилган адабиётларда таъкидланганидек “ўзбек халқининг ижтимоий-маданий тараққиётини таъминлади” дейиш бир ёқлама хулоса бўлади. Бу борада анча мунча ўзгаришлар содир бўлиб, мактаблар, маданият муассасалари сони кўпайган, аҳолининг саводхонлик даражаси ўсган бўлда-да, халқ онгига ижтимоий қўрқув чуқур ўрнашди. Халқ ўзининг кўплаб илғор фарзандлари, зиёлилари, мутахассисларидан ажралди. Ижтимоий зўравонлик ва мафкуравий муросасизлик, жанговор атеизм ижтимоий-маданий ҳаётни ўта бир томонлама биқиқ бўлишини белгилади. Иккинчидан, урушнинг илк куниданоқ Қашқадарё вилоятининг меҳнаткашлари, бутун мамлакат ва халқлар сингари, “ҳамма нарса фронт учун, ҳамма нарса ғалаба учун” шиорига қўшилиб барча топганлари ва жамғарганларини, олган ҳосилини, кийим-кечаклари ва озиқ овқатларининг асосий қисмини жангчиларга, фронтга жўнатди. Қашқадарё вилоятидан 80 мингга яқин юртдошларимиз жангларда қатнашди, уларнинг ярмидан кўпи ўз юртига қайтиб келмади. Вилоятдаги ижтимоий аҳвол мураккаб эди. Унда, бир томондан, уруш таъсири, асоратлари бўртиб турса, иккинчи томондан, қандай бўлмасин фронтга ёрдам бериш, ғалабани тезлаштириш учун мардона меҳнат қилиш кайфияти кўзга ташланади. Ҳарбий ҳолатга итоат этмаслик мумкин эмас эди. Сиёсий ҳокимият, унинг жойлардаги идоралари, ҳарбий комиссариатлар 18 ёшдан 50 ёшгача бўлган барча эркакларни, йигитларни фронтга сафарбар этди. Гоҳо бу вазифа қаттиққўлик, бешафқат, зўравонлик билан амалга оширилди. Буни бугун биз қоралашимиз мумкин, аммо уруш талаблари, ҳарбий ҳолат, бутун мамлакат бўйича амалга оширишган ҳарбий

86 сафарбарликни ҳар доим ҳам юмшоқ гап, панд-насиҳат, илтижо билан бажариш қийин эди. Айниқса ҳарбий рўйхатга турмаслик, ҳатто қочоқлик (дезертирлик) учраётган уруш шароитида қаттиққўллик барча мамлакатларда кенг тарқалган ҳодисадир. Учинчидан, уруш Қашқадарё вилояти аҳолисининг турмуш даржасига салбий таъсир кўрсатди. 1943-1944 йилларда ғалла режаси бажарилмади, мева-сабзавот аҳолига озиқ-овқат, кийим-кечак етказиб бериш қийинлашди. Ғалла режасини бажаришда “муҳим сиёсий-хўжалик иши” сифатида қаралган бўлса-да, объектив ва субъектив сабабларга кўра тўла амалга ошмай қолган. Шунга қарамай Қашқадарё меҳнаткашлари ватанпарварлик кўрсатиб, фронтга зарур ғалла, донни жўнатди. Бу ўзини очликка маҳкум этиш, аслида эса фидойилик, жасорат эди, албатта. Совет ҳукумати, партия ташкилотлари аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайиб кетмаслигига ҳаракат қилган, кўплаб қарорлар, кўрсатмалар ва режалар ҳам қабул қилган, аммо бу вазифани қониқарли даражада уддалай олмаган. Қашқадарё вилояти ижроия комитети, партия ташкилотининг аҳоли турмуш даражасига оид қабул қилган қарорлари ҳар доим ҳам қутилган натижалар беравермаган. Ишчи кучлари ва мутахассисларнинг, маблағларнинг етишмаслиги уруш йилларида ҳал этиш қийин бўлган муаммолардан эди. Шунинг чун вилоятдаги ижтимоий аҳволга, аҳолининг турмуш даражасига уруш йиллари ҳарбий ҳолат, фронтга сафарбарлик кетаётган давр қийинчиликларини назардан қочирмасдан қараш ўринлидир. Тўртинчидан, уруш ҳолатига қарамай мамлакат ичкарисидаги аҳолини, ҳарбий хизматчилар ва уларнинг оилаларини, уруш ногиронлари ва меҳнат фахрийларини ижтимоий ҳимоялаш, ижтимоий таъминот, уларга маълум бир имтиёз бериш давлатнинг вазифаларидан бири эди. Совет тоталитар тузуми қанчалик ғайриинсоний, ғайриҳуқуқий хатти-ҳаракатларни амалга оширган бўлмасин, у аҳоли эҳтиёжларини тўлиқ эсдан чиқариши мумкин эмас эди.

87 Халқнинг кўллаб-қувватлаши, ёрдами унга уруш даврида ниҳоятда зарур эди. Ҳудди шунинг учун ҳам у ижтимоий ҳимоя, ижтимоий таъминот ва маълум бир аҳоли қатламига имтиёзлар беришга мажбур бўлган. Қашқадарё вилоятидаги архив ҳужжатларини. Тарихий адабиётларни ўрганиш кўрсатадики, бир томондан, совет ҳокимияти аҳолининг ҳаёти ва турмушини енгиллаштиришга оид турли қарорлар қабул қилган, моддий пул ёрдами кўрсатишни ва пенсия тўлашни йўлга қўйган бўлса, иккинчи томондан эса, миллий-ҳудудий муаммоларни, талабларни мутлақо ҳисобга олмаган. Масалан, Қашқадарё вилоятида уруш бўлмаган, аммо уларнинг аҳолиси бутун топганларини, етиштирганларини ўзига қолдирмай, фронтга жўнатган. Лекин имтиёзлар, пенсия тақсимланганида, асосан қишлоқ хўжалиги билан шуғулланган жанубий вилоятлар аҳолиси шаҳардаги кишилардан 50 фоизга кам ҳақ олган. Бундан ташқари, берилган имтиёзлар ва белгиланган персиялар ҳақидаги кўрсатмалар жойларга ё кечикиб келган, ёки умуман етиб бормаган. Мазкур хужжатлар ҳам асосан рус тилида бўлган. Натижада ижтимоий ҳимоялаш ва ижтимоий таъминот соҳасида кўпдан кўп ҳолатларда качиликлар юз берган. Ўзбек халқи ижтимоий ҳимоялаш ва ижтимоий таъминотни фақат давлатнинг иши деб қарамаган, у фронтга, эвакуация қилинган, ногиронлар ва болаларга моддий ёрдам беришни ўз бурчи деб билган, натижада ижтимоий ҳимоялаш ва ижтимоий таъминотни умумхалқ ҳаракатига, ишига айлантирган. Айниқса халқимизнинг ҳарбий хизматчилар, уларнинг оилалари, уруш ногиронлари, эвакуация қилинган болаларга кўрсатган ғамхўрлиги, инсонпарварлик ёрдами таҳсинга сазовордир. Бешинчидан, Қашқадарё вилояти аҳолисининг маиший турмуши, маданий ҳаёти, коммунал, савдо-сотиқ, сув таъминоти, электр, транспорт хизмати жуда мураккаб бир даврда шаклланган. Мазкур тармоқда уруш арафасида йирик ижобий ўзгаришлар кузатилмаган, анъанавий ҳаёт тарзида

88 энди европача ҳаммом, электрдан, радиодан, оммавий кутубхоналардан, транспорт, ошхона хизматларидан фойдаланиш шаклланаётган эди. Уруш, айниқса саноат корхоналари ва уларда ишлайдиган мутахассисларнинг ишчи-хизматчиларнинг эвакуация қилиниши ушбу янгиликларни кенгайтиришга, оммалаштиришга ундади. Лекин ижтимоий аҳвол маданий- маиший хизмат тармоғини тўла ривожлантиришга имкон бермаган, ҳар қадамда етишмовчилик сезилиб турган. Мазкур зиддиятни совет ҳокимияти, партия ташкилотлари ҳал этишга интилган, аммо маданий-маиший соҳани юқоридан келадиган кўрсатма, режалар, ҳатто маблағлар билан ҳам тўла ҳал этиш қийин эди. Аҳолининг ўзини ҳаракатга келтириш, уларнинг эркин, ишбилармонлик ва тадбиркорлик била ишлашини кўллаб-қувватлайдиган бозор механизмлари керак эди. Бундай механизм эса социалистик қурилиш даврида тўла ташланган эди. Олтинчидан, Қашқадарё вилоятидаги ижтимоий аҳволнинг омма маънавий-ахлоқий ҳаётига, руҳиятига таъсири кишилардаги ватанпарварлик, эрксеварлик, биродарлик, тинч-тотув ва аҳил яшаш каби олижаноб фазилатларида ўз аксини топган. Мазкур фазилатлар ўзбек халқида азалдан мавжуд, аммо уруш уларни қайта ўз синовидан ўтказди. Сиёсий-тарбиявий, маданий-маърифий ишлар, халқ таълимида ўтказилган ислоҳотлар, адабиёт ва санъат ходимларининг ижодий изланишлари, асарлари Қашқадарё вилояти аҳолисини ватанпарварлик, фидойилик, меҳнатсеварлик ва ёш авлодда, олижаноб маънавий-ахлоқий фазилатларни, илм олишга меҳр-муҳаббатни шакллантиришга ундаган. Тадқиқотимизда баён қилинган ғоялар, фикрлар, мавжуд архив хужжатларини, манбаларни ўрганиш ҳолатидан келиб чиқиб амалиёт учун қуйидагиларни таклиф этамиз: 1. Қашқадарё вилоятидаги мактаблар, коллеж, лицей ва олий ўқув юртларида ўтиладиган тарих дарслари дастурларига Қашқадарё вилояти Иккинчи жаҳон уруши йилларида: ижтимоий-иқтисодий аҳволдаги

89 ўзгаришлар ва зиддиятлар” деган мавзуни киритиш мақсадга мувофиқдир. 2. Мазкур мавзуни магистрликни тугатаётган талабаларга диссертация мавзуси қилиб бериш ва уни очиқ ҳимоя қилишни уюштириш зарур. 3. Қашқадарёнинг уруш йилларидаги аҳволига оид манбалар турли архивларда сақланмоқда. Ушбу манбаларнинг рўйхатини тузиб компьютерга киритиш даркор. 4. Қашқадарё вилоятининг тарихига оид турли тадқиқотлар ўтказилган, китоблар, рисолалар ва мақолалар эълон қилинган. Энди улар асосида янги назарий-методологик ёндошувга суяниб замонавий монографиялар тайёрлаш мумкин. 5. “Қашқадарё вилояти Иккинчи жахон уруши йилларида” деб номланган оммабоп ўқув-услубий қолланмаларни, электрон вариантини тайёрлаш мақсадга мувофиқ бўлади.

90 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР, ҲУЖЖАТЛАР, АРХИВ МАТЕРИАЛЛАРИ РЎЙҲАТИ I. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг асарлари, расмий қонунлар 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. –Т.: Ўзбекистон. 2012. 40 б. 2. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. т. 2. –Т.: Ўзбекистон. 1996. -328 б. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. т. 3. –Т.:Ўзбекистон. 1996. – 384 б. 4. Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. т. 6. – Т.: Ўзбекистон. 1998. – 446 б. 5. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ /Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. т. 7. – Т.:Ўзбекистон. 1999. – 132-154 б. 6. Каримов И.А. Хотира чироғи ўчмайди /Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. т. 7. – Т.:Ўзбекистон. 1999. – 407-410 б. 7. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. т. 7. –Т.:Ўзбекистон. 1999. – 370-404 б.

91 8. Каримов И.А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни миллат қилишга хизмат этсин / Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. т. 7. – Т.:Ўзбекистон. 1999. – 84-103 б. 9. Каримов И.А. Шаҳидлар хотираси – мангу барҳаёт // Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. т. 8. – Т.: Ўзбекистон. 2000. - 148-156 б. 10. Каримов И.А. Халқ – қаҳрамон, халқ хотираси олдида доимо блш эгамиз // Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. т. 9. – Т.: Ўзбекистон. 2001. -98-114 б. 11. Каримов И.А. Қашқадарё воҳасининг зумрад гавҳари // Биз танлаган йўл-демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. т. 11. – Т.: Ўзбекистон. 2003. – 204-231 б. 12. Каримов И.А. Ўзбек халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмайди. т. 13. – Т.: Ўзбекистон. 2005 - 482 б. 13. Каримов И.А. Энг асосий мезон ҳаёт ҳақиқатини акс эттириш. – Т.: Ўзбекистон. 2009. -48 б. 14. Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият. 2008. - 174 б. 15. Каримов И.А. тарихий хотира ва инсон омили – буюк келажагимизнинг гаровидир. –Т.: Ўзбекистон. 2012. – 40 б. II. Илмий асарлар, монографиялар, китоблар 1. Аминова Р.Х. Колхозное крестьянства Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан. 1979. 316 с. 2. Алимова Д., Голованов А. Ўзбекистон мустабид совет тузуми даврида: Сиёсий ва мафкуравий тайзиқ оқибатлари. –Т.: Ўзбекистон, 2000. -70 б. 3. Воскобойников Э.А. Узбекский народ в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Госиздат Уз ССР, 1947. 44 с.

92 4. Джураев Т.Д. Компартия Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Узбекистан. 1964. -284 с.; Ефимов В.И.Патриотический подвиг трудящихся Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Фан, 1972.- 136с. 5. Ефимов В.И. Патриотический подвиг Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Фан, 1972. -136 с. 6. Иноятов Ҳ.Ш. Ғалабага қўшган ҳисса. – Т.: Фан. 1975. – 188 б. 7. Каримов Ш. Ғалабага қўшган ҳисса. –Т.:Ўзбекистон, 1990. -173 б. 8. Муҳаммедов Н. Косон: тарих саҳифалари. –Қарши, Насаф,1997. -160 б. 9. Маҳмудов Б. Қашқадарё халқ таълимининг тараққиёт йўли. –Қарши, Насаф, 1997. – 128 б. 10. Насриддинов Қ., Бўтаев А. Қашқадарё фронтга. –Қарши, Насаф. 1995.-82 б. 11. Очилов М., Чориев А. Қашқадарё области. – Т.: Фан, 1974. – 204 б. 12. Пўлатов И. Буюк ғалабага Ўзбекистоннинг ҳиссаси. –Т.: Ўзбекистон, 1974. – 208 б. 13. Пармонов О.,Бердиев А. Китоб тумани хақида лавҳалар. – Т.: Фан, 1996.- 164 б. 14. Сариков Н., Бобожонов М., Жўраев Ч., Хақназаров Д. Касбиликлар. –Т.: Наврўз, 1996. -70 б. 15. Султанова Т. Трудовой подвиг женщин-хлопкоробов Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. – Т.: Фан. 1974.202 с. 16. Турдиев С. Улуғ Ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. – Т.: Фан, 1987. – 146 б. 17. Вклад трудя щихся Узбекистана в победу в Великой Отечественной войне. –Т.: Фан, 1975. 170 с.; 18. Комунистическая партия Узбекистана в годы Великой Отечественной войны. Летопись србытий. Часть пятая (июнь1941-1945 гг.) – Т.: Узбекистан. 1985. -208 с.

93 19. Узбекистан в годы Великой Отечественной войны (1941-194 5 гг.) –Т.: Фан. 1966. 110 с.; 20. Ўзбекистоннинг янги тарихи. К.2. Ўзбекистон совет мустамлакачилигидаврида. –Т.: Шарқ. 2000. 688 б. 21. Хотира. Қашқадарё вилояти. Биринчи китоб. 1941-1945 йиллардаги урушда ҳалок бўлган ва бедарак йўқолган жангчилар. – Т.: Ўзбекистон, 1994. – 202 б. 22. Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида. Илмий тўплами. – Қарши, Насаф, 1995. – 128 б. 23. Народное хозяйство Узбекской ССР за 4 0 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. – 228с. 24. Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет. Сборник статических материалов. - Т.Узбекистан.1967. С . 3 4 0. 25. Обламурадова Н.Х. Помощь трудящихся Узбекистана в восстановлении народного хозяйства и учреждений культуры освобожденных районов СССР в годы Великой Отечественной войны (1942-1945 гг.) (на материалах РСФСР, Украинской ССР, Белорусской ССР). Автореферат дисс. на соис. учен.степ.канд.ист.наук. – Т. 1981. 23 с. III. Илмий мақолалар, тўпламлар, тезислар 1. Эргашева Ю., Ўлжабоева Н.К., Ўлжабоев Д.К. Фашистлар Германиясини тор-мор этишда Қашқадарёликларнинг қўшган ҳиссаси Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 уруш йилларида илмий ишлар тўплами. – Қарши, Насаф. 1995. 128 б. 2. Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 йил уруши йилларида. Илмий ишлар тўплами. –Қарши. Қарши ДУ. 1995. 52-б. 3. Бўриев О.,Усмонов М. Ҳашар удумлари (1941-1945 йиллар). Ўзбекистон Республикаси 1941-1945 йил уруши йилларида. Илмий ишлар тўплами. – Қарши. Қарши ДУ. 1995. 23-25-б.

94 IV. Газета материаллари, архив манбалари 1. Қизил Ўзбекистон. 1941 йил, 5 июль 2. Қизил Ўзбекистон. 1941 йил, 25 ноябрь 3. Қизил Ўзбекистон. 1942 йил, 10 январь 4. Қизил Ўзбекистон. 1942 йил, 7 ноябрь 5. Қизил Ўзбекистон. 1942 йил, 1 январь 6. Қизил Ўзбекистон. 1942 йил, 28 октябрь 7. Қизил Ўзбекистон. 1943 йил, 3 сенябрь 8. Қизил Ўзбекистон. 1943 йил, 9 сентябрь 9. Қизил Ўзбекистон. 1944 йил, 11 июль 10. Қизил Ўзбекистон. 1944 йил, 12 июль 11. Қашқадарё ҳақиқати, 1941 йил 10 август 12. Қашқадарё ҳақиқати, 1942 йил 27 сентябрь 13. Қашқадарё ҳақиқати, 1942 йил 8 март 14. Қашқадарё ҳақиқати, 1943 йил 18 июль 15. Қашқадарё ҳақиқати, 1943 йил 23 июль 16. ЎзР МДА 86-94-133-837-жамғарма, 10-рўйҳат, 3-603-862-243-иш 17. Қашқадарё вилояти давлат архиви 1-15-33-95-жамғарма, 1-рўйҳат, 165- иш

O'xshashlar

Қашқадарё воҳаси Яккабоғ туманининг тарихи

Шаҳрисабз шаҳрининг ўрта асрлар даври моддий тарихи. (археологик манбалар асосида)

Сомонийлар давлатининг ички ва ташқи сиёсати

Юкори Қашқадарё аҳолиси туй маросимлари

Ўрта Осиё хонликларида давлат бошқаруви ва ер эгалиги муносабатлари