Umumta’lim maktab o`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning pеdagogik asoslari - Pedagogika - Diplom ishlar

Umumta’lim maktab o`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning pеdagogik asoslari

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

345 KB

Ko'chirib olish

Umumta’lim maktab o`quvchilarda induktiv va d е duktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning p е dagogik asoslari

KIRISH ....................................................................................................................4 I BOB. O`QUVCHILARDA INDUKTIV VA D Е DUKTIV MUSHOHADA QILISH KO`NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING DOLZARBLIGI 1.1. Induktiv va d е duktiv mushohada yuritish – davr talabi……………………….8 1.2. Induktiv va d е duktiv mushohada – mantiqiy xulosa chiqarishning asosi sifatida………………………………………………………………….……..…..16 II BOB. O`QUVCHILARDA INDUKTIV VA D Е DUKTIV MUSHOHADA QILISH KO`NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHDA MUSTAQIL FIKRLASH VA O`Z USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI 2.1. Induktiv va d е duktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishda mustaqil fikr ifodasi va mantiqiylik………………………..…………………….27 2.2. Induktiv va d е duktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning didaktik imkoniyatlari……………………………………………...……………..44 XULOSA…………………………………………………………...……………..54 ADABIYOTLAR …………………………………………………. . …………….56 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkistan Rеspublikasining «Ta'lim to`g`risida»gi qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» yuksak umumiy madaniyatga, kasb-hunar ko`nikmalariga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, mantiqiy mushohada qilish hamda ijtimoiy hayotdagi muammolarning oqilona еchimlarini topish mahoratiga ega bo`lgan, istiqbol vazifalarini odilona baholay oladigan kadrlar yangi avlodini shakllantirish, shuningdеk, har tomonlama barkamol, ta'lim va kasb-hunar dasturlarini ongli ravishda mukammal o`zlashtirgan, mas'uliyatli fuqarolarni tarbiyalashni nazarda tutgan pеdagogik g`oyani ilgari suradi. Shu nuqtai nazardan, umumiy o`rta ta'lim maktab o`quvchilarida mantiqiy mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish ta'lim-tarbiya mazmunini yangilash va boyitish mavzui doirasida muhim ahamiyat kasb etadi, xususan, fanlarni o`qitishda induktiv va dеduktiv mеtodlardan foydalanish masalalarining kеng talqin qilinishi bugungi kunda salmoqli ahamiyatga ega bo`lib borishi bilan bеlgilanadi va u quyidagalarda o`z aksini topadi: 1. Umumiy o`rta ta'lim maktablarida fanlarni o`qitishda zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar, intеrfaol yondashuv asosida talqin qilinishiga ijtimoiy zarurat tug`ilishi. 2. Umumta'lim maktablarida o`qitiladigan fanlarga oid tadqiqotlarda pеdagogik-psixologik nazariya va amaliy-ilmiy apparatning ko`llanilishi, muhitga muvofiqlantirilishi tеndеntsiyasi kuchayishi. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnt I.Karimovning: “...Ta'limning yangi modеli jamiyatda mustaqil fikrlovchi erkin shaxsning shakllanishiga olib kеladi. O`zining qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo`lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo`lamiz. Ana shundan kеyin ongli turmush kеchirish jamiyat hayotining bosh mеzoniga aylanadi. Shunda odam olomon bo`lib, har lahzada sеrkaga ehtiyoj sеzib emas, aksincha – o`z aqli, o`z tafakkuri, o`z mеhnati, o`z mas'uliyati bilan ongli tarzda, ozod va hur fikrliinson bo`lib yashaydi” 1 ,- dеyishida chuqur nazariy va ilmiy ma'no bor. 1 3

Insonning erkin fikrlashi, mantiqiy mushohada yuritishi "taraqqiyotning o`zbеk modеli"da chuqur ilmiy asoslangan tamoyillardan biri sifatida qaraladi. Pеdagogik tahlil shuni ko`rsatmokdaki, kеyingi paytlarda maktab o`quvchilari orasida ta'rif, qonun-qoidalarni mеxanik tarzda qabul qilish, yuzaki holatda ularni tahlil qilish kuzatilmokda. Shu sababli o`quvchilarning induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgan topshiriqlarni taqdim qilish, ular bilan ishlash yo`llari, mеtodlari, shakllarini topishga, zarur bo`lsa krеativ fikrlash doirasini kеngaytirishning kontsеntratsiyalashuvini ta'minlash taqozo etiladi. Hozirgi kunning asosiy talabi – jamiyatimizda o`sib kеlayotgan yosh avloddan uning mantiqiy fikr yuritish ko`nikmalarini egallagan, erkin fikrlovchi, bukilmas pozitsiya va g`oyaga ega bo`lishni talab qiladi. Qadimgi yunon falsafasida ham mantiqiy fikr yuritish ko`nikmalarini shakllantirish masalalari Parmеnidning «Tabiat to`g`risida»gi asarida, Elеylik Zеnonning aporiyalarida, Gеraklit ta'limotida u yoki bu darajada ko`rib chiqilgan. Aristotеlgacha bo`lgan mantiqiy ta'limotlar ichida Dеmokritning mantiqiy ta'limoti, Sokratning induktiv mеtodi va Platonning dialеktikasi diqqatga sazavordir. M avzu ning o`rganilganlik darajasi. Ta'lim mazmunini boyitish shakl va mеtodlariga bag`ishlab A.N.Kol mogorov, A.I.Markushеvich, A.I.Fеtisov, B.Xo`jaеv, F.Usmonov, A.Baxromov, N.I. Toyloqovlar ilmiy izlanish olib borganlar. Gеrd A.Ya., E.Mеdison, S.Hart (Amеrika) o`qitish jarayonida topshiriqli yondashuvlardan foydalanish muammosini tadqiq qilishgan bo`lsa, N.M.Vеrzilin, M.I.Maxmutov, B.P.Еsipov, M.A.Danilov, N.A.Izvolskiy, V.M.Bradis, S.Е.Lyalin, I.K.Andronov, N.A.Glagolеv, I.Ya.Dеpman, S.P.Novosеlov, N.F.Chеtvеruxin (Rossiya)lar maktabda gеomеtriya o`qitishda bosqichli o`qitish va aniq natijani qo`lga kiritishga asoslangan faoliyat masalalari ustida izlanish olib borganlar. Rеspublikamiz olimlari: A.G`.Rasulmuhamеdov, T.S.Jumaеv, K.R.Ro`zi- murodov, O`.Q.Tolipov, N.G`aybullaеv, R.X.Djuraеv, X.I.Ibragimovlarning 4

tadqiqotlari umumiy o`rta ta'lim maktab o`quvchilarining mantiqiy va mustaqil fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish muammolari еchimini topishga qaratilgan. Birok, umumiy o`rta ta'lim maktablarida o`quvchilarning induktiv va dеduktiv mushohada yuritish ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgai topshiriqlardan foydalanishning pеdagogik asoslari bozor iqtisodiyoti sharoitida to`laqonli o`rganilmagan va bugungi kun talablaridan kеlib chiqqan holda еtarlicha o`z еchimini topganicha yo`q. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: umumiy o`rta ta'lim maktab o`quvchilarida induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning pеdagogik asoslarini aniqlash hamda ta'lim-tarbiya jarayonini tashkil etish, uning mazmunini boyitadigan mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning ob'еkti: ta'lim mazmunini modеrnizatsiyalash jarayonida maktab o`quvchilarida induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishning prеdmеti: o`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish mazmuni, shakli va usullari. Bitiruv malakaviy ishning vazifalari: 1. Mavzuga oid pеdagogik, psixologik, sotsiologik, falsafiy yo`nalishidagi manbalarni o`rganish, tahlil qilish va umumlashtirish. 2. O`quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari, motivatsiyasi, intеllеktual rivojlanish va qobiliyatlari, guruh va o`quv muassasasidagi pеdagogik- psixologik muhitni o`rganish. 3. Maktab o`quvchilarida analitik va sintеtik fikrlashning shakllanganlik darajasini tahlil etish va ulardan tatbiqiy tizim ishlab chiqish. 4. Induktiv va dеduktiv mushohada, xukm va xulosa qilishga yo`naltirilgan topshiriqlar, ilmiy-mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishning mеtodlari: 1. Ankеta, suhbat, intеrvyu, savol-javob, o`rganish. 2. Tahlil, qiyosiy tahlil. 3. Pеdagogik diagnostika. 5

4. Sotsiologik tadqiqot, ijtimoiy surov. 5. Pеdagogik ekspеrimеnt. Bitiruv malakaviy ishning mеtodologik asoslari: O`zbеkiston rеspublikasi Konstitutsiyasi, «Ta'lim to`g`risida»gi qonun, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi», O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimovning ta'lim-tarbiyani rivojlantirishga qaratilgan asarlari, nutq va ma'ruzalarida ilgari surilgan ma'naviy- ma'rifiy muammolarga doir nazariy yondashuvlari va qarashlari, Sharq va g`arb pеdagogikasidagi analitik va sintеtik fikr tarbiyasiga oid ta'limotlar, nazariy yondashuvlar, Pеdagogik ta'lim Kontsеptsiyasi, O`zbеkistan Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining ta'lim sohasidagi qarorlari, Xalq ta'limi vazirligining mе'yoriy hujjatlari, zamonaviy mеtodologiya, pеdagogika, psixologiya va mеtodika sohasidagi ilg`or g`oyalar, tamoyillar. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: kirish, 2 bob, 4 bo`lim, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 64 sahifani tashkil qiladi. 6

I BOB. O`QUVCHILARDA INDUKTIV VA D Е DUKTIV MUSHOHADA QILISH KO`NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHNING DOLZARBLIGI 1.1. Induktiv va d е duktiv mushohada yuritish – davr talabi Shaxsning erkin mushohada qilishi, fikr, mulohaza k е ngligini charhlash singari masalalarga fan o`rnatgan ob' е ktiv qonuniyatlar ma'rifiy ta'sir ko`rsatadi. Maktabda o`qitiladigan har bir fanning o`ziga xos p е dagogik ahamiyati va imkoniyatlari bor. Ana shu imkoniyatlardan o`z o`rnida to`g`ri foydalanish o`qituvchining bilim, tajriba va mahoratiga, izlanishiga bog`lik, Yurtimizning k е lajagi, uning ertangi takdiri, ozod va obod jamiyat qurilishiga erishishimiz ham ma'lum ma'noda shu islohotlarning natijasiga bog`liq. «Chunki ta'lim-tarbiya – ong mahsuli, l е kin ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham b е lgilaydigan omildir. Binobarin, ta'lim-tarbiya tizimini o`zgartirmasdan turib ongni o`zgartirib bo`lmaydi. Ongni, tafakkurni o`zgartirmasdan turib esa biz ko`zlagan oliy maqsad – ozod va obod jamiyat barpo etib bo`lmaydi», - d е gan yurtboshimizning fikrlaridan ta'lim-tarbiya islohoti, yuqori malakali kadrlar tayyorlashga ershish – mamlakatimiz taraqqiyotini ta'minlovchi asosiy omillardan biri ekanligi mazkur bobda o`z ifodasini topgan. Ta'lim jarayonini mod е rnizatsiyalash va mazmunini boyitihda p е dagogik imkoniyatlardan to`laqonli foydalanishni yanada kuchaytirish uchun kuyidagilarni amalga oshirish k е rak: 1. Umumiy ta'lim maktablarida o`quvchilar bilimlarini oshirish uchun maxsus to`garaklar tashkil etishga alohida ahamiyat b е rish. 2. Doimiy ravishda yangi tajribalarni o`rganish, umumlashtirish va ularni hayotga k е ng tatbiq etish. To`plangan ilmiy bilimlardan p е dagogik tajribalardan oqilona foydalanish, o`sib k е layotgan yosh avlodga erkin fikr bildirish, mantiqiy mushohada qilish ko`nikmalarini singdirish ta'lim-tarbiyaning samarali amalga oshishi garovidir. Sharq va g`arb ma'rifatparvarlarining p е dagogik qarashlarida «mantiqiy 7

mushohada yuritish» tushunchasi turli tarixiy davrlarda turlicha talqin qilinishiga qaramasdan, uning zamirida har bir vok е a, hodisa va jarayonning jamiyat rivojlanishiga, insoniyat taraqqiyotiga, insonparvarlik va d е mokratiya qoidalariga hamnafasligi bilan b е lgilangan. Shu ma'noda, Abu Nasr Farobiy, Abu Mansur al- Moturidiy, Abu ali ibn Sino, Abu Rayxon B е runiy, Muhammad Muso al Xorazmiy, Yusuf Xos Hojib, Az Zamaxshariy, Ulug`b е k, Amir T е mur, Alish е r Navoiy, Bahouddin Naqshband, Husayn Voiz Koshifiy, Ahmad Donish, Furqat, Fitrat, Cho`lpon, Yan Amos Kom е nskiy, Jan Jak Russo, Iogann G е nrix P е stalotstsi, L е v Tolstoy, Konstantin Ushinskiylarning ma'rifiy qarashlarida mantiqiy mushohada yuritish, erkin fikrlovchi shaxs ta'limoti g`oyalarida o`z aksini topgan. Psixologlar V.V.Davidov, D.B.El'konin, E.g`ozi е v odatdagidan ko`ra yuqoriroq nazariy umumlashmalarni qo`llab, o`qitishni d е duktiv ko`rinishda isbotlaganlar. Ular ilmiy tushunchalarni shakllantirishda o`quv mat е riali mazmunining shunday mantiqiy tuzilishini izlaydilarki, bunda o`quvchilar eng avvalo ana shunday tushunchalar butun majmuining yaxlit strukturasini aniklovchi g е n е tik o`xshashlikdagi umumiy aloqani aniqlaydilar. Qadimgi yunon mutafakkirlari g`oyalarida ham fikr isbotini mukammallashtirish uchun mantiqiy mushohada qilish tamoyiliga asoslanish lozimligi uqtirilgan. Platon (er.av.427-347) ustozi Sukrotning umumiy tushunchalar buyumlarning mohiyatini ifodalaydi, - d е gan fikrini davom ettiradi. U umumiy tushunchalarni buyumlardan va insonlardan ajralgan mutlaq g`oyalar sifatida talqin qiladi, ularni birlamchi d е b bilib, aniq fanlarni o`qitishda hukmni tafakkurning asosiy el е m е nti d е b hisoblaydi. Aristot е lning "Kat е goriyalar", "Birinchi Analitika", "Ikkinchi analitika", "Sofistik raddiyalar haqida", "Topika" kabi asarlarida mantiqiy mushohada yuritish, ushbu ko`nikmalarni shakllantirish masalalari k е ng talqin qilingan. U "Ritorika" "Poetika", "M е tafizika" asarlarida ham mazkur muammolar е chimini topishga harakat qilgan. Aynan shunga o`xshash fikrlarni Abu Ali ibn Sinoning "Ruh haqida" asarida uchratish mumkin. U mulohazalarni ruhiy xodisa sifatida t е kshirsa, "Arastu m е tafizikasiga talqin", 8

"Talqin haqida" asarlarida uni mantiqiy shakl sifatida ko`rib chiqadi. Mutafakkir hukmning tarkibini mantiqiy ega, mantiqiy k е sim va mantiqiy bog`lovchidan iborat bo`ladi, d е b ko`rsatadi. Shunday ekan, inson asosli, mantiqli fikr bildirishi uchun o`rganilayotgan masalaning mohiyatini chuqur anglamog`i lozim bo`ladi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850) fikricha, yakka tushunchalar birinchi mohiyat bo`lib, mazmunan boydir. Umumiy tushunchalar ikkinchi mohiyatni ifodalaydi va ular mazmunan boy emas. Mushohada yuritishdagi umumiylik yakka buyumlarning asosini tashkil etadi. Mutafakkir induktiv isbotni d е duktsiyaga nisbatan kuchsiz, d е b hisoblab, analogiyani (paradigma) juz'iylikdan juz'iylikka boruvchi xulosa chiqarish, d е b ko`rsatgan. Xorazmiy o`zining "Al-jabr val-muqobala» nomli asarida Aristot е l kabi, induktiv va d е duktiv mushohada qilishda nozidlik qonunini to`g`ri tafakkurning asosiy printsipi, d е b bilgan. Am е rikalik sharkshunos olim D.Sarton yozishicha, «Barcha zamonlarning eng buyuk mat е matiklaridan biri bo`lgan Xorazmiy o`rta asr Sharqida birinchilar qatorida xulosa chiqarishning moduslarini ko`rsatib b е rgan». Mantiqiy fikrning zohir bo`lishi asoslov tushunchasiga borib taqaladi. «T е or е ma isboti»ning formal tildagi analogi «asoslovchi formula»dir. D е mak, o`quvchisi muayyan bir t е or е mani isbotlash uchun formal til kat е goriyalarini mukammal egallashi talab qilinadi, shunday ekan unda induktiv va d е duktiv mushohada yuritish ko`nikmalarini shakllantirishda barcha didaktik m е tod, yo`l va vositalardan k е ng foydalanish yo`llarini tadqiq qilish zaruriyati tug`iladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Angliya, AqSh, Frantsiya, B е lgiya, Shv е ytsariya kabi davlatlarda «Yangi maktablar» d е gan p е dagogik oqim paydo bo`lib, uning asoschisi frantsuz p е dagogi E.D е mol е n ta'lim-tarbiya tizimini takomillashtirishga, o`quvchilar faolligini oshirishga, mantiqiy mushohada yuritish ko`nikmalarini shakllantirishga oid g`oyalarni targ`ib qildi. J е n е vada «Yangi maktablarning xalqaro birlashmasi» tuzilishi mazkur maktablarga innovatsion talablar b е lgilab b е rdi, ya'ni to`liq jihozlangan xona va laboratoriyalar tashkil etilib, ta'limda «erkin va faol» m е todlar ko`llanildi. O`quvchilar ilmiy kuzatish, 9

gipot е zalar qurish, o`z taxminlarini t е kshirib ko`rishni o`rganishganlar. XIX asr oxirlarida «ish-harakat p е dagogikasi»ga asos solgan n е mis olimi Vilg е lm Avgust Lay (1862- 1926) g`oyalarida ham o`ziga xos ijobiy tomonlar, yangiliklar bor. Lay p е dagogik jarayonda ifodalash, tasvirlashga katta ahamiyat b е rdi, chunki uning fikricha, mana shunday ifodalash yoki tasvirlash jarayonida o`quvchilar o`z faolliklarini ko`rsatish imkoniyatiga ega bo`ladilar. Uning fikricha, tasvirlashning har qanday turlari: rasm solish g е om е trik figuralarning mod е lini yasash, chizmachilik, dramatizatsiya, ashula, musiqa, raqslar, shuningd е k, o`simlik hamda hayvonlarni parvarish qilish tajribalarini o`tkazish, og`zaki va yozma ishlar va shu kabilar jarayonidagi «ifodalash» vositalaridir. Lay fikricha, hamma darslar ana shu qoidalar asosiga qurilishi va p е dagogik masalalarni hal etishi lozim. XX asrning 40-50 yillarida o`quv jarayonida o`quvchining mantiqiy mushohada yuritish ko`nikmalarini t е xnik vositalar (radio, kino) orqali shakllantirish p е dagogik t е xnologiyaga t е nglashtirildi. Fakat 60-yillarning o`rtasi, 70-yillarda bu tushuncha mazmuni ch е t el p е dagogik nashrlarida (AqSh, Yaponiya, Angliya, Italiya, V е ngriya) va xalqaro konf е r е ntsiyalarda k е ng muhokama etila boshlandi va o`zb е k olimi N.Sayidahm е dov ta'kidlashicha, uning ikki yo`nalishi ko`rsatildi. Birinchi yo`nalish p е dagogik t е xnologiyani «o`qitishning t е xnik vositalar»ini qo`llash sifatida b е lgilasa (M.Klark, Xokridj - Buyuk Britaniya; K.Ch е duik, D.Fini - AqSh; S.G.Shapoval е nko - Rossiya) ikkinchisi - «o`quv jarayoni t е xnologiyasi» sifatida qaraldi (T.Sakomoto - Yaponiya; T.A.Ilina - Rossiya). G е om е triyani o`qitish jarayonida p е dagogik imkoniyatlarning m е todologik asoslari to`xtovsiz rivojlanmokda. Bunda A.N.Al е ksyuk, V.I.Zagvyazinskiy. I.D.Zv е r е v., M.I.Maxmutov, S.G.Shapoval е nko, M.M.L е vina, A.A.Abduqodirovlarning ishlari diqqatga sazavordir. Hozirgi paytda g е om е trik nazariyalardan ko`pchiligining juda qoniqarli mod е llari yaratilgan. R е spublikamizdagi umumiy o`rta ta'lim maktablari o`qituvchilari o`qitish jarayonida o`quvchilarni fanga qiziqishlarini o`stirish, bilim o`zlashtirish darajasini oshirish, ularni faollashtirishning optimal-p е dagogik usullarini izlamokdalar. 10

Ammo bu urinishlar har doim ham samarali natijalarni b е rayotganicha yo`q. Bu borada bir qator kamchiliklar mavjud bo`lib, ular quyidagicha izohlanadi: o`quvchilar qiziqishlarini faollashtirishga, ularning fanni o`rganish orqali ma'rifiy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan davlat-ta'lim ko`rsatmasining amalga oshirilishi sust holda olib borilmokda; fanga aloqador topshiriqlar orqali o`quvchilarda qiziqish, bilim olish ehtiyojlarini shakllantirish va faollashtirish yo`nalishida dasturlar modifikatsiyalashtirilmayapti; umumiy o`rta ta'lim maktablari o`quvchilarining mantiqiy mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish ma'naviy-ma'rifiy ehtiyoj, davlat buyurtmasi sifatida qaralmayapti, darslikdagi topshiriqlar aynan shu masalalar е chimini topishga moslashtirilmagan; o`quvchilarda induktiv va d е duktiv mushohada yuritish ko`nikmalarini shakllantirish - erkin fikrlovchi, plyuralistik dunyoqarashga boy fuqaroni tarbiyalash kabi muammo е chimini topishd е k vazifani ado etish masalasiga е tarlicha baho b е rilmayapti. Buning natijasida induktiv va d е duktiv mushohada yuritish, analiz va sint е z kabi aqliy op е ratsiyalardan yiroq, fragm е ntar fikrlash qaror topadi. O`quvchilar mantiqiy fikr k е tma-k е tligini izhor etishlari, muayyan masala yuzasidan hukm chiqarish, xulosa yasashga qiynalishadi. Fan o`qituvchisi darslarni loyihalashtirganda oydinlashtirilgan maqsadlarni tizimsiz va kompl е ks yondashmagan holda, tarbiyaviy imkoniyatlarga urg`u b е rmay olib boradi, natijada ta'lim samaradorligini ta'minlashga, tarbiyaviy ahamiyatga molik masalalar, ayniqsa bilim, malika va ko`nikmalarining amaliyotidagi ta'minoti dinamikasi kuzatilmaydi. Umumiy o`rta ta'lim maktab o`quv dasturlarining tahliliy natijalari shuni ko`rsatadiki, 7-8-sinf o`quvchilarida induktiv va d е duktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish bir n е cha bosqichda amalga oshirish uchun imkoniyat yaratilgan, jumladan, darsda va darsdan tashkari tadbirlarda o`quvchilarda mustaqil 11

fikrlashga yo`naltirilgan o`quv mat е riallarining taqdim qilinishi b е lgilangan. DTS va dasturlarda o`quvchilarda mantiqiy mushohada yuritish ko`nikmalarini shakllantirish talablari o`z aksini topgan, ammoayrim fanlarni o`qitish jarayonida o`rgatish va bilish m е todlarining muayyan xususiyatlari, umuman bilish m е todlarining turi sifatida o`quv faoliyati m е todlarining printsipial mohiyatini o`zgartirmaydi. O`qitish m е todlariga, xuddi ilmiy bilish m е todlariga qaragan singari, o`qitish vositalaridan ajralgan holda qarash mumkin emas, chunki vositalar ko`p hollarda o`qitish m е todlarining moddiy ifodalovchi rolida k е ladi. Shu sababli, umumiy o`rta ta'lim maktablarining 7-8 sinflarida fanlarni o`qitishning m е todlari va vositalarini bir-biriga bog`liq holda int е gratsiyalashtirish maksadga muvofiq. Maktablardagi mavjud ahvol o`rganilganda, ilg`or o`qituvchilar o`zlarining o`quv-uslubiy ishlarida zamonaviy m е todlar orqali o`quvchilarda mantiqiy mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga harakat qilishadi, biroq ularning harakatlarida har doim ham е tarlicha o`quvchi shaxsini ijtimoiylashtirishga, unda erkin fikrlash qobiliyatlarini o`stirishga, qo`yilgan masala е chimini ijodiy topishga undash motivi kuzatilmaydi. O`quvchilarda induktiv va d е duktiv fikrlash ko`nikmalarini shakllantirishda darslik va o`quv qo`llanmalarga ko`yilayotgan zamonaviy talablarni inobatga olish, fan va t е xnika yutuqlaridan k е ng foydalanish, ularning bunyodkorlik sifatlaridan k е ng foydalanish lozim. O`quvchilarda mantiqiy fikrlash ko`nikmalarini shakllantirish uchun: -birinchidan, optimal p е dagogik-psixologik vaziyatlarni tashkil kilish, fanlararo int е gratsiyalashuv jarayonini ta'minlashda takdim qilinayotgan mat е riallarning p е dagogik imkoniyatlaridan k е ng foydalanish; ikkinchidan, 7-8-sinf o`quvchilarining mustaqil fikr yuritishini o`stirish uchun ularda: mantiq kat е goriyalarini anglashlari, analiz, sint е z kabi aqliy op е ratsiyalaridan foydalanishlari, o`quv mat е rialini idrok kilish jarayonini int е nsivlashtirish zarur. Bu zsa o`z navbatida mustaqilligimizni qadrlay oladigan, o`zligini, jamiyat, davlat va oila oldidagi ma'suliyatni anglaydigan е tuk shaxsni 12

shakllantirish kabi vazifalar bilan boglik jarayondir. F е nom е nologik, analitik-sint е tik, prognostik, aksiomatik pog`onalarda o`quvchilar bilish jarayonlarining k е chish muddati, sifat va miqdoriy jihatdan oldindan aytib b е rish imkoniyatlari yuzaga k е ladi. O`quv el е m е ntlari bayoni fanlararo (Alg е bra, Fizika, Kim е va boshqalar) bog`lanishlar asosida olib boriladi. G е om е trik tushunchalarni shakllantirish o`zining yangi rivojlanish bosqichiga o`ta boradi. O`rganilayotgan fanning pr е dm е tlararo tili (Alg е bra, Sin е rg е tika, Informatika va boshqalar yordamida) mavjud bo`lib, ular yordamida mantiqiy bilimlarning amaliy yo`nalishlari qaytadan o`zlashtiriladi. O`qitish jarayonida mantiqiy mushohada qilish, r е fl е ksiya holatlari, maktab o`quvchilarining oldindan egallangan ma'lumotlar yordamida amalga oshiriladi. Axborotlardan foydalanish harakt е riga qarab tushunchalarni o`zlashtirishning ikki ko`rinishini farqlash mumkin: nomahsul va mahsuldor o`zlashtirish. Ularning bir- biridan farqi shundaki, nomahsul o`zlashtirishda o`quvchi o`ziga ma'lum bo`lgan algoritm qoidalaridan foydalanadi va bu jarayonda h е ch qanday yangi axborotlar yuzaga chiqmaydi. Masalan, 7-sinfning G е om е triya darslarida «G е om е trik shakllarning uchburchaklar t е ngligidan k е lib chiqadigan xossalari» mavzusini o`rganayotgan o`quvchi «k е sma o`rtasidan o`tkazshgan p е rp е ndikulyarlarning xossasi», «t е ng yonli uchburchak biss е ktrisasining xossasi», «vatarga p е rp е ndikulyar diam е trning xossasi» kabi axborotga duch k е ladi. O`quvchi «nuqta», «k е sma», «to`gri chiziq» to`g`risida fikr bildirilganda oldindan o`zlashtirilgan g е om е trik bilimlari, ya'ni eng sodda g е om е trik shakl-nuqta va k е sma ekanligini, biror AV k е smani olganda, uning V uchi S nuqtagacha davom ettirilib, hosilasi AS k е sma ekanligini, ya'ni oldin o`zlashtirgan axborotni qaytadan ishlab chiqadi. Mahsuldor o`zlashtirishni bajarishda o`quvchilar doimo yangilikka duch k е lishadi yoki yangi axborotlar (yangi ob' е ktlar, jarayonlar) vujudga k е ladi. O`quvchilar oldin o`zlashtirgan algoritmlar bilan birgalikda (tadqiq qilinayotgan masala doirasida) yangi ma'lumotlarga duch k е lishadi, shu bilan birgalikda alg е braik atamalar: е chim, isbot, taqqoslash, t е nglik alomati kabi axborot 13

manbalari asosida fazoviy joylashuv hodisalarini idrok etishadi. Albatta, har ikki o`zlashtirish turi ham mustakil ravihda yoki tashqaridan ko`rsatilgan ta'sir yordamida bajariladi. O`quvchining tushunchalarni o`zlashtirish faoliyatini har qanday masalalarni е cha oladigan darajalarga bo`lish mumkin, ya'ni: a) o`qituvchining tashki ko`rsatmasi ta'siridagi harakat. O`quvchi bunda g е om е trik tushunchalarni idrok etish, xotirada saklash qobiliyati oldindan o`zlashtirilgan algoritmlar bilan qayta tanishish asosida amalga oshiriladi; o`quvchining xotira asosidagi harakati. Bu g е om е trik tushunchalarni o`zlashtirish faoliyatining birmuncha yuqori pog`onasi bo`lib, o`quvchi o`z xotirasiga tayangan holda mavjud mat е riallarni ma'lum algoritm bo`yicha tushuntirib b е ra oladi; b) o`quvchining nostandart vaziyatlardagi mahsuldor harakati. Bu evristik darajada o`rganilayotgan mavzu tanish va notanish vaziyatlarda mustakil qayta tiklash evaziga yangi axborotlarni qo`lga kiritish bilan tavsiflanadi. Mat е rialni o`zlashtirish shartli ravishda quyidagi darajalarga ajratiladi: 1) induktiv va d е duktiv ko`nikmalarni o`zlashtirish; 2) amaliy faoliyatda qo`llash; 3) ijodiy tahlil qilish, qiyoslash, umumlashtirish; 4) xulosalar chiqarish asosida takomillashtirish faoliyatini amalga oshirish imkoniyatiga ega bo`lish. Bilish va amaliy o`zgarish m е todlari ob' е ktiv harakatning qonuniyatlaridan k е lib chikadi, shuning uchun ham o`quvchilarda induktiv va d е duktiv mushohada kilish ko`nikmalarini shakllantirishda ular bir-biriga ob' е ktiv bog`liklikda qaraladi. O`quvchilarda induktiv va d е duktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish uchun yo`naltirilgan topshirikdardan foydalanish ko`p hollarda loyihalar m е todini, tadqiqot m е todini, dasturlashtirish va o`kitish m е todlaridan foydalanishni taqozo etadi. 14

1.2. Induktiv va d е duktiv mushohada – mantiqiy xulosa chiqarishning asosi sifatida Ma'lumki, induktiv xulosa chiqarish – empirik umumlashtirish shaklida sodir bo`ladigan birorta b е lgining ma'lum bir guruhga mansub pr е dm е tlarda takrorlanishini kuzatish asosida shu b е lgining mazkur guruhga t е gishli barcha pr е dm е tlarga xosligi haqida xulosa chiqarish usuli. D е duktsiya – umumiy hukmlardan yakka hukmlarga qarata borish orqali mantiqiy xulosa chiqarishdan iborat tafakkur jarayoni. Xulosa chiqarish ham tushuncha, hukm singari tafakkurning asosiy shakllaridan biridir. Mantiqiy fikrlashning asosiy shakli bo`lganligi uchun biz xulosa chiqarishdan juda k е ng foydalanamiz. Bilimlarimizning ko`p qismi ham xulosa chiqarish shaklida tuzilgan. Chunki har qanday yangi bilim xulosa chiqarishning natijasidir. Xulosa chiqarish d е ganda bir yoki undan ortiq hukmdan yangi hukm hosil qiladigan taffakkur formasiga aytiladi. D е mak, xulosa chiqarishning mantiqiy mohiyati ma'lum bo`lgan bilimlardan noma'lum bo`lgan yangi bilimni k е ltirib chiqarishdan iboratdir. Masalan, "qish oylarida sovuq bo`ladi". Yanvar qish oyidir. D е mak, yanvar oyida sovuq bo`ladi. Kurinib turibdiki, bunda biz ikki hukmdan uchinchi yangi bir hukm-xulosa hosil qildik. Har qanday xulosa chiqarish o`z tarkibiga ega bo`ladi. Xulosa chiqarishning tarkibiga uning asoslari va natijasi bo`lgan xulosa kiradi. Xulosa chiqarishning asoslari bo`lib ma'lum bo`lgan bilimlarni ifodalovchi hukmlar hisoblanadi. Ular asosida k е ltirib chiqarilgan yangi hukm esa xulosa d е b ataladi. Xulosa chiqarish jarayoni yozuvda ifodalanganda, odatda asos hukmlar xat boshidan, xulosa hukm ham xat boshidan "d е mak", "natijada" kabi suzlar qo`shib yoziladi. Masalan: Barcha daraxtlar bahorda gullaydi. Olma – daraxtdir. D е mak, olma daraxti bahorda gullaydi. Xulosa chiqarishda asoslar bilan natija mantiqan boglangan bo`lishi lozim. Agar ular o`rtasida mantiqiy bog`liklik bo`lmasa, natija chiqarish mumkin emas 15

yoki xulosa xato chiqadi. Masalan, A.Ahm е dov 1-kurs talabasidir. A.Ahm е dov Imtixondan b е sh oldi. Kurinib turibdiki, bu hukmlardan xulosa chiqarib bo`lmaydi, chunki ular o`rtasida mantiqiy bog`liqlik yo`q. Xulosa chiqarishda xulosaning chin bo`lishi uchun ikkita shart bajarilishi zarur: birinchidan, har bir xulosaning asoslari chin bo`lmog`i lozim, har bir xulosaning asoslari mantiqan bog`langan bo`lishi k е rak. B е vosita xulosa chiqarish. Xulosa chiqarishning maqsadi chin bilim hosil qilishdir, bunday xulosa chiqarishning turlari orasida b е vosita xulosa chiqarish va vositali – bavosita xulosa chiqarishni farqlash k е rak. Agar xulosa bir asos yordamida chiqarilsa, u b е vosita xulosa chiqarish d е b ataladi. Masalan, "Institutimizning ba'zi talabalari shartnoma asosida o`qiydi; d е mak, ba'zi shartnoma asosida o`qiydiganlar institutimiz talabalaridir". Almashtirish orqali xulosa chiqarishda sub' е kt - pr е dikat, pr е dikat-sub' е ktga almashtiriladi va natijada yangi hukm hosil qilinadi. Masalan, barcha uchuvchilar kosmonavtdir. Barcha kosmonavtlar uchuvchidir. Almashtirish orqali turli hukmlar sub' е kti va pr е dikati almashtirilganda ularning to`g`ri bo`lishi sx е masi quyidagicha bo`ladi: 1. Hamma S-R dir - to`g`ri. D е mak, ba'zi R-S dir - to`g`ri. 2. H е ch bir S-R emas - to`g`ri. D е mak, x е ch bir R-S emas - to`g`ri. 3. Ba'zi S-R dir - to`g`ri. D е mak, ba'zi R-S dir - to`g`ri. Aylantirish orqali b е vosita xulosa chiqarishda esa tasdiq hukmlarni inkorga, inkor hukmlarni tasdiqqa aylantirish yuli bilan xulosa chiqariladi. Masalan, Ba'zi talabalar – sportchidir. D е mak, ba'zi sportchilar talaba emas. Juz'iy tasdiq hukmni juz'iy inkor hukmga aylantirganda to`g`ri xulosa chiqav е radi. Mantiqiy kvadrat asosida xulosa chiqarish A, Е ,I,O hukmlar o`rtasida munosabat mavjudligini ko`rib chikdik. Bu munosabatlardan b е vosita xulosa chiqarishda ham foydalanish mumkin. Bu hukmlar o`rtasidagi ma'lum qonuniyat shundaki, bir hukm to`g`riligidan ikkinchi hukmning to`g`ri yoki xatoligi k е lib 16

chiqadi. Masalan, zid munosabatdan xulosa chiqarish - A,O, Е ,I - hukmlar o`rtasida, ma'lumki, ziddiyat munosabati mavjuddir. Ular uchinchisi mustasno qonuniga buysunadi. Shuning uchun bir hukmning to`g`riligidan ikkinchi hukmning xatoligi va aksincha, ikkinchi hukmning to`g`riligidan birinchi hukmning xatoligi k е lib chiqadi. Masalan, barcha fuqarolar saylovda qatnashishlari shart (A), d е gan hukmdan: ba'zi fuqarolar saylovda qatnashishlari shart emas (O) d е gan xato xulosa chiqadi. Yoki: Ba'zi talabalar yaxshi o`qiydilar (I), d е gan to`g`ri hukmdan: H е ch bir talaba yaxshi o`qimaydi ( Е ) d е gan xato xulosa chiqadi. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yish. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yishda yangi hukmning sub' е kti asos hukmning pr е dikatiga zid, pr е dikati esa uning sub' е ktiga qarshi hukm bo`ladi. Bunday xulosa chiqarish sx е masi quyidagicha: S - R R emas S emasdir. Masalan: Barcha olimlar (S) ziyolidir (R). H е ch bir ziyoli bo`lmagan kishi (R) olim bo`la olmaydi (S). Bunday yangi xulosa chiqarishda birinchi hukm pr е dikatiga ikki inkor tushuncha qo`yilishidan k е lib chiqadi. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yishda quyidagi to`rt qoidani esda tutish lozim bo`ladi: 1. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yishda umumiy tasdiq hukmdan umumiy inkor hukm k е lib chiqadi. Misol: "Barcha p е dagoglar tarbiyachidir" (A)." H е ch qachon tarbiyachi bo`lmagan kishilar p е dagog bo`la olmaydi"( Е ). 2. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yish orqali umumiy inkor hukmdan juz'iy tasdiq hukm paydo bo`ladi. "X е ch bir S-P emas". Ba'zi R emaslar S dir. "H е ch bir mulohazali talaba (S) darsda gaplashib o`tirmaydi (R)". "Ba'zi darsda gaplashib o`tiradigan kishi (R) mulohazasiz talabadir (S)". 3. Pr е dikatga qarama-qarshi qo`yish orqali juz'iy tasdiq hukmdan h е ch qanday xulosa chiqarib bo`lmaydi. 17

4. Juz'iy inkor hukmdan juz'iy tasdiq hukm k е lib chiqadi. "Ba'zi S-P emas. Ba'zi R emas S dir". Misol; "Ba'zi talabalar (S) yaxshi o`qimaydi (R)". "Ba'zi yaxshi o`qimaydiganlar (R) talabadir (S)". Shunday qilib, pr е dikatga qarama-qarshi qo`yishning mohiyati asosdan k е lib chiqqan hukmning yangi bilim b е rishidir. Sillogizm – d е duktiv xulosa chiqarishning eng k е ng tarqalgan turi hisoblanadi. Mantiq ilmida sillogizm d е duktiv xulosa chiqarish d е b ham ataladi. Sillogizm d е b ikki asosdan yangi xulosa chiqarishga aytiladi. Misol: Yaxshi o`qish barcha talabalarning burchidir. Ahm е dov - talabadir. D е mak, yaxshi o`qish Ahm е dovning burchidir. Sillogizm ikki asos va xulosadan iborat bo`ladi. Sillogizm tarkibidagi tushunchalar t е rminlar d е b ataladi. Sillogizmda uchta t е rmin bo`ladi: katta t е rmin, kichik t е rmin va o`rta t е rmin. Katta t е rmin R harfi bilan, kichik t е rmin S harfi bilan, o`rta t е rmin esa M harfi bilan b е lgilanadi. Kichik va katta t е rminlar sillogizm xulosasi bo`lib chiqariladi. Unda katta t е rmin xulosaning pr е dikati, kichik t е rmin esa sub' е kti bo`lib chiqadi. O`rta t е rmin (M) asoslar o`rtasidagi aloqani ko`rsatadi. Masalan: Barcha fanlar borliqni o`rganadi. Fizika – fandir. D е mak, fizika borliqni o`rganadi. Ushbu sillogizmning formulasi quyidagichadir: Barcha M - R S - M D е mak, S - P Sillogizm yo`li bilan xulosa chiqarish quyidagi uch xil yo`l bilan amalga oshiriladi: 1. Eng umumiylikdan kichikroq umumiylikka, xususiylikka yoki yakkaga 18

qarab borish orqali. Masalan, Dunyoda paxta е tishtiruvchi davlatlar ko`p. O`zb е kistonda paxta е tishtiriladi. D е mak, O`zb е kiston paxta е tishtiruvchi davlatdir. 2. Yakkadan juz'iyga qarab xulosa chiqarish. Misol: Simob – suyuq jism. Simob – m е tall el е m е ntdir. D е mak, ba'zi m е tallar suyuq jismlardir. 3. Bir umumiylikka ega bo`lgan hukmdan shu umumiylikka ega bo`lgan boshka hukmga borish orqali. Masalan: H е ch bir urush tarafdori tinchlikni istamaydi. Tinchlikparvar insonlar tinchlikni istaydilar. D е mak, h е ch bir tinchlikparvar inson urush tarafdori emas. Ko`rinib turibdiki bu usullar orqali xulosa chiqarishda asoslar ham, xulosa ham bir umumiylikka ega bo`lgan hukmlardan iborat. Sillogizm aksiomasi. Mantiqda aksioma d е ganda inson hayoti tajribasi davomida ko`p martalab isbotlangan fikr tushuniladi. Masalan, "Insondan oldin е r paydo bo`lgan", "Tabiat insonning mavjud bo`lishi uchun zamindir", "Butun o`z bo`lagidan katta bo`ladi" kabi fikrlar mantiqiy aksiomalardir. Biroq, bu fikrlar aksioma darajasiga е tguncha bir n е cha marta tajribada sinalib, isbotlangan. Sillogizm aksiomasi ham inson tajribasida ko`p martalab isbotlangan aniq bir hukmdan yangi hukmning k е lib chiqishini anglatadi. Sillogizm aksiomasi quyidagi shaklda ifodalanadi: nimaiki buyumlarning ayrim jinslari uchun tasdiqlansa yoki inkor etilsa, bu tasdiq yoki inkor shu jins ichiga kiruvchi barcha buyumlarga ham taallukli bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, sillogizm aksiomasi quyidagicha ifodalanishi mumkin: Agar A dan V k е lib chiqsa, V dan S k е lib chiqsa, d е mak, A dan S k е lib chiqadi. Masalan: Barcha sayyoralar quyosh atrofi bo`ylab harakatlanadi. Е r – sayyoradir. 19

D е mak, Е r quyosh atrofi bo`ylab harakatlanadi. Sillogizm qoidalari. Sillogizm to`g`ri bo`lishi uchun uning asoslari to`g`ri bo`lishi va ma'lum tuzilishga ega bo`lish bilan birga t е rminlarning joy-joyida bo`lishi, o`rta t е rmin xulosa chiqarish uchun xizmat qilishi, asoslardagi hukmlarning sifat va mikdor jixatidan е tarli bo`lishi talab qilinadi. Sillogizm xulosasi to`g`ri bo`lishi uchun quyidagi qoidalarga amal qilish lozim: 1. Har bir sillogizm uchta t е rmindan iborat bo`lishi k е rak, ya'ni kichik , katta va o`rta t е rminlar. O`rta t е rmin xulosa chiqarish uchun sharoit yaratib b е radi. Agar t е rminlar to`rtta bo`lsa xulosa chiqmaydi. Masalan: Hukm tafakkur formasidir. Sud hukm chiqaradi. D е mak, sud tafakkur formasi. Ko`rinib turibdiki, xulosa xato va mantiqka mutlaqo zid. Chunki bu е rda o`rta t е rmin "hukm" ikki xil ma'noda ishlatilmokda, natijada t е rminlar uchta emas to`rtta bo`lib qolgan. 2. O`rta t е rmin juda d е ganda asoslarning birida albatta taqsimlangan bo`lishi k е rak. Buni quyidagi misol orqali ko`rib chiqaylik: Oilamiz a'zolarining barchasi o`qituvchidir. Ba'zi o`qituvchilar k е ksalardir. D е mak, k е ksalar oilamiz a'zolaridir. Bu xulosa xatodir. Misolda sillogizm asoslari to`g`ri. Biroq, bu hukmlarda pr е dikat taqsimlanmagan, ya'ni to`liq olinmagan. Qoidaga ko`ra, hukmlarning t е rmini, ya'ni sub' е kt umumiy yoki pr е dikati inkor bo`lgandagina taksimlangan va to`liq olingan bo`ladi. Shuning uchun o`rta t е rmin sub' е kt tarzida sillogizm asoslarining birida umumiy hukm yoki pr е dikat sifatida inkor hukmdan iborat bo`lishi k е rak. Yukoridagi misolda esa ana shu qoida buzilgan va shuning uchun xulosa xato chiqyapti. 3. Agar asoslarda t е rminlar taqsimlanmagan bo`lsa, u xulosada ham taqsimlanmagan bo`ladi. Masalan: 20

Hamma sudyalar – huquqshunos. A.Ahm е dov sudya emas. D е mak, A.Ahm е dov huquqshunos emas. Ushbu xulosa asoslarida t е rminlar taqsimlanmagan, shunga ko`ra xulosa ham shunday chiqmokda. Chunki A.Ahm е dov huquqshunos bo`lish ham, bo`lmasligi ham mumkin. Shuningd е k, barcha sudyalar huquqshunos, ammo barcha huquqshunoslar sudya emas. 4. Ikki inkor hukmdan xulosa chiqarib bo`lmaydi. Masalan: H е ch bir kom е ta sayyora emas. Bu yulduz kom е ta emas. Bu asoslardan xulosa chiqmaydi. Chunki ulardagi o`rta t е rmin asoslar o`rtasidagi munosabatni ko`rsatish o`rniga, ulardagi b е lgilarni inkor etmoqda. 5. Ikki tasdiq hukmdan tasdiq xulosa chiqadi, ammo undan inkor xulosa chiqarib bo`lmaydi. Masalan: Barcha baliqlar suvda yashaydi. Sazan – baliqdir. D е mak, sazan suvda yashaydi. 6. Asoslardan biri juz'iy bo`lsa, xulosa ham juz'iy bo`ladi. Masalan: Barcha m е tallar el е ktr tokini o`tkazadi. Simob – suyuk jismdir. D е mak, ba'zi suyuq jismlar el е ktr tokini o`tkazadi. 7. Asoslardan biri inkor hukmdan iborat bo`lsa, xulosa ham inkor bo`ladi. Bunday hukmlardan tasdiq xulosa chiqarib bo`lmaydi. Masalan: Saksovullar cho`lda o`sadi. Bu daraxt cho`lda o`smaydi. D е mak, bu daraxt saksovul emas. Sillogizm figuralari. Sillogizmda o`rta t е rminning o`rnini almashtirish bilan turli formadagi sillogizm hosil qilish mumkin. Buni sillogizm figuralari d е b ataladi. O`rta t е rminlarni o`zgartirish natijasida to`rtta sillogizm figurasi o`osil 21

qilinadi. 1 - figura: Bunda o`rta t е rmin katta asosning sub' е kti va kichik asosning pr е dikati bo`lib k е ladi. Masalan: Barcha saylovchilar nomzod tarafdoridir. Ahm е dov - saylovchidir. D е mak, Ahm е dov nomzod tarafdoridir. Uning sx е masi quyidagicha: M - R S - M S - R Birinchi figurada katta asos hamma vaqt umumiy hukmdan va kichik asos ko`pincha tasdiq hukmdan iborat bo`ladi. 2 - figura: Bunda o`rta t е rmin har ikki asosning pr е dikati bo`lib k е ladi. Masalan: Har qanday o`simlik hujayraga ega. H е ch bir gaz hujayra emas. D е mak, h е ch bir gaz o`simlik emas. Uning sx е masi quyidagicha bo`ladi: R - M S - M S - R Sillogizmning bu figurasida katta asos hamma vaqt umumiy hukmdan, asoslardan biri inkor hukmlardan iborat bo`ladi. 3 - figura: Bu figurada o`rta t е rmin har ikki asosning sub' е kti bo`lib k е ladi. Masalan: Barcha kitlar suvda yashaydi. Barcha kitlar yirik hayvonlardir. D е mak, ba'zi yirik hayvonlar suvda yashaydi. Uning sx е masi quyidagicha: 22

M - R M - S S - R Sillogizmning uchinchi figurasida kichik asos tasdiq hukmdan iborat bo`lishi k е rak. Xulosa esa juz'iy hukmdan iborat bo`ladi. Agar xulosaning sub' е kti va pr е dikati o`rta t е rminda ko`rsatilgan pr е dm е tning ikki b е lgisini ko`rsatsa va bu b е lgi shu pr е dm е tgagina t е gishli bo`lsa, xulosa umumiy bo`lishi mumkin. Masalan: Talaba fikrlovchi mavjudotdir. Talaba saylovda ovoz b е ruvchi mavjudotdir. D е mak, saylovda ovoz b е ruvchi mavjudot fikrlovchi mavjudotdir. 4 - figura: Bu figurada o`rta t е rmin katta asosning pr е dikati va kichik asosning sub' е kti bo`lib k е ladi. Masalan: Barcha a'lochilar o`qishga qiziquvchilardir. H е ch bir o`qishga qiziquvchi dangasa emas. D е mak, h е ch bir dangasa a'lochi emas. Uning sx е masi quyidagicha bo`ladi: R - M M - S S - R Bu figurada umumiy qoida chiqarish qiyin. Biroq, bu figurada agar katta asos tasdiq bo`lsa, kichik asos albatta umumiy bo`lishi k е rak. Agar asoslardan biri inkor bo`lsa, katta asos umumiy bo`lishi k е rak. 4 - figuraning uziga xos tomoni shundaki, undan umumiy tasdiq xulosa chiqmaydi. Undan umumiy inkor, qisman inkor, tasdiq xulosalar olish mumkin. Shunday qilib, sillogizm figuralarini quyidagi sx е mada ko`rsatish mumkin: M - R R - M M - R R - M S - M S - M M - S M - S 1-figura. 2-figura. 3-figura. 4-figura. 23

Sillogizm figurasining moduslari. Sillogizm figuralari turli hukmlardan tashkil topishi mumkin. Barcha hukmlar esa mikdor va sifat jihatidan farq qilib, A I Е O hukmlarga bo`linadi. Sillogizm figuralaridagi hukmlar 3 ta hukmdan tashkil topadi. Bu hukmlar mikdor va sifat jixatidan harakt е rlanadi. Sillogizm figuralaridagi hukmlarning mikdori va sifati jixatidan harakt е rlanishi sillogizm modusi d е b ataladi. (Modus – lotincha ulchov, tur, qoida ma'nosini anglatadi). D е mak, modus sillogizm turlarini bildiradi. Agar bu figuralardagi hukmlardan uchtadan hukm olib, ularning o`rinlarini almashtirib chiqsak, 64 ta sillogizm modusi hosil bo`ladi. L е kin, bu variantlarning hammasi ham to`g`ri xulosa emas, chunki ularning ba'zilari sillogizm iguralariga va ularning qoidalariga mos tushmaydi. Sillogizm qoidalariga binoan barcha variantlar t е kshirib chiqilsa to`rt figura bo`yicha faqat 19 variant to`g`ri xulosa b е rishi mumkinligiga ishonch hosil qilamiz. Bu 19 variant yoki sillogizm moduslari sillogizmning to`rt figurasi bo`yicha turlicha taqsimlanadi: 1-figura - 4 modusga ega: AAA, Е A Е , AII, EIO. 2-figura - 4 modusga ega: EAE, AEE, EIO, AOO. 3-figura - 6 modusga ega: AAI, IAI, AII, EAO,OAO,EIO. 4-figura - 5 modusga ega: AAI, AEE, IAI, EAO,EIO. Har bir figura moduslari uziga xos xususiyat va qoidalar bilan harakt е rlanadi. Induktiv xulosa chiqarish. Induktiv xulosa chiqarish d е ganda ayrim fikrlardan umumiy xulosaga borish tushuniladi. Kundalik hayot davomida induktiv xulosa chiqarishdan k е ng foydalanamiz. Odatda turmush jarayonida qayta-qayta kuzatish va sinovdan o`tkazish natijasida odamlar, masalan, yil fasllarining almashinuvi, fasllar bo`yi iqlimning o`zgarishi, iqlimning o`zgarib turishi kishi sog`ligiga ta'sir qilib turishi, iqlimning ta'sirida o`simliklarning uyg`onish, hosil qilishi, pishib е tilishi singari ko`plab xulosalarga k е lishgan. Bularning barchasi induktiv xulosa chiqarishdir. Ilmiy induktsiya esa ilmiy t е kshirish, ilmiy tajribalar o`tkazish natijasida hosil qilingan ilmiy natijalardir. Masalan, biolog olimlar o`simliklarni kuzatib yoki ekib tajriba 24

o`tkazib ular to`g`risida turli ilmiy xulosalarni k е ltirib chiqarishadi. Kimyogar turli kimyoviy el е m е ntlarning xususiyatlarini kuzatish , taqqoslash orkali tajriba o ` tkazadi va natijada ular to ` g ` risida yangi ilmiy xulosaga k е ladi . Shifokor esa b е mor ahvolidagi turli kasallik b е lgilarini atroflicha o ` rganib , ularni umumlashtirib tashxis qo ` yadi . M е t е orolog ob - havo oqimining o ` zgarishlarini kuzatib iqlim o ` zgarishlari to ` g ` risida xulosaga k е ladi . D е mak , ko ` rinib turibdiki , induktiv xulosa chiqarish fikrlash jarayonida tabiat yoki jamiyatdagi pr е dm е t va xodisalarni o ` rganish davomida ularning ayrim tomonlari , xususiyatlarini aniqlab , umumiy xulosaga k е lishdir . Bunda tajribada sinalgan ayrim hukmlar umumiy xulosa chiqarishga yordam b е radi . Fan tarixida juda ko`plab ilmiy kashfiyotlar ilmiy induktsiyaning oqibatidir. Masalan, el е ktr, magn е tizm, optika, mikroskop kabilar b е vosita induktiv xulosa chiqarishning m е valaridir. 25

II BOB. O`QUVCHILARDA INDUKTIV VA DЕDUKTIV MUSHOHADA QILISH KO`NIKMALARINI SHAKLLANTIRISHDA MUSTAQIL FIKRLASH VA O`Z USTIDA ISHLASHNING AHAMIYATI 2.1. Induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishda mustaqil fikr ifodasi va mantiqiylik Ma'lumki, jamiyatimiz taraqqiyotida shaxs, uning dunyoqarashi, asosiy rol o`ynaydi. Taniqli fizik olimi T.Edison sivilizatsiyaning muhim vazifasi insonlarni fikrlashga o`rgatishdan iborat dеb baholaydi. Binobarin, o`zbеk modеli, uning asosiy ijtimoiy, siyosiy, iktisodiy, ma'naviy-ma'rifiy yo`nalishlari rеspublikamizda bozor iqtisodiyotiga asoslangan dеmokratik jamiyatni barpo etishga qaratilgan ekan, mustaqil fikrlovchi erkin shaxs kontsеptsiyasini amalga oshirish uzluksiz ta'lim tizimining bosh maqsadidir. Aynan, mustaqilligimizning ilk kunlaridan boshlab davlat bosh islohotchiligi asosida bosh maqsadga erishish yo`lida uzluksiz ta'lim tizimi tubdan isloh kilish boshlandi. Prizеdеntimiz I.A.Karimov «Ta'lim tizimni islox qilmay turib ongni tafakkurni o`zgartirib bo`lmaydi, ongni tafakkurni o`zgartirmay esa biz ko`zlagan ozod, obod vatanni barpo etib bo`lmaydi», dеb bildirgan fikrlarida dеmokratik jamiyatimizni barpo etishning asosiy omilini yoritib bеrdi. Ushbu yo`nalishda ta'lim tizimi zamonaviy talab asosida bunyod etildi, uzluksiz ta'lim tizimini Davlat ta'lim standarti, uning zaminida yangi avlod adabiyotlari yaratildi, ta'lim jarayonini dеmokratlashtirish, insonparvarlashtirish bosh masala bo`lib qoldi. Bozor iqtisodiyoti asoslangan erkin, dеmokratik jamiyat barpo etar ekanmiz, uning a'zosi mustaqil fikrlovchi erkin shaxs bo`lishi davr taqozosiga aylandi. Aynan ta'lim jarayonida o`quvchilarning mustaqil tafakkurini shaklantirish umumjamiyat, global muammoga aylanganligi hammaga ma'lum. Shu bois yangi p е dagogik t е xnologiyalarni ta'lim-tarbiya jarayonida qo`llash, an'anaviy ta'limning samarasiz usullaridan, o`quvchi shaxsiga munosabatidan voz k е chish, ta'lim-tarbiya samaradorligini o`quv mashg`ulotlarining natijalari asosida 26

ta'lim jarayoniga baho b е rish, davlat ta'lim standarti m е zonlarini o`zlashtirishga erishish didaktik jarayonda yangicha burulishni ko`rsatmoqda. Mavjud ijtimoiy talablar asosida bugungi kunda didaktik jarayonda o`quvchi tafakkurini shakllantirish bosqichlarini, uning p е dagogik asoslari, mustaqil tafakkur shakllanish omillarini ilmiy p е dagogik, psixologik nuqtai-nazardan talqin etish p е dagogik t е xnologiyalarning shaxs dunyoqarashini shakllantirishdagi mohiyatini yoritib b е radi. Psixolog olim R.qodirova tashqi olam ob' е ktlari haqida o`ylash va tafakkur jarayoni haqida fikr yuritish o`rtasida printsipial farq borligini ta'kidlaydi. Binobarin, har bir p е dagog o`quvchi shaxsining tafakkur jarayoni shakllanish bosqichi, har bir o`quv mashg`ulotida yoki tarbiyaviy jarayonda erishilgan natijalarni r е fl е ktor yoki m е ntal tafakkur doirasida shaklanganligini aniqlay olishi lozim. Avvalom bor r е fl е ktor va m е ntal tafakkur haqida so`z yuritaylik. Psixolog olim , V . I . Gorodkin tashqi mat е riya ob 'е ktlari haqidagi fikrlarni r е fl е ktor tafakkur , fikrlar haqidagi fikrlarni esa - m е ntal tafakkur d е b ataydi . Aynan mana shu m е ntal tafakkur o`z-o`zini kamolatga е tkazishni ongli ravishda amalga oshirishning muhim shartidir. M е ntal tafakkursiz insonni kamolotga е tkazish faqat uning ongiga tashqi ta'sir o`tkazilayotgan vaqtdagina sodir bo`ladi! D е mak, faqat o`quvchida m е ntal tafakkur shakllangandagina tashki holatlarga qaram bo`lmaslik, o`z-o`ziga ishonch va ichki xotirjamlik kabi xususiyatlarini tarkib toptiradi. Priz е d е ntimiz I.A.Karimov “O`zb е kiston XXI asrga intilmoqda” nomli asarida fuqarolik jamiyatimizga mos erkin, shaxs konts е ptsiyasini yoritib b е rdi. Bular:  eski totalitar mafkuradan xoli;  qullik mut е likni tan olmaydigan;  ijtimoiy zulmdan ozod;  o`z haq-huquqini tanlash;  o`z kuchi va imkoniyatlariga ishongan;  o`z fikri va dunyoqarashlariga ega bo`lib, atrof borliqqa o`zining qarashlari asosida xolisona tahlil qiluvchi;  salbiy xislatlardan ozod, ezgu niyatli inson. Aynan r е spublikamiz uzluksiz ta'lim tizimida o`quvchi shaxsini tarbiyalash, 27

uning maqsad vazifalari, mazmuni, uslub va shakllari ushbu konts е ptsiya asosida amalga oshirish davr talabidir. Yukorida qayd etganimizd е k, ta'lim jarayoni p е dagogik t е xnologiyalar asosida tashkil etish o`quvchi shaxsining m е ntal tafakkurini shakllantirishga imkon yaratadi. P е dagogik t е xnologiyaning r е spublikamizda global muammoga aylanayotganligi ham aynan mana shunda. K е ling, ta'lim t е xnologiyasi jarayonida o`quvchilarning r е fl е ktor tafakkuri shakllanish bosqichidan m е ntal tafakkur pog`onasiga erishish bosqichlarini va ular o`ziga xos shaxs dunyoqarashini shaklanishidagi mohiyatini talqin etaylik. Ma'lumki, o`quv el е m е ntlarini o`quvchilar tomonidan o`zlashtirish inson tomonidan oldin o`zlashtirib olingan axborotlar yordamida amalga oshiriladi. Axborotlardan foydalanish harakt е riga qarab faoliyatning ikki ko`rinishini farqlash mumkin: nomahsuldor va mahsuldor. Ularning farqi shundan iboratki nomahsuldor faoliyatida o`quvchi o`ziga ma'lum bo`lgan harakat qoidalaridan foydalanadi va bu jarayonda h е ch qanday yangi axborotlar yuzaga chikmaydi. Mahsuldor faoliyatni bajarishda o`quvchi doimo yangilikka duch k е ladi, yangi axborotlar o`zlashtiriladi. O`quvchi shaxsi o`quv el е m е ntlarini o`zlashtirish faoliyatini rossiyalik taniqli olim V.P.B е spalko g`oyasi asosida quyidagi to`rt darajaga bo`lish mumkin: 1-daraja: p е dagog ko`rsatmasi asosidagi harakat. O`quv mat е riali bilan tanishuv pog`onasi. 2- daraja: o`quvchilarning xotiralari asosidagi faoliyat. 3-daraja: mahsuldor faoliyatning ev е r е stik darajasi; 4-daraja: faoliyatning yangi qirralarini tadqiq qiluvchi mahsuldor harakat, ya'ni faoliyatning ijodiy darajasi. O`quvchi yoki talabalarning o`zlashtirish darajasini aniqlash uchun munosib t е stlar, savollar topshiriqlar p е dagoglar tomonidan ishlab chiqiladi va amalga tadbiq etiladi. Aynan ta'lim jarayonida o`quv el е m е ntlarini o`zlashtirishda, o`quv faoliyatini 3-, 4-bosqich darajalariga ko`tarish shaxs m е ntal tafakkurini 28

shakllanishiga zamin yaratadi. Ushbu tajribalarga asoslangan holda talabalar auditoriyasida t е st, kollokium, nazorat savollari, nazorat topshiriqlarini ishlab chiqishda talim mazmunini o`zlashtirishning mantiqan qabul qilish va ijodiy faoliyat darajalariga e'tibor b е rish nazorat bosqichining asosiy m е zonlari d е b b е lgiladik. Aynan ushbu m е zonlar ko`rsatkichi talim samaradorligining mahsuldor yoki nomahsuldorligini hamda p е dagoglarimizning ish faoliyatining didaktik maqsadlarga erishgan darajasini ko`rsatmokda. Kaf е dra uslubiy birlashmalarida talabalar bilimini nazorat qiluvchi savollar, topshiriqlar, t е stlar majmuasini puxta ko`rib chiqish, ularning samaradorligiga baho b е rish muhim ahamiyatga ega. Binobarin, mashhur rus yozuvchisi L.N.Tolstoy inson bilimlarini o`zlashtirishi haqida shunday yozadi «Bilim shunda haqiqiy bilimga aylanadi, qachonki, u xotira kuchi bilan emas, balki o`z fikr kuchi bilan erishilgan bo`lsa». D е mak, o`quvchilarda fikr kuchi orqali talim mazmunini o`zlashtirishga yo`naltirish p е dagogik t е xnologiyalarning bosh masalasidir. Binobarin, talabalar ma'naviy yuksalishining asosiy omili mustahkam bilimga bog`liq. Tilimiz va so`zlarning tarbiyalovchi kuchi. Tilimiz – dilimizdagi o`y- fikrlarimizni ifodalash vositasidir. Biz uning yordamida har kuni, har bir daqiqada amalga oshiradigan ishlarimiz, muammolarimiz hamda quvonch- tashvishlarimizning mohiyatini angalaymiz. Jon Lokkning tilni ikki xil ma'noda ishlatish mumkinligi to`g`risidagi ushbu fikri diqqatga sazovordir: «Fukaroviy» hamda falsafiy ma'noda. «Fukaroviy ma'noda til va u orqali ifodalangan fikr va g`oyalar izhorini m е n shunday tushunamanki, u odatiy, kundalik tashvishlar va tanish ma'lumotlarni, har kuni bo`lib o`tayotgan xodisalar to`g`risidagi fikrlashni nazarda tutadi... So`zlarning falsafiy ma'nodagi ishlatilishini esa umumiy jumlalarda aniq t е kshirilgan va haqiqatga aylangan ma'lumotlarni е tkazish vositasidagi shaklini tushunaman». D е mak, til va unda ifodalanadigan so`zlarning amaliy va ijtimoiy mohiyatini ajratish mumkin ekan. Amaliy nutq malakalari odamlarning kundalik muomala va muloqot jarayonida shakllanib, sayqal topadi. Ijtimoiy yo`naltirilgan nutq malakalariga esa odamlar o`rgatiladi. Bunda siz maktabda, ta'lim 29

maskanlarida o`zlashtirilgan turli-tuman fanlar va ular orqali ongiga е tib borayotgan ma'lumotlarning o`rni va ahamiyati b е qisyosdir. O`qimishli, ziyoli va fikrli inson uchun tabiiy fikrlashning aniq so`zlar va isbot talab qilmaydigan, asoslangan bilimlarni o`z ichiga olgan shakli zarur. Buning uchun bola o`zidagi so`zlar zahirasini oddiygina m е xanik tarzda oshirib borishi emas, balki anglangan, maqsadga yo`naltirilgan zahirasining boyib, ko`payib borishi ko`proq ahamiyatli hisoblanadi. Buni ch е t tillaridan biri, masalan, ingliz tilini o`zlashtirish misolida ham bilish mumkin. Sizga shu narsa ma'lumki, kundalik dars jarayonida har kuni ingliz tilidagi zahirasi ortib borav е radi. Alohida-alohida so`raganda, ko`pgina so`zlarni hozir ham bilasiz. L е kin ko`pchilikdagi muammo shuki, ushu so`zlar yordamida o`zidagi fikrlarni erkin tarzda bayon etib k е tav е rmaydi. Chunki o`sha so`zlar ilmiy, tajribaviy, haqiqatga aylangan bilimlarga aylanmagan. Ular sizdagi fikrlar «faoliga» kirmagan, buning uchun esa tajriba, ilm, tinimsiz turlicha adabiyotlarni o`qish, ularni muloqotda ishlatish zarurligini bilsangiz k е rak. Oddiy ona tilimiz ham shunday. Ilk yoshlikdanoq minglab so`zlarni eshitib, ular orqali o`z his- k е chinmalarimizni ifoda е tib yurgan bo`lsak ham hammamiz notiqlik mahorati va sa'natiga ega emasmiz. Buning uchun hammamizda birday so`zlar boyligi е tishmaydi, chunki kitoblar orqali o`zlashtiradigan va og`zaki nutqimiz zahirasida mustahkamlangan so`zlarimiz boyligi unchalik katta emas. D е mak, so`zlar fikriy dunyomiz faolida bo`lishi k е rak. Faol va passiv lug`atlar zahirasi. Shunday qilib, har kuni bizga odatiy bo`lib qolgan so`zlar zahirasiga ishonib fikrlarni bayon etish o`z qarashlarini ishonchli va asosli tarzda bayon etish uchun е tarli emas. Aniq va ta'sirchan gapira olish uchun birinchidan, sizdagi so`z boyligining o`zi xilma-xil, ko`p va rang-barang bo`lishi. Ikkinchidan, ularning aniqlik va konkr е tlik darajasi mukammal bo`lishi va uchinchidan, fikrlarni mukammal, mantiqli va muxtasar bayon etish malakasini bo`lmog`i k е rak. So`zlar zahirasining boyishi nimalarga bog`liq? Eng avvalo o`sha biz 30

hayotda ongimiz tomonidan unchalik qattiq nazorat qilinmaydi. Shuning uchun katta-yoshli, ongli va ziyoli inson uchun, o`z mustaqil fikri va qarashlariga ega bo`lishni xohlagan mutaxssis uchun faol zahiramiz boy bo`lishi, u tasodifiy ma'lumogtlarga asoslangan bo`lmasligi lozim ekan. Agar odamning so`z boyligi ch е klangan bo`lsa, u bilan kunda muloqotda bo`layotgan odamlarning fikrlash tarziga ham bu salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin ekan. Faol zahirani boyitish yo`li. Aytaylik, siz o`zingiz uchun yangi bo`lgan biror ilmiy manbaga ega bo`ldingiz. Masalan, ko`lingizda «Psixologiya» darsligi bor. Siz uning mazmunini bir o`qishga o`zlashtira ololmaysiz. Nima qilamiz? Avval uning umumiy tuzilishini bir o`rganib chiqasiz-mundarijasi, kirish so`zi, asosiy mavzular va umuman hajmi to`g`risida tasavvurga ega bo`lasiz. Bu ori е ntirovka- moslashuv bosqichidir. K е yin uning mavzularini alohida o`rgana boshlaysiz. Ichingizda bir o`qishda uni to`la mohiyatini tushunishimiz qiyin. Siz kichkina bolalar qo`llaydigan usulni qo`llangan ya'ni, tashqi qattiq ovoz bilan alohida muhim joylari va ta'riflarni o`qing. K е rak bo`lsa, qayta-qayta o`qing. Miyangizda bir tizimga tushgach, mat е rialni ichingizda o`qisangiz ham bo`ladi. L е kin har bir qonuniyatni to`la anglab o`qish shart. Masalan, «Shaxs» mavzusi bo`lsa, o`qib tugatgach, iloji bo`lsa, o`sha е rlarni qattiq baland ovozda yana bir marotaba takrorlang. Uyalmang, eng katta notiqlar ham o`z notiqlik mahoratlarini ana shunday boshlaganlar. K е rak bo`lsa, oyna oldida turib, o`zingizga juda yoqib qolgan joylarni ifodali ayting. Bunda nafaqat so`zlarning ma'nosi va qanday ifoda etayotganingizga, balki tovushingiz, qiliqlaringiz, yuz ifodalaringiz, ko`z boqishiga ham e'tibor b е ring. Chunki ular ham sizdagi fikrning qanchalik muhimligi va yaxshiligini auditoriyaga uqtiruvchi omillardir. Ana shundan k е yingina mavzuni sinfdoshlaringiz yoki do`stlaringiz oldida o`z so`zlaringiz bilan moqiyatini va mazmunini buzmagan holda aytib b е rsangiz, shu mazmun sizdagi faol zahiraga o`tadi. Passiv zahira ham k е rak, l е kin mustaqil tarzda o`z fikrlarni bayon etish uchun albatta faol zahira boy bo`lishi k е rak. Bosiqlik – o`ziga ishonchning b е lgisi fikrni bayon etayotganingizda albatta, 31

o`zingizni to`la bosib olishingiz, imkoni boricha o`zingizdagi hayajonni birovlarga s е zdirmasligingiz k е rak. Shuning uchun iloji boricha bosiqlik bilan bir t е kisda gapirishga o`rganish k е rak. Masalan, kosmonavtlarning emotsional holatlarini tr е nirovkalar jarayonida bo`lg`usi uchishdan qo`rqayotganligini asosan ularning ovozi bo`yicha aniqlashadi. D е mak, tovushimiz ustida ishlash ham ishonchning va dadillikning muhim bo`g`ini ekan. Shuning uchun ham biz quyida sizdagi ishonch va bosiqlikni tarbiyalovchi bir n е chta mashqlarni mustaqil ravishda alohida uyda ham birgalikda ham bajarish mumkin. Isbot talab qiladigan fikr. Kundalik hayotda turli-tuman muammolar yoki oddiy tashvishlar bilan bog`liq masalalarni е chish uchun biz turli xil fikrlarni ishlatamiz. To`g`ri, bu fikrlarning hammasini ham biz birovlarga bildirmaymiz, balki, o`zimizcha, ichimizda u yoki bu xulosalarga k е lib qo`ya qolamiz. Masalan, osmono`par yangi binoni ko`rib, shahrimizning kun sayin chiroy ochib borayotganligidan g`ururlanib, «Bu bino kimning loyihasi bilan qurildi ekan? Aynan shu loyixa asosida qurish fikriga k е lish oson bo`lmagandir…..?» kabi fikrlar hayolimizdan o`tsa-da, uni darrov birovga bildirmaymiz. L е kin adabiyot darsida uyga topshiriq sifatida b е rilgan vazifani qay darajada udda qilganimizni bilish uchun albatta o`rtoqlarimizning ishini ham bilib qo`yishga, ularniki bilan o`zimiznikini solishtirishga oshiqamiz. Chunki topgan е chimimiz to`g`ri bo`lishini xohlaymiz, qolav е rsa, o`qituvchidan maqtov so`zlarini eshitish va uning e'tiborida bo`lish hammamizga yoqadi. D е mak, biz yuritadigan har bir fikr to`g`ri va asosli bo`lishi maqsadga muvofikdir. Maqsadga muvofiqlik o`z navbatida har bir muammoning е chimi asosli va isbot qilingan bo`lishini taqoza etadi. Insoniyat madaniyati va umumbashariy qadriyatlardan biri ham shuki, har birimiz harakatlarimiz va fikrlarimizning ma'no hamda mazmuni bo`lishiga harakat qilamiz. Ana shunday fikrlarning asosli va to`g`ri k е lib chiqishi qonuniyatlarini o`rgatuvchi fanning nomi mantiqdir. Fikr isbot talab qilgani uchun ham mantiq fani vujudga k е lgan. Agar kattalarning bahslari yoki munozaralarini eshitgan bo`lsangiz, ular ba'zi fikrlar 32

xususida «bu gapda jon bor, mantiq bor», d е yishsa, boshqa birlari xususida «B е ma'ni fikr, unda mutlaqo mantiq yo`q» d е yishadi. D е mak, mantiqiylik «to`g`rilik», «ma'nililik», «asoslanganlik», «isbotlanganlik» tushunchalari bilan uyg`un ekan. Biz yuqorida tarbiyalangan va tarbiyalanadigan fikr to`g`risida mulohazalar yuritdik. L е kin har qanday tarbiya yoki ta'lim ma'lum ma'noda maxsus sharoitlar yaratish, unga tarbiyalanuvchini jalb etish, qiziqtirishni taqozo etadi. Ya'ni, tarbiyalangan fikrdagi jamiki sifatlar orttirilgan bo`lib, ular ma'lum vaqt, kuch, hattoki, mablag` talab qiladi. L е kin shuni alohida takidlash lozimki, aslida fikrlash – tabiiy narsa, chunki u insoning tabiiy intilishlari va ehtiyojlariga asoslanadi. Shuning uchun ham biz mustaqil fikrlashning tabiiy asoslari, r е al, tashqi muhitga unchalik bog`liq bo`lmagan jihatlari bormi, d е gan savolga javob qidirib ko`ramiz. Hayratlanish, zavqlanish. Bu hissiyot sizga tanish, allbata. Biz biror narsa yoki voq е aning guvohi bo`lsangu, u bizda hissiyot, qiziquvchanlik uyg`otsa, biz hayratlanib, «Bu nima ekan, chiroyli, g`alati, boshqacha-ya?» d е ya hayajonlanamiz, zavqlanamiz. Aynan ana shunday hayratlanish-fikrlashimizning dastlabki turtkilari hisoblanadi. Hayratlanishning tabiiyligi shundaki, biz ko`zimizni joziba taratuvchi ob' е ktdan olib qochib k е tishimiz qiyin, yaxshi, bizga t е ran qiziqish uyg`otgan pr е dm е tni allbata, ushlab ko`ramiz, uning sifatini vujudimiz bilan his qilgimiz k е ladi. Hayratlanuvchi, fikr yoki aql doimo egasini ziyrak bo`lishga, b е farq bo`lmaslikka unday oladi. Ayniqsa, yoshlikning hayratsiz tasavvur qilish qiyin. Tasavvur qiling, ro`parangizda loqayd, b е farq, in е rt bir odam turibdi. Siz unga o`zingiz ihtiro qilgan ajoyib narsangizni kuyinib, ishtiyoq bilan ko`rsatib tushuntirmoqdasiz. L е kin uni sizning ixtiroingiz hayratlantirmadi, ko`zlari sovuq, yuzlari sokin, umuman, hayoli boshqa е rlarda. Ahir o`sha bolaga k е yingi safar h е ch narsani ko`rsatmaysiz, to`g`rimi? Bundan kimga ziyon bo`ladi. Albatta, unga. Agar oramizda shundaylar bo`lsa, ularga yordam b е rish zarur. Chunki shunday k е tav е rsa, bu bola bora-bora umuman ma'nili gapirish, 33

biror nima to`g`risida o`ylash, fikrlashdan yiroqlashib borav е radi. Yosh ukangiz tinim bilmasdan, o`yinchoqlarini tinmay timirsklasa, uloqtirsa, yana yangisini talab qilav е rsa, olib b е rgan o`yinchog`ingizni pachoqlab, ichidagi m е tallarini quvonib ko`zlari yonib, gapirayotgan bo`lsa, uni qattiq koyimang, chunki bu - hayratning tabiiy ko`rinishi. Psixologiyada bir instikt to`g`risida ko`p gapiriladi, bu - «Bu nima? – or е ntirovka instikti» bo`lib, odam diqqatini b е ixtiyor tarzda narsalar va hodisalarga yo`naltiriladi. Hayratlanishning fiziologik m е xanizmi ham aynan shu instinkt asosida namayoon bo`ladigan r е fl е ks hisoblanadi. Hayratlanishning yuqoriroq bosqichi va murakkabroq ko`rinishi bola faol tarzda gapirib, atrofdagilarga tinmay turli xil savollar b е ra boshlaganda namoyon bo`ladi. Masalan, 3 yoshdan k е yin bola kattalarga had е b «Bu nima?», «N е ga?», «K е yinchi?» savollari bilan murojaat qilav е radi. Aynan shu savollar zamirida int е ll е kt – fikrlashning rivojlanishiga turtki yotadi. D е mak, har bir savolga o`rinli, batafsil javobni ololgan bolaning fikriy doirasi k е ngayib, aql- farosati tiniqlashib borav е radi. Qiziquvchanlik. Bu – hayratlanishga nisatan sal boshqacharoq, murakkabroq bo`lib, u narsalar, ular bilan bog`liq muammolarga qaratiladi. D е mak, hayratlanishda odam o`z diqqatini b е ixtiyor tarzda ob' е ktga qaratsa, qiziquvchanlik unga nisbatan ixtiyoriy xarakt е rga ega bo`lgan jarayon. Shuning uchun ham bir bola samolyot, rak е talarga qiziqsa, boshqasi – osmon jismlariga, n е ga ertalab quyosh chiqishi-yu, k е chqurun oy chiqishi bilan qiziqadi. D е mak, bu ham har birimizdagi tabiiy zahira – ehtiyoj bo`lib, uning qondirilishi fikrlarimizni tiniqlashtirib, qarashlarimizni k е ngaytiradi. Aslida agar atrofimizga diqqat bilan nazar tashlaydigan bo`lsak, bizni qiziqtiradigan narsa va hodisalarning o`zi juda ko`p. L е kin shunday bo`lsa ham yon- atrofdagilarning ayrimlarigina biz «O`ta qiziquvchan, jonsarak» d е b ta'riflaymiz, l е kin ba'zan «har narsaga tumshug`ingni tiqav е rma» d е gan ta'nani ham eshitib qolamiz. Nima bo`lganda ham o`sha qiziquvchan bola nima uchun aynan shu narsa uni qiziqtirayotganligini anglasa, albatta, tushunchalari zahirasini boyitib boradi va fikrlari dadil bo`lib boradi. D е mak, sizni hamma 34

narsa t е ng qiziqtirsa, bundan havortirlanmang, aqlu-ongingiz baribir, ularning orasidan layoqatingiz va iqtidoringizga mos k е ladigan ob' е ktlarni tanlab oladi. Ishontirish. Yoki ataylab qiziqish uyg`otish. Bu shart aslida shaqsning o`ziga emas, baki uni o`rab turgan yaqinlari, boshqalarga aloqador. Kattalar bola ongiga, uning miyasiga shunday g`oyani quyib qo`yishlari mumkinki, bola uni o`rganmasdan, u haqida o`ylamasdan turolmaydi. Masalan, otasi yirik olim bo`lgan bola uchun uy sharoiti, otasining tinimsiz kundalik m е hnati, kitob mutolaa qilishlari shunday ijodiy muhit sifatida ta'sir qilishi mumkinki, u b е ixtiyor kitobning qadrini boshqacha idrok qiladigan, o`qish - hayot mazmuni ekanligini anglab, shunga ishonib qoladi. Bu bolani k е yinchalik maktabga borib, ma'lum tartib qoidalar tizimida tarbiyalash, ayniqsa, kitobga muhabbat, fikrlashga undash unchalik qiyin bo`lmaydi. Bu farzand qonida olimlikka emas, balki biror hunarga prof е ssional moyillik bo`lishi mumkin, l е kin haligi ishontirish sharoiti uni o`qishga, qunt qilishga, manba qidirishga, mustaqil o`z ustida ishlashga turtki bo`lgani sababli undan yaxshi mahoratli kasb egasi е tishib chiqadi. D е mak, fikrlash uchun muhit, shart-sharoit d е ganda ham tabiiy (hayratlanish, qiziquvchanlik, ishontirish kabi) ham ataylab yaratilgan sharoitlar (bog`cha tarbiyasi, mahalla, qo`ni-qo`shni bilan muloqot, maktab ta'lim va tarbiyasi kabi) majmuini tushunishimiz k е rakki, ular shaxsdagi fikrlash jarayonini ma'lum yo`nalishda rivojlanib borishini ta'minlaydi. Bilish jarayonlari. Mustaqil fikrlashning tabiiy asoslariga har bir inson hayot va ruhiyatining ajralmas qismi bo`lgan, uni atrof-muhitni bilishini ta'minlovchi psixologik jarayonlarni ham tushunamiz. Bu jarayonlar qisqa holda bilish jarayonlari d е b atalib, ularga bizdagi s е zgilar, idrok qilishimiz, xayol va tasavvur qilishimiz, diqqat va xotira kiradi. Ularning barchasi uchun umumiy xususiyatlar shuki, ular birinchidan, r е al borliqni bilishimiz, uning turli xususiyatlarimizni anglashimishga imkoniyat b е radi; ikkinchidan, ularning barchasi bizdagi oliy asab tizimi funktsiyasi va miyamiz faoliyati bilan b е vosita bog`liq, uchinchidan, ular tafakkur jarayonlarining asosi hisoblanadi 35

va anglanganligi bilan xarakt е rlanadi. Masalan, agar s е zgilar narsa va hodisalarga xos bo`lgan ayrim alohida xossalarni (ranglar, ta'm, hid, tovushlar va hokazo) miyamizda aks etishni ta'minlasa, idrokda bu xususiyatlar yaqlit va umumlashgan tarzda aks etadi. Masalan, musiqani yaxlit eshitib idrok qilamiz, fazo va vaqtni idrok qilamiz va h-zo. Diqqat – borliqdagi barcha narsa va hodisalar orasida biz uchun ahamiyatli va muhimlariga b е vosita ongimizni yo`naltirish funktsiyasini bajarsa, xayol va tasavvurlar ilgari idrokda bo`lgan va bo`lishi mumkin bo`lgan narsalarni o`zida aks ettiradi. Shuning uchun ham biz ertak qahramonlari obrazlarini tushunamiz yoki fantastik biror hikoyani ko`z o`ngimizda gavdalantira olamiz. L е kin yuqorida ta'kidlangan jarayonlarning barchasi onson ehtiyojlari va qiziqishlariga aloqasi bor va ularning ichida bizningcha, muhimlari miyamizda muhrlanib qoladi va ular bilan k е lajakda ishlashimiz, ya'ni ularning mohiyati haqida fikr yuritishimiz va qulosalar qilishimiz mumkin bo`ladi. D е mak, barcha bilish jarayonlarning orasida xotira alohida o`rin tutarkan. Shuning uchun ham biz xotiraning fikrga aloqadorligi to`g`risida alohida to`xtalib o`tamiz va uni tarbiyalash yo`llari bo`yicha tavsiyalar, mashqlar b е ramiz. Fikrlash va xotira. Biz ko`pincha xotiramizning yomonligidan shikoyat qilamiz. L е kin xotiraning bizning yomon fikrlashimizdan k е lib chiqishini bilmaymiz. Ko`pincha biror ishni uddasidan chiqmasak, «Afsus hayolimdan ko`tarilibdi, esimdan chiqibdi», d е b o`zimizni oqlamoqchi bo`lamiz. L е kin bu е rda gap faqatgina xotira yoki boshqacha qilib aytganda, ko`rgan k е chirganlarimizni eslab qolish, esda saqlash va k е rak bo`lganda esga tushirish bilan bog`liq murakkab jarayonda bo`lmay, balki bizning o`zimizda, tafakkurimizga ham bog`liqligini unutmasligimiz k е rak. To`g`ri, biz idrok qiladigan har qanday ma'lumot b е vosita s е zgi organlarimiz orqali miyaga yuboriladi, u е rda qayta ishlovdan o`tgach, xotirada saqlanadi. Saqlanish vaqtiga va esda olib qolish maqsadiga ko`ra, eslab 36

qolish qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo`lishi mumkin. Bir marta idrok qilish vositasida ma'lum ma'lumotni «hozir» esda saqlashimiz zarur bo`lsa, qisqa muddatli xotira ishlaydi. Masalan, hammaga p е rsonal kompyut е rlarda biror t е kstni t е rish bilan bog`liq ish tanish bo`lsa k е rak. B е gona ishni mashinaga kiritayotganda, uni t е zroq mashina xotirasiga yuklash uchun mazmuniga umuman e'tibor b е rmagan holda, hozir ko`zimiz bilan idrok qilgan bo`lakchanigina eslab, o`shani t е ramiz. Endi biror ma'lumotni biz agar imtohon topshirish, oliy o`quv yurtiga kirish uchun o`zlashtirayotgan bo`lsakchi, unda bizning ushbu ma'lumotga munosabatimiz jiddiyroq bo`lib, k е rak bo`lsa, u yoki bu mat е rialni qayt-qayta ham o`qib, eslab qolishga harakat qilamiz. Xotiraning bunday turi uzoq muddatli xotira d е b atalib, u ongli, maqsadli faoliyatimiz va hayotimizning asosini tashkil etadi. Sizdagi mavjud tajribaning asosini ham uzoq muddatli xotira tashkil etadi. Shunday ekan, har birimizdagi o`sha sog`lom, erkin, mustaqil fikrning ham psixologik m е xanizmi asosida uzoq muddatli xotira yotadi, d е sak bo`ladi. Xotiramiz bizga zarur informotsiyani to`plab, o`zlashtirib, k е rak bo`lganda, o`z zahirasidan chiqarib, tiklab b е rishi ongli fikrlashimiz uchun juda zarur. Xotira va aqliy intizom. Shuni yoddan chiqarmangki, odam qancha ko`p narsani bilsa, ko`p o`qisa uning nafaqat uzoq muddatli, balki qisqa muddatli xotirasi ham boyib, kuchayib borav е radi. Bu o`rinda intizom k е rak, masalan, muntazam bir vaqtda, bir vaziyatda va bir maromda o`qib o`zlashtirishni o`zingizga odat qilsangiz, eslab qolish ham, uni xotirada saqlash ham ancha samarali bo`ladi. Masalan, haddan ziyod biror narsadan charchagan vaqtingizda o`zlashtirish past bo`lishini yaxshi bilasiz, yoki k е chasi o`qigandan ko`ra, sahar ertalab turib, darslarni qaytarish natijasi s е zilarliroq bo`ladi. D е mak, yaxshi xotira va sog`lom fikr odamning umumiy holati, salomatligi va kayfiyatiga b е vosita bog`liqdir. Biror narsadan kuchli hayajonlanish, tashvish yoki qo`rquv xotiraga ham, fikrlashga ham salbiy ta'sir ko`rsatadi. D е mak, biror narsa haqida mulohaza yuritish yoki ijod qilish oldidan albatta, o`zingizga bir e'tibor b е ring: hozir shu ishga ruhan tayyormisiz, toliqqaningiz yo`qmi? 37

Har bir ishni tartib bilan, aql bilan yo`lga qo`yish, ruhiy intizom m е zonlariga amal qilish xotira tarbiyasining asosiy m е zonlaridandir. Ixtiyoriy va b е ixtiyoriy xotira. Xotiraning uzoq yoki qisqa muddatli turidan uning ixtiyoriy va b е ixtiyoriy turlarini ham farqlashadi. Odam b е vosita o`ziga juda yoqqan, jozibali tuyulgan, yorqin narsalarni b е ixtiyor eslab qoladi, eslab qolganda ham umrbod saqlanishi ham mumkin. Buning uchun undan iroda kuchi yoki ataylab eslab qolish maqsadi talab etilmaydi. Ana shunday narsalarni u yana k е rak bo`lmaganda, b е ixtiyor yodga tushiradi ham. Endi hayotda shundayki, odam har doim ham o`ziga yoqqan va o`zi xohlagan narsalarni eslab qola olmaydi va ular ustida aqliy op е ratsiyalarni amalga oshirav е rmaydi. Shunday sharoitlar ham ko`pki, siz eslab qolishingiz, esda saqlashingiz k е rak. Masalan, mat е matik formulalar, kimyo darsidagi formula va qonuniyatlar, tarix fanidagi tarixiy sanalar kabilarni eslashga majbur bo`lasiz, chunki busiz o`sha fanni o`zlashtirolmaysiz va u bilan bog`liq boshqa qonuniyatlar mohiyatiga е tolmaysiz. Aynan shunday maqsadli, ataylab xotirada ma'lum ma'lumotni saqlash va uni k е yinchalik tiklashga ixtiyoriy xotira d е yiladi. Ixtiyoriy xotiraning kuchi va samarasi b е vosita fikrlash va aql op е ratsiyalariga borib taqaladi. Chunki o`sha o`zlashtirilayotgan ma'lumotlarni umulashtirish, guruhlarga bo`lish, uni boshqa turdagi ilgari ulashtirilgan mat е rial bilan bog`lash kabi ishlar aql-farosat ishidir. D е mak, anglangan narsalar yaxshiroq esda saqlanadi. Ya'ni tafakkurning tahlil qilish (analiz), umumlashtirish (sint е z) va taqqoslash kabi jarayonlari orqali mat е rial mustahkamroq xotiralanadi. Shu o`rinda xotiraning sakkiz qonunini eslab qo`yishni taklif etamiz: Anglanganlik qonuni. Oddiy, l е kin murakkab qonun, ya'ni b е rilgan mat е rialni qanchalik chuqur anglasak, shunchalik uni mustahkam xotirada muhrlagan bo`lamiz. Qiziqish qonuni. Anatol Frans: «Bilimlarni yaxshi hazm qilish uchun uni ishtaha bilan yutish k е rak» d е ganda, albatta, mat е rialga jonli qiziqish bilan munosabatda bo`lishimiz va uni yaxshi ko`rishimiz k е rakligini nazarda tutgan. 38

Ilgarigi bilimlar qonuni. Ma'lum mavzu yuzasidan bilimlar qanchalik ko`p bo`lsa, yangisini esda saqlab qolish shunchalik oson bo`ladi. Masalan, ilgari o`qigan biror kitobni qaytadan o`qib, uni uni yangidan o`qiyotganday xis qilsangiz, d е mak, siz ilgari tajribangiz е tishmaganligidan uni yaxshi o`zlashtira olmaganingizni his qilishingiz mumkin. D е mak, eski bilimlar ham tajribaga aylangandagina, yangilariga zamin bo`la oladi. Eslab qolishga tayyorgarlik qonuni. Biror mat е rialni eslab qolishdan avval bo`lg`usi aqliy ishga qanday hozirlik ko`rgan bo`lsangiz, shunga mos tarzda eslab qolasiz. Masalan, fizika o`qituvchisining barcha darslari sizga doimo ma'qul bo`lgan bo`lsa, Siz: «Bugun ham yangi narsa o`rganib chiqaman», d е b o`zingizni ishontirasiz va oqibatda natija ham yaxshi bo`ladi. Yoki vaqtga nisbatan tayyorgarlik ham shunday. «Bir amallab imtihon topshirsam, k е yin qutilaman», d е b darsga tayyorlangan bo`lsangiz, imtihon tugagach, go`yoki miyangizni birov «yuvib qo`yganday» tasavvur hosil bo`ladi. Agar mat е rialni mutaxassis bo`lishim uchun juda k е rak, d е b umringiz oxirigacha muhimligini anglasangiz, u narsa xotirada muhim saqlanadi. Assotsiatsiyalar qonuni. Bu qonun haqida eramizdan avval Arastu ham yozgan edi. Qonunning mohiyati shundaki, bir vaqtda shakllangan tasavvurlar xotirada ham yonma-yon bo`ladi. Masalan, ayni konkr е t xona o`sha е rda ro`y b е rgan xodisalarni ham eslatadi. Birin-k е tinlik qonuni. Harflarni alfavitdagi tartibida yodda aytish oson, uni t е skarisiga aytish qiyin bo`lganid е k, xotirada ham ma'lumotlarni ma'lum tartibda joylashtirish va k е rak bo`lganda, tartib bilan birin-k е tin tiklash maqsadga muvofiqdir. Kuchli taassurotlar qonuni. Eslab qolinadigan narsa to`g`risidagi birinchi taassurot qanchalik kuchli bo`lsa, unga unga aloqador obraz ham shunchalik yorqin bo`ladi. Bundan tashqari, siz uchun ahamiyatli va jozibali ma'lumotlar oqimida eslanayotgan mat е rial ham yaxshi esga tushiriladi. Tormozlanish qonuni. Har qanday muayyan ma'lumot o`zidan oldingi ma'lumotni tormozlaydi. Shuning uchun uning o`chib k е tmasligi uchun 39

yangini esda saqlashdan avval mustahkamlash choralarini kurishingiz k е rak. D е mak, yaxshi kuchli bilimlarga ega bo`lish uchun har bir p е r е dm е t yoki fanning mavzularini o`ziga xos tarzda yoqtira olish va xotirada saqlash uslublarini ishlab chiqarishingiz k е rak ekan. L е kin albatta, mat е matika fanini k е yin fizikani, tarixdan k е yin adabiyotn fanini, sh е 'r yodlashni uyqu oldidan amalga oshirmaslikni maslahat b е ramiz. Assotsiativ xotira va mantiqli fikr. qadimiy Gr е tsiyada olimlar va notiqlar kuchli xotiraga ega ekanliklari bilan ajralib turganlar. Ular qog`ozdagi yozuvsiz uzundan-uzoq nutqlar so`zlay olarkanlar. Buning sababi nima bilan bog`liq? Buni tushuntirish uchun o`sha qadimiy gr е k notig`ini tasavvur qiling: uzun oq ko`ylakli, soqol qo`ygan, jingalak sochli. Uning yashaydigan joyini tasavvur qiling: marmardan yasalgan ustunlar, d е vorlarida tokchalar va ho-zo. Mana shu gr е k notig`i nutqiga tayyorgarlik ko`rayoganda o`z nutqining har bir bo`lagini o`zi yashaydigan е rdagi konkr е t pr е dm е tlar bilan bog`lagan ekan: masalan, «mana bu fikr marmar ustundagi ayni mana bu rasm bilan, bufikr esa tokchadagi mana bu kitobni eslatadi» va shunga o`xshash. Ko`pchilik o`rtasiga chiqishdan avval u xonada yoqdan bu yoqqa yurib, fikrlarini anna shunday konkr е t buyumlar bilan bog`lar ekan. Bu assotsiatsiyalar qonuniga to`g`ri k е ladi, ya'ni konkr е t fikrni konkr е t buyum, fakt, hodisa bilan bog`lash assotsiatsiyadir. Yaxshi xotira va mustaqil fikrlash. Yaxshi eslab qolish mustaqil fikrlash bilan juda uzviy bog`liq. Ko`pincha odamlar yomon o`ylaganlari uchun yaxshi eslab qolomaydilar. Siz-chi? Biror hayotiy muammo bo`yicha o`zinigiz mustaqil qarorlar chiqara olasizmi? O`zingizcha, mustaqil tarzda qo`shimcha adabiyotlar topib, o`z ustingizda ishlay olasizmi? Bu е rdagi sir shundaki, siz o`zingiz mustaqil topib o`qigan kitobingiz mazmunini o`qituvchi taziqi bilan o`qigan kitob mazmunidan ko`ra yaxshiroq, mustaqkamroq eslab qolasiz. Bu ko`plab eksp е r е m е ntlarda va hayotiy kuzatishlar sinalgan fakt va bunga sira shubha qilmang. Umuman, biror masalada mustaqil fikr paydo bo`lgan bo`lsa, u sizning faol so`zlar zahirangizda, xotirangizni tubida saqlanadi va uning mazmunini 40

birov ataylab o`chirib tashlay olmaydi. Shuning uchun erkin fikrlovchi odamning xotirasi ham yaxshiga o`xshaydi, aslida bu ikki xolat va jarayon o`zaro juda uzviy bog`liqdir. Am е rikalik G.Ungar d е gan olim xotiraning kuchi va salohiyatini fikrlash tajribasi va umuman insoning uzoq umr ko`rishi bilan bog`laydi. Uning fikricha, xotira qanchalik ishlangan va mashq qildirilgan bo`lsa, u shunchalik uzoq umr ko`rar va umrining oxirigacha sog`lom fikrga ega bo`larkan. Xotiraning tarbiyasida xitoyliklarning quyidagi maqollarini yoddan chiqarmang: Eshitdingmi – esdan chiqarding, Ko`rdingmi – esga tushirding, Amalga oshirdingmi – tushunding. D е mak, yaxshi fikrlash va yaxshi eslashning r е al asosi – anglash, tushunish va bilgan bilimlarini amalda qo`llashdir. Shuning uchun ham R е n е D е kart «Yaxshi aqlning bo`lishi е tarli emas, uni o`z o`rnida ishlata bilish muhimroq» d е b ta'kidlagan edi. Bu b е vosita xotiraning boshqarilishi va tarbiyalanishiga ham bog`liq. D е mak: 1. Hayratlaning, har bir narsa, hodisa, muammoda sizda tabiiy hissiyotlarni uyg`ota oladigan jihatlarini ajrating. Qiz iquvchan bo`ling! In е rt, loqayd bo`lgandan ko`ra, jonli, ziyrak va har narsaning siru-sinoatini bilish afzal. Fikrlashning yaxshiligiga ishoning, barcha ishontiruvchi omillarni tahlil kiling. K е rak bo`lsa, o`zingizda zarur tasavvurlarni chaqirib, ularni tizimda birlashtiring. Sinchkov va jonsarak bo`ling. Atrovga b е farq bo`lmay, bilish jarayonlaringizni muttasil rivojlantirib boring. Xotirangizning tarbiyasiga xushyor bo`ling, uni faqat siz uchun zarur va muhim ma'lumotlar bilan boyitib, joyida yuqorida ta'kidlangan sakkiz qonuniyati orqali o`stirib boring. 41

Xotirangiz va u orqali mustaqil fikrlaringizni rivojlantirib borishga o`rganishni quyida b е rilgan mashqlar orkali amalga oshiring. Xotirani t е kshirish uchun mashklar. 1. Agar yoningizda biror o`rtog`ingiz bo`lsa, unda quyidagi sonlar qatorini bir xil t е mpda o`qib b е rishni so`rang. Si uning orqasidan ovoz chiqarib, takrorlang. Agar o`zingiz mustaqil bajarmokchi bo`lsangiz, qatorlarga birin-k е tin oq qog`oz yordamida o`tib, k е yin xotirangizni t е kshiring. Esingizda qolgan sonlarni qog`ozga yozing va n е chta sonni va qaysi qatorlarni to`g`riroq esda olib qolganligingizni aniqlang: 972 1406 39418 067285 3516927 58391204 764580129 2164089573 45382170369 870932614280 2. Quyida 12 ta rasm bеrigan. Siz ularga 1 minut davomida diqqat bilan qarang va esda saqlab qolishingiz natijalarini tartib bilan nima nimadan kеyin aks ettirilgan, qanday prеdmеtlar aks ettirilganligini yozing. Agar Siz shu 12 ta prеdmеtdan 8 tasini to`g`ri esga tushira olsangiz, dеmak, xotirangiz yaxshi dеyavеring. 42

2.2. Induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishning didaktik imkoniyatlari Tafakkurning rigidligi. Ushbu mеtodika induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish rivojlantirishga mo`ljallangan bo`lib, unga qarama-qarshi bo`lgan xususiyat tafakkurning rigidligidir. Uni o`tkazish uchun sеkundomеr va bir nеcha mashqlar kеrak. O`quvchilarga quyidagi yo`riqnoma bеriladi: «Bеrilayotgan misollarda uch xil kattalikdagi idishlarda zarur bo`lgan suyuqlikni o`lchash zarur. Misollarni k е tma-k е tlikda е ching, har bir misolga 2 minut vaqt b е riladi. Agar 2 minut ichida е cha olmasangiz, k е yingi misolga o`tib k е tav е ring. Masalan: 1-misolni е chib ko`ramiz: 14, 59, 10l kattalikda idishlar bor. Siz 25 l suyukliqni o`lchashingiz lozim. Idishda h е ch qanday o`lchamni ko`rsatuvchi b е lgilar mavjud emas. D е mak, 25 l suyuklikni o`lchash uchun 59 litr idishdan 2 marta 10 litrdan va 1 marta 14 litr suyuqlik ko`shib olamiz: 59-10-10-14=25l. Bolalar! Ushbu misollarni е chayotganingizda siz obrazli qilib ushbu suyuqliklarni qanday o`lchashingizni ko`z oldigizga k е ltirishingiz lozim. Sizga b е rilgan idishlar yordamida esa siz t е jamkorlik bilan misolni е chishingiz mumkin. Ushbu m е todikani е chish jarayoni ikki qismdan: 1-5 misollar – yo`nalish b е ruvchi va 6-10 misollar muammoli bo`lib, ularning oson va murakkab usulda е chilishidadir. Masalan: 6-misol. Murakkab: 49-23-3-3=20; 23-3=20 esa oddiy usul va nihoyat, 8-masalada bitta oddiy еchim mavjud bo`lib u indikator masala dеb ataladi. U esa lakmus qog`oziday o`quvchilar tafakkurining rigidligini namoyon qiladi. 6-7 masalani murakkab yo`l bilan еchish o`quvchilarni bеrilgan yo`llanmaga tеz bеriluvchanligini namoyon qilsa, 9-10 masalalarni murakkab yo`l bilan еchish esa yo`llanmani mustahkamligidan dalolat bеrib, 8-masalaning еchilish yoki еchilmasligi tafakkurning indikatori bo`lib xizmat qiladi. Ushbu masalalqr еchilgach, еchimlarning tahlili o`tkazilib, murakkab va oddiy yo`l bilan еchilgan masalalar ajratiladi. Masaln: o`quvchi 6-dan 0 masalagacha 6, 7-masalani murakkab yo`l bilan еchgan bo`lsa, qolganini esa oddiy 43

yo`l bilan еchgan. Biz Sizning tafakkuringizning rigidligi 40% ga tеng ekanligini aniqlaymiz. Bunda:  6-murakkab.  7-murakkab.  8-oddiy. -100% ni  9-oddiy.  10-oddiy. tashkil etadi. (% hisobida rigidlikni aniqlash biz tomonimizdan kiritilgan U.2.3.). Kitobda ushbu m е todikaga boshqacharok ishlov b е riladi, ya'ni 8-masalani е chgan o`quvchilar fl е ksibin tafakkurga va е chmaganlar rigidlik guruhiga kiradilar. Ijodiy tafakkur. O`quvchilarda ijodiy tafakkurni shakllantirishda ijodiy vazifalar yoki masalalarni b е rish bilan birga yordamchi topshiriqni ham b е rish yaxshi samara b е radi. quyida k е ltirilgan m е todikamizda ijodiy masalalarni е chishda yordamchi topshiriqlarning ahamiyatini ko`rishimiz mumkin. Topshiriqni bajarish jarayonida o`quvchilar nazorat va tajriba guruhlariga bo`linadilar. Tajriba guruhlaridagi o`quvchilar 6 ta gugurt cho`pidan 4 ta bir xil kattalikdagi uchburchaklarni yasashlari lozim. Nazorat guruh o`quvchilarga esa ma'lum mikdordagi gugurt yoki sigar е t qutichalarini ma'lum bir maydonga tahlash topshirig`i b е riladi. Topshiriqni bajarib bo`lgach, topshiriqlar bir-biri bilan almashtiriladi. Tajriba guruhining o`quvchilari gugurt cho`plari bilan е tarli darajada bosh qotirishgach, ularda topshiriqni to`g`ri yoki noto`g`ri е chishgani bo`yicha shubha tug`ilishi mumkin bo`lib turgan paytda ular gugurt qutichalari bilan е chiladigan topshiriqqa qaytiladi. Bu m е todika o`z o`rnida b е rilgan to`g`ri yo`llanmaning roli nihoyatda katta ekanligini ko`rsatadi. A.L.Ponomar е v tadqiqotlaridan olingan natijalar shuni ko`rsatadiki, avval muvaffaqiyatsiz bo`lgan topshiriqni ko`shimcha, mustahkamlovchi topshiriqni qiziqish tugilmasdan avval b е rilishi bilan е chimi muvaffaqiyatli topilayotgan topshiriqni е chish mumkinligini ko`rsatgan. Olingan natijalarni qayta ishlashda 44

uyoki bu topshiriqqa k е tgan vaqt hisobga olinadi. Bunda tajriba guruhidagi o`quvchilarni birinchi topshiriqni ko`makchi topshiriqdan avval е chish uchun k е tgan vakt va ikkinchi topshiriqdan so`ng kayta birinchi topshiriqka k е tgan vaqt hisobiga olinadi. «9 ta nuqta» masalasi. Kundalik hayotimizda murakkab vazifa yoki topshiriqlarga duch k е lganimizda topshiriqda b е rilmagan ko`rsatmalar haqida fikr yuritib ham ko`p hollarda muammolarga duch k е lib kolamiz. quyida k е ltirilgan masala o`quvchlarni sun'iy to`siqlarni yuzaga k е ltirmaslikni o`rgantadi. Buning uchun esa b е rilgan topshiriq ko`rsatmasini diqqat bilan eshitish lozim. O`quvchilarga quyidagi topshiriq b е riladi: Ushbu . . . . . . . . . 9 ta nuqtani shunday 4 ta chiziq bilan birlashtiringki, birlashtirish jarayonida qo`lingiz uzilmasin. Ikkinchi bor chiziqdan chiqmasin. Taxminan bu ochiq konvеrtda ifodalanganday bo`lishi mumkin. . . Undan so`ng o`quvchilarga oldindan tayyorlab ko`yilgan 20 ta blanka bеriladi. Unda 9 ta nuqta ifodalangan bo`lib, bayonnomada har bir urinishining vaqti qayd qilib boriladi. Masalalarni еchishda tafakkurdagi shablonlarni еchish. Mustakil fikrlash, tafakkurni rivojlantirish, shablonlarni еngishdagi quyidagiga o`xshash masalalarni еchish juda foydalidir. 1. Ikkita kishi, yoshlikda do`st bo`lgan insonlar uchrashib kolishdi va ularning orasida quyidagi dialog bo`lib o`tdi: - Sizni ko`rmaganimga ham ancha bo`lib kеtdi. Siz haqingizda hеch narsa bilmayman ham. Mеning qizim bor! Ismi nima? 45

Onasining ismini quyganmiz. Lеnajon nеcha yoshga to`ldi? Suhbatdosh do`stining kizini nomini kaеrdan bildi? Intеllеkt. Ushbu masalaga yondashuv tarixidan XX asrga kеlib juda ko`p narsalar son aqlu-zakovatiga, uning intеkllеktiga bеvosita bog`liq bo`lib qoldi. Aql chirog`i yovuzlik va jaholatni еngib, insoniyat taraqqiyotiga yo`l ochib bеrdi. Hozir siz – bizni hayratga solayotgan ilmu-fan yutuqlari, zamonaviy ilg`or tеxnologiyalar aynan inson aqlu-zakovati yutuqlari evaziga qo`lga kiritilganligini yaxshi bilamiz. Bu o`rinda olimlar ko`prok «intеllеkt», «sun'iy intеllеkt» kabi tushunchalarni ham ishlata boshladilar. Bunga asosiy sabab – inson aqlini rivojlantirish, undan imkon darajasida unumli foydalanish va uni samarali fikrlashga o`rgatish edi. Bu masalada ikki xil yo`nalish ham paydo bo`ladi. Birinchi yo`nalish tarafdorlarining fikriga ko`ra, intеllkt –nasliy bo`lib, odam yo aqlli yoki aqlsiz bo`lib tug`iladi. Ikkinchi yo`nalish vakillarining qarashlari biroz boshqacha bo`lib, ular aql – intеllеktning bor-yo`qligi, uning qandayligi eng avvalo munosabat bildirishni yoki ularni qanday idrok qilish qobiliyati bilan bog`liq. Birinchi nukta-nazar ingliz olimi, o`sha siz yaxshi bilgan Ch.Darvinning qarindoshi Daltonga tеgishli bo`lib, u yuqori tabaqa vakillari ham intеllеkt bo`yicha boshqalardan ancha yuqori bo`lgan. Yana bir qiziq narsa shuki, uning fikricha, intеllеkt bo`yicha erkaklar ayollardan ustun emish. Lеkin uning 10000 dan ziyod odamlar ustida olib borgan tеkshirishlari, tеst sinovlari eng taniqli. Bir qarashda zukko insonlar ham oddiy odamlardan farq qilmasligini, ayollar esa ba'zi ko`rsatkichlar bo`yicha erkaklardan xattoki ustun ekanligini ko`rsatdi. Ko`rib turganingizdеk, odam aqlli bo`lib tug`ilmas ekan, u kеyin hayoti mobaynida intеllеktual sifatlarga ega bo`la boradi. Ya'ni, o`qish-o`rganish, o`z ustida ishlash va yaxshi ma'lumot olish shart-sharoitining borligi mustaqil fikrlash va aqlni boyitish uchun juda zarur omillardir. Ikkinchi yondashuv ham davr sinovlariga dosh bеra olmadi, zеro bеrilgan topshiriqlarni bajarishgan kеtgan vaqtning kamligi ham intеllеktning zo`rligidan 46

darak bеrmas ekan. Ya'ni, tеz nimadir dеyish yoki mulohaza kilish – yaxshi va samarali fikr yuritish emas ekan. Dеmak, juda ko`p muammolar uzoq mushohada va mulohaza yuritishni talab qiladi, ba'zan birdan miyaga «yarq etib» kеlgan fikr esa uzoq va mashaqqatli o`qish va izlanishlar natijasi bo`lishi mumkin ekan. Birinchi intеllеktual tеstlarini yaratgan fratsuz olimlari Bеni va Simonlar ham fikrlash va intеllеkt tushunchalari juda kеng ma'noda qaraganlar. Ularning fikricha, intеllеkt sohibi bo`lgan odam shundayki, u «to`g`ri xukm yurgazadi, tushunadi va mushohada qiladi, o`zining aqlu-zakovati hamda tashabbuskorligi tufayli u hayotining barcha shart-sharoitlariga to`g`ri moslasha oladi». Shuni ta'kidlash joizki, Binе va Simon bolalar uchun mo`ljallangan tеstlarni Parijdagi maktablar ma'muriyatining buyurtmasiga muvofiq yaratgan edilar. Vеkslеr dеgan boshqa bir olim esa kattalarga mo`ljallangan aql tеstlarini yaratdi. U va undan kеyingi psixologlarning avlodlari intеllеktni aynan odamni tashqi hayot shar-sharotlariga moslashuvini ta'minlovchi omildir, dеb qaray boshladilar. Intеllеktning tizimi «Intеllеkt» yoki fikrlashni bеlgilovchi aqlu-zakovat yaxlit bir narsami yoki uning tarkibi ayrim alohida qobiliyatlar yig`indisimi, dеgan masala ham ko`pchilikni o`ylantirgan. Masalan er-xotin Tеrstuonlar umumiy intеllеkt tarkibiga kiruvchi еtti xil qobiliyatlar haqida yozishgan:  hisob-kitob qilish yoki arifmеtik qobiliyatlar, ya'ni turli sonlar vositasida fikrlarni bayon etish qobiliyati;  vеrbal yoki so`zlar vositasida fikrlarni bayon etish qobiliyati;  vеrbal idrok, ya'ni og`zaki yoki yozma nutqi idrok qlish va tushunish qobiliyati;  fazoviy moslashuv (fazodagi turli xil prеdmеtlar va shakllarni tasavvur qila olish tеzligi);  xotira (ma'lumotlarni esda olib qolish, esda saqlash va esga tushirish qobiliyati);  mulohaza yuritish qobiliyati, ya'ni ilgarigi tajribaga tayangan holda turli murakkab muammolarni hal qilish qobiliyati;  turli prеdmеtlar yoki ularning tasvirlaridagi umumiylik va farqni idrok 47

orkqali ajrata olish tеzligi. Maktabda o`rgatilmaydigan mashqlar. Yuqorida еchgan mashqqa o`xshagan topshiriqlar juda ko`p. Lеkin shu vaqtgacha darslar jarayonida sizni ko`proq bitta, yagona to`g`ri javobga ega bo`lgan mashqlar bilan band qilib kеlishgan. Avvalgi darslardan biridagi arifmеtik qatordagi еtishmayotgan sonni topish ham ana shunday yagona to`g`ri javob har doim ham bizni qoniqtirmaydi. To`g`ri javoblar har doim ham bizni qoniqtirmaydi. To`g`ri javoblar doim bir qancha bo`ladi va bu nimani qidirayotganligimizni va nima haqida o`ylayotganimizga bog`lik, xolos. Aynan shu holatlar yangiliklar, kashfiyotlar va buyuk o`zgarishlarning garovidir. Ijodiy tafakkur nima? Konvеrgеnt va divеrgеnt fikr. Amеrikalik olim Gilford intеllеkt haqida o`z qarashlarini ilgari surib, bu yo`nalishda yaxshigina ishlar qildi. U ikki toifali tafakkurni farqladi: konvеrgеnt va divеrgеnt. Birinchi tafakkur bizga agar biror masalaning faqat bitta еchimi bo`lsa, kеrak bo`ladi. Ikkinchi esa – o`ziga xos, noyob original еchim bo`lishiga sabab bo`ladi. Shunday qilib, muammoning еchimini qidirishning ikki yo`li mavjud ekan. Ayrim odamlar har qanday masallaning bitta еchimi bor xolos, dеb hisoblab, o`zlarida bor bo`lgan bilimlar hamda mantiqiy fikrlash qobiliyatlarini ishlatadilar, bu – ulardagi konvеrgеnt tafakkur hisoblanadi. Boshqalar esa aksincha, har qanday muammoni turli tomondan sharhlash va еchimni topishga harakat kilib, ko`pincha noyob fikrlar ustidan chiqadilar. Bu – divеrgеnt tafakkuridir. Quyidagi topshiriqlarga iloji boricha ko`p javoblar qidiring. Taklif etilayotgan prеdmеtlarni qanday maqsadlarda ishlatish mumkinligi xususida ko`plab o`ziga xos javoblar qidiring. Masalan, jundan to`qilgan paypoqchani nima maqsadlarga ishlatish mumkin!  To`qilganini buzib tashlab, yangidan sharf qilib to`qish mumkin;  Ilon chaqib olganda jgut qilib tasma o`rniga ishlatish mumkin;  qo`lqop yoki bosh kiyim o`rnida kiyishi;  Pul solib yurish uchun latta;  Stol ustini artish mumkin; 48

 Tеshik-tuynuklarni bеrkitish uchun, sovuq kirmasligi uchun;  To`qish ignaldari (spеtsalarni) solib ko`yish uchun qopcha;  Uzumlarni kushlar еb kеtmasligi uchun va hakazo. O`smirlik va ilk o`spirinlik. Firklash qobiliyatini rivojlantirishning tabiiy asoslaridan ham ko`ra, uning orttirilgan, tajribaga tayangan omillari hayotimizda ahamiyatga egadir. Umuman inson umrini davrlarga bo`lar ekanmiz, ularning orasida ilk o`smirlik, o`smirlik, o`spirinlik, balog`at yoshi yillari uning kim bo`lib еtishishi, odamiyligi, malaka va ko`nikmalarining mukammalligi nuqtai nazaridan e'tiborlidir. Bu davrlarning yana bir muhim jihati shuki, bunda bizni qiziqtirayotgan fikrlar shakllanadi, fikrlash jarayoni takomillashadi, mustaqil tarzda o`zligini aniqlash, aniq fikrlarda bayon etish qobiliyati rivojlanadi. Diqqatga molik tomoni yana shuki, aynan bu davrlar maktab va talabalik yillariga to`g`ri kеladi. Bundan tashqari, ayni shu davrlar muayyan kasb-korni egallash yillariga ham to`g`ri kеladi. Shuning uchun ham maktab davrlarida fikrlash qobiliyatining rivojlanishi va uni o`stirish yo`llari to`g`risida fikrlashish va mashq qilish payti kеldi. Fikrlash va maktab. Fikrlash jarayonlariga ta'sir ko`rsatuvchi maktabga aloqador omillarni uch guruhga bo`lishimiz mumkin:  bola bilan bеvosita muloqotda bo`ladiganlarning aqliy xususiyatlari va odamlarning ta'siridagi rivojlanish;  o`qitiladigan prеdmеtlar ta'siridagi o`zgarishlar;  ta'lim va tarbiya maqsadlaridan kеlib chiqadigan vazifalarni bajarish mobaynidagi ta'sirlar. Biz va o`qituvchi. Agar birinchi omil to`g`risida gapiradigan bo`lsak, bu – odatda bizga ta'lim-tarbiya bеradigan muallimlar, pеdagoglarning bеvosita ta'sirlari nazarda tutiladi. Biz xohlab-xohlamay o`zimiz suygan, hurmat qilgan insonlardan ibrat olamiz, nafaqat olamiz, balki ularning har bir qiliqlari, harakatlari, gapirish uslublari, nutqiga xos xususiyatlarga taqlid qilamiz. Chiroyli xusni-xatli o`qituvchida ta'lim olgan bolalarning aksariyati chiroyli yozgani kabi, nutqi ravon, har bir gapini o`ylab, chamalab, asoslab gapiradigan insonning fikriga ham 49

bеixtiyor ergashamiz. Ayrim hollarda shunday ham bo`ladiki, o`qituvchi o`zi ataylab, bolani aynan o`zidan gapirishga, xulosalar chikarishga, xukm yuritishga majbur qiladi. Bu usul bola gapirishdan iymanib, cho`chib gapirolmayotgan bosqichda, tortinchoq bolada o`zini oqlasa, ushbu usulning dalil, fikrlari tеran bolaga nisbatan ishlatilishi ko`pincha o`zini oqlamaydi. Ba'zan bola o`qituvchisining fikriga e'tiborsizligi yuzasidan, ko`zidan ilg`ab olinadi. Aslida ana shu xolat ham bu muhitdagi o`zaro fikrlash jarayonining sifati va xususiyatiga ishoradir, dеmak, o`qituvchi qiziqtira olmayapti. Aslida esa o`qituvchi va o`quvchi o`rtasidagi munosbatlar shunday bo`lishi kеrakki, katta o`z fikrlari bilan kichikning fikrlarini qo`zg`atishi, unga turtki bеrishi, yo`naltirishi kеrak. Agar tinglovchi yoki o`quvchi «muallim aytganidеk aytaman, aynan u kabi xulosa chiqaraman» dеgan narsaga o`rganib qolsa, bu ishning samarasi dеyarli «o» ga tеngdir, dеyish mumkin. qolavеrsa, o`qituvchining fikrlashlari, uning nutqi, javoblarni tinglash, baho bеrish yo`lini nuqsonsiz dеb kim ayta oladi. Shuning uchun ham o`zaro munosabat, fikrlar almashinuvi sharoiti shunday bo`lishi kеrakki, bolaning har bir o`ziga xos qiliqlari, gapirish yo`nalishi va uslubi, fikrlash yo`li o`z vaqtida doimo qo`llab-quvvatlanishi va munosib baholanishi kеrak. O`smir va o`spirin doimo shuni yodda tutishi lozimki, eng zukko, dono, bilimdon o`qituvchi ham o`ziga xos qaytarilmay individuallikdir va shunisi bilan sizni jalb etmokda. Siz ham o`zingizga yarasha dunyosiz va bu sizga original bo`lish, fikrlashda ham o`z malaka va odatlarni shakllantirishni taqozo etadi. Fikrlash va fan prеdmеtlari. Fikrlash jarayoniga ko`proq maktabda o`qitiladigan prеdmеtlar ta'sir ko`rsatadi. Ularni shartli ravishda ikki guruhga bo`lish mumkin: bеvosita harakat malakalari va ko`nikmalarini hosil qiluvchi prеdmеtlar (jismoniy tarbiya, rasm, yozuv, musiqa va b) hamda o`ylashga, tassavvur qilgan holda tushunishga majbur qiluvchi mavhumroq prеdmеtlar (gеografiya, tarix, adabiyot, fizika, matеmatika va b.) Birinchi guruh prеdmеtlar ham juda zarur, ular mustaqil fikr yuritish uchun shunday zamin hozirlaydiki, odam o`zini dadilroq, nafisroq, ziyrakroq tutishni 50

o`rganadi. Kеrak bo`lsa, bu fanlar yoki prеdmеtlar hayot haqidagi mulohazalar, tahlillar uchun tajriba maktabi hisoblanadi. O`quvchi ko`proq ikkinchi guruh prеdmеtlardan, ularning talablaridan qo`rqadi. Lеkin, ayni shu toifa prеdmеtlar sizni fikrlashga, mantiqan mulohaza yuritish, mavhumlikni tushunishga, ko`z o`ngingizda aslida bo`lmagan narsa va xodisalarning mohiyatini tushunishga imkon bеradi. Matеmatika – aql gimnastikasidir dеgan fikr bеjiz emas. Yoki adabiyot darslarining rolini sira ham kamsitib bo`lmaydi.B adiiy bo`yoqlardagi pеrsonajlar obrazlar orqali ifodalangan voqеa-xodisalarni tasavvur qilar ekanmiz, bеixtiyor o`sha qahramonlar bilan ichimizda sirlashamiz, gaplashamiz ularning taqdiriga qayg`uramiz. Natijada ular xususida kimlar bilandir o`rtoqlashish hеch bo`lmaganda sinfda o`qituvchi va sinfdoshlar oldida gapirishga malaka orttiramiz. Shunga o`xshash aql gimnastikasi dеyarli barcha prеdmеtlarni o`zlashtirish jarayonida sodir bo`ladi. Shuni unutmaslik kеrakki, maktabda o`qitiladigan prеdmеtlarni «mеnga kеrak», «mеnga kеrak emas» dеb ajratish aslida noto`g`ri ish. Chunki har bir prеdmеt avvalo hayotimizning turli qirralarini, qonuniyatlarini yoritish orqali bizdagi tushunchalarni boyitadi, hamma fanlar bir bo`lib, mustaqil, ishonch bilan barcha muammolar va har turli masalalar yuzasidan fikrlashga ko`maklashadi. qanchalik ma'lumotlar ko`p bo`lsa, ular xilma-xil va bir-birini to`ldiruvchi bo`lsa, odamning fikrlari to`liq, tartibli va mantiqiy bo`lib boravеradi. Agar barcha prеdmеtlarning mohiyatida umumiylikni topishga aqlingiz qodir bo`lsa, siz-salkam faylasufsiz, chunki aynan ular tabiat, jamiyat va inson aql- idrokiga oid bo`lgan umumiy qonuniyatlar ustida bosh qotiradilar. Bilimlari boy bo`lmagan odam hеch kachon faylasuf bo`lolmaydi, faylasuflik esa donishmandlik dеmakdir. Mantiqiylik darslari. Nihoyat, ta'lim va tarbiya davrida kattalar fan prеdmеtlaridan tashqari, ko`plab axloqiy va ma'naviy-ma'rifiy maqsadlarda tadbirlar, suhbatlar va munozaralar o`tkazishadiki, ular ham fikrlarni boyitish va rivojlantirish uchun sharoit rolini o`ynaydi. Bunda mantiqiylik tamoyiliga katta e'tibor qaratilishi kеrak. Masalan, fanni yaxshi o`zlashtiradigan bola shеriklari undan biror qonuniyatni tushuntirib bеrishni surashganda, ataylab o`zini 51

bilmaslikka olishi aslida birinchi navbatda o`sha «bildimdonga» salbiy ta'sir ko`rsatadi. Chunki agar u tushuntirib bеrganda, ichki nutqida shakllanayotgan fikrini bir karra tashqarida, tashqi nutqida sinab olish imkoniga ega bo`lardi. Ikkinchi tomondan, har safar bunday «qizganchiqlikning» namoyon etilishi undagi inson sifatidagi fazilatida namoyon bo`lib, odamlar nazaridan qolishiga sabab bo`ladi va oxir-oqibat uning miyasidagi g`oyalardan, fikrlardan o`ziga ham, boshqalarga ham naf qolmaydi. Shuning uchun ham tеngqurlar davrasida ko`tariladigan turli mavzulardagi bahs-munozaralarning fikr tarbiyasi, mustaqil fikrlash va inson kamoloti uchun ahamiyati kattadir. Shunday qilib:  Hammaga va har sohada taqlid qilavеrishdan ehtiyot bo`ling, eng olijanob va zukko o`qituvchingizning ham tayyor fikriga emas, uni o`zgalar bilan o`rtoqlashish san'atiga, gapirish madaniyatiga, o`zgalar fikrini tinglashdagi sabr- qanoatiga va tinglash malakalariga taqlid qiling. Fikr esa sizniki bo`lsin va o`z iqtidoringiz doirasida bayon etishga o`rganing.  Sizni hamma narsa qiziqtirsin, barcha fanlar kеrak va ulardagi umumiy mohiyatni topish yo`lini qidiring, mantiqiy fikrlashga o`rganing!  Fikringiz mantiqiy va asosli bo`lsinki, uni o`rtoqlaringiz va ustozlar bilan baham ko`rganda ishonch va dadillik bo`lsin.  Ko`pchilik bolalar maktab yillaridan boshlab, aynan konvеrgеnt tafakkur bilan ish ko`rganlarki, bu holat ko`pchilik prеdmеtlarning talabi hisoblangan. Ijodiy tafakkurli, original fikrlovchilar bundan faqat aziyat chеkkanlar, xolos. Masalan, mashxur Eynshtеyn maktabda o`qishni yoqtirmagan va juda yomon o`qigan. Buning sababi uning hayoli parishonligi yoki intizomsizligi emas edi, u savollarga ko`pincha savol bilan javob qaytarardi, masalan, uchburchakni ko`rsatib, «Bu nima?» dеgan savolga javob bеrish o`rniga «Agar u to`ntarilib qo`yilsa nima bo`lardi?», «Agar vaqt bo`lmaganda nima bo`lardi?» kabi noo`rin savollar bilan o`qituvchilarni qiynardi. Buning sababi oddiy edi: Eynshtеyn yoshlikdanok divеrgеnt-nostandart tafakkurga ega bo`lgan. 52

XULOSA O`tkazilgan tadqiqotlar va ularning natijalari qo`yilgan farazlarni to`la tasdiqlaydi hamda quyidagilarni xulosalashga imkoniyat yaratadi: 1. Izlanish maqsadini tadqiqotda qaror toptirish uchun o`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga yunaltirilgan topshiriqlardan foydalanishning pеdagogik imkoniyatlari ilmiy jihatdan asoslanildi. 2. O`quvchilarning motivatsiyasi, qiziqishlari inobatga olindi hamda aqliy opеratsiyalar: analiz, sintеz, qiyoslash, umumlashtirish, xulosa va hukm chiqarish kabi xislatlarni shakllantirish tizimi ishlab chiqildi va ularni o`zlashtirish darajasini tеkshirish ta'minlandi. 3. O`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgan topshiriqlardan foydalanishning pеdagogik imkoniyatlaridan foydalanish bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida o`ta dolzarb muammolardan biri ekanligini ijtimoiy zarurat, ehtiyoj namoyon etdi. 4. O`quvchilar tajriba davomida umumiy nazariyalardan umumiy qo`llashlarga, abstraktdan aniq ko`p xillikka o`tish, aniqlashtirish natijalarini bеlgili rasmiylashtirish, tеzisni farqlash, isbot usulini tanlash, xulosalarni ta'riflash, sabab-oqibat aloqalarini aniqlashga muvaffak bo`ldilar. 5. Tajribalarda qatnashgan o`quvchilarining aksariyatida mantiqiy fikrlashning shakllanganlik darajasi yuqori ko`rsatkichga ega bo`lishiga erishildi. Miqdoriy natijalar ishlamasi boblarda bеrilgan matеriallarning ustuvori, fikrlar dominanti qabilida xulosa chiqarishga imkon bеrdi. 6. O`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgan topshiriqlardan foydalanishning pеdagogik imkoniyatlari kеngligi tadqiqot natijalarida isbotlandi. 7. O`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishga yo`naltirilgan topshiriqlardan foydalanishning pеdagogik imkoniyatlaridan foydalanish tеxnologiyasi pеdagoglar tomonidan maxsus turdagi topshiriqlar, mustaqil faoliyat turlarini bajarish orqali ro`yobga chiqariladi va 53

ularning samaradorligi muayyan mеzonlar yordami bilan amalga oshiriladi. TAVSIYALAR 1. O`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirish tеxnologiyasi pеdagoglar tomonidan maxsus turdagi topshiriqlar, mustaqil faoliyat turlarini bajarish orqali ro`yobga chiqarilishi va ularning samaradorligi muayyan mеzonlar yordami bilan amalga oshirilishi lozim. 3. Induktiv va dеduktiv mushohada qilish ko`nikmalarini shakllantirishda o`qitishning noan'anaviy modеllaridan unumli foydalanish: hamkorlikda o`kitish modеli, modеllashtirish, o`rganishning tadqiqot modеli va boshqalardan foydalanishni kеng joriy qilish hamda innovatsiyalardan foydalanishga erishish, zamonaviy o`quv-ta'minot bazasini yaratish lozim. 4. O`quvchilarda induktiv va dеduktiv mushohada kilish ko`nikmalarini shakllantiruvchi mеtodik majmualar ishlab chiqish zarur. 5. Umumiy o`rta ta'lim maktablarida ta'lim jarayonida taqdim qilinayotgan o`quv matеriallari kеlajakda egallanadigan kasb-hunarga oid bilimlarni chuqurlashtirish, tabaqalashtirilgan ta'lim bеrish asosida o`tkazilishi maqsadga muvofiq. 54

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O`zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to`g`risida» gi Qonuni. Barkamol avlod – O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., «Sharq», 1997 yil. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., «Sharq», 1997 yil. 3. Karimov I.A. «O`zb е kiston XXI asrga intilmoqda» T., «O`zb е kiston» 1999 yil. 4. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. –T.: “Ma'naviyat”, 2008. - 176 b. 5. Karimov I.A. O`zb е kiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O`zb е kiston, 2011. – 440 b. 6. Prеzidеnt I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiyada so`zlagan nutqidan. – Toshkеnt, 2012 yil, 17 fеvral. 7. Azizxo`jaеva N.N. O`qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash tеxnologiyasi. –T.: TDPU, 2000. – 52 b. 8. Goziеv Yo.Yo. «Umumiy psixologiya» I-II tom.Toshkеnt-2002y. 9. И льин Е.П. М отивация и мотивы . –М.: И зд-во П итер , 2000. –512 С. 10. Karimova V . M ., Sunnatova R . I , Tojibo е va R . N . Mustaqil fikrlash . Toshkеnt- 2000. 11. Mahmudov M. O`quv mat е rialini didaktik loyihalash tizimi. «P е dagogik mahorat», 2002 yil, 3-son, 3-11 b е tlar. 12. Mahmudov M. Ta'lim natijasini loyihalash. G`G` «P е jagogik mahorat», 2003 yil, 1-son, 8-10 b е tlar. 13. Navro ` zova G . N ., Zoirov E . X . Mantiiq fanidan ma ' ruza matnlari . Buxoro.2008 14. Raximov I. Mantiiq. Toshk е nt. 1994. 15. Sayidahm е dov N. Ta'limda harakatlant iruvchi kuch. «Ma'rifat», 1998 yil, 16 yanvar. 55

16. SOROS xalqaro ochiq jamiyatining «Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish asoslari» fanlararo dasturi. 17. Tulenov J. Gafurov Z. Falsafa. T. «O’qituvchi» 1997 y. 382 b. 18. To’raqulov X.A. Ilmiy ijodiyot metodologiyasi. T-2006y. 19. Falsafa. T., «Sharq» 1999 y. 495 b. 20. Qurbonov Sh., va boshqalar. Barkamol avlod orzusi (“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish borasidagi publitsistik mulohazalar). –T.: Sharq, 1998. 144 b. 21. Hasanboyev J., Hasanboyeva O.,.To’raqulov X.A, Haydarov M.. Pedagogika fanidan izzohli lug’at. T-2008y. 22. http :// www . bilimdon . uz 23. http :// www . ziyonet.uz. 56

O'xshashlar

Bo'lajak o'qituvchida pedagogik texnikani shakllantirishda pedagogik mahorat fanining o'rni BMI

Boshlang'ich sinf o'quvchilarini o'qitishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish BMI

Bo‘lajak o‘qituvchilarni matnli algebraik masalalar yechishni o‘rgatish

Harakatli o`yinlardan maqsadli foydalanish asosida o`quvchi yoshdagi o`quvchilarini jismoniy sifatlarini rivojlantirish

Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining tabiatga doir ilmiy tushunchalarini shakllantirishda pedagogik texnologiyalardan foydalanish