Kaykovusning pedagogika sohasida qarashlarini o’rganish - Psixologiya - Diplom ishlar

Kaykovusning pedagogika sohasida qarashlarini o’rganish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

324 KB

Ko'chirib olish

Mundarija Kirish .......................................................................................................................3 I Bob Unsurulmaoliy Kaykovus va uning “Qobusnoma” asari …………...6 1.1. Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot…..……6 1.2. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi ……………………........ ..............10 1.3. Ilm o’rganishning ahamiyati haqida …………………………………….... 12 II bob “Qobusnoma” asaridagi pedagogik-psixologik g’oyalar, ularning ta’lim- tarbiyaviy ahamiyati ……………………………...................................19 2.1. “Qobusnoma” bolalarni ma’naviy ahloqiy tarbiyalash vositasi…………...19 2.2. “Qobusnoma”da bolalarga kasb-hunar, xulq-odob o’rgatish masalalari…..43 2.3. “Qobusnoma”ning pedagogik-psixologik g’oyalaridan ta’lim-tarbiyaviy ishlarda foydalanish…………………..…………………………………….…….50 Xulosa ……………………………………………………………………………54 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ………………………………………....55

Kirish O’zbek xalqi tarixida qolaversa, Respublikada yashaydigan barcha millatlar tarixida chinakam tarixiy ahamiyatga molik voqea sodir bo’ldi. Mustaqillik erkin xalq bunyod etgan mustaqil davlatning tabiiy bir holatidir. So’nggi yillarda mamlakatimiz hududida Prizidentimiz I.A.Karimovning tashabbusi bilan bir qancha ishlar amalgam oshirildi va oshirilmoqda. Shu munosabat bilan o’zligimizni anglash, qadimiy qadriyatlarimiz buyuk bobokalonlarimizning o’tmishdagi madaniy merosi, nodir qo’lyozma asarlarini o’rganishga tobora qiziqish hozirgi kunimizning dolzarb masalalaridan biriga aylanib bormoqda. O’zbekiston mustaqillikka erishgandan buyon, milliy qadriyatlari-miz, an’analarimiz, urf-odatlarimiz tiklana boshlandi. Chor Rossiyasi tomonidan Turkiston xalqlarining bosib olinishi natijasida tilimizga, madaniyatimizga milliy an’ana va udumlarimizga eskilik sarqiti deb qaraldi. O’sha paytdan boshlab, Evropacha madaniyat yashash tarzi xalqimiz ongiga singdirila boshlandi. Natijada milliyligimizdan chetlasha boshladik. O’zbek millati farzandlari o’z tarixini, milliy madaniyatini o’rganishdan bebaxra bo’lib qoldilar, ma’naviy jihatdan o’sishga ziyon yetdi. Istiqlol sharofati bilan, dinimiz millatimiz urf-odat, an’analarimiz qadimiy ma’naviyatimiz yana o’zimizga qaytib keldi. Yoshlarni umuminsoniy va milliy qadriyatlar asosida tarbiyalashda ma’daniy merosdan keng foydalanish milliy ma’daniyatimiz ravnaqida muhim o’rin tutadi. O’tmishdagi ilg’or mutafakkirlarimizning dono fikrlari, o’git, pand-nasihatlari, tafakkur mevalari, ijodiy yutuqlarini o’rganish xalqimizning ma’naviy dunyosini kengaytiradi, yosh avlodning komil inson bo’lib voyaga yetishda muhim vosita bo’lib hizmat qiladi. Shunday ekan, biz ularni ilmiy va amaliy jihatdan chuqur o’rganmog’imiz, ilgari surilgan g’oyalarni anglab yetmog’imiz va yosh avlod ongiga singdirmog’imiz lozim. Shu maqsadda biz, XI asrda yashab o’tgan va o’zining ahloqiy qarashlarini, o’gitlari, pand-nasihatlarini meros qilib qoldirgan, Eron va Markaziy Osiyoda taniqli allomalardan biri, Unsurulmaoliy Kaykovusning pedagogik qarashlarini malakaviy bitiruv ishi mavzusi qilib tanladik. Kaykovusning bizgacha yetib kelgan faqat birgina 2

“Qobusnoma” asari ma’lum. Bu asar Sharq olamida muhim ilmiy-tarbiyaviy va pedagogik ahamiyatga ega ekanligi bilan qadrlanadi. Kaykovus Eronlik yozuvchi bo’lishiga qaramay, uning ijodidan Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatiga taaluqli bo’lgan fikrlar, qarashlar, nasihatlar o’rin olgan. Mavzuning dolzarbligi. Bugungi kunda o’zbek xalqi oldida turgan ma’naviyatni tiklashda Kaykovusning fikrlari, o’gitlari, qarashlari ham muhim o’rin tutadi, albatta. Bitiruv ishimizda uning fikrlarini tahlil qilib, o’rganib hozirgi davrda uning qaysi tomonlaridan qay o’rinlarda foydalanish va qo’llash yo’llarini ko’rsatgan. Malakviy bitiruv ishimizning maqsadi – Kaykovusning pedagogika sohasida qarashlarini o’rganish, tahlil qilish. Uning kundalik turmushda va oila tarbiyasida, ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanishining nazariy jihatlarini hamda usullarini ko’rsatishdan iborat. Bitiruv ishimizda quyidagi vazifalarni bajarish nazarda tutiladi. 1. Kaykovusning yashab o’tgan davr sharoiti va madaniyatini yoritish. 2. Kaykovusning qarashlaridagi pedagogik g’oyalarni aniqlash. 3. “Qobusnoma” ning kundalik turmushdagi, bolalarni tarbiyalashdagi ahamiyatini bayon qilish. 4. Kuzatish va tajribalar asosida bolalarni oilada tarbiyalashda va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash usullarini tahlil qilish. Tadqiqot ob’yekti – Kaykovusning “Qobusnoma” asari, “Qobusnoma” asari asosida bolalarni oilada tarbiyalash mazmuni, shakllari, usul va metodlari Ilmiy tadqiqot metodlari - bitiruv malakaviy ishni tayyorlash jarayonida quyidagi ilmiy tadqiqot metodlarini qo’lladik: 1. Nazariy adabiyotlarni o’rganib tahlil qilish. 2. Pedagogika sohasida o’z fikrlarini bayon etgan Markaziy Osiyo mutafakkirlarining qarashlari, qo’llanma, risolalarini o’rganish. 3. Oila tarbiyasida va boshlang’ich sinflarda ta’lim-tarbiya jarayonini kuzatish, boshlang’ich sinf o’qituvchilarini ota-onalar bilan suhbatlar, anketa so’rovlarni o’tkazish. 3

Malakaviy bitiruv ishimizning metodologik asosi O’zbekiston Respublikasi Mustaqillik mafkurasi, Konstitutsiya Ta’lim to’g’risidagi qonunda ilgari surilgan g’oyalar. Tadqiqot ilmiy yangiligi . Kaykovusning yashab o’tgan davr sharoiti va madaniyatini yoritildi. Kaykovusning qarashlaridagi pedagogik g’oyalarni aniqlandi. “Qobusnoma” ning kundalik turmushdagi, bolalarni tarbiyalashdagi ahamiyatini bayon qilindi. Kuzatish va tajribalar asosida bolalarni oilada tarbiyalashda va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llash usullarini tahlil qilindi. Tadqiqotning ilmiy amaliy ahamiyati: Tadqiqotni olib borish natijasida oilada bolalarni “Qobusnoma” asari asosida tarbiyalashga yo`naltirilgan nazariy yondashuvlar, pedagogik g`oyalar, tarixiy tajribalar ulardan foydalanish imkoniyatlari o`rganildi va boyitildi. Ushbu metodikadan boshlang`ich ta’lim fakulteti talabalari va o`qituvchilar ta’lim tarbiya jarayonida foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, olti paragraf, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat . . I-Bob. Unsurulmaoliy Kaykovus va uning “Qobusnoma” asari. 1.1. Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy davrda ilm-fan, madaniy hayot. Markaziy Osiyo xalqlari uzoq tarixga ega. Eramizdan avvalgi bir minginchi yillarda Amudaryoning quyi qismi, Zarafshon vodiysi, Murgob daryosi, Farg’ona vodiysida boshlang’ich madaniyat markazlari vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi IV- V asrlarda bu o’lkalar Eron davlati tarkibiga qo’shib olindi. Zardushtiylik dini shakllandi. Eramizdan avvalgi IV asrlarga kelib O’rta Osiyo Aleksandr Makedonskiy boshliq yunonlar tomonidan bosib olindi. IV asrlardan boshlab zardushtiylik dini Markaziy Osiyo hududida vujudga kelib keng yoyila boshladi. U faqat din bo’lib qolmasdan, o’z davri ma’naviyatining muhim yo’nalishini tashkil etdi. Madaniyati, urf-odati, ahloqi, ta’lim-tarbiyasi kabi masalalarni aks ettirdi. VI-VII asrlarda Markaziy Osiyoning shimoliy tomonida Turk xoqonligi vujudga kelib, Erondagi Somoniylar bilan uzoq vaqt kurash olib bordi. Uning ta’siri Markaziy Osiyo xalqlarida kuchaya bordi, o’lkada qadimgi turk tili keng yoyildi. Bu 4

davrdagi ma’naviyat, axloq, ma’rifat, ta-lim-tarbiya haqidagi fikrlar “Go’ro’g’li”, “Alpomish” dostonlarida o’z aksini topdi. VII asrlarda Arabistonda shakllangan islom dini VIII asrga kelib Markaziy Osiyoda keng tarqatildi. Markaziy Osiyo arablar tomonidan bosib olindi. Islom dinining asoschisi (570-633) Muhammad payg’ambar bo’lib, uning ta’limoti uqaddas kitob “Qur’on” da o’z ifodasini topdi. “Qur’on” da ahloq odob iymon, insonni ulug’lash, jamiyatga hizmat qilish, oilani mustahkamlash, ota-onaga hurmat kabi masalalar ravshan aks etdi. Ismoil Al- Buxoriy, Imom al-Xajjoj, Muhammad at-Termiziy, Imom Dovud Sulaymon, Axmad ibm Shu’ayb to’plagan hadislar ham ta’lim-tarbiyada muhim ahamiyat kasb etadi. VIII asrning oxiri IX asr boshlarida arab halifaligining markazi Bag’dodda ilm-fan rivojlandi. Ilmiy markaz akademiya tashkil etilib, barcha musulmon o’lkalar jumladan, Markaziy Osiyoda ham olim, fozillarni to’pladi. Muso Xorazmiy, Axmad Farg’oniy, Javxariy kabi olimlar katta faoliyat ko’rsatdi. IX asr oxiriga kelib Markaziy Osiyoda Samoniylar hukmronligi shakllandi. Keyin Toxiriylar, Xorazmshohlar, G’aznaviylar davlati faollik ko’rsatdi. Buxoro, Samarqand, Marv, Urganch kabi shaharlar o’z davrining madaniyat markazlari sifatida shuhrat qozondi. Markaziy Osiy feodal davlatlari, boshqa musulmon davlatlar bilan yaqindan aloqada bo’ldi. Yerli olimlar boshqa o’lkalarga borib ilm olish, muloqat qilish imkoniyatlariga ega bo’ldi. Islom va uning huquqshunoslik sohalari rivojlandi. IX-XII asrlar davomida Markaziy Osiyo jahonga Xorazmiy, Farg’oniy, Beruniy, Ismoil Jurjoniy, Marg’iloniy, Zamaxshariy, Mahmud Qoshg’ariy kabi ulkan olimlarni taqdim etdi. Bu davrda yashagan mutafakkir olim, shoirlarning asarlarida ta’lim-tarbiya va axloq-odobga oid pedagogik fikrlar, insonparvarlik, bilimga e’tiqod, xalq manfaatini himoya qilish, ma’naviyatini ulug’lash, komil inson va yetuk jamoaga erishish kabi masalalar yoritildi. Bag’doddagi Bayt ul xikma Akademiyaning nufuzli rahbarlardan Muso al-Xorazmiy “Al Jabr va Al-muqobola”, “Astronomiya jadvali”, “Musiqa haqida risola” asarlari bilan mashhur bo’ldi. Imom Buxoriyning “Saxix al Buxoriy” asari, Farobiyning “Aql haqidagi risola ”, “Logikaga kirish”, “Fozil shahar aholisining fikrlari”, Ibn Sinoning 5

“Kitob ash-shifo”, “Kitob at-tib”, “Donishnoma” asarlari va boshqalar Markaziy Osiyo nomini jahonga mashhur qildi. Markaziy Osiyo adabiyot sohasida ham dunyo madaniyatida o’chmas iz qoldirgan nomlar Rudakiy Dakikiy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos Xojib kabilar bilan mashhur bo’ldi. Bu davr badiiy adabiyotida shoirlar fors, turk va arab tillarida ijod etdi. Ular o’z asarlari bilan adabiyot tarixida, turk adabiyotining so’nggi rivojida o’chmas iz qoldirgan. Shu davrda yashab ijod etgan Unsurulmaoliy Kaykovus Ibn Iskandar 412 xijriy yilda milodiy 1021-22 Kasbiy dengizining janubiy qirg’og’ida Gilod qabilasiga mansub bo’lgan mayda feodal oilasida tug’iladi. Uning bobosi G’arbiy Eron podshohi Shamsulmaoliy Kobus o’z zamonidagi feodal tabaqa uchun zarur bo’lgan hamma ilmlarni o’rgandi. Ayniqsa, u adabiyot va shoir edi. Fors, arab tilida she’rlar yozardi, hamma klassik arab tilida tuzilgan “Normalar” asarining muallifi bo’ldi. U o’z atrofida mashhur ilm, adabiyot, san’at ahllarini to’pladi va Jurjonni yirik adabiy markazga aylantirdi. Mashhur o’zbek olimi A. Beruniy Raydan qaytib kelib, Qobus huzurida Jurjonda yashadi va Qobusning hurmatiga sazovor bo’ldi, ilmiy asarlar yaratdi. / Qobusnoma 86 y. 6 bet / Qobusning hurmatiga nabirasi Kaykovus ham zamonasini ancha ma’lumotli, ziyolisi edi. U musiqa va tibbiyot ilmiga g’oyat ishtiyoq bilan qaradi. Toxiriylar zamonida yaratilgan pedagogik asarlarni o’qib chiqdi. Madaniy shaharlar, mamlakatlarda bo’ldi. Buxoro, Samarqand, Xorazm o’lkasiga boradi, olimlar bilan suhbatlashib asarlarni o’rganadi, tanishib chiqadi. Hosir Xisravning ta’lim-tarbiyaga oid “Saodatnoma”, “Rushnomalar” asari diqqatini tortadi. / Qobusnoma 86 y. 6 bet /. Kaykovus yashab o’tgan davr X-XI asrlarga to’g’ri keladi. Bu davrda o’zbek elati Eron tillari gruppasidagi tilda so’zlovchi kichik to’da bo’lib emas, Mavorounnaxrning asosiy aholilaridan biri edi. / O’zbek adabiyoti tarizi H. Mallayev 65 y. 88 bet/. Bu davrlarda o’zbeklar “Turklar” o’zbek tili esa turk tili deb yuritdilar. Bu davrlarda Markaziy Osiyo xalqlarining ijtimoiy-iqtisodiy hayotida katta o’zgarishlar vujudga keldi. Feodal ishlab chiqarish munosabatlari taraqqiy etdi. IX-X 6

asr o’rtalarida taraqqiy etgan somoniylar davlati XI asr boshlarida tanazzulga uchraydi. Kaykovusning bobosi Kovus ham Samoniylar dinastiyasi bilan yaqin edi, ularning shon-shavkati yurishlarida ishtirok etardi. Vushmagir o’g’li Shamsulmaoliy Qobus uyg’ur xonlaridan bo’lgan Ilikxonning qo’shini ustidan ikki marta g’alaba qildi. Ammo bu Qobus Samoniylar honadonini tiklay olmaydi. / G. Vamberi. Buxoriy yoxud Mavorounnaxr tarixi 24 y. 145 bet/. Bu vaqt Qobus Sabuk tagining yordami bilan Tabaristonni zabt qiladi va shu o’lkada hukmdor bo’ldi. Jurjonni poytaxtga aylantiradi. Kaykovus o’z sinfining, tabaqasining yirik namoyondasi, o’z davrining niqobisiz feodalligidir. O’z-o’zidan shunday savol tug’iladi-ki, Kaykovus Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kiradimi? Yo’q, u Markaziy Osiyolik olimlar jumlasiga kirmasada, lekin shu yerda ijod qilgan va Markaziy Osiyo xalqi tomonidan uning ijodi keng miqyosda o’rganiladi. Uning fikrlaridan, ta’lim-tarbiyaga oid qarashlaridan o’qitish jarayonida foydalaniladi. Akademik Qori Niyozov o’z asarlaridan birida shunday deydi: “Markaziy Osiyo xalqlari qadim davrdan boshlab, Eron, Hindiston, Xitoy, Sibir, Sharqiy Yevropa, Kavkaz xalqlari bilan iqtisodiy-siyosiy va madaniy tomondan mustahkam aloqada bo’lganlar bunda Markaziy Osiyoda mahalliy xalq va qo’shni xalqning madaniyat sohasidagi muvaffaqiyatlari bir-biri bilan chatishib ketdi va sintezlashtirildi”. Kaykovus bilan bir davrda yashab ijod etgan Markaziy Osiyolik olim, shoirlardan quyidagilarni shoir Muhammad Bustiy, Abdibakr Rubobiy, Abdunasr Lukariy kabi sozanda xofizlar Rudakiy-Dakikiy, Unsuriy, Firdavsiy, Yusuf Xos Hojib kabi shoir yozuvchilarning nomlarini alohida ta’kidlab o’tish mumkin. Kaykovus shular qatorida, umuninsoniy masalalarini o’z ichiga olgan axloqiy-ta’limiy asri “Qobusnoma” ni yaratdi. Xulosa shuki X-XII asrlarda markaziy Osiyo xalqlari madaniy xayotda juda katta muvaffaqiyatlarga erishdilar. Makaziy Osiyo xalqlarning ozodlik harakati, natijasida arab xalifaligi hokimiyatning yemirilishi, yirik feodal davlatining vujudga kelishi o’zbek, tojik va boshqa xalqlarning tashkil topish jarayonining kuchayishi, feodal ishlab chiqarish munosabatlarning rivoji, qishloq xo’jaligi shaharlar hayoti 7

turli xalqlar bilan madaniy aloqalarning o’sib borishi Markaziy Osiyo xalqlari madaniyatining taraqqiyotiga manba bo’ldi. Ijtimoiy siyosiy hayotdagi ko’p o’xshashliklar, iqtisodiy- madaniy aloqalar deyarli bir xil va umumiy bo’lgan arabiy til va boshqa sabablar bu davrdagi tojik, eron, ozarbayjon xalqlarining badiiy adabiyotini ma’lum darajada mushtarak adabiyotiga aylantirish. Bir-biri bilan adabiy aloqa va hamkorlik zaminida yetishgan yozuvchilar o’z xalqlarining kitobxonlarigagina emas, balki jahon xalqlari kitobxonlariga ham manzur bo’lib, ularning klassik yozuvchilari qatoridan o’rin olgan. 1.2. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi. Markaziy Osiyo xalqlari axloqshunoslik sohasida boy an’anaga ega. Ahloqiy fikrlar “Avesto” diniy axloqiy kitobida, qadimgi turk bitiklarida va boshqa yozma manbalarda o’z ifodasini topgan. Ulardan tashqari o’zbek xalqi o’rtasida keng tarqalgan pandnomalar, o’gitlar, odobnomalarda xalq pedagogikasida allomalar merosidan axloqqa keng o’rin berilgan. Kaykovus qalamiga mansub bo’lgan “Qobusnoma” asari Sharqda keng tarqalgan axloqiy- ta’limiy asar, fors-tojik yirik yodgorligi, XI asrning ko’zga tashlanib turgan manbalaridan hisoblanadi. Ilmiy tarbiyaviy va pedagogik tomondan kitobxonlar diqqatini jalb qilgan muhim bu asar 1082-83 milodiy (475 xijriy) yillarda fors tilida yozilgan. Bu asarni Kaykovus o’g’li Gilonshohga bag’ishlab yozgan. “Sana 475 da boshladim” deb ma’lumot beradi u asarida. Bu javobdan u 63 yoshda bo’lib, ancha keksayib qolgan edi. U asarini hayoti davomida ko’rgan bilganlari, tajribalar asosida yaratdi. Asar avval “Nasihatnomai Kaykovus” deb nomlangan. “Qobusnoma” uning o’zbekcha tarjimasidir. Asarning Qobusnoma deb atalishining sababi uning umuman Qobusga aloqasi haqida eslatilmaydi. Pedagogika tarixi K.Hoshimov 116 bet. Qobusnoma Sharqda xususan, Eronda ham saqlanib kelayotgan an’anaga ko’ra, pand- nasihat tarzida yozilgan bo’lib, bir necha asrlardan beri xalqlarni, jumladan yoshlarni hayotga ilmiy- amaliy faoliyatga tayyorlashda ularni har tomonlama yetuk inson qilib tarbiyalashda muhim qo’llanma bo’lib kelmoqda. U bir necha yirik, taniqli asarlar qatorida turadi. 8

Jumladan, mashhur hind masali “Kalila va Dimna” Nizomulkning “Siyosatnoma” Nosir Xisravning “Saodatnoma”, “Rushnoinoma”, “Qutadg’i bilig” kabi asarlar jumlasiga kiradi. Asar rus va g’arb sharqshunoslarining olimlari va pedagoglarining diqqatini jalb etdi. Bu olimlar asarni diqqat bilan o’rgandilar, o’z tillariga tarjima qildilar. Masalan, 1702-1705 yillarda turk tillariga 1786-1787 yil Muhammad Siddiq Rashidiy tomonidan uyg’ur tiliga, taxminan 1860 yil Ogahiy tomonidan o’zbek tiliga, 1881 yil K.Nosiriy tomonidan tatar tiliga, fransuz tiliga, 1811 yili nemis tiliga o’girildi. Bu millatlar ham asarni o’z ona tillarida diqqat bilan o’rgana boshladilar. Oktabr to’ntarilishidan keyin “Qobusnoma” ga qiziqish yanada kuchaydi. Sharqshunos olim Bergels tomonidan 1953 yilda ikkinchi marta rus tiliga tarjima qilindi. Asar doim sharqshunos olimlarning diqqat markazida bo’lib o’tdi. U murakkab yo’lni bosib o’tdi. Sho’ro mafkurasi davrida asarda faqat hokim sinf axloqi targ’ib qilingan deb baholandi. Asarning qimmati faqat uning badiiy- adabiy til xususiyati va tarixiy jihatlarida deb ta’kidlanadi. Lekin har qanday nazar bilan qaralmasin, asar o’zini oqladi. U yuqorida nomlari tilga olingan axloq-odobga doir bo’lgan buyuk asarlar qatorida, Sharq pedagogik fikr taraqqiyotida inson kamolotini shakllantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Unda asosan X asrda paydo bo’lgan yoshlar jamoasi juvonmardlik tarbiyasi ifodalangan. 1.3 Ilm o’rganishning ahamiyati haqida. Ilm sahroda do’st hayot yo’llarida tayanch, yolg’izlik damlarida yo’ldosh, baxtiyor daqiqalarida rahbar, qayg’uli onlarida madadkor, odamlar orasida zebu- ziynat, dushmanlarga qarshi kurashda quroldir deydi ilm haqida Hadisi Sharifda (Ilm – arabcha o’qish, o’rganish, hayotiy tajribalar asosidagi bilmlar, malakalar majmui, ikkinchi ma’nosi fan). Insoniyat nimaga erishgan bo’lsa, bilim tufayli erishgan. Ilm ahli bilimni ziyoga tenggi yo’q javohirga o’xshatib, u insonni yuksaltiradi, deydi. Limning ahamiyati afzalligi, uni egallash yo’llari haqida har bir yozuvchi, alloma, shoir o’z fikrini bayon etgan. Odamzod naslining ulug’ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli ne-ne tugunlarni yechishga qodir. Idrok va bilim egasi bo’lgan har bir kishi sharafli. (Ma’naviyat darslari 56 bet S.Nishonova 9

1994) sarvari olam dunyoni yaratar ekan uni bilim bilan bezaydi. Payg’ambarimiz Muhammad Sallolohu A.B davrlarida ham ilmga etibor berilgan. Buni islom dinining muqaddas kitobi Qur’oni sharifda va Hadislarga ko’rishimiz mumkin. Masalan: - Beshikdan qabirgacha ilm izla. – ilm olish har bir muslim va muslimalar uchun qarzu – faysdir. - Garchi Xitoyda bo’lsa ham ilmga intilishinglar, chunki ilm olishga harakat qilish har bir muminga farzdir. - Bir soatgina ilm o’rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik dars esa uch oy tutilgan ro’zadan afzaldir kabi hadislar bekorga aytilmagan. Hamma taniqli kishilarning tanilishiga sabab ilmdir. Butun Sharqda tanilgan alloma bobokalonlarimiz Beruniy, Ibn Sino, Farobiy, Navoiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Qoshg’oriy, Ahmad Yugnakiylar ilm haqida o’z fikrlarini asarlarida bayon etadilar. Masalan: Biz ulardan qisqacha keltiramiz. Yusuf Xos Xojibning Bilishni buyuk bil, o’quvni ulug’ Shu ikkov ulg’vor kishini to’liq Bilim va zakovat juda ezgu kuch. Agar topsang ishlat, va ko’klarga uch. (Qutadg’u bilik “Yulduzcha” T.1990.11- 12-92-93 bet). Ahmad Yugnakiy Bilik birla bir nur saodat yo’li. Bilik saodat yo’lini birla Bilik birla olim yukor yo’qladi Biliksizlik erni chukardi kuydi (Pedagogika tarixi. K. Hoshimov T. o’qituvchi 1995 yil 136- bet). A. Navoiy Ilmli kishini qiyinchilikni yengib o’tadi. Ilmni o’ziga tayanch qilib olsa, u hech qachon hor bo’lmaydi. Ilmning vazifasi inson baxt saodatiga qilishdir. (Pedagogika tarixi. K. Hoshimov 1995 y. t. O’qituvchi. A.Jomiy) Ilm yo’liga qadam qo’y, chunki shu yo’l farovon, 10

Ammo umringning yo’li g’oyatda qisqa biron. Har bir kishiga bo’lmas, qayta yashash muyassar, Egalla sen bilimni mangu turar muqarrar. (Pedagogika tarixi K.Hoshimov 95 yil. O’qituvchi). Barcha mana shu allomalar, ilm ahllari qatorida Kaykovus ham o’zining “Qobusnoma” asarida ilm va uning fazilatlari egallash yo’llari haqida tajribadan kelib chiqib, o’z fikrlarini bayon etgan. Asarning 31-bobi “Ilm talabi va qozigarlik zikriga nomli bo’limida ilmning ahamiyati, xususiyatlari, ilm egallash yo’llari, ilm bilan bog’liq hunarlar” haqida gapiradi. Kaykovus ilmni 3 toifaga ajratadi. 1. Biron kasb-hunarga bog’liq ilm 2. Ilm bilan bog’liq kasb-hunar 3. Hayr vadololatga taaluqli odat Birinchi toifaga tabiblik, munajjimlik, muhandislik, yer o’lchash, shoirlik … va hokazolarni kiritadi. Ikkinchisiga musiqa asboblari ustasi, hayvonlar tabibi, binokor ustalarini kiritib har qanday usta bo’lsa ham bu boradagi ilmni bilmasa, hech ish qila olmasligini ta’kidlaydi. U ilm olish yo’liga kirgan toliblarga ya’ni o’quvchilarga quyidagicha yo’llanma beradi. “Ilm tolib bo’lsang parxezgar va konib (qanoatli) bo’lgil. Ilmni just bekorchi, turmushni dushman tutgil. Sohibi toshqin sabrli og’ir (va sabk ruh) hursand harakatchan) bo’lgin kech, yotgil va erta turgil, kitob va daroga xaris) qiziquvchan) bo’lgil, ishlash malul ) g’amgin,xafa bo’lmagil, xifz (yodlash) etgil, takror qilg’il haqshunos ( rost to’g’ri) bo’lgil, xarna eshitsang yod qilg’il, taqlidga rozi bo’lmagil, kitob, qalam, qalamtarosh va boshqa narsalaringni hamisha yoningda saqlagil, o’zga narsani also yodingga keltirmagil. Oz so’zlagil va uzoqni o’ylagil. Har bir tolibi ilm bu sifatda bo’lsa tez fursatda zamonning yagona kishisi bo’lur” deb o’qtiradi. Bundan kelib chiqib, aytish mumkinki o’sha davrlarda o’quvchilar, toliblar ma’lum bir qoida-qonunlar asosida ishlar olib borganlar. Hozirda amalda qo’llanilayotgan o’quvchilar qoidalarining ildizlari o’sha davrlardayoq 11

vujudga kelgan. Bu biz Qobusnomadan oldin ham mavjud bo’lgan hadislarda uchratamiz. “Ilmni yod olish, ulamolarga jim turib quloq solishning ma’qulligi” haqida aytiladi. (Hadis 1kitob 45 bet). Asarda ilm o’rgatuvchi, ya’ni o’qituvchining ilm olish va o’rgatish yo’lidagi sifatlari, qoidalari quyidagicha talqin etiladi: “Ey farzand mufti (ilmdor) bo’lsang, diyonatli bo’lgil. Xifzning va dars o’qishing ko’p bo’lsin, ikki yozdik bo’lmog’i tan va libosingni pok tutgil va hozir javob bo’lgil. Hech narsaga to andisha qilmaguncha javob bermagil. O’z taqlidingga mone’ bo’lmagil va kishining taqlidi bilan ham ish qilmagil”. O’z rayingni baland qilgil, jonkuyarlik bilan so’zlamagil. Muridlaring orasida ta’sirli so’z aytgil, toki so’zingni eshitib ular na’ra ursinlar. Kursining stol minbar ustida sust va sovuq so’zlik bo’lib o’ltirmagil muridlaring ham sust bo’lurlar. Hamisha mutaxarrik (harakatchan) bo’lgil. Bu fikrlardan bo’lajak yosh o’qituvchilarning kasbiy sifatlarini shakllantirish muhimdir. Kaykovusning yuqoridagi fikrlari ayni paytda ham juda mos keladi. Har so’zni bir majlisda aytsang, uni yodingda tut, toki yana qaytib aytmagil, va beobro’ bo’lmagil. Xushzabon bo’lgil, takabburni, yolg’on so’zlashni va ravshadin yiroq bo’lgin deb uqtiradi. Bo’lajak yosh o’qituvchilar bu qoidalarga amal qilsalar xato qilmaydilar, deb o’ylayman. Chunki bu fikrlar tajribada qurilgan hayot sinovlaridan o’tgan. Bundan tashqari barcha biz biladigan buyuk allomalar, mutafakkirlar, o’qituvchilar haqida xuddi shunday va shunga yaqin fikr bildirganlar. Masalan: Farobiy: Ustoz shogirdiga qattiq zug’um ham haddan ziyod yon berishga ham intilmasligi lozim. Chunki ortiqcha zug’um shogirdda ustozga nisbatan nafrat uyg’otadi, bordi-yu uning yumshoqligini payqab qolsa, bu hol ustozni mensimaslikka, beradigan bilimdan sovishga olib keladi. Ibn Sino: O’qituvchining burchini quyidagicha belgilaydi: - Bolalarga bosiq va jiddiy muomila qilish - Fanga qiziqtira olish 12

- Bilimni yosh va aqliy darajasini hisobga olib o’rgatish - Har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishi zarurligi xususida. Sa’diy Sheroziy: - O’qituvchi haqida Bo’lsin qattiqqo’lligu yumshoqlik baxam Tabib ham kesaru, ham qo’yar malham Dono kishi qattiq bo’lmaydi doim Qadri ketar bo’lsa xamon muloyim. Kaykovus fikrlarining ko’pchiligi hozirda ham davom etib kelmoqda, haligacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Masalan: Ilm yo’lida munozaradan chekinmaslik, lekin uni janjalga aylantirib yubormaslik, o’z fikrini dalil va isbot bilan bayon qilish zarurligini ta’kidlaydi. “Isbot bilan tur, rad qilma ahtiyot bo’lgilki, keyingi so’zing avvalgisini teskari bayon qilmasin”. Ilmni faqat kitobdan o’rganish bilan cheklanib qolmay, aql va tafakkur bilan hukm chiqarish kerakligini ham ta’kidlaydi. Shu talablar asosida u bu boradagi tijorat ilmi, tib ilmi, nujum (yulduz) ilmi, xandasa ilmi haqida o’z qarashlarini bayon etadi. Bunda ota-onalarning o’z farzandlarini tarbiyalashda ularga ilmu odob o’rgatish zarurligini ham ta’kidlaydi. Tijorat ilmi (32 bob savdo-sotiq). Tijorat ishlari qadimdan paydo bo’lgan bo’lib, shu paytgacha davom etib kelmoqda. Shariat qonunlarida ham bu ilm qoralanmagan, inkor etilmagan. “oluv-sotuv bir molni ikkinchi mol barobariga ikki yoki undan ortiq kishilarning rozilashib almashtiriladir” deyiladi bu haqida (Muhtasar T.Cho’lpon 1994 y 15 bet Rashid Zohid). Kaykovus yashab o’tgan davrda ham kishilar tijorat bilan shug’ullanganlar, bu hunar bo’lmasada, ammo uni eng yaxshi bir san’at desa bo’ladi. Yozuvchi bu bobda savdagarlarning mashaqqatli mehnati, kun kechirish uchun dunyoning u chetidan bu chetiga borishi, tog’lardan oshib, daryolar kechib, joni, tani va molini xatarga qo’yib, xalqqa ne’mat keltirishi haqida bayon etadi. U savdogarlarga shunday 13

yuqori baho beradiki, “Jahonning obodonligi uning bila vojib bo’lur, bu ish bozorgandin boshqa xalqdan zohir bo’lmas” – deydi. Bunday xatarli ishni aql ko’zda nur bo’lgan kishilar tanlaydi deb izoh beradi. Savdogar o’zining moliga nisbatan beparvo bo’lmasligi, uning sifatiga kafolat bera olmog’i, o’z foydasini deb birovlarga zarar yetkazmasligini o’qtiradi. Mavqei jihatdan o’zidan past bo’lgan, diyonatli, muruvvatli, halol kishilar bilan muomila qilishini firibgar, aldoqchilardan qochishni aytadi. Savdogarning foydadan umidi bo’lsa, molini nasyaga bermasin deb ta’kidlaydi. Savdogarlarning axloqiy sifatlari haqida quyidagilarni aytadi. “Diyonat kamoli savdoda yolg’on so’z aytmakdir, nedikim kofir va musulmonning orasida savdoda yolg’on so’z aytmoq fe’ldur. Sotmaguncha hech molni qo’ldan bermagil. Muomilada sharm qilmagilki ulug’lar sharmdan ko’p orzu-umidlar hosil bo’lmagusidir” debdilar. Lekin ko’p behayolik va bemuruvvatlik ham bo’lma, bu foyda bermas, tasarruf va muruvvat molni omon saqlamoqqa sabab bo’lur deydi. Asarning 33 bobida Kaykovus tib ilmi haqida o’z fikrlarini aytadi. U bu ilmini foydali ilmlar qatoriga kiritadi. Bu bobda u odam tanasi tarkibidagi moddalar, unsurlar haqida, a’zolarning o’xshash kasalliklar isitma kasali, bemorlikning sabablari haqida bayon etadi, u tib ilmining 2 tomonini aytib o’tadi. 1. Nazariy qism . 2. Amaliy qism. Avval nazariy ilmni o’rganib, so’ng uni amalda qo’llash zarurligini taklif qiladi. “ odamlarning tanasida nimaiki bo’lsa yo tabiatga tegishli, yoki tabiatdan tashqarida bo’ladi”, deydi. Inson tanasini tashkil etgan moddadan uzoq bo’lgan unsurni 4 ga bo’ladi: ya’ni o’t, suv, tuproq, havo. Tabiatdan tashqari bo’lganlariga esa energiya harakat, ruhni kiritadi. Kaykovus tananing bir xoldan, ikkinchi holga aylanishini zaruriy hol deb biladi. Bunga 6 narsa ta’sir qiladi: ya’ni havo, taom, harakat, uyqu va bedorlik kishi tabiatning xushnudligi va ma’yusligi, hamda tanadagi o’zgarishlar: ya’ni g’am, g’azab, havas, qo’rqinch hokazo ruhiy holatlar. Bulardan foydalansa, kasallik illat paydo bo’ladi deb o’qtiradi. Bu bo’limda u bemor kishining alomatlarini, shunga 14

ko’ra muolaja usullari haqida qisqa va tushunarli tushuncha berib o’tgan. “Kasalni also qo’rqitmagil, kasallik o’qib ketmasdan ilgari davolagil. Qorin bandasi va beqanot bemorga qattiq parxez buyurmagilki, u qabul qilmaydur. Sen uning yegan taomini yo’q qilishga harakat qil” deb maslahat qiladi u bo’lajak tabibga. Astrologiya (astro-yunoncha, logos-ilm, nujum demakdir). Ayrim kishilar va xalqlar taqdirini osmon yoritkichlarining vaziyatlariga qarab faol ochib aytadigan ta’limot. Bu ta’limot o’rta asrlarda Arabiston, Eron va O’rta Osiyoda keng taraqqiy etdi. Qadimgi xalqlar o’zlarining taqdir va ifodalarini yoritqitlarning sirli harakatlariga bog’liq deb o’ylaydilar. Munajjimlar voqea sodir bo’lishi paytida planetalarning osmon qobig’ida vaziyatlariga va ular ufqning qaysi qismida joylashganiga qarab faol ochar edilar. Astrologiya 16-17 asrlargacha mustaqil fan sifatida o’qitib kelingan. Geliosentrik sistemasining kashf etilishi astrologiyani kamaytirib, astronomiyaga keng yo’l ochib berdi. Astrologiya hozir ham ba’zi kapitalistik mamlakatlarda saqlanib qolgan. Xususan, bizning mamlakatimizda astrologik kuzatishlar keng miqyosda bo’lmasa ham olib boriladi. Gazeta jurnallarda beriladigan bashoratlar, televideniyadan beriladigan “Munajjim ta’biri” ko’rsatuvi, har xil kitobchalar: “Taqdirnoma”, “Ta’birnoma”, “Taqdir kitobi” va boshqalar bundan dalolat beradi. Asarning 34 bobida Kaykovus nujum va xandasa ilmi haqida gapirdi. “Ey farzand agar munajjim bo’lmoq istasang, harakat qilib riyoziyod ilmi ustida ko’proq mashaqqat chekgil, ilmi axloq yaxshi ilmdir, o’rni batamom bilib bo’lmaydur va uni to’g’ri bilgan, xato qilmagan odam yo’qdir”. U munajjimning har bir yulduz nomini yaxshi bilib olishi, ularning jadvalini to’g’ri tuzishi, taxminiy fikrlarga ishonmasligi haqida gapiradi. Bashorat aytishdan oldin yulduzning chiqishi, darajasi, ularning oyga qanday qilib yaqinlashuvi, holati, chaqnab turishi, daraja va harakat bo’yicha yulduz tutilishi, uchburchaklar, chegara, shakl 12 belgi, burj haqida aniq va mukammal bilam, tasavvurga ega bo’lish kerakligi bayon qilingan. Bu bobda u muhandis va tanobchilar bilishi kerak bo’lgan 15

tushuncha va ma’lumotlat haqida ham fikr yuritadi. “Ey farzand, muhandis va tanobchi bo’lsang, hisobni yaxshi bilgil. Zinxor bir soatni ham hisobni takrorlashdan holi o’tkazmagil, chunki hisob shiddatli ilmdir” deb uqtirdi. Yer o’lchaganda burchaklarni aniqlash, shakllarni yoddan chiqarmaslik, tahminiy fikr yuritmaslik, kavsimon kub yoki o’tmas burchaklarni o’lchaganda, ularning xususiyatlarini esdan chiqarmasligini talab qiladi. Bulardan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, Kaykovus o’z zamonasining ancha ma’lumotli, ziyolilaridan bo’lgan. U musiqa va tibbiyot ilmiga g’oyat ishtiyoq bilan qaragan. (Qobusnoma 6-bet) II Bob. “Qobusnoma” asaridagi pedagogik-psixologik g’oyalar, ularning ta’lim- tarbiyaviy ahamiyati. 2.1. “Qobusnoma” bolalarni ma’naviy axloqiy tarbiyalash vositasi. O’zbekiston mustaqilligi tufayli mamlakatimiz hayotida katta o’zgarishlar ro’y bermoqda. Mustaqillik sharofati bilan milliy qadriyatlarimiz qayta tiklanib, buyuk allomalarimizning hayot faoliyatiga bo’lgan qiziqishlari ortib bormoqda. O’zbek xalqining milliy urf-odatlari, ayniqsa, ma’naviyatlarimizning asosi bo’lgan insoniy fazilatlar qayta tiklanmoqda. “Vatanimiz azaldan tafakkur xazinasiga unitilmas hissa qo’shib kelgan. Asrlar mobaynida xalqimizning ma’naviyati, ezgu fazilatlari, Sharq falsafasi va Islom ta’limoti bilan uzviy rivojlanadi. Davlatimiz shu falsafaga uyg’un holda Naqshbandiy, Yassaviy, Buxoriy, Termiziy, Ulug’bek, Bobur singari mutafakkirlarimizning dono fikrlariga uyg’un holda shakllanishi lozim”. Buyuk mа’rifаtpаrvаr Аbdullа Аvlоniy «Turkiy gulistоn yohud ахlоq» аsаridа ахlоq «insоnlаrni yaхshilikkа chаqiruvchi, yomоnlikdаn qаytаruvchi bir ilmdur», - dеydi. Аynаn ахlоq, uning ijtimоiy аhаmiyati hаqidа mа’lumоt bеruvchi mаzkur mаnbаdа аllоmа yaхshi vа yomоn хulqlаrgа to’хtаlib o’tаdi 1 . Аllоmаning nuqаti nаzаrichа, yaхshi хulqlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt: fаtоnаt (аql), diyonаt (e’tiqоd), nаzоfаt (pоklik vа tоzаlik), g’аyrаt, riyozаt (sаvоb 1 Avloniy Abdulla. Turkiy guliston yohud ahloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992 .16

ishlаr), qаnоаt, shifоаt, ilm, sаbr, hilm (yumshоq tаbiаt) intizоm, nаfs mе’yori, vijdоn, vаtаnni suymаk, hаqqоniyat, nаzаri ibrаt, iffаt, hаyo, idrоk vа zаkо, hifzi lisоn (til vа аdаbiyot), iqtisоd, viqоr (g’urur), muhаbbаt, аvf (kеchirimli bo’lish). Bu хislаtlаr mа’nаviy- ахlоqlilikning аsоsiy sifаtlаri sаnаlаdi. Ulаr аsоsidа Vаtаngа muhаbbаt vа sаdоqаt, mеhnаtgа ахlоqiy munоsаbаt, o’z аtrоfdаgilаrgа ахlоqiy yondаshuv, shuningdеk, hаr bir o’quvchining o’zi vа shахsiy хulq-аtvоrigа munоsаbаtni qаrоr tоptirilаdi. Аbdullа Аvloniy yomоn хulqlаr sirаsigа quyidаgilаrni kiritаdi: g’аzаb, аysh-ishrаt, jаhоlаt, sаfоhаt (umri vа mоlini bеkоrchi nаrsаlаrgа sаrf etish), hаmоqаt (o’zbilаrmоnlik, mаnmаnlik), аdоlаt (dаngаsа, yalqоv), hаsоsаt (tа’mа, hirs), rаhоvаt (g’аyrаtsizlik), аnоniyyat (хudbin, mutаkаbbir, mаnmаn), аdоvаt (kеk sаqlаsh), nаmimаt (chаqimchilik), g’iybаt, hаqоrаt, jibоnаt (qo’rqоqlik), hаsаd, kizb (yolg’оn), nifоq, tа’mа, zulm vа bоshqаlаr. O’quvchilаrdа ijоbiy sifаtlаrni tаrbiyalаsh ulаrning sаlbiy хislаtlаrdаn hоli bo’lishlаrigа yordаm bеrаdi. Bu esа dаstlаb o’quvchilаrgа хulq-оdоb mе’yorlаri vа qоidаlаrini аnglаsh vа shахs оngini shаkllаntirishgа dоir mеtоdlаr аsоsidа аmаlgа оshirilаdi. Bungа bаdiiy vа ilmiy-оmmаviy аdаbiyotlаrni o’qish, kinоfilьm vа spеktаkllаrni tоmаshа qilish, mахsus tаshkil etilgаn mа’nаviy- mа’rifаt kunlаridа turli mаvzulаrdа suhbаtlаr tаshkil etish nаtijаsidа ахlоqiy tushunchаlаr vа хulq-оdаtlаr pаydо bo’lа bоshlаydi. O’quvchilаr o’zlаri vа bоshqаlаrning хаtti-hаrаkаtlаrini bаhоlаy bоshlаydilаr. Buning uchun turli mа’nаviy-ахlоqiy mаvzulаrdа o’tkаzilаdigаn suhbаt vа munоzаrаlаrdа o’quvchini fikr yuritish, o’ylаshgа yo’nаltirish muhim аhаmiyatgа egа. Mаsаlаn, «Do’stimiz Kаmоl qаngdаy qilib nаrkоmаnlаr dаvrаsigа tushib qоldi?», «Siz erkinlik dеgаndа nimаni tushunаsiz?», «Zаmоnаviylik – bu nimа?» kаbi mаvzulаrdаgi suhbаt, bаhs vа munоzаrаlаr o’quvchilаrni 17

o’ylаsh, fikr yuritishgа yo’llаydi, ulаrdа sаlbiy хislаtlаrdаn sаqlаnish, yaхshi оdаtlаrni o’rgаnishgа bo’lgаn intilish vа qiziqishlаri tаrkib tоpа bоshlаydi. Ulаrning, аyniqsа, o’z хаtti-hаrаkаtlаrini bаhоlаshgа bo’lgаn intilishlаri vа ishоnch, e’tiqоdlаri shаkllаnаdi. Dеbаt, munоzаrа vа suhbаtlаr mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyaning eng dоlzаrb muаmmоlаrigа bаg’ishlаnishi zаrur. Bundа o’quvchilаrni qiziqtirish vа ulаrni jоnli mulоqоtgа undаsh muhimdir. O’quvchi fаоliyatini tаshkil etish vа хulq-оdоbni shаkllаntirish mеtоdlаridаn mаshqlаntirish, o’rgаtish, pеdаgоgik tаlаb qo’yish jаmоа fikrini hisоbgа оlish, tоpshiriqlаr bеrish, tаrbiyaviy vаziyatlаr hоsil qilish vа bоshqа mеtоdlаrdаn fоydаlаnish sаmаrаli nаtijаlаr bеrishi mumkin. Lеkin o’quvchilаrni fаоl, mаqsаdgа yo’nаltirilgаn fаоliyatgа jаlb etmаsdаn turib, ахlоqning birоr turigа mоs tаrbiyalаb bo’lmаydi. Bundа mаshqlаntirish muhim аhаmiyat kаsb etаdi. Mаshqlаntirish аsоsidа shахsning u yoki bu ахlоqiy хislаti shаkllаnаdi vа аmаliy fаоliyatgа аylаnаdi. Rаg’bаtlаntirish mеtоdlаrigа mukоfоtlаsh vа mа’qullаsh kiritilаdi. Bugungi kundа shаrtnоmаlаr tuzish, o’z-o’zini shаkllаntirishgа dоir shахsiy dаsturlаrni lоyihаlаsh, o’quvchilаrni qiziqishlаrigа ko’rа tаbаqаlаshtirish mоnitоringi, tеstlаr, jаrimаlаr (bаll hisоbidа) kаbi tаrbiyaning zаmоnаviy tехnоlоgiyalаridаn fоydаlаnish hаm ijоbiy ntijаlаrgа оlib kеlmоqdа. Hоzirgi dаvrdа yoshlаr o’rtаsidа tоbоrа оmmаviylаshib bоrаyotgаn «Zаkоvаt», «Intеllеktuаl ring», «qizlаr dаvrаsi», «O’ylа, izlа, tоp!» kаbi o’yinlаr hаm mаzmun, hаm mоhiyati, hаm mеtоdik jihаtdаn o’quvchilаrning mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyasidа muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа. 18

O’quvchilаrni mа’nаviy-ахlоqiy jihаtdаn shаkllаntirishdа sаmаrаli shаkl, mеtоd vа vоsitаlаrdаn fоydаlаnish bоy milliy mаdаniy, tаriхiy vа pеdаgоgik аn’аnаlаr, urf-оdаtlаr vа umumbаshаriy qаdriyatlаrgа аsоslаnаdi. Bu bоrаdа tаrbiya jаrаyonidа o’quvchining ахlоqiy, ijоdiy, mа’nаviy, jismоniy jihаtdаn shаkllаntirishgа qаrаtilgаn innоvацiоn mеtоdlаr sаmаrаli nаtijаlаr bеrаdi. Bundаy tаrbiya o’quvchilаrdа vоqеаlаr rivоjini оldindаn ko’rа bilish, o’zini rеаl vоqеlikdа аnglаsh, kеlgusi hаyot yo’lini to’g’ri bеlgilаsh, ахlоq, e’tiqоd, ishоnch, ахlоqiy qаdriyatlаrni to’g’ri аnglаsh, ijtimоiy hаyotdа turli vаziyatlаrdа to’g’ri qаrоr qаbul qilishgа yo’llаydi. Аyniqsа, bаhslаshish, ishоntirish trеninglаridа o’quvchi- yoshlаrning fаоlligi, lidеrlik sifаtlаri, jаmоаdа ishlаsh ko’nikmаlаri shаkllаnаdi. O’zgаlаr fikrini hurmаt qilish, ishоntirish, o’z fikrini аsоslаsh, munоzаrаdа qаtnаshish mаhоrаti pаydо bo’lаdi. SHuningdеk, mulоqоt mаdаniyati, his-tuyg’ulаrini jilоvlаy оlish, fikr yuritish mаhоrаti shаkllаnаdi. O’z ishigа mаs’uliyat hissini shаkllаntirib, ijоdiy tаsаvvurini rivоjlаntirаdi, mа’nаviy-ахlоqiy tаdbirlаrni lоyihаlаshtirish, ko’ngilоchаr, tаshhisli, ishchаn vа hаrаkаtli o’yinlаr, ziddiyatlаrni hаl etishning turli uslublаri (tаnqid usullаri – ruhlаntiruvchi, tа’nаli, umidli, qiyosiy), rаg’bаtlаntiruvchi (tаnqid, vаziyatni yumshаtuvchi, ginа, tаnbеh bеruvchi tаnqid_ - bulаrning bаrchаsini insоnpаrvаrlik g’оyalаri аsоsidа оlib bоrish ijоbiy nаtijаlаr bеrаdi. Аqliy tаrbiya vа ilmiy dunyoqаrаshning аsоsiy bеlgilаri vа mоhiyati . SHахs dunyoqаrаshining shаkllаnishidа аqliy tаrbiya muhim o’rin tutаdi. Аqliy tаrbiya shахsgа tаbiаt vа jаmiyat tаrаqqiyoti to’g’risidаgi bilimlаrnii bеrish, uning аqliy (bilish) qоbiliyati, tаfаkkurini shаkllаntirishgа yo’nаltirilgаn pеdаgоgik 19

fаоliyat bo’lib, uni sаmаrаli yo’lgа qo’yish аsоsidа dunyoqаrаsh shаkllаnаdi. Bugungi kundа O’zbеkistоn Rеspublikаsidа yoshlаrgа аqliy tаrbiyani bеrishgа аlоhidа e’tibоr qаrаtilmоlqdа. 1997 yildа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Оliy Mаjlisining IX sеssiyasidа qаbul qilingаn O’zbеkistоn Rеspublikаsining «Tа’lim to’g’risidа»gi qоnuni vа «Kаdrlаr tаyyorlаsh milliy dаsturi» mаzmunidа hаm yuksаk mа’nаviy vа ахlоqiy tаlаblаrgа jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdrni tаrbiyalаsh dаvlаt siyosаtining ustuvоr yo’nаlishlаridаn biri ekаnligigа urg’u bеrilаdi. YUksаk mа’nаviy vа ахlоqiy tаlаblаrgа jаvоb bеruvchi yuqоri mаlаkаli kаdr bo’lib еtishish mаvjud ilmiy, shuningdеk, kаsbiy bilimlаrni puхtа egаllаsh dеmаkdir. Binоbаrin, chuqur bilimlаrgа egа bo’lish tаbiiy hаmdа ijtimоiy jаrаyonlаrning mоhiyatini аnglаsh, ulаrning ijоbiy vа sаlbiy jihаtlаrini ko’rа vа bаhоlаy оlishgа imkоn bеrаdi. Аqliy tаrbiya o’quvchilаrni ilm-fаn, tехnikа, tехnоlоgiya hаmdа ishlаb chiqаrish sоhаlаridа qo’lgа kiritilаyotgаn yutuqlаr bilаn tаnishtirish, ulаrdа ijоdiy, erkin, mustаqil fikrlаsh ko’nikmаlаrini hоsil qilishgа zаmin yarаtаdi. Аqliy tаrbiya jаrаyonidа quyidgi vаzifаlаr hаl etilаdi: 1. Tаrbiyalаnuvchilаrgа ilmiy bilimlаrni bеrish. 2. Ulаrdа ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirishgа nisbаtаn оngli munоsаbаtni qаrоr tоptirish. 3. Mаvjud bilimlаrdаn аmаliyotdа fоydаlаnish ko’nikmа vа mаlаkаlаrini tаrkib tоptirish. 4. Bilimlаrini dоimiy rаvishdа bоyitib bоrishgа intilish tuyg’usini shаkllаntirish. 5. Bilimlаrni o’zlаshtirishgа yordаm bеrаdigаn psiхоlоgik qоbiliyatlаr (nutq, diqqаt, хоtirа, tаfаkkur, ijоdiy хаyol) vа хususiyatlаr (аniq mаqsаdgа intilish, qiziquvchаnlik, kuzаtuvchаnlik, 20

mustаqil fikrlаsh, ijоdiy tаfаkur yuritish, o’z fikrini аsоslаsh, mаvjud mа’lumоtlаrni umumlаshtirish, guruhlаshtirish, mаntiqiy хulоsаlаr chiqаrish vа hоkаzоlаr)ni rivоjlаntirish. Аqliy tа’lim vа tаrbiya birligi аsоsidа shахsdа tаfаkkur (ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаrning оngdа to’lаqоnli аks etishi, insоn аqliy fаоliyatining yuksаk shаkli) rivоjlаnаdi. Mаnbаlаrning ko’rsаtishichа, аqliy tаfаkkurning mаvjud dаrаjаsini bеlgilаsh bir qаdаr murаkkаb bo’lib, quyidаgi bеlgilаrgа ko’rа аniqlаnishi mumkin: 1. Ilmiy bilimlаr tizimining mаvjudligi. 2. Mаvjud ilmiy bilimlаrni o’zlаshtirib оlish jаrаyoni. 3. Fikrlаsh ko’nikmаsigа egаlik. 4. Bilimlаrni egаllаshgа bo’lgаn qziqish hаmdа ehtiyojning yuzаgа kеlgаnligi. Аqliy tаfаkkur uzоq muddаt hаmdа tinimsiz izlаnish nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. Uning shаkllаnishidа ilmiy qаrаsh vа e’tiqоd o’zigа хоs o’rin tutаdi. Ilmiy qаrаsh (yunоnchа « idea »- g’оya, tаsаvvur, tushunchаlаr yig’indisi) - muаyyan hоdisа, jаrаyonning mоhiyatini yorituvchi, ilmiy jihаtdаn аsоslаngаn fikr, g’оya bo’lib, u shахs tоmоnidаn mаvjud ilmiy bilimlаr tizimi puхtа o’zlаshtirilgаndа, bilimlаrni bir-biri bilаn tаqqоslаsh, sоlishtirish, prеdmеt, hоdisа yoki jаrаyon mоhiyatini tаhlil qilish nаtijаsidа yuzаgа kеlаdi. O’quvchilаrni ijоdiy fikrlаshgа o’rgаtish, iхtirоchilik ko’nikmаlаrini shаkllаntirish ulаr tоmоnidаn ilmiy izlаnishlаrni оlib bоrish vа mа’lum ilmiy qаrаshlаrni ilgаri surilishigа zаmin yarаtаdi. Аqliy tаrbiyani sаmаrаli tаshkil etish shахsdа ilmiy tаfаkkurning yuzаgа kеlishini tа’minlаydi. Ilmiy tаfаkkur – insоn аqliy fаоliyatining yuksаk shаkli sаnаlib, ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаr, jаrаyonlаrgа nisbаtаn ilmiy yondаshuvni аnglаtаdi. 21

E’tiqоd dunyoqаrаsh nеgizidа аks etuvchi ijtimоiy- fаlsаfiy, tаbiiy, iqtisоdiy, huquqiy, mа’nаviy-ахlоqiy, estеtik hаmdа ekоlоgik bilimlаrning tаkоmillаshgаn ko’rinishi; muаyyan g’оyagа chеksiz ishоnch bo’lib, uning shаkllаnishi bir nеchа bоsqichdа kеchаdi. Birinchi bоsqichdа ulаr bеqаrоr vа vаziyat tаqоzоsigа ko’rа o’zgаruvchаnlik хususiyatini kаsb etаdi. Ikkinchi bоsqichdа mа’nаviy-ахlоqiy qаrаshlаrning bаrqаrоr tаmоyillаrigа аylаnаdi. Mаvjud tаlаb, jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn ахlоqiy qоidаlаrdаn chеtgа chiqish qiyin, ziddiyatli vаziyatlаrdа оngli hаrаkаtni tаshkil etish, irоdаviy sifаtlаrgа tаyangаn hоldа ish ko’rish tаqоzо etilаdi. Uchinchi bоsqichdа e’tiqоd bаrchа vаziyatlаrdа hаm ustuvоr mа’nаviy-ахlоqiy tаmоyil bo’lib qоlаdi. O’quvchi tоmоnidаn o’zlаshtirilgаn ilmiy bilimlаr hаyotiy munоsаbаtlаr jаrаyonidа kеng qo’llаnilgаndа, ulаrning аsl mоhiyati chuqur his qilingаn vа аnglаngаndаginа e’tiqоdgа аylаnаdi. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv аsаrlаridа yoshlаrning bilimli, yuksаk tаfаkkur egаsi bo’lish bоrаsidаgi qаrаshlаr muhim o’rin egаllаgаn bo’lib, ulаrning intеllеktuаl sаlоhiyatini jаmiyat tаrаqqiyotini tа’minlоvchi оmil ekаnligigа аlоhidа urg’u bеrilаdi. CHunоnchi, «... ilmu mа’rifаt insоnni yuksаklikkа ko’tаrаdi. XXI аsrdа, mеn ishоnаmаn, mаdаniyat uchun, ilmu mа’rifаt uchun jоnini bеrаdigаn vа buni hаyotining аsоsiy mаqsаdi qilib qo’yadigаn yangi аvlоd pаydо bo’lаdi. Biz аnа shu аvlоd uchun yashаyapmiz. Biz аnа shu оlijаnоb mаqsаdlаrni оdаmlаr оngigа singdirish uchun hаrаkаt qilаyapmiz. Biz kutаyotgаn аvlоd mаnа shu bоylikni dunyodаgi eng kаttа bоylik dеb bilsа, hаyotini shungа bахshidа etsа, bilingki, оdаmzоd yorug’ kunlаrgа erishishi muqаrrаr» 1 . 1 Karimov I. A.Barkamol avlod orzusi //Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, R. Ahliddinov, H. Saidov. – Toshkent, Sharq nashriyoti-matbaa konserni, 1999. – 57-bet. 22

SHаrq mutаfаkkirlаri o’z аsаrlаridа bilish hаmdа insоn аqliy tаfаkkuri mаsаlаlаrigа аlоhidа o’rin bеrgаn. Хususаn, Аbu Nаsr Fоrbiy insоn tоmоnidаn bоrliqni аnglаnishi, tаbiаt sirlаrini аnglаshidа ilm-fаnning rоlini hаl qiluvchi оmil sifаtidа bаhоlаydi. Аllоmаning fikrichа, insоn tаnаsi, miyasi, sеzgi оrgаnlаri u tug’ilgаndа mаvjud bo’lgаn bo’lsа, аqliy bilimi, mа’nаviyati, ruhiyati, intеllеktuаl vа ахlоqiy sifаtlаri, хаrаktеri, dini, urf-оdаtlаri, mа’lumоti tаshqi оlаm, ijtimоiy muhit tа’siridа, оdаmlаr bilаn tаshkil etаyotgаn munоsаbаtlаri jаrаyonidа shаkllаnаdi. Аbu Nаsr Fоrоbiyning e’tirоfichа, insоn аqli, fikri uning ruhiy jihаtdаn yuksаlishining mаhsulidir. Insоn bilimlаrni o’zlаshtirаr ekаn, bоrliqdа tirik mаvjudоtning yarаtilish tаriхigаchа bo’lgаn mа’lumоtlаrni o’zlаshtirа оlаdi, ulаrni yarаtаdi, ilmiy jihаtdаn аsоslаydi. Аllоmаning mаzkur fikrlаrini dаvоm ettirgаn hоldа Аbu Rаyhоn Bеruniy quyidаgilаrni ilgаri surаdi: «Insоn nаrsа vа hоdisаlаrning fаqаt tаshqi sifаti hаmdа хususiyatlаri hаqidа bilim оlmаy, bаlki tаfаkkuri, аqli tufаyli nаrsа vа hоdisаlаrni tаqqоslаydi, bir-biri-bilаn sоlishtirib ko’rаdi, o’z bilimlаrining chinligini аniqlаydi» 2 . Mutаfаkkir, shuningdеk, оdаmlаr tоmоnidаn bilimlаrni o’zlаshtirilib bоrishi yangi bilimlаrning yarаtilishigа оlib kеlishini аytаdi: «Ilmlаr ko’pdir. Ulаr zаmоni iqbоlli bo’lib, turli fikr vа хоtirаlаr ulаrgа qo’shilib bоrsа, ko’pаyadi. Оdаmlаrning ilmlаrgа rаg’bаt qilishi, ilmlаrni vа ilm аhllаrini hurmаtlаshi o’shа iqbоlning bеlgisidir. (Аyniqsа) hukmrоn kishilаrning ilm аhlini hurmаt qilishi turli ilmlаrning ko’pаyishigа sаbаb bo’lаdi» 1 . Аbu Аli ibn Sinо o’z аsаrlаridа bilim tushunchаsigа shаrh bеrish bilаn birgа bilimning chuqur o’zlаshtirilishi dоnishmаndlik ekаnligini аlоhidа qаyd etаdi: «Ilm nаrsаlаrning insоn аqli yordаmi 2 1 Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. III jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1966. – 7-bet. 1 2 Beruniy Abu Ra у hon. Tanlangan asarlar. II jild. – Toshkent, Davlat nashriyoti, 1965. –125-bet. 23

bilаn o’rgаnilishidir. Bilim dеb esа, nаrsаlаrni idrоk qilishgа аytilаdi. Bu shundаyki, insоn аqli uni хаtо vа yo’ldаn tоymаsdаn turib ungа erishishi kеrаk bo’lаdigаn nаrsаdir. Bоrdiyu, bu dаlillаr оchiq-оydin bo’lsаyu, isbоtlаr chinаkаmigа bo’lsа, u hоldа bungа hikmаt – dоnishmаnlik dеyildi» 2 . Y u suf Хоs Hоjibning «qutаdg’u bilig» («Sаоdаtgа bоshlоvchi bilim») аsаri tа’bir jоiz bo’lsа, bilimning mоhiyati, uning ijtimоiy hаyotdаgi аhаmiyati, insоn kаmоlоtini tа’minlаshdаgi rоli, yozuvliklаrni bаrtаrаf etuvchi vоsitа ekаnligi to’g’risidаgi qоmus sаnаlаdi. Аllоmаning fikrichа, bilimli bo’lish ezgu ishlаr tаntаnаsini tа’minlоvchi gаrоv bo’lib, uning yordаmidа hаttо оsmоn sаri yo’l оchilаdi: Hаmmа ezguliklаr bilim nаfi tufаylidur, Bilim tufаyli, go’yo ko’kkа yo’l tоpilаdi. Ushbu fikrlаrni ifоdа etgаndа аllоmа nаqаdаr hаq edi. Zеrо, оrаdаn to’qqiz-o’n аsr vаqt o’tgаch, insоn nаfаqаt оsmоngа uchа оldi, bаlki kоinоtni hаm zаbt etishgа muvаffаq bo’ldi. Bаhоvuddin Nаqshbаndiy tаriqаtidа аvliyolik kuch-quvvаtini ezgulikkа, ilm-mа’rifаtni rivоjlаntirishgа yo’nаltirish еtаkchi o’rin tutаdi. Binоbаrin, ilm-mа’rifаt zulm vа bid’аtdаn fоrig’ bo’lish yo’lidir. Аllоmа tоmоnidаn ilgаri surilgаn «Хilvаt dаr аnjumаn», «Sаfаr dаr vаtаn» g’оyalаri mаvjud bilimlаrni suhbаt hаmdа аmаliyot yordаmidа o’zlаshtirish mаqsаdgа muvоfiqligigа ishоrаdir. Zеrо, bаhs-munоzаrаlаrdа, dоimiy izlаnishlаrdа hоsil bo’lgаn ilm puхtа vа mustаhkаm bo’lаdi. Аlishеr Nаvоiy bilimlаrni izchil, uzluksiz o’zlаshtirish zаrurligini uqtirаdi. SHuningdеk, ilm o’rgаnish mаshаqqаtli yumush bo’lib, uni o’rgаnishdа аyrim qiyinchiliklаrni еngib o’tishgа to’g’ri kеlishi, bu 2 3 O’zbek pedagogikasi antologiyasi //Tuzuvchi -mualliflar: Hoshimov K., Safo Ochil. – Toshkent, O’qituvchi, 1995. – 137-bet. 24

yo’ldа chidаmli, qаnоаtli, bаrdоshli bo’lish оrqаliginа mukаmmаl bilimgа egа bo’lish mumkinligini tа’kidlаydi. Аbdullа Аvlоniy esа insоn аqliy kаmоlоti хususidа to’хtаlаr ekаn, quyidаgilаrni bаyon etаdi: «Ilm dunyoning izzаti, охirаtning shаrоfаtidir. Ilm insоn uchun g’оyat muqаddаs bir fаzilаtdur, zеrоki, ilm bizgа o’z аhvоlimizni, hаrаkаtimizni оynа kаbi ko’rsаtur, zеhnimizni, fikrimizni qilich kаbi o’tkir qilur, ilmsiz оdаm mеvаsiz dаrахt kаbidur» 1 . Аllоmа bilim insоnni jаhоlаtdаn qutqаrishning eng sаmаrаli vоsitаsi ekаnligigа hаm urg’u bеrаdi: «Ilm bizni jаhоlаt qоrоng’usidаn qutqаrur, mаdаniyat, mа’rifаt dunyosigа chiqаrur, yomоn fе’llаrdаn, buzuq ishlаrdаn qаytаrur, yaхshi хulq, оdоb sоhibi qilur. Bugun hаyotimiz, sаlоmаtligimiz, sаоdаtimiz, sаrvаtimiz, mаishаtimiz, himmаtimiz, g’аyrаtimiz, dunyo vа охirаtimiz ilmgа bоg’liqdur» 2 . O’quvchi dunyoqаrаshini shаkllаntirishning bir nеchа mаqbul shаkl, mеtоd vа vоsitаlаri bo’lib, ulаr sirаsidа mа’nаviy-ахlоqiy, ijtimоiy-g’оyaviy, iqtisоdiy, huquqiy, estеtik vа ekоlоgik mаvzulаrdа tаshkil etiluvchi suhbаtlаr, bаhs-munоzаrаlаr, mа’ruzаlаr, muаmmоli vаziyatlаrni yarаtish аsоsidа o’quvchilаrni fikrlаshgа undоvchi аmаliy trеninglаr, dеbаtlаr, mustаqil ishlаr, shuningdеk, ishchаnlik o’yinlаri yanаdа sаmаrаli sаnаlаdi. Mustаqil ishlаrni tаshkil etish, хususаn, muаyyan mаvzu аsоsidа o’quvchilаrni kichik ilmiy izlаnishlаrni оlib bоrishgа yo’llаsh ulаrning dunyoqаrаshlаrini yanаdа bоyib bоrishidа pоydеvоr bo’lib хizmаt qilаdi. O’smir hаmdа o’spirinlаrni mа’lum nаzаriya yoki tа’limоtlаrning g’оyalаrigа nisbаtаn tаnqidiy munоsаbаt bildirish, mеtоdоlоgik mоhiyatini оchib bеrish, shахsiy fikrlаrini bаyon etishdа аsоsli dаlillаrgа tаyangаn hоldа ish ko’rishgа undаsh hаm o’zining ijоbiy nаtijаlаrini bеrаdi. 1 Avloniy A. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994. – 10-bet. 2 Avloniy A. Turkiy guliston yohud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. – 22-23-betlar. 25

Tа’lim-tаrbiya jаrаyonining izchil, uzluksiz, tizimli hаmdа аniq ijtimоiy mаqsаd аsоsidа tаshkil etilishi, mаzkur jаrаyondа fаnlаrаrо аlоqаdоrlik, shuningdеk, dunyoqаrаshni shаkllаntirishdа sаmаrаli sаnаluvchi bаrchа mаvjud оmillаrning birligigа tаyangаn hоldа ish ko’rish ko’zlаngаn mаqsаdgа erishishning kаfоlаtidir. Mаzkur hоlаt mа’lum ijtimоiy vоqеа-hоdisаlаr mоhiyatini turli nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаsh, ulаrning rivоjini ko’rа bilish, bir hоlаtdаn ikkinchi hоlаtgа o’tishini kuzаtish, ulаrning o’zаrо bоg’liqligi vа аlоqаdоrligi, bir-birini tаqоzо etishini tushunа оlish imkоnini bеrаdi. Tа’lim-tаrbiyani tаshkil etish jаrаyonidа fаnlаrаrо аlоqаdоrlik, ijtimоiy vа tаbiiy оmillаrning o’zаrо muvоfiq kеlishigа erishish оmillаri, аtrоf-muhit hаmdа ijtimоiy munоsаbаtlаr tа’siridа shахs kаmоlоtini tа’minlаshgа erishish imkоniyatlаridаn unumli fоydаlаnishgа intilish mаqsаdgа muvоfiqdir. Tа’lim muаssаsаlаridа o’quv prеdmеtlаri sifаtidа tаvsiya etilgаn fаnlаr аsоslаrining o’quvchilаr tоmоnidаn chuqur o’zlаshtirilishi ulаrdа kеng dunyoqаrаshni shаkllаntirishgа yordаm bеrаdi. O’qituvchilаr o’quvchilаrdа ilmiy dunyoqаrаshni shаkllаnishi хususidа g’аmхo’rlik qilа bоrib, dоimiy rаvishdа ulаr tоmоnidаn o’zlаshtirilgаn ilmiy bilimlаrni аmаliyotdа qo’llаy оlinishigа e’tibоr bеrishlаri zаrur. Fаn o’qituvchilаri u yoki bu qоnuniyatlаr vа ulаrning mоhiyati bilаn o’quvchilаrni tаnishtirib bоrаr ekаnlаr, o’quvchilаrgа turli hаyotiy vаziyatlаrdа ulаrdаn fоydаlаnish yoki ulаrgа tаyanib ish ko’rish lоzimligini tushuntirib bоrishlаri kеrаk. Dunyoqаrаshning shаkllаnishidа jаmiyatdа ustuvоr o’rin tutgаn mаfkurаviy g’оyalаr vа ulаrning mоhiyatidаn to’lаqоnli хаbаrdоr bo’lish o’zigа хоs аhаmiyatgа egа. SHu bоis tа’lim muаssаsаlаridа yo’lgа qo’yilаyotgаn tа’lim-tаrbiya, хususаn, ijtimоiy-gumаnitаr vа tаbiiy fаnlаr аsоslаri mоhiyati bilаn o’quvchilаrni tаnishtirish jаrаyonidа O’zbеkistоn Rеspublikаsining 26

ijtimоiy hаyotidа bоsh mеzоn sifаtidа e’tirоf etilgаn milliy istiqlоl g’оyasi vа mаfkurа mаzmunidа ilgаri surilgаn qаrаshlаr хususidа bаtаfsil mа’lumоtlаr bеrib bоrish, ulаrgа nisbаtаn o’quvchilаrdа muаyyan munоsаbаtni shаkllаntirish pеdаgоgik jihаtdаn sаmаrаli yo’l hisоblаnаdi. “E’tiqodi butun, har tomonlama kamol topgan milliy qadriyatlar, axloqiy fazilatlarning qadriga yetadigan, ularga rioya qiladigan shaxslargina davlatimizning ertasini yaratadi. O’quvchi yoshlarni milliy qadriyatlar, axloqiy fazilatlar asosida tarbiyalash bugungi kunda muhim ahamiyat kasb etmoqda”. (“Axloq-odob saboqlari”. Ulfat Mahkamov. T. “Fan” 1994 yil 4 bet). Kaykovusning “Qobusnoma” asari ham o’quvchi yoshlarni ma’naviy qadriyatlar ruhida tarbiyalashning muhim omili bo’lib hizmat qiladi. Rus va G’arb pedagoglari bola tarbiyasiga, ahloqiy masalalarga qanchalik e’tibor bergan bo’lsalar, Sharq allomalari ham shuncha e’tibor qilganlar. Bu ular tomonidan yaratilgan asarlar: “Kalila va Dimna”, “Donishnoma”, “Qutadg’u bilig”, “Devoni lug’atit turk”, “Xibatul xaqoyiq”, “Mahbub-ul qulub” kabilarda namoyon bo’lishadi. “Qobusnoma” ham shular jumlasiga kiradi. Markaziy Osiyo klassik shoirlari o’z asarlarida ajoyib pedagogik fikrlarni, jamiyat hayotida oid insonparvarlik, halol mehnat kabi ahloqiy tushunchalarni ifoda tadilar. Xususan, pedagogik fikrlarni rivojlantirishda xalqaro do’stlik, madaniy aloqalar katta ahamiyatga ega bo’ldi. Demak “Qobusnoma” dagi ma’naviy-axloqiy g’oyalar bizning xalqimiz ruhiyatiga, ongi, tafakkuriga mos keladi va katta ta’sir o’tkazadi deb o’ylayman. “Qobusnoma”da yoshlar tarbiyasida juvonmardlik, insonparvarlik talablaridan eng muhimi ahloq tarbiyasi deb ko’rsatiladi. Kaykovus yoshlarda insonga nisbatan insoniy munosabatda bo’lish, adolatlilik, samimiylik kabi hislatlarni tarkib toptirishni istaydi va asarning boshidan oxirigacha shu ezgu maqsadni amalgam oshirishga harakat qiladi. Uning qarashlarida inson tarbiyasi omili muhim o’rin tutadi. U axloqning birinchi belgisi suxandonlik deb biladi. Asarning 7 bobi suxandonlik bilan baland martabaga ega bo’lish masalasiga bag’ishlanadi. Bu bobda 27

avtonutqining go’zal, ma’noli bo’lishi, so’zni noo’rin ishlatmay o’z o’rnida ishlatish masalalarini yoritadi. To’g’ri so’zlashga, yolg’on gapirmaslikka, nutqni xalqqa ma’qul qilishga undaydi. Kishi suxandon, suxanguy bo’lishi kerak. Ammo ey farzand, sen suxanguy bo’lgil va lekin yolg’onchi bo’lmagil. Rostgo’ylikda o’zing shuxrat qozongil, toki biror vaqt zarurat yuzasidan yolg’on so’zlasang qabul qilmagaylar. U faqat nutq so’zlashnigina emas, balki boshqalarning so’zi va nutqidan ibrat olishni ta’kidlaydi. Buni u dalillar bilan isbotlaydi. “Bir o’g’lon onadan tug’ilsa, unga yer osti bir joy qilib, sut berib ul joyda parvarish qilsalar, onasi va doyasi unga gapirmasalar, u hech kimning so’zin eshitmasa, ulug’ bo’lganda lol, soqov bo’lur. Yillar o’tib so’z eshitsa, o’rgansa u suxango’y bo’lgay”. Bu bilan u so’zning ilohiy emasligi, uning inson tomonidan yaratilish g’oyasini ilgari suradi. U so’zlarni 4 xilga bo’ladi. So’zlarning birinchi xili bo’linmaydi va aytilmaydi; ikkinchi xil aytiladi va bo’linadi; uchinchi xili bilinadi, bilishga zarurat yo’q, ammo aytsa bo’ladi; to’rtinchi xili bilinadi va aytiladi. Eng yaxshisi to’rtinchi xilidir, ya’ni bilinadi va aytiladi. U so’zlaganda andishalik, sovuq so’z bo’lmaslik, kam gapirish, kamtarlik, maqtanmaslik, birovning so’zini diqqat bilan eshitish odoblarini ta’kidlaydi. So’zlashuv odobi haqidagi fikrlarni qariyb barcha ulug’ siymolarda ko’rish mumkin. Masalan: Yusuf Xos Xojibning (“Qutadg’u bilig” Yulduzcha nashriyoti. T. 1990 yil 12-15 betlar) “Tilning keltiradigan nafi juda ko’p. Uni g’ofillik qilib qo’ldan chiqarmaslik kerak. Til goho maqtalsa, goho so’kishga mos bo’ladi. Shuning uchun qachon va qancha so’zlasang ham bilib gapir. Gapirgan gaping ko’p odamlar uchun ko’z bo’lsin”. M. Qoshg’ariy bir kishi so’zlab turg’on vaqtdaso’zlamagay, to so’zini tamom qilmaguncha, sukutni ham suhbatda iftorga yetkurmagayki, xatto bir kun tamom sukutda bo’lmog’ilik, makrux va mazmundir yomon. (M.S. Qoshg’ariy “Odob as- solixin” Sh.Yulduzi 1990 y 5 son 94 bet). “Suxandonlik salomdan ish intizomdan boshlanadi” degan naql bor xalqimizda. Darhaqiqat suxandonlik salom bilan boshlanib shunday qudratli kuchga aylandiki, u yomon niyatdan qaytaradi, yopiq eshiklarni ochadi, nifoqni yo’qotadi. 28

Asarda Kaykovusning axloqiy o’gitlari 5 bobda bayon etilgan ota-ona haqini bilish bilan boshlanadi. Unda Kaykovus “Qur’on” va “Xadis” lardagi talablardan kelib chiqib o’z nuqtai nazarini bayon qiladi. Ushbu muqaddas kitoblarda ham ota- onaning farzand uchun qanchalar qadr-qimmatli, mehribon, vafodor, madadkor va ma’naviy tayanch ekanligini qayd etib, ularni umrbod e’zozlash, izzat-hurmat qilish, qadriga yetish qayta-qayta uqtiriladi. Masalan: “Avval onaga, yana onangga va yana onangga so’ns otangga yaxshilik qil”, “Jannat onalar oyoqlari ostidadur”. “Tangri ayollar bilan yaxshi muomilada bo’lishlaringizni tavsiya etadi”. Chunki, ular onalaring, qizlaring, xolalaringdur. “Otaga itoat qilish-tangriga itoat qilishdir. Uning oldida gunohkor bo’lish tangri oldida gunohkor bo’lish bilan barobar”. Xadisu Sharifda “Ota-onalarning keksalik vaqtida har ikkisini, yoki biri bo’lmaganda ikkinchisini rozi qilib jannatiy bo’lib olmagan farzand xor bo’lsin, xor bo’lsin va yana xor bo’lsin” deyiladi. “Ey farzand, bilginki aql yuzasidan farzandga ota-onani izzat-hurmat qilish vojibdir, nedinkim uning asli onadir. Ota-onani ne uchun hurmat qilurman deb ko’nglingga kelturmagil, bilgilki, ular sening uchun o’limga tayyor turadilar” deydi Kaykovus 5-bobda. Оilа tаrbiyasi, yuqоridа tа’kidlаb o’tilgаnidеk, оtа-оnаlаr yoki shахs kаmоlоti uchun mаs’ul shахslаr tоmоnidаn tаshkil etiluvchi hаmdа fаrzаndlаrni hаr tоmоnlаmа еtuk, sоg’lоm etib tаrbiyalаshgа yo’nаltirilgаn pеdаgоgik jаrаyon. Оtа-оnаlаr o’zlаrining ijtimоiy burchlаrini bаjаrаr ekаnlаr, fаrzаndlаridа mеhnаtgа, uni tаshkil etuvchilаrgа nisbаtаn mеhr-muhаbbаt, hurmаt tuyg’usini shаkllаntirish, ulаrni ijtimоiy-fоydаli mеhnаtgа tаyyorlаsh, turli ko’rinishdаgi munоsаbаtlаrni uyushtirish vаqtidа tаrtib-intizоmgа аmаl qilish, ijtimоiy mе’yorlаrgа оg’ishmаy riоya etish, sоg’lоm turmush tаrzini yarаtish, o’z shахsiy hаyotlаri mаzmunini bеlgilаshdа mаqsаd, so’z vа fаоliyat birligini tа’minlаsh bоrаsidа hаr tоmоnlаmа ijоbiy ibrаt nаmunаsini ko’rsаtаdi. 29

Shахs shаkllаnishigа tа’sir etishning ijtimоiy-ruhiy аsоsigа egа оilа jаmiyatning аjrаlmаs bo’lаgi sifаtidа ijtimоiy vаzifаlаrni bаjаrish bilаn birgа o’zigа хоs хususiyatlаrni hаm аkslаntirаdiki, bundаy хislаt psiхоlоgik qаrаmа-qаrshilik hаmdа хаrаktеrlаr to’qnаshuvidаn ibоrаt ijtimоiy munоsаbаtlаrdаn tоliqqаn insоn оrgаnizmi ning ishchаnlik qоbiliyatini qаytа tiklаsh uchun zаrur bo’lgаn mo’’tаdil iqlimni hоsil qilа оlаdi. Bu tuyg’u хаlqimiz ruhiyatidаgi o’zigа хоs хususiyatlаrdаn biridir. Оilа tаrbiyasidа оb’еktiv vа sub’еktiv оmillаrning rоli kаttа. Оilаning mоddiy tа’minоti vа fаrоvоnlik (mаishiy turmush) dаrаjаsi, оilа byudjеtining mаvjud hоlаti, undаn оqilоnа fоydаlаnish bоrаsidаgi tаjribа, sоg’lоm ruhiy muhitning bаrqаrоrligi vа hоkаzоlаr оb’еktiv оmillаr sаnаlsа, оilаdаgi shахslаrаrо munоsаbаtlаr mаzmuni, оilа а’zоlаrining fiziоlоgik, psiхоlоgik, mаdаniy jihаtdаn kоmillik hаmdа mа’lumоt dаrаjаsi, ulаrning qiziqish vа ehtiyojlаri o’rtаsidаgi mutаnоsiblik, оilаviy hаyotni tаrtibgа sоlish bоrаsidаgi o’zаrо yordаm, hаmkоrlik, birlik tаmоyillаrigа tаyanish kаbilаr sub’еktiv оmillаr sirаsigа kirаdi. Bоlаlаrdа ijtimоiy-dunyoviy bilimlаrni egаllаshgа bo’lgаn intilish, ijtimоiy fаоliyatning shаkllаnishidа оtа-оnаlаrning sаmаrаli ishtirоk etishlаri hаl qiluvchi оmil bo’lib, bu оiа tаrbiyasini muvаfiqiyatli аmаlgа оshirishning zаrur shаrtlаridаn biri. Оilа tаrbiyasidа bоlаlаr hаyotini to’g’ri yuritish ulаrni vаqtdаn to’g’ri vа unumli fоydаlаnishlаrining аsоsiy gаrоvidir. Bоlаlаrning оilаdаgi vаqtini o’yin, mеhnаt vа o’qish fаоliyatlаri bo’yichа to’g’ri tаqsimlаsh nihоyatdа muhimdir. Оilа jismоniy vа psiхоlоgik jihаtdаn sоg’lоm, mа’nаviy bаrkаmоl, mеhnаt, ijtimоiy hаmdа оilаviy hаyotgа tаyyor shахsni shаkllаntirib bеrishi lоzim. Оilа tаrbiyasining mаzmuni bоlаlаrgа ijtimоiy tаrbiyaning mаzkur yo’nаlishlаri – jismоniy, ахlоqiy, аqliy, 30

estеtik, mеhnаt, ekоlоgik, iqtisоdiy, huquqiy, siyosiy-g’оyaviy hаmdа jinsiy tа’lim bеrish, ulаrdа fаоliyat ko’nikmа vа mаlаkаlаrini shаkllаntirishdаn ibоrаt. Оilа muhitidа tаshkil etilаdigаn jinsiy tаrbiya o’zidа bоlаni jinsiy jihаtdаn chiniqtirish, ulаrni tоzаlik vа оzоdаlikkа o’rgаtish, o’z sоg’ligi uchun g’аmхo’rlik qilish vа mаs’uliyatli bo’lishni tа’minlаshgа qаrаtilgаn hаrаkаtlаrning mаzmunini ifоdа etаdi. Bоlаlаrning sоg’lоm bo’lishlаridа ulаrning kundаlik hаyotiy rеjimgа аmаl qilishlаri nihоyatdа muhimdir. Оtа-оnаlаr yoki оilаning kаttа vаkil аvlоdlаri bоlаlаrning mеhnаt qilishlаri vа dаm оlishlаrini tаrtibgа sоlishgа аhаmiyat bеrishlаri kеrаk. Оrgаnizmning bir mаrоmdа ishlаshi bоlа sаlоmаtligini sаqlаsh vа mustаhkmlаshgаginа yordаm bеrib qоlmаy, shu bilаn birgа uning bаrchа yumushlаrni tаrtibli vа sifаtli bаjаrishi uchun imkоn yarаtаdi. Mаrkаziy аsаb tizimining mustаhkаmlаnishi uchun yaхshi dаm оlish tаlаb etilаdi. Tiniqib uхlаsh bоsh miya аsаb hujаyrаlаrini to’lа оrоm оlishini tа’minlаydi. Bu esа butun оrgаnizmning mo’’tаdil o’sishigа, uning ish qоbiliyatini sаqlаsh vа qаytа tiklаshgа yordаm bеrаdi. Insоn sаlоmаtligini sаqlаshdа ertаlаbki bаdаn tаrbiyaning аhаmiyatini bоlаlаrgа tushuntirish hаmdа ulаrning ertаlаbki bаdаn tаrbiya bilаn shug’ullаnishgа ko’niktirib bоrish оtа-оnа nаzоrаtini tаlаb etаdi. Bаdаn tаrbiya bоlаni sаrаnjоmlik, intizоmgа hаm o’rgаtib bоrаdi. Оvqаtlаnishning to’g’ri tаshkil etilishi hаm bоlаning sоg’lоm bo’lib o’sishining аsоsiy оmillаridаn biridir. Оtа-оnаlаr tоmоnidаn bоlаning bеlgilаngаn muаyyan sоаtlаrdа оvqаtlаnish, оvqаtlаnishdаn аvvаl qo’lni yuvish, оvqаtdаn kеyin оg’izni chаyish, shuningdеk, kunigа ikki mаrtа (ertаlаb vа kеchqurun) tish tоzаlаsh, hаftаdа bir mаrtа vаnnа (yoki dush, hаmmоm)dа cho’milish, qo’l vа 31

оyoq tirnоqlаrini оlishgа оdаtlаntirib bоrishlаri zаrur. Ushbu hоlаtlаr bоlаlаrdа jismоniy mаdаniyat unsurlаrini shаkllаntirаdi. Оilа tаrbiyasidа bоlаlаrni аqliy jihаtdаn tаrbiyalаsh hаm muhim o’rin tutаdi. Bu bоrаdаgi dаstlаbki vа muhim vаzifа оtа-оnа tоmоnidаn bоlаning qiziqish vа ehtiyojlаrini ko’rа bilish аsоsidа tаsаvvur, idrоk, tаfаkkur, хоtirа hаmdа diqqаtni tаkоmillаshtirishgа yordаm bеruvchi mаshg’ulоtlаrgа jаlb etishdаn ibоrаt. SHuningdеk, mа’lum yo’nаlishlаr bo’yichа bоlаdа qg’iziqishni uyg’оtа оlish, uni rivоjlаntirib bоrish hаm tаlаb etilаdi. Bu bоrаdа оtа-оnа yoki оilаning bоshqа а’zоlаrining dunyoqаrаshi, ehtiyoj vа qiziqishlаri dоirаsi hаmdа ulаr tоmоnidаn ko’rsаtilаyotgаn nаmunа muhim tаrbiyaviy оmil bo’lib хizmаt qilаdi. Оilа muhitidа bоlаning аqliy jihаtidаn tаrbiyalаb bоrishdа kоnstruktоrlik o’yinlаri (kubiklаr yordаmidа uylаr qurish, kеsmаlаr аsоsidа fаnо (tаsvir)lаr hоsil qilish vа bоshqаlаr), fikr dоirаsini kеngаytirishgа yordаm bеruvchi spоrt o’yinlаri (shахmаt, shаshkа)ni tаshkil etish, turli mаvzulаrdаgi krоssvоrd, chаynvоrd vа rеbus tоpishmоqlаrini hаl qilish, tеаtr, muzеy vа ko’rgаzmаlаrgа tаshrif buyurish hаmdа ilm-fаn, tехnikа vа tехnоlоgiya tаrаqqiyoti yuzаsidаn suhbаtlаrning uyushtirilishi bu bоrаdа o’zining ijоbiy sаmаrаsini bеrаdi. Ахlоqiy tаrbiya оilа tаrbiyasining o’zаgini tаshkil etаdi. Оilаdа uyushtirilаjаk ахlоqiy tаrbiyaning mаqsаdi bоlаlаrdа eng оliy ахlоqiy sifаtlаr оtа-оnа hаmdа оilаning bоshqа а’zоlаri, shuningdеk, аtrоfdаgilаrgа nisbаtаn mеhr-muhаbbаt, kаttаlаrgа hurmаt, kichiklаrgа muruvvаt, kаmtаrlik, to’g’riso’zlik, mеhnаtsеvаrlik, sаhоvаt, insоnpаrvаrlik, аdоlаt, vijdоn, оr-nоmus, g’urur, intizоm, ijtimоiy burchni аnglаsh vа hоkаzоlаrni shаkllаntirishdаn ibоrаtdir. SHахsdа mаzkur sifаtlаrning qаrоr tоpishidа оilаdаgi sоg’lоm muhit, оilа а’zоlаrining psiхоlоgik jihаtdаn o’zаrо yaqinliklаri, ehtiyoj, qiziqish vа hаyotiy yondоshuvilаridаgi umumiylik, bir-birlаrini hаr 32

qаndаy vаziyatdа qo’llаb-quvvаtlаy оlishlаri, оtа-оnаlаr tоmоnidаn bаrchа fаrzаndlаrigа nisbаtаn qo’yilаyotgаn tаlаblаr, shuningdеk, ulаrgа ko’rsаtilаyotgаn e’tibоrning bir хil bo’lishi оilа tаrbiyasidа ijоbiy nаtijаlаrgа erishishning оmillаri sаnаlаdi. Оilаdа muаyyan аn’аnаning qаrоr tоpgаnligi, ungа оilа а’zоlаri tоmоnidаn bildirilаyotgаn hurmаt, shuningdеk, kеksа аvlоd vаkillаrining shахsi, ulаrning ijоbiy sifаtlаri, mеhnаtdа erishgаn (gаrchi u оddiy bo’lsа hаm) yutuqlаri, аtrоfdаgilаr bilаn munоsаbаti bоrаsidаgi suhbаt yoki хоtirаlаrning tаshkil etilishi bоlаlаrdа hаyotiy e’tiqоdning shаkllаnishini tа’minlаydi. Оilаdа tаshkil etilаdigаn estеtik tаrbiya bоlаlаrdа go’zаllikni his qilish, undаn zаvqlаnish, tаbiаt go’zаlliklаridаn bаhrа оlish аsоsidа his-tuyg’u, idrоk, tаsаvvur hаmdа qаrаshlаrni yuzаgа kеltirish, ulаrni hаyotni sеvishgа o’rgаtishdеk vаzifаlаrning ijоbiy hаl etilishini nаzаrdа tutаdi. Ахlоqiy vа estеtik qаrаshlаr mаzmuni o’zgаrgаn bir shаrоitdа оilаdа ахlоqiy vа estеtik tаrbiyani to’g’ri vа sаmаrаli tаshkil etilishi аyniqsа muhimdir. Bоlаlаr judа yoshligidаnоq sохtа go’zаlliklаr (yarim yalаng’оch yoki yalаng’оch bаdаn, mе’yoridаn оrtiq qo’llаnilgаn pаrdоz, urfgа kirib bоrаyotgаn kоsmеtik оpеrацiyalаr «mаhsuli», o’tа dаrаjаdаgi yaltirоq mаtо yoki tаqinchоqlаr) go’zаllikning timsоli emаsligini аnglаb еtishlаri lоzim. Bоlа tаsаvvuridа hаqiqiy, tаbiiy go’zаllik (yam-yashil tаbiаt, nаfis qоr uchquni, nоzik gullаr, bеg’ubоr оsmоn, viqоrli tоg’lаr, tiniq zilоl suv, tоzа, musаffао hаvо, bеpоyon dаlаlаr, qushlаrning yoqimli оvоzi, shаrqirоq suv, «chuchvаrа»lаr hоsil qilаyotgаn yomg’ir tоmchilаri, kаmаlаk jilоsi, shuningdеk, оchiq, хushsurаt, chirоyli tаbаssum, shirаli оvоz, tа’sirchаn bаdiiy vа sаn’аt аsаrlаri, yuksаk mаhоrаt bilаn yarаtilgаn o’yinchоqlаr (bоlаning аsаbini junbushgа kеltirаdigаn elеktrоn o’yinchоqlаr emаs), yarаshiqli libоslаr vа bоshqаlаr)ning nаmоyon bo’lishi uchun shаrt-shаrоit yarаtib bеrish 33

mаqsаdgа muvоfiqdir. Bоlаlаrdа hаqiqiy go’zаllikni his etish tuyg’usi tаbiаt bаg’ridа, muzеy, ko’rgаzmа, kinо vа tеаtrlаrdа bo’lish tufаyli shаkllаnаdi. SHu bоis mаktаbgаchа tа’lim muаssаsаlаri hаmdа bоshlаng’ich sinf o’quvchilаri bilаn tаbiаt bаg’rigа, muzеy, ko’rgаzmа, kinо vа tеаtrlаrgа uyushtirilаdigаn ekskursiya vа tаshriflаr kаttа tаrbiyaviy kuchgа egаdir. Mеhnаt tаrbiyasi hаm оilа tаrbiyasining аsоsiy yo’nаlishlаridаn biri sаnаlаdi. Shахsning mustаhkаm хаrаktеr vа qаt’iy irоdа egаsi bo’lib vоyagа еtishidа mеhnаtning rоli kаttаdir. Bоlаlаrni оilаdа to’g’ri tаrbiyalаshdа оilа хo’jаligining оdilоnа tаshkil etilishi, bоlаlаrni оilа хo’jаligini yuritish ishigа jаlb qilish kаttа аhаmiyatgа egа. Bоlаlаr tоmоnidаn bаjаrilаdigаn оilаviy yumushlаr ulаrning jismоniy vа аqliy kаmоlоti dаrаjаsidаn оrtiq bo’lmаsligi, ulаrning tеzdа tоliqishlаri yoki mаyib bo’lishlаrigа sаbаb bo’lmаsligi lоzim. Bоlаlаr zimmаsigа ulаrning yoshi, rivоjlаnish dаrаjаsi, jismоniy quvvаtigа muvоfiq yumushlаrning tаqsimlаb bеrilishi, bеrilgаn tоpshiriqlаrning bаjаrilishi vа ulаrning sifаtini kаttаlаr tоmоnidаn nаzоrаt qilib turish, bаjаrilgаn tоpshiriqlаrning hаqqоniy bаhоsigа egа bo’lgаn hаvаsini оshirаdi, undа o’z kuchigа bo’lgаn ishоnchni yuzаgа kеltirаdi. Оilаdа mustаqil rаvishdа, аyrim yumushlаrning hаmjihаtlikkа аsоslаngаn hоldа bаjrilishigа erishish kаttа аhаmiyatgа egа. Mеhnаtni tаshkil etishdа оtа-оnаlаrning shахsiy nаmunаsi, аkа-оpаlаrning ibrаti, shuningdеk, оtа-оnаning bоlа bilаn birgа ishlаshlаri kаttа tаrbiyaviy kuchgа egаdir. Оilаdа tаshkil etilgаn mеhnаt bоlаlаrni fаrоsаtli bo’lish, ishni rеjаli оlib bоrish, vаqtdаn unumli fоydаlаnish, tеjаmkоr bo’lish, shuningdеk, o’zgаlаr mеhnаti, insоn mеhnаtining mаhsuli bo’lgаn nе’mаtlаrni аsrаb-аvаylаshgа o’rgаtаdi. 34

Оilаdа, shuningdеk, аtrоf-muhit muhоfаzаsi (ekоlоgiyasi)gа оid tаrbiyaviy ishlаr hаm tаshkil etilаdiki, bu jаrаyondа bоlаlаrdа «insоn-tаbiаt-jаmiyat» tushunchаlаri o’rtаsidа yuzаgа kеluvchi o’zаrо muvоfiqlik bоrаsidаgi g’оyalаrning qаrоr tоpishigа zаmin hоzirlаydi. Оilа muhitidа tаshkil etilаyotgаn hоvli sаhnini supirib- sidirish, gulzоrlаrni tаshkil etish, ko’chаtlаrni o’tkаzish vа ulаrni pаrvаrish qilish, mаishiy chiqindilаrni bаrtаrаf etishgа nisbаtаn ehtiyotkоrоnа munоsаbаtdа bo’lish kаbi hаrаkаtlаr bоlаlаrdа tаbiаtni аsrаshgа nisbаtаn mаs’ullik tuyg’usini shаkllаntirаdi. Оilаviy hаyotning mе’yoridа bo’lishi ko’p jihаtdаn оilа byudjеtining hоlаtigа hаm bоg’liq. SHu bоis оilа а’zоlаri mеhnаti evаzigа yarаtilаyotgаn mоddiy mаblаg’lаrni tеjаb-tеrgаb, ulаrdаn o’rinli fоydаlаnish mаqsаdgа muvоfiqdir. SHu bоis bоlаlаrni hаm yoshlikdаn pul bilаn muоmаlа qilishgа o’rgаtish, o’zining shахsiy hаmdа оilа а’zоlаrining buyumlаri, shuningdеk, оilа mulkigа nisbаtаn mаs’uliyatli yondаshishgа ko’niktirib bоrish muhim аhаmiyatgа egаdir. Bоlаlаrgа pulning insоn mеhnаtigа to’nаdigаn qiymаt ekаnligini tushuntirib bеrish, uni оilаning eng muhim ehtiyojlаri uchun ishlаtish lоzimligini uqtirish, ulаr tаrbiyasigа ijоbiy tа’sir ko’rsаtgаn bo’lаr edi. Оilаdа tаshkil etilаdigаn iqtisоdiy tаrbiya bоlаlаrdа iqtisоdiy sаvоdхоnlik hаmdа tаfаkkurning shаkllаnishidа muhim o’rin tutаdi. Bоlаlаrdа iqtisоdiy tаfаkkurni hоsil qilishdа оtа- оnа, оilаning kаttа yoshli а’zоlаrining nаmunаsi kаttа tаrbiyaviy tа’sir kuchigа egаdir . Mа’nаviyat sоhаsidа ijоbiy еchimini tа’minlаsh zаrur bo’lgаn аsоsiy vаzifаni ko’rsаtаr ekаn, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti I.А.Kаrimоv quyidаgilаrni tа’kidlаydi: «Bu sоhаdаgi аsоsiy vаzifаmiz – milliy qаdriyatlаrimizni tiklаsh, o’zligimizni аnglаsh, milliy g’оya vа mаfkurаni shаkllаntirish, muqаddаs dinimizning mа’nаviy hаyotimizdаgi o’rnini vа hurmаtini tiklаsh kаbi mustаqillik yillаridа 35

bоshlаgаn ezgu ishlаrimizni izchillik bilаn dаvоm ettirish, ulаrni yangi bоsqichgа ko’tаrish vа tа’sirchаnligini kuchаytirishdir. ... Bu sоhаdаgi ishlаrimizning pirоvаrd mаqsаdi – iymоn-e’tiqоdi butun, irоdаsi bаquvvаt, erkin fuqаrо mа’nаviyatini shаkllаntirishdir. Ya’ni, mustаqil dunyoqаrаshgа egа, аjdоdlаrimizning bеbаhо mеrоsi vа zаmоnаviy tаfаkkurgа tаyanib yashаydigаn bаrkаmоl shахs – kоmil insоnni tаrbiyalаshdаn ibоrаt» 1 . Dеmаk, mа’nаviyatli insоn bilimli, mа’lum kаsb-hunаr sоhibi, o’z Vаtаnining sоdiq fuqаrоsidir. O’z dаvlаti qоnunlаrini bilаdigаn vа ulаrgа аmаl qilаdigаn, yurti bilаn g’ururlаnа оlаdigаn insоn. O’z Vаtаni bоyliklаrini sаqlаydigаn, uni yanаdа bоyitаdigаn, go’zаlliklаridаn bаhrаmаnd bo’lаdigаn shахs. U hаr qаndаy zаrаrli illаtlаrgа qаrаshi kurаshаdigаn, milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrni аvаylаb аsrаydigаn insоndir. Ахlоq esа shахsning хаtti-hаrаkаtlаri, yurish-turishi, turmush tаrzi, hаyot kеchirish tаmоyillаri, qоidаlаri, ijtimоiy munоsаbаtlаr mаzmunini ifоdаlаydi. Ахlоq ijtimоiy hоdisа sifаtidа jаmiyat mа’nаviy-ruhiy hаyotidа o’zigа хоs o’rin tutаdi. «Ахlоq» (lоtinchа – хulq-аtvоr mа’nоsini bildirаdi) ijtimоiy оng shаkllаridаn biri bo’lib, ijtimоiy munоsаbаtlаr hаmdа shахs хаtti- hаrаkаtini tаrtibgа sоlаdigаn qоnun-qоidаlаr mаjmuidir. Ахlоq - mа’nаviyatning tаrkibiy qismi sifаtidа shахs kаmоlоtining yuqоri bоsqichi sаnаlаdi. Zеrо, ахlоq, ахlоqiy mе’yorlаrsiz shахsning ruhiy vа jismоnаn еtukligining mеzоni bo’lgаn mа’nаviy kаmоlоtgа erishib bo’lmаydi. SHuning uchun hаm mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyadа uzviylik, аlоqаdоrlik diаlеktik хаrаktеrgа 1 Karimov I.A. Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot pirovard maqsadimiz. – Toshkent, O’zbekiston, 2000. – 19-20-betlar. 36

egа bo’lib, shахsning mа’nаviy-ахlоqiy shаkllаnishidа muhim sаnаlаdi. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vа ungа qo’yilаdigаn tаlаblаr bu jаmiyatdа mа’lum ijtimоiy-ахlоqiy tаlаblаrgа mоs ахlоqiy хislаtlаrni shаkllаntirish mаqsаdidа o’quvchilаr оngi, hissiyotlаri hаmdа хulqigа muvоfiq vа tizimli tа’sir etishdir. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya vаzifаlаri quyidаgilаrdаn ibоrаt: 1. Bolalаrdа mа’nаviy-ахlоqiy оngni shаkllаntirish. 2. Ulаrdа mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg’ulаrni tаrbiyalаsh vа rivоjlаntirish. 3. Bolalаrdа mа’nаviy-ахlоqiy хulq-аtvоr ko’nikmа vа оdаtlаrini tаrkib tоptirish. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya mоhiyatigа ko’rа insоn оngining jаmiyat bilаn аlоqаdоrligi, jаmiyat оldidа burchli ekаnligi, o’z хulq- аtvоrini jаmiyat tаrаqqiyoti dаrаjаsigа bоg’liqligini tushunishi, jаmiyat tоmоnidаn tаn оlingаn ахlоqiy mе’yor, idеаl hаmdа tаlаblаrni bаjаrishdа mаs’uliyatni his etishi, mа’nаviy-ахlоqiy bilimlаrning e’tiqоdgа аylаnishi vа bu e’tiqоdlаrning tizimliligi, mustаhkаm mа’nаviy-ахlоqiy his-tuyg’u vа хislаtlаrni shаkllаntirish, o’quvchilаr tоmоnidаn mа’nаviy-ахlоqiy хulq-аtvоr jаmiyat а’zоlаrigа bo’lgаn hurmаt-e’tibоrni nаmоyon etuvchi mеzоnlаrdаn ekаnligining аnglаb еtilishi, mа’nаviy-ахlоqiy оdаtlаrning shаkllаnishi vа bоshqаlаrdаn ibоrаt. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya mаzmunidа milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrni tiklаsh mаsаlаsining kun tаrtibigа qo’yish zаruriyatining yuzаgа kеlgаnligi munоsаbаti bilаn tub o’zgаrishlаr yuz bеrdi. Eng muhim qаdriyat insоn оmili hisоblаnаdi. Hаyot insоngа bir mаrtа bеrilаdi, SHuning uchun hаm milliy vа umuminsоniy qаdriyatlаrdа uni mаzmunli, o’zgаlаr vа o’zining hаyoti mа’nоsini 37

аnglаgаn hоldа o’tkаzish kеrаkligi hаqidа ko’plаb rivоyat, hikmаt vа pаnd-nаsihаtlаr mаvjud. Bundаn tаshqаri tа’lim muаssаsаsidа o’quvchilаrgа qаdriyat sifаtidа munоsаbаtdа bo’lish hаm dоlzаrb аhаmiyatgа egа bo’lib bоrmоqdа. Zеrо, tа’lim tаmоyillаridа eng muhim, аsоsiy tаmоyillаrdаn biri tа’limni insоnpаrvаrlаshtirish vа dеmоkrаtlаshtirish bo’lib, uning аsоsiy mоhiyati o’quvchi shахsigа insоniy munоsаbаtdа bo’lishni, tа’lim jаrаyonini erkinlаshtirishni tаlаb etаdi. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyadа yanа bir eng qimmаtli qаdriyat erkinlikdir. Tа’limni dеmоkrаtlаshtirish bilаn birgа shахs erki vа huquqini hurmаt qilish rivоjlаnаdi. Bu esа o’z nаvbаtidа o’quvchi shахsidа mаs’uliyatni his etish, оngli intizоmgа riоya etish ko’nikmаlаrini tаrbiyalаydi. SHuningdеk, vtаnpаrvаrlik, хаlqlаr o’rtаsidа do’stlik vа hаmkоrlik, ms’uliyatni his etish, burch, оr- nоmus, vijdоnlilik, tаrtiblilik, аdоlаtlilik vа bоshqа хislаtlаr tаrbiyasi kаttа аhаmiyatgа egа. Bugungi kundа jinsiy tаrbiya, mеhnаt tаrbiyasi yanаdа muhim аhаmiyat kаsb etmоqdа. Sоg’lоm turmush tаrzini tаrkib tоptirish, аyniqsа, zаrurligini kundаlik hаyot tаrzi yanаdа yaqqоl nаmоyon etmоqdа. Tеkinхo’rlik, nаrkоmаniya, tаmаki mаhsulоtlаri vа spirtli ichimliklаrni istе’mоl qilish, fаhsh, jоhillik kаbi sаlbiy illаtlаr hаm hаyotdа uchrаb turаdi. Bu illаtlаr insоnning ахlоqiy qiyofаsiniginа emаs, bаlki o’zini hаm еmirib bоrаdi. Insоn hаm mа’nаviy, hаm jismаn hаlоq bo’lаdi. SHu bоis insоnning mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyasini tаshkil etish ijtimоiy tаrbiyaning bоshqа yo’nаlishlаridаn ustun qo’yilishi zаrur. Binоbаrin, mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya yosh аvlоd tаrbiyasi bilаn bоg’liqdir. Аgаr tаrbiyaning bоshqа yo’nаlishlаridа muаyyan tаrbiya (mаsаlаn, jismоniy, huquqiy vа bоshqаlаr) u yoki 38

bu tаrbiyaviy tаdbirlаr tizimigа аsоslаnsа, mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyadа esа hаr bir tаrbiyalаnuvchining o’zigа хоs хususiyatlаrini, shuningdеk, tаrbiyaviy vаziyatni inоbаtgа оlgаn hоldа, yaхlit tаrbiyaviy ishlаr rеjаlаshtirilаdi vа ungа mоs mеtоd hаmdа usullаr tаnlаnаdi. Tаrbiyaviy tаdbirlаr rеjаsini ishlаb chiqish, tаdbirlаrni tаshkil etishdа mа’nаviyat, ахlоq insоn оngining shаkli, insоn mаdаniyatining bir qismi ekаnligi hаqidаgi tushungа egа bo’lish nаzаrdа tutilаdi. Mа’nаviyat vа ахlоqning mоhiyati, uning mе’yorlаri vа tаmоyillаri mаzmunini tushunish o’quvchilаrni mа’nаviy-ахlоqiy jihаtdаn fikr yuritishlаrigа imkоn bеrаdi. Nаtijаdа ulаr o’zlаri vа bоshqаlаrning хаtti-hаrаkаtlаrini аnа shu nuqtаi nаzаrdаn bаhоlаydilаr. Mа’nаviy-ахlоqiy tushunchаlаr, bаhоlаsh vа muhоkаmа yuritish аsоsidа mа’nаviy-ахlоqiy e’tiqоd shаkllаnаdi vа nihоyat insоn хаtti-hаrаkаti vа хulqi аniqlаnаdi. Mа’nаviy-ахlоqiy e’tiqоdgа egа insоn ахlоqiy mе’yorlаr, tаlаblаrni оngli bаjаrаdi vа ulаrgа hurmаt bildirаdi. Lеkin mа’nаviy-ахlоqiy mе’yorlаr hаqidа bilimgа egа bo’lish vа uni tushunish hаli e’tiqоdni fаоliyatgа аylаntirаdi dеgаn gаp emаs, mа’nаviy-ахlоqiy bilimlаr qаchоn hаyotiy tаjribаlаrdа qo’llаnilib, o’quvchilаr tоmоnidаn ulаrning fаоliyatidа nаmоyon bo’lgаndаginа shаkllаngаn dеyish mumkin. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya tizimidа mа’nаviy-ахlоqiy his- tuyg’ulаr insоn tоmоnidаn, uning hоvеа-hоdisаlаr, kishilаr hаmdа o’z хulqigа nisbаtаn his-tuyg’ulаrni uyg’оtishgа rаg’bаt pаydо qiluvchi tаrbiyaviy ishlаr tizimli tаshkil etilgаndаginа sаmаrаli kеchаdi. Mаzkur tizimdа хulq-аtvоrni shаkllаntirishgа оid tаrbiyaviy ishlаr аks etаdi. SHungа ko’rа mа’nаviy-ахlоqiy хulq-оdоbgа dоir хislаtlаrni shаkllаntirishgа undоvchi rаg’bаt bilаn hоsil bo’lаdigаn fаоliyat eng аsоsiy bo’lib hisоblаnаdi. 39

SHuningdеk, o’quvchidа mа’nаviy-ахlоqiy хislаtlаrni shаkllаntirishgа nisbаtаn ehtiyoj bo’lishi shаrt. Dеmаk, mа’nаviy- ахlоqiy tаrbiyani tаshkil etish jаrаyonidа uyushtiriluvchi tаdbirlаr хulq-оdоbgа dоir хаtti-hаrаkаtlаr zаnjiridаn ibоrаt bo’lаdi. Mа’nаviy- ахlоqiy хаtti-hаrаkаtlаr esа o’quvchi tоmоnidаn ахlоqiy mе’yor vа tаmоyillаr mоhiyatini o’rgаnish, ulаrni аnglаb еtishdаn ibоrаtdir. Хаtti-hаrаkаtlаr tizimi mа’nаviy-ахlоqiy оdаtlаrni tаrkib tоptirаdi. Bu bоrаdа quyidаgi tаlаblаrni аmаlgа оshirish mаqsаdgа muvоfiqdir: - mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiya ахlоqsizlikkа qаrshi kurаshdаgi «kоmpаniya»gа аylаnmаy, mаqsаdgа muvоfiq, uzluksiz, tizimli vа izchil аmаlgа оshirilishi zаrur; - o’quvchilаrdа mа’nаviy-ахlоqiy хislаtlаr vа fаzilаtlаrni tаrbiyalаsh fаоl hаyotiy vаziyatlаr, ахlоqiy mе’yorlаr buzilgаn hоlаtlаrdа tаrbiyalаnuvchilаrning o’z nuqаti nаzаrlаrini ifоdаlаshlаri bilаn аmаlgа оshirilishi; - shахsdа o’z idеаligа intilishigа bo’lgаn his-tuyg’ulаrini uyg’оtishgа yo’nаltirilgаn хаtti-hаrаkаtlаrni tаshkil etish bоrаsidаgi ko’nikmаlаrni tаrbiyalаsh; - mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyagа dоir ishlаrni tаrbiyalаnuvchilаrning tаjribаsi, tаrbiya qоidаlаrini qаbul qilishlаri vа bungа tаyyorliklаri, yaхshi vа yomоn хаtti-hаrаkаtlаrning mоhiyatini tushunishlаrini hisоbgа оlgаn hоldа аmаlgа оshirish; - tаrbiyalаnuvchilаrdа yuksаk mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаr – insоniylik, insоngа hurmаt, mеhr-sахоvаt, хushmuоmаlаlik, ijtimоiy munоsаbаtlаrni tаshkil etishdа muоmаlа mаdаniyati vа ахlоq qоidаlаrigа riоya qilish kаbi hоlаtlаrni tаrkib tоptirish; - fuqаrоlik mаdаniyati, оngli intizоm, jаmоаni hurmаt qilish vа bоshqа judа ko’p mа’nаviy-ахlоqiy sifаtlаr – bоshqlаrgа g’аmхo’rlik qilish, оdаmlаrning g’аm-tаshvishi, quvоnchini tushunа 40

оlish, o’z mаnfааtidаn o’zgаlаr mаnfааtlаrini ustun qo’yish, ахlоqiy mе’yorlаr hаmdа mаvjud qоnunlаrgа zid хаtti-hаrаkаtlаrni to’хtаtаоlish, mа’lum хаtti-hаrаkаtlаrni аmаlgа оshirishdа jаmоа а’zоlаrining fikri bilаn o’rtоqlаshish, mаs’uliyatni his etish kаbilаrgа аsоslаnishi kеrаk. Mа’nаviy-ахlоqiy tаrbiyani tаshkil etishdа o’quvchilаr хаtti- hаrаkаtlаridа ko’zgа tаshlаnаdigаn sаlbiy оdаtlаr – jаmоа jоylаridа qаttiq gаpirish, qo’pоl so’zlаrni ishlаtish, hissiyotgа bеrilish, o’ylаmаy gаpirish, ishоnli bo’lmаgаn hаmdа dаlillаr bilаn tаsdiqlаnmаgаn vоqеа-hоdisаlаr hаqidа fikr yuritish, bоshqаlаrning suhbаtini bo’lish, qo’lini silkitib gаpirish kаbilаrning bаrtаrаf etib bоrilishigа аlоhidа e’tibоr qаrаtish zаrur. Аrzimаs bo’lib ko’ringаn, lеkin shахsning kеlаjаk hаyot vа ksbiy fаоliyatni tаshkil etishdа muvаffаqiyatgа egа bo’lish yo’lidа zаrurli bo’lgаn bu kаbi оdаtlаrdаn hоli bo’lishdа o’quvchilrgа yordаm ko’rsаtish o’qituvchilаrning muhim vаzifаlаridаn sаnаlаdi. Kоmil insоnni shаkllаnirish mаsаlаsi bаrchа dаvrdа hаm muhim ijtimоiy vаzifа sifаtidа kun tаrtibigа qo’yilgаn. Хususаn, zаrdushtiylik dinidа kоmillikning аsоsi ezgu fikr, ezgu so’z vа ezgu аmаl (hаrаkаt)dаn ibоrаt ekаnligi tа’kidlаnsа, islоm tа’limоti g’оyalаrigа ko’rа еtuklikning bоsh mеzоni – ilmlilik, bilimli bo’lishdir. Shаrq mutаfаkkirlаrining аsаrlаridа hаm kоmil insоn qiyofаsining yoritilishigа аlоhidа аhаmiyat bеrilgаn. Хususаn, Аbu Nаsr Fоrоbiy kоmil insоnni shаkllаntirish vа fоzil jаmоа (еtuk jаmiyat)ni shаkllаntirish tаrbiyaning bir butun, yaхlit ikki yo’nаlishi ekаnligigа urg’u bеrаdi. Аllоmаning fikrichа, fоzil jаmiyat kоmil insоn sа’yi-hаrаkаti bilаn bаrpо etilishi mumkin. SHu bоis mаmlаkаtni bоshqаruvchi shахs o’zidа eng оliy insоniy fаzilаtlаrni mujаssаm etа оlishi zаrur, dеb hisоblаydi. «Аql to’g’risidаgi» risоlаsidа Аbu Nаsr Fоrоbiy rаhbаr shахs qiyofаsidа nаmоyon bo’lishi lоzim bo’lgаn o’n41

ikki fаzilаt ni kеltirib o’tаdi. Bizning fikrimizchа, mаzkur fаzilаtlаr hаr bir zаmоnаviy shахsdа o’z аksini tоpа оlishi kеrаk, zеrо, ulаr insоn hаyotini mo’’tаdil kеchishi hаmdа muаyyan kаsbiy fаоliyatlаrni tаshkil etishdа muvаffаqiyatlаrgа erishishni kаfоlаtlаydi. Аbu Rаyhоn Bеruniy hаm kоmillikning аsоsini ilmli bo’lish dа dеb hisоblаydi vа bаrchа illаtlаrning аsоsiy sаbаbi ilmsizlikdir, dеya urg’u bеrаdi. Аllоmаning fikrichа, ахlоqiylik, to’g’rilik, оdillik, tаdbirkоrlik, o’zini vаzmin tutish, kаmtаrlik, insоf, ehtiyotkоrlik, shuningdеk, ааdоlаtli vа vijdоnli bo’lish kоmil insоn qiyofаsidа аks etishi zаrur bo’lgаn eng аsоsiy sifаtlаrdir. Аbu Аli ibn Sinо hаm kаmоlоtgа erishishning birinchi mеzоn sifаtidа bilimli bo’lish ni аlоhidа qаyd etаdi. Bilimli insоnning аdоlаtli bo’lishi esа uning yanаdа yuksаlishini tа’minlаydi, dеya bаhоlаb аllоmа, аdоlаtni ruhiy lаzzаt (ruhiy хоtirjаmlik)ning muhim ko’rsаtkichi ekаnligini uqtirаdi. Аlishеr Nаvоiy аsаrlаridа kоmil insоn muаmmоsi mаrkаziy o’rinni egаllаydi vа o’z оrzusidаgi kоmil insоn shахsini аsаrlаrining qаhrаmоnlаri timsоlidа gаvdаlаntirishgа urinаdi. Mutаfаkkir qаrаshlаridа kоmil insоn quyidаgi sifаtlаrgа egа bo’lishi bоrаsidаgi g’оya ilgаri surilаdi: аqlli, ахlоqli, bilimli, ijоdkоr, qоbiliyatli, dоnо, kаmtаr, insоnpаrvаr, sахоvаtli, sаbr-qаnоаtli, аdоlаtli, muruvvаtli, sоg’lоm, jismоnаn bаquvvаt, mаrd vа jаsur 1 . Аbdullа Аvlоniy kоmil insоnni tаrbiyalаsh bоrаsidаgi qаrаshlаri bilаn SHаrq mutаfаkkirlаrining fikrlаrini bоyitаr ekаn, kоmil insоn qiyofаsidа, yanа shuningdеk, vаtаnpаrvаrlik, hаmdа intizоmlilik sifаtlаri hаm nаmоyon bo’lishi kеrаk, dеb hisоblаydi. Аllоmа millаt tаqdirining jоnkuyari sifаtidа milliy til tаrаqqiyoti jаmiyat mа’nаviy rivоjini tа’minlоvchi аsоsiy оmil, dеya bаhоlаydi. 1 Hoshimov K. va boshqalar. Pedagogika tarixi //Oliy o’quv yurtlari va univ-tlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. – Toshkent, O’qituvchi, 1996, - 191-bet. 42

2.2. “Qobusnoma”da bolalarga kasb-hunar, xulq-odob o’rgatish masalalari. Mehnatsevarlik insonning butun hayoti va faoliyatida amalgam oshadigan jarayondir. Xalol mehnat kishi hayotining mazmunini tashkil etadi. Xalol mahnat bilan tirikchilik qilish va yashahs inson hayotining oily bezagidir. Shu bois donolar “Mehnat kishilik jamiyatining eng zarur shartidir” deb bejiz aytmaganlar. Buyuk alloma Baxouddin Naqshbandiyning “Dil ba yoru-dast ba kor” nomli mashxur hikmati bugungi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Zoti Oliyning o’zlari bunga qattiq amal qilib kelganlar. U kishi talabalarni madrasaga qabul qilish paytida biror kasbing bormi? Deb so’rar ekanlar. Hunarsiz odam o’qishga qabul qilinmagan. Buning sababini Naqshband shunday izohlagan: “Agar kishining hunari bo’lsa, u bilimini haqiqatga bag’ishlaydi, o’z mehnati bilan kun kechiradi, bordi-yu kasbi bilimni kun kechirishga sarflaydi, halol mehnatni unitadi”, deydi. Qadimdan ota-onalarimiz bola tarbiyasida mehnatga o’rgatishga, kasb-hunarga qiziqtirishda alohida e’tibor berganlar. Farzandlarini layoqati, qobiliyatiga qarab tarbiyalaganlar. Shu o’rinda har bir ota-ona farzandning qaysi kesb egasi bo’lishiga jiddiy e’tibor berish. “Inson kasb-kori uning husni” deyishadi. Dehqonchilik, bog’dorchilik, tikuvchilik, naqqashlik, ganch-o’ymakorlik, duradgorlik, zardo’zlik kabi kasblar bir necha asrlardan buyon xalqimiz mehnat faoliyatidan keng o’rin olgan. “Kasb muayyan bilim va mahorat talab etadigan mehnat faoliyati turidir. Unga umumiy yoki maxsus ma’lumot hamda amaliy tajriba yo’li bilan erishiladi. Kaykovus o’z tabaqasi farzandlarining mehnatiga qobiliyatsiz ekanligini, mehnatsiz na ilm, na ma’rifatga erishishi mumkinligini o’Zining hayotiy tajribasi orqali tushundi va o’g’li Gilonshoxni mehnat qilishiga, hunar o’rgatishga chaqirdi. Kaykovus yoshlarda xar-xil kasb egasi bo’lishini, xilma-xil hunar egallashni tavsiya qiladi, ya’ni u xalqqa hunar va kasbni harbiy kishiga harbiy ilmlarni so’vga suzishni, ot minishni, chavgon urishni, kamon tanlashni o’rganishni tavsiya qiladi. “Hunarni o’z vaqtida o’rgansak, agar bir soatni bekor o’tkazmasang, agar dono kishi hozir bo’lmasa, hunarni nodondin o’rgangil, har vaqtda ko’ngil ko’zi va aql nazari bilan nodonga boqsang, uning nopisandidan ishlarin ko’rib undan parxez 43

qilursan”. Kaykovus o’zining yaxshi fazilatlar va hunar sababli bolang qadr va martabasi borligini bilib, yanada avvalgi kishini haqiqiy hunarmand deb biladi. U jamiyat taraqqiyotida ilm bilan birga kasb-hunarning ham zarurligini ta’kidlaydi: “Agar kishi har qancha oily nasab va asl bo’lsayu ammo hunari bo’lmasa, u haloyiqning izzat - hurmatidan noumid bo’lur. Ulug’lik aql va bilim bo’ladur, nasl bilan emas: otni senga ota-onang qo’ymishlar sen unga garra bo’lmagil, ammo sen humar bilan bir nomga ega bo’lgil ” deydi u. Shuning uchun asarda turli kasb egalari ulug’lanadi. Kaykovus kasb-hunar o’rganishni bilim olish bilan qo’shib olib borishni tavsiya qiladi. Fanni amaliyot bilan o’zviy aloqada deb qaraydi. Kaykovusning bu qarashlari o’sha davrning ilg’or qarashlaridan sanaladi. Asarda munajjimlik, yer o’lchash, musiqa tibbiyot sohasidagi kasb egalarining faoliyati ilmiy nuqtai nazardanyoritiladi. Ayniqsa tibbiyot ilmga oid qarashlari bo’lganligidan dalolat beradi. Uning turli kasb- hunar vakillari haqidagi fikrlari amaliyotga tadbiq etishga o’ta muhimligi bilan diqqatga sazovar. Masalan: “dabirlik va kotiblik zikrida” nomli 39- bobda. “Ey farzand, agar dabir) ish yurituvchi ) va kotib bo’lsang, yozma nutqni yaxshi egallagin, xatni yaxshi bilgil va ko’p yozmoqni odat qilgil, toki yaxshiroq moxir bo’lgaysan”, deydi. U ham yozishda ( nasriy kofiya ) rioya etish har bir so’zni yoqimli, tushunarli qisqa yozish, zukko va sezgir bo’lishni takidlaydi. Xatni istioralar, ibratli fikrlar bilan boyitgil deb maslahat beradi. U kotiblikning shartlari haqida gapirib, har doim podshoh ( rahbar, boshliq ) huzurida hozir bo’lishi har bir qilinadigan ishni yaxshi anglab olish, kerakligini aytadi. Har bir ishni tekshirib, kuzatib turish, biror ishni yoddan chiqarmaslik, xabarsiz qolmaslikni o’qtiradi. Har daqiqa ish bilan mashg’ul bo’lish, barcha hisob kitob ishlarini vaqtida bajarish kotibning vazifasi deb biladi u. “Podshohning sirini aytmagil va har bir ishdan podshohni ogoh qilgil” – deydi. Xattotlikning ulug’ hunar ekanligini o’qtirib, lekin bu hunarda hech qachon soxtalik, pastkashlik qilmaslikni, sir saqlay bilishni, yolg’on xabar yetkazmaslikni maslahat beradi. 44

Unig kasb hunarga oid “Dehqonchilik va bozor peshalari bayoni ” zikrida nomli 43 bobi ham diqqatga sazovor. U avvalo dehqonchilik ilmini egallash mazkur ishda yerni tarbiya qilish, tezkor va g’ayratli bo’lishni ta’kidlaydi. Boshqa hunarlar kabi bunda ham rostgo’y bo’lish, baxillikdan qochish kabi xislatlarga ega bo’lishga undaydi. Ayniqsa uning bozor bilan bog’liq kasb-hunar kishilarga bergan o’gitlari qiziqarli. Masalan: “Bozor xalqi bila bozori bo’lgil. Toli va tarozini rost qilgil. O’z aqchang haqida ikki dil va ikki hamyon bo’lmagil. Sheriklaringga hiyonat qilmagil, har peshakim qilsang unga hiyla qilmagil va hamisha hamma ishingni birdek qilgil. Agar moldor bo’lsang, muhtojga qarz bermoqni g’animat bilgil” – deb to’g’ri ta’kidlaydi. Bu pandlar ham hukmdorga, ham oddiy fuqaroga barobar zarur hisoblanadi. Bu bilan u yoshlarda mehnatsevarlikni, mehnatkash insonga hurmat tuyg’usini tarbiyalaydi. Jismoniy mehnat bilan ham aqliy mehnat kabilar bilan shug’ullanish lozimligini bayon etadi. Kaykovus “Vazirlikning shart va rasmlari zikrida” nomli 40 bobda vazirlarning ishi, faoliyati, ular amal qilishi kerak bo’lgan axloq- odob, hulq – atvor qoidalari haqida gapirib o’tadi. “Ey fazand agar vazirlik mansabiga yetsang, turli hisobot yo’llarini, muomila tarkibini yaxshi o’rganib olgin, podshohga (davlat boshlig’i) hamma vaqt to’g’ri yo’llarni bayon qilgil, insoflik bo’lgil” deb o’qtiradi. U vazifasidan foydalanib, barcha molni uyiga tashimaslikni, arzimas narsalarga nazar solmaslikni, mol yig’ishni hohlasa vayron mamlakatlarni obod qilib daromad topishini aytadi. “Bilgilki, jahonni lashkar bila, lashkarni zar bila, zarni obodonlik bila, obodonlikni aql- insof bila qo’lga kirgussa bo’lur. Demak, aql – insofdan g’ofil bo’lmagil” – deydi. Yolg’on farmon chiqarmaslikni, o’z so’zini ulug’ tutushni, o’z farmoniga xilof ish qilmaslikni ta’kidlaydi. “Sipoxsoralik shartlari va odatlari zakrida” nomli 41- bobda “Ey farzand, agar sipoxsolar bo’lsang, lashkaringga exson ko’rgazgil ham o’z tarafingdan ham podshoh tomonidan ularga yaxshilik rasmini tutgil. Hamisha haybatlik bo’lgil va urush qilmoq tarikan bilgil” – deb bayon etadi. U o’z fikrini urushda bir qadam ham orqaga chekinmaslikni, doim olg’a bosish, oldinga harakat qilish kerak deb biladi. Qo’shin 45

boshlig’i har doim lashkarga xush so’z, xush muomilada bo’lishni suv, nonni birgalikda baham ko’rishni maslahat beradi. Kaykovus 42- bobda podshohlik (davlat boshlig’i) haqida gapirar ekan “ey farzand, agar podshoh bo’lsang, porso (xudojo’y, yomon ishlardan saqlanuvchi) bo’lgil va ko’zingni qo’lingni haloyiqning ayol va atrofidan (xotin bolachaqalari) yiroq tutgil. Pok va imonli bo’lgilki, bu poklikdur”, deydi. Davlat va o’zining shaxsiy ishlarini ham aql yuzasidan bamaslahat o’ylab sabr – toqat bilan, natija va oqibatini ko’z oldiga keltirib amalgam oshirishni aytadi. Hamisha rostgo’y kam gapiruvchi bo’lishni talab qiladi. “Hamisha lutf va qaramni odat qilgil, lekin siyosatlik bo’lgil”- deb o’qtiradi. Uning fikricha, kimgaki ish buyursa ya’ni vazifa tayinlovchi shu vazifaga munosib kishini tayinlashi kerak. Agar ish bilmagan kishiga rahbarlik qilishni topshirsa, u ish bilmasligidan o’z manfaatini o’ylash harahatiga tushadi. Podshohdagi olti hislatni u alohida ta’kidlaydi haybat, adil, saxovat, muxofazat, muloyimlik, rostgo’ylik podshoh bo’lsang bu ishlarga ehtiyot bo’lgil va olam podshoxlarning holidan shundog’ xabardor bo’lib turgilki ularning nafas olganlaridan ham xatto g’ofil bo’lmagil undan so’ng o’z viloyating va lashkar holidin ham ogoh bo’lgil deb tushuntiradi. Kaykovus o’z asarida hayotiy va amaliy masalalarni keng ochib beradi. Uning kundalik turmushdagi xulq- odob qoidalariga oid fikrlari asarning “Mazax” (hazil) qilmoq, shart – ranj (shaxmat) va nard o’ynamoq zikrida, “Shikorga” (ov) chiqmoq zikrida, “Chavgon o’ynamoq zikrida” shuningdek ovqatlanish, dam olish, hammomga borish, mehmondorchlik, sharob ichishga bag’ishlangan boblarida bayon qilingan bo’lib, ular hozirgi paytda ham ahamiyatini yo’qotmagan. Bunday xulq- odob qoidalari inson kamolotini ko’rsatuvchi sevgi namoyon bo’ladi. Alloma bu masalalarni o’z turmushida ko’rgan, uchratgan, boshidan kechirgan va shular asosida jam qilgan. Bu hayotiy muammolarni Kaykovus hikoyalar, maqolalar, donishmandlarning hikmatli so’zlari vositasida isbotlaydi. Shuning uchun ham “Qobusnoma” IX asr Sharq pedagogikasi tarixida g’oyat qimmatli asarlar qatoriga kiradi. 46

Kaykovus “Sharob ichmak” nomli II bobga sharob (aroq, mast qiluvchi ichimlik) ichishning qoidasi, chegarasi va adog’i haqida so’z yuritadi. “Ey farzand, bilgilki senga sharob ich deb aytmasman, ammo ichma deb ham aytmasman, negaki yosh yigitlar qari kishining so’zi bilan yigitlik vaqtining ishlarini tark etmaslar. Kaykovus yoshlarga sharobni iloji boricha ichmaslikni maslahat beradi. Bu bilan ham haq taoloning, ham ota-onaning, ham xalqning xushnudlikni qozonasan” deb o’qtiradi. Lekin majlislarda do’stlaring senga sharob ichirmasdan qo’ymaydi. Bunday xollarda sharob ichishning rasmini yodingdan chiqarmagil deydi. Sharobni haddan ziyod ichmaslikni, taom yegandan so’ng agar tashna bo’lsa uch martagacha iste’mol qilishni, lekin asr nomozidan so’ng icha boshlashni o’qtiradi. “Chunki mast bo’lganingni hech kim ko’rmaydi va hech kim uyaltirmaydi” deydi. “Sharobxo’rlikdan ikki narsa hosil bo’ladi: yoki be’morlik, yoki devonalik. Nahor paytidagi ichishning zarari bexad ekanligini aytadi va juma kuni ichmaslikni odat qil, bundan sening nafsing, tomirlaring, ko’zing, aqliy ruhiy tanang osoyish topar” deb maslahat beradi. Mehmondo’stlik xalqimiz tarixida ming yillardan beri o’rin olib kelayotgan an’analardan biri. Ahloq va nafosat manbai hisoblangan. Mehmondo’stlikda do’stlik, o’rtoqlik, odamgarchilik, insonparvarlik, poklik kabi odob qoidalari buloq bo’lib qaynaydi. Mehmondo’stlik o’zbek xalqining oliy fazilati, mehmon kelganda o’zlari kambag’al bo’lsa ham mehmon oldiga choy damlab, uyda bor masalliqdan biror taom tayyorlash o’zbek xalqining odati bo’lgan. Mezbon oilasidagi kamchiliklar, yetishmovchiliklar to’g’risida og’iz ochmagan, o’zini xushchaqchaq, o’zini dilkash ko’rsatgan. Mana shu mehmondo’stlik odobi haqida “Qobusnoma” ga quyidagi fikrlarni uchratamiz. “Ey farzand bilginki, har xil begona odamlarni mehmon qilmagil, nedinkim har kun mehmon olsang, unga loyiq ishlarni ko’ngil murodiga qila olmago’ydir ” deydi. Har oyda bir marta mehmon chaqirishni va har chaqirganda qiladigan harajatni bir marta qilib to’la-to’kis, bekamu-ko’st dasturxon tuzatishni buyuradi. Odamlar kelganda barcha uy a’zolari bilan uni istiqbolga qilmaslikni, haddan ziyod kulmaslik va o’ta darajada jiddiy qiyofaga siyosat bilan turmaslikni maslahat beradi. “Agar o’zing mehmon bo’lsang kun och va to’q bo’lib ham bormagil, tez yurib 47

borma, uning uyida o’zingga munosib joyda o’tir, uy egasiga hizmat buyurmagil, haddan ziyod sharob ichmagil ”- deb o’qtiradi. Kaykovus kundalik so’zlashuvda uchrab turadigan hazil qilmoq, shatranj va nard o’yinlari haqida ham o’z tushunchalarini bayon etadi. “Ey farzand, bilgilkim, ko’p kishilar deb durkim mazax fassodning muqaddimasidur. Mazah, ya’ni xonaki kishiga dahl qilmoqdin xazar qilgil” deydi.u mastlikda va mastlarga hazil qilishni rad etadi. Mazax qilishni ayb den bilmaydi. Lekin o’zingdan kichkinalarga va pastlarga ya’ni o’zing tengilarga hazil qil, toki ular javob bersalar ayb bo’lmagay deydi. Hazilning chegarasidan o’tib ketmagil toki urush kelib chiqmasin. Agar urushib qolsang, u miqdor janjallashmagilki, yarashishiga o’rin qolsa urush qilmoq yosh bolalar va xotinlarning ishidur deb uqtiradi. Shatranj va nard o’ynamoqni omad qilib olmaslikni o’ynaganda ham garov bog’lamaslikni qimorboz kishi bilan o’ynamaslikni targ’ib qiladi. Bu boshlashini aytadi. “Mastlar va turklar bilan hargiz garov bog’lamagil va janjal orttirmagil”. U kishi sevgi, muhabbat haqida gapirar ekan, bu yo’lda yanglishmaslikni, latif ta’b bo’lishni manzur ko’radi. “Ey farzand, to kishining ta’bi latif bo’lmagincha oshiq bo’lmagusidir, nedinkim ishq beshak ta’bi latiflikdan paydo bo’lur. Shuning uchunkim, latif ta’bdin latiflik to’g’ulur, g’aliz tabli va yalqov kishi hech vaqt oshiq bo’lmas” deb oshiqlarcha xos his – tuyg’ularni ifodalaydi. U ishq yo’lida ihtiyot bo’lishga undaydi. O’zingni saqlagil oshiqlikdan parxez qil deydi. Olti narsa kishi yuzining su’ratini o’zgartiradi. Bular: “tez kelgan shodlik, bexosdan kelgan g’am, uyquv, mastlik va qarilikdir. U uyquni yomon odamlar qatoriga kiritadi, badanni sust va tabiatni (kayfiyatni) vayron qiladi” deydi. Kaykovus bir sutkaning ya’ni, 24 soatning 8 soatini ibodatga 8 soatini ishrat va ruhni tozalamoqqa 8 soatini shu 16 soat davomida qiynalgan a’zolariga orom bermoqqa bag’ishlashni talab qiladi. Lekin bunga hamma har xil yondashadi. Masalan; xoxillar yarmini uyqu, yarmini o’zga ishlar bilan o’tkazadi. Koxinlar (dangasa yalqov) esa ikki hissasida uxlab, hissasida o‘zga ishlar bilan shug’ullanadi. Oqillar esa bir hissasida uxlab, ikki hissasini bedor o’tkazadi. Ammo uyqu ham behikmat yaratilmadi, rohat va osoyish uchun yaratildi uxlamaslikdan ham bemorlik 48

kelib chiqadi. Shuning uchun vaqtini bilib yo oqshom yoki kunduzgi uyqu olish kerak deb o’qtiradi. Qadim turonda ma’naviy hayot azal- azaldan iqtisodiy turmush bilan o’zviy bog’lanib kelgan. Chunonchi “Tadbirkorlik turmushning yarmidir”, “Farzandga odob hunar o’rgatmoqlik me’ros”, “Og’ilga barcha san’at hunarlarni o’rgatish bilan mol dunyo yig’iladi” kabi naqllar xalqimizda mavjud. Ajdodlarimiz qonida shunday fazilatlar bo’lganligi uchun ham Turonning ijtimoiy iqtisodiy va ma’naviy ahvoli boshqa davlatlarga nisbatan yuqori bo’lgan. Shu bois yurtni- yurtga, ulusni- ulusga, qavmni- qavmga ham manaviy, ham moddiy jihatdan birlashtirgan Buyuk ipak yo’li aynan shu zamindan o’tgan. “Iqtisod deb yozadi A.Avloniy pul va mol kabi ne’matlarning qadrini bilmoqqa aytilur. Mol qadrini biluvchi kishilar urinsiz yerga bir tiyin sarf qilmas, urni kelganda so’mni ayamas: Iqsodga qilgan kishilar hamma vaqt tinch va rohatda yasharlar, arilar qish kunlarida yemak uchun bol yiqqanidek, boshlariga keladurgan qora kunlarini o’ylab oq gul tig’urlar” deydi. Mol dunyo yig’ishni hatto Ollohu taolo ham man etmagan. “Ey mo’minlar mollaringizni o’rtalaringizga nohaq yo’llar birlan emangiz, balki o’zaro rozilik birlan bo’lgan savdo sotiq orqali mol dunyo kasb etingiz” deydi u. Kaykovus ham o’z farzandiga “O’zingni mol jam etmak din g’ofil tutmagil va lekin har narsani etmak tilasang jaxd qilmagil toki halollik bila jam bo’lsin va xamisha senga boqiy hamda yoqimli bo’sin” deb o’qtiradi. Allohu taolo isrofgarchilikni rad etadi. Yenglar, ichinglar, lekin isrofgarchilikka yo’l qo’ymanglar deb buyuradi. 2.3. “Qobusnoma” ning pedagogik-psixologik g’oyalaridan ta’lim – tarbiyaviy ishlarda foydalanish . Qobusnomadan boshlang’ich sinflar ta’lim tarbiya jarayonida foydalanish katta ahamiyatga ega. Undagi g’oyalar o’zini hayotiy realligi aniq va sodda tilda yozilganligi, bolalar ongidan mustahkam o’rin oladi deb o’ylayman. Kaykovus o’z fikrlarini o’zi guvoh bo’lgan voqea hodisalar, hikoyat va rivoyatlar bilan isbotlab bergan. Shunday bo’lishiga qaramay, hozircha bu asarning 49

g’oyalari boshlang’ich sinf darsliklarida “Do’st tutmoq zikrida” nomli bobida qisqagina parcha keltirgan xolos. Albatta “Qobusnoma” dagi g’oyalarni dars jarayonida eksprement o’tkazmasdan, samaradorlik darajasini aniqlamay turib uni darsliklarga kiritib tashlash mumkin emas. Hozircha “Qobusnoma” faqat pedagogic sohadagi adabiyotlarda, darsliklardagina urin berilgan. Masalan: (Pedagogika tarixi. Toshkent 1995 yil) (“O’zbek pedagogikasi antologiyasi”. “Toshkent 1995 yil”). “Ma’naviyat darslari” Toshkent 1995 yil) O’zbekistonda ijtimoiy- falsafiy fikrlar bilan tarixidan lavhalar). Pedagogika tarixidan xrestomaniya. Toshkent 1995 yil) va boshqa adabiyotlarda Kaykovus va uning asaridagi g’oyalari atroflicha taxlil qilib o’rganiladi. Men pedagogik va davlat amaliyoti jarayonida bu asardagi pedagogik g’oyalarning boshlang’ich sinflarda qo’llanish usul va yo’llarini o’rgandim, kuzatdim, tajribada sinab ko’rdim. Men ishlayotgan Yakkabog’ tumanidagi 29- umumiy o’rta ta’lim maktabining 3 –A sinfida 25 ta o’quvchi bo’lib, 12 ta o’g’il bola 13 ta qiz bola bor. Avvalo men ularning shu paytgacha do’stlik haqidagi tushuncha ta’savurlarni bilish uchun quyidagicha yozma savol javobni o’tkazdim. a) Do’stlik deganda nimani tushunasiz? b) Do’stingiz bormi? Uning qaysi tomoni sizga yoqadi? v) Qanday kishilarni do’st deb bilasiz? Ularning 80 % 1- savolga “Men do’stlik deganda yaxshilik qilishni tushunaman” deb bir gap bilan javob beribdi. 1- Do’stlik deganda yaxshilikni tushunaman 2- Do’stlikni deganda ahllikni tushunaman 3- Do’stlik deganda o’rtog’imni tushunaman. 4- Do’stlik deganda o’rtog’imga yaxshilik qilishni tushunaman. Ikkinchi savol: ko’pchilik o’quvchilar yaxshi kishilarni yolg’on gapirmaydigan, ishonchli kishilarni do’st deb bilishlarini aytganlar. Masalan: 1. So’zida turadigan, yolg’on gapirmaydigan kishilarni do’st deb bilaman. 2. Yaxshi tomonlari bor gaplarini hech kimga aytmagan kishilarni do’st deb bilaman. 50

3. Urushmaydigan, mehribon kishilarni do’st deyman. 4. Yaxshi muloyim gapiradigan kishilarni do’st deb bilaman. 5. Ishonchli kishilarni do’st deb bilaman. Ulardan mana shunday javoblarni olgach, odobnoma darsida “Qobusnoma” dagi do’st tutish odobi haqidagi bobidan foydalanib ularga do’stlik haqida gapirib berdim. Shuni alohida ta’kidlashim kerakki, asardagi g’oyalarni bolalarning yosh va individual xususiyatlarini bilish darajasini tushunish qobilyatlarini hisobga olgan holda jiddiy, soda lekin ilmiy tarzda misollar, rivoyatlar orqali tushuntirdim, savol- javob orqali bilimlar mustahkamlandi. Kelgusi darsda ulardan o’tilgan mavzusini mustahkamlash sifatida yuqoridagi tema mavzu yuzasidan yozma ravishda savollar berib javoblar oldim. Bunda o’quvchilarning 90 % do’stlik deganda do’stiga xiyonat qilmaslikni tushunaman deb fikr bildirganlar. Ularning javoblaridan namunalar: 1. Do’stlik deganda xiyonat qilmaslik, yomon kunlarda yordam beradigan kishilarni tushunaman. 2. Do’stlik deganda xiyonat qilmslik, do’stiga yaxshi munosabatda bo’lishini tushunaman. 3. Do’stlik deganda do’stining, dugonasining aybini yashirib hech kimga aytmaydigan kishini tushunaman. 4. Mening dushmanimni o’zini dushmani deb bilgan kishini do’st deb bilaman. 5. Do’sti yo’q paytda uning yonida turgan kishini do’st deyish mumkin. 6. Ilmi, so’zining ustidan chiqadigan, rahmdil kishilarni do’st deb bilaman. 7. Yaxshilikka yaxshilik qiluvchi va yomonlikka ham yaxshilik qiluvchilarni do’st desa bo’lur. 8. Aybini boshqalarga eshittirmasdan o’zimga aytadigan kishilarni do’st deb bilamanl. Shu tariqa javob olgach, men olingan ikki holatdagi javoblarni o’qib chiqib solishtirdim. Natijada shunday xulosaga keldim. 51

Yozma savol-javobning o’quvchilar uchun ahamiyati katta bo’ldi. Ularning do’stlik haqidagi bilimlari oshirdi, tushunchalari kengaydi, tasavvurlari o’sdi. Lug’at xazinasi boyidi, nutqida yangi so’zlar paydo bo’ldi. Ularni oldingi javoblariga nisbatan olib qaralganda “Qobusnoma” dagi g’oyalaridan o’zlari uchun kerakli narsalarni o’zlashtirib olgan. Demak, “Qobusnoma” dan boshlang’ich sinflar ta’lim – tarbiya jarayonida foydalanishi mumkin. Faqat shunga e’tibor berish kerakki, mavzuning mazmuni oddiy, sodda qilib ularning tushunchalari doirasidagi so’zlar bilan tushuntirib berish lozim. Mana shu qoidalarga rioya qilingandagina asarning samarali maqsadiga muvofiq bo’ladi. Quyidagi 3 sinflar uchun “Qobusnoma” dagi mehmondorchilik odobi mavzusida tuzilgan dars ishlanmasidan namuna berilgan. 1. Darsning mavzusi: “Mehmondorchilik odobi” 2. Dars maqsadi: o’quvchilarga o’zbek xalqiga xos odamlardan biri mehmondorchilik haqida ma’lumot berish, amal qilinishi kerk bo’lgan odob, hulq qoidalari bilan tanishtirishlarni milliy an’analar ruhida tarbiyalash. 3. Dars usuli: og’zaki tushuntirish, savol javob qilish. 4. Dars jihozi: “Qobusnoma” kitobi Kaykovus 5. Darsning borishi: 1 tashkiliy qism a) salomlashish; b) davomadni aniqlash; v) tozalik va tartibni ta’minlash. Uyga vazifa: Mehmondo’stlik sifatlari aks etgan she’r, ertak, hikoyat yoki maqollardan o’rganib kelish. Xulosa Kaykovusning “Qobusnoma” asari XI asrda yaratilgan bo’lishiga qaramay, unda ilgari surilgan g’oyalar, pand-nasihatlar, axloq-odob qoidalari hozirga qadar ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Uning ta’limotini o’rganish, undan umuminsoniy tarbiya sohasida foydalanishi shu kunning talabiga aynan mos keladi. 52

Biz malakaviy bitiruv ishimizda Kaykovus yashab ijod etgan tarixiy sharoit hamda madaniy muhitni yoritdik. “Qobusnoma” asarining yaratilish tarixi, ahamiyati unda ilgari surilgan g’oyalar, targ’ib qilingan masalalar bayon etildi. Uning pedagogika sohasidagi qarashlari ya’ni ilm olish masalalari asarning hozirgi davrda ma’naviy-axloqiy tarbiya samaradorligini oshirishdagi roli, kasb-hunar egalarining odob-axloq normalari, ularning bir-biri va atrofdagilar bilan muomila munosabat masalalari kundalik turmush jarayonida rioya qilish kerak bo’lgan axloq chegarasi masalalari o’rganildi, tahlil etildi. Asarning oila tarbiyasida va boshlang’ich sinflar ta’lim-tarbiya jarayonida qo’llanilishining nazariy jihatlari hamda ommaviy usullari ko’rsatiladi. Maqsaddan kelib chiqqan holda tadqiqot o’tkazildi. Asrni o’rganish jarayonida Kaykovusdan avval yashab ijod etgan allomalarning ham qarashlari o’rganildi, bundan keyin yashagan va yashab kelayotgan ilmi ahllarining fikrlari bilan taqqoslanildi. Shulardan kelib chiqib, asarning tarbiyaviy qimmati, uning hayotiy real voqealarini qamrab olganligida degan hulosaga kelindi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. Toshkent “O’zbekiston” 1992 yil. 2. O’zbekiston Respublikasi Ta’lim to’g’risidagi qonun. Toshkent 1997 yil. 3. I.A.Karimov O’zbekistonning siyosiy ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. Toshkent “O’zbekiston” 1995 yil 4. I.A.Karimov. Barkamol avlod O’zbekistonning poydevori. Toshkent 1997 yil 5. Vamberi X. Buxoro yoxud Movarounnxr tarixi. Toshkent. G’.Gulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti. 1990 yil 6. Ziyoyev G. Yuz bir hadis. Toshkent “Mehnat” 1999 yil 53

7. A.Zunnunov. O’rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. Toshkent “Fan” 1995 yil 8. Umum Ismoil-Al Buxoriy Xadis. Toshkent Qomuslar bosh tahririyati. 1-2 kitoblar. 1996 yil 9. Milliy qadriyatlar va tarbiya. Ilmiy to’plam. Qarshi 1996 yil. 10. U.Mahkamov. Axloq-odob saboqlari. Toshkent “Fan” 1994 yil 11. Alisher Navoiy. Hayratul abror. Toshkent. G’.g’ulom nomidagi adabiyot va san’ati nashriyoti 1974 yil. 12. Kaykovus. “Qobusnoma”. Toshkent “Meros” nashriyoti 1992 yil 174 bet. 13. Nizomiddin Qori bin mulla Xusayn. Axloq ilmi. Qarshi “Nasaf” 1993 yil 14. S.Nishonova. Ma’naviyat darslari. Toshkent “O”qituvchi” 1994 yil 15. Pedagogika tarixidan xerstomaniya. Tuzuvchi-muallif Xasanboyeva. Toshkent “O’qituvchi 1993 yil” 16. Zohid. Muxtasar. Toshkent “Cho’lpon” 1994 yil. 17.Pedagogika Minavvarov A.Q. tahriri ostida. Toshkent: "O'qituvchi" 1997. 18.Mavlonova R., Turaeva O., Xolikberdiev K. Pedagogika.- Toshkent: "O'qituvchi" 2001.-510 bet. 19. Ma'naviyat darslari. Tuzuvchi Nishonova S. Toshkent: 20. Ta'lim-tarbiya mazmunini zamonaviylashtirish. Qarshi, «Nasaf», 1997. 21.Tursunov I., Nishonaliev U. Pedagogika kursi. Toshkent: "O'qituvchi" 1997. Forobiy. Fozil odamlar shahri. Toshkent: "Meros". 1993. 22. Hasanboeva O. Pedagogika tarixidan xrestomatiyasi. Toshkent: "O'qituvchi" 1993. 2 3 .O'zbek pedagogikasi antalogiyasi. Hoshimov K. boshqalar. Toshkent: "O'qituvchi" 1995. 54

2 4 . Hasanboev J. va boshqalar. Pedagogikasi tarixi. Toshkent: "O'qituvchi" , 1996. 25. Shojalilov A., Toshmatova G., Matjonov S, Sariev Sh. O'qish kitobi. 4-sinf uchun darslik. Toshkent: "O'qituvchi" nashriyoti, 2003.-334 bet. 26 . Mavlonova R., To'raeva O., Xoliqberdiev K. Pedagogika. Toshkent: "O'qituvchi", 2001.-510 bet. 27. Baratov Sh. O'quvchi shaxsini o'rganish usullari. Toshkent: "O'qituvchi", 1992.-62 bet. 28. Zunonov A., Xayrullaev M, Hotamov N., Shodiev D. O'rta Osiyoda pedagogik fikr taraqqiyotidan lavhalar. Toshkent, 1996.-350 bet. 55

O'xshashlar

Professional pedagogik faoliyatning psixologik asoslari

Oilada bola tarbiyasining ijtimoiy –psixologik xususiyatlari

Pedagogik mahoratning psixologik xususiyatlari

Muloqot mavzusini o’qitishda zamonaviy texnologiyalardan foydalanish mexanizmi

Yoshlarda ahloqiy va madaniy malakalarni shakllantirishning psixologik xususiyatlari