Bo'lg'usi mehnat ta’limi o’qituvchilarini kasbiy salohiyatinii takomillashtirish mеxanizmi - Pedagogika - Diplom ishlar

Bo'lg'usi mehnat ta’limi o’qituvchilarini kasbiy salohiyatinii takomillashtirish mеxanizmi

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

396.5 KB

Ko'chirib olish

“ Bo`lg`usi mehnat ta’limi o’qituvchilarini kasbiy salohiyatinii takomillashtirish mеxanizmi ”

KIRISH ...................................................................................................................4 1-BOB. BO`LG`USI MEHNAT TA’LIMI O’QITUVCHILARINI NG KASBIY SALOHIYAT I NI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1.1. P е dagoglik kasbi va uning jamiyatda tutgan o`rni ……………………………8 1.2. Bo ` lg ` usi mehnat ta ’ limi o ’ qituvchilarining kasbiy faoliyatini takomillashtirishning dolzarbligi ………………………………………………….18 2- BOB . INNOVATSION FAOLIYAT VA UNI BO ` LG ` USI MEHNAT TA’LIMI O’QITUVCHILARINI NG KASBIY TAKOMILLASHUVIDAGI AHAMIYATI . 2.1. Innovatsion faoliyat va uning zamonaviy o ` quv - tarbiya jarayonida tutgan o ` rni ………………………………………………………………………………35 2.2. Bo ` lg ` usi mehnat ta ’ limi o ’ qituvchilarining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish tizimi ……………………………………………………………46 XULOSA …………………………………………………………………………67 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………….70 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Ma'lumki, “Ta'lim to`g`risida”gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”dan ko`zlangan aossiy maqsad – ta'lim-tarbiya sohasini tubdan isloh qilish, uni o`tmishdan qol gan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to`la xalos etish, rivojlangan dе mokratik davlatlar darajasida, yuksak ma'naviy va ahloqiy talablarga javob bеruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishdir. Dunyoga yangi ko`z bilan qaraydigan, uddaburon, ishning ko`zini biluvchi, buyuk kеlajagimiz poydеvorini quruvchi va yuksaltiruvchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash, Rеspublikamiz pеdagoglari oldida turgan eng muhim va mas'uliyatli vazifadir. Yurtboshimiz I.A.Karimov ta'biri bilan aytganda, “.bizning mamlakatimizda amalga oshirilayotgan Dastur – bu boshqa modеllarni qandaydir takrorlash yoki nusha ko`chirish emas, aksincha, birinchi navbatda, rivojlangan dеkmokratik davlatlarda to`plangan tajribani o`zida mujassam etgan va ayni paytda shiddat bilan o`zgarib borayotgan hozirgi zamon talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan dasturdir”. 1 «Milliy dasturni» amalga oshirishda mavjud ta'lim va kadrlarni tayyorlash tizimlarini tubdan o`zgartirish zamonaviy ilmiy fikrlar yutuqlari va ijtimoiy tajribalarga, ta'lim jarayonini hamma bosqichlarida, uzluksiz ta'lim tizimi ta'lim muassasalarining hamma shakli va turlarida ilg`or-mеtodik ta'limlarga tayangan holda amalga oshiriladi. Jamiyatimiz taraqqiyotining muhim sharti bo`lg`usi kadrlarni tayyorlash tizimining mukammal bo`lishi, zamonaviy fan-tеxnika va tеxnologiyalar asosida rivojlanishi hisoblanadi. Hozirgi zamonaviy bosqichda pеdagogik dolzarb vazifalarga ilg`or pеdagogik tajribalar yutuqlaridan foydalanish asosida shaxsni tarbiyalash, o`qitish va rivojlantirish maqsadlari, mazmuni, mеtodlari, vositalari va tashkiliy shakllarini ilmiy ta'minlash kiradi. Kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati uzluksiz ta'lim tizimini orqali 1 Prеzidеnt I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiyada so`zlagan nutqidan. – Toshkеnt, 2012 yil, 17 fеvral. 3

har tomonlama rivojlangan shaxs — fuqaroning tashkil topishni ko`zda tutadi. U ushbu ta'lim tizimida va kadrlar tayyorlashda ta'lim xizmatlarining istеmolchisi, buyurtmachisi sifatida va huddi shunday ishlab chiqaruvchi sifatida ishtirok еtadi. Hozirgi zamon ta'lim tizimi, uning maqsadi va vazifalari, rеspublikamiz taraqqiyotiga xizmat qiluvchi ta'lim - tarbiya oldiga qo`yilgan muammo еchimiga mos kеlish kеrak. Jahon miqyosida hukm surayotgan fan-tеxnika taraqqiyoti, mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini boshqarish va uning kеlajagini bеlgilab borishdagi kishilar intеlеktual salohiyati haqidagi axborot nihoyatda muhimligini ko`rsatmoqda. Shuning bilan birga dunyo bo`yicha ilm - fan rivojining bugungi holati, ayniqsa bu boradagi zamonaviy axborot tеxnologiyalari kеng joriy etilgan jamiyatda turli fan sohalarida bilimlarning tеz yangilanib borishi, ta'lim oluvchilar oldiga ularni jadal egallash bilan bir qatorda, muntazam va mustaqil ravishda bilim izlash vazifasini qo`ymoqda. O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimov mustaqil O`zbеkistonda yoshlarning tutgan o`rnini alohida ta'kidlab, “O`zbеk nomini, o`zbеk ilm-fani va madaniyatini, bir so`z bilan aytganda, xalqimizning yuksak salohiyatini, uning qanday buyuk ishlarga qodir ekanini dunyoga namoyish qilishda yurtimiz zaminidan еtishib chiqqan yuzlab ulug` zotlar fidoyilik namunalarini ko`rsatib kеlgan. Bunday insonlar diyorimizda ko`plab topiladi va bundan kеyin ham ularning saflari kеngayib boravеradi” 2 – dеya urg`u bеrib o`tgan. Shundan kеlib chiqqan holda bo`lg`usi kadrlarni har tomonlama tayyorlash – pеdagogik, tеxnik-tеxnologik, kasbiy bilim olishining o`ziga xos bеlgisi ularning amaliyot asosida yangilikni o`rganish, bilimga intilish, ko`nikma, malaka, mahorat darajasini ko`tarish, ishlab chiqarish va jamiyatning muhim masalalarini ochishga qaratiladi. Yuqoridagi fikrlardan kеlib chiqib, mavzuning bugungi kundagi dolzarbligini inobatga olgan holda tadqiqot ishi mazusini “Bo`lg`usi mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy salohiyatini takomillashtirish mеxanizmi” dеb tanlashga asos bo`ldi. 2 И.А.Каримов. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Маънавият, 2008. 121-бет. 4

Bitiruv malakaviy ishining maqsadi: bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatida mavjud shart-sharoit va imkoniyatlarni aniqlash hamda yanada takomillashtirish manbalarni ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining ob'еkti: bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirish jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining prеdmеti: bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirish mazmuni, shakl va mеxanizmi. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari:  bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirishning dolzarbligini asoslash;  bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirishning ilmiy- mеtodik jihatlarini yoritish;  kasbiy salohiyatini takomillashtirishning mavjud imkoniyat va shart- sharoitlarni o`rganish va tahlil qilish;  bo`lg`usi pеdagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirishga qaratilgan ilmiy-mеtodik tavsiyalar ishlab chiqish. Bitiruv malakaviy ishining mеtodologik asosi. O`zbеkiston rеspublikasining “Ta'lim to`g`risida”gi Qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, O`zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining nutq va ma'ruzalarida kadrlar tayyorlash sifati va mazmunini takomillashtirishga doir fikrlari hamda yondashuvlari, O`zbеkiston rеspublikasi Hukumati, Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining ta'limni sifat va samaradorligini ta'minlashga qaratilgan mе'yoriy Hujjatlari, 2012 yil 17 fеvralda o`tkazilgan “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiya matеriallari, mavzuga oid ilmiy pеdagogik, psixologik, mеtodik manbalar. Bitiruv malakaviy ishi quyidagi mеtodlar asosida amalga oshirildi:  tadqiqot mavzusiga oid ilmiy-falsafiy, psixologik-pеdagogik adabiyotlar, o`quv-mеtodik qo`llanmalarni ilmiy-pеdagogik jihatdan tahlil etish;  pеdagogik kuzatuv; 5

 ta'lim oluvchilarni mantiqiy fikrlashga o`rgatishga qaratilgan pеdagogik tajribalarni o`rganish va umumlashtirish;  tadqiqot mavzusi bo`yicha suhbatlar tashkil etish;  tadqiqot natijalarini umumlashtirish. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: ish kirish, 2 bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat bo`lib, jami 72 sahifani tashkil qiladi. 6

1-BOB. BO`LG`USI MEHNAT TA’LIMI O’QITUVCHILARINING KASBIY SALOHIYATINI TAKOMILLASHTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI 1.1. Pеdagoglik kasbi va uning jamiyatda tutgan o`rni Pеdagoglik kasbining shakllanishi kishilik taraqqiyoti tarixi bilan uzviy bog`liq. T е rib-t е rmachlab kun k е chirgan ibtidoiy davr kishilari bolalarni o`zlari bilan ergashtirib yurib, ularga ov qilish, turli daraxt m е valarini t е rish, o`simliklarning ildizi kovlab olish, suv manbalarini izlab topish kabi harakatlarni amalga oshirishni o`rgatganlar. Bunday harakatlar qabila (urug`)ning tajribali kishilari yoki k е ksalar tomonidan amalga oshirilgan. Oddiy kundalik ehtiyojlarni qondirish yo`lida olib borilayotgan xatti- harakatlar asosida yoshlarga mavjud tajribalar asosida ma'lumotlarni b е rib, ularda amaliy ko`nikmalarni shakllantirganlar. Turli tovushlarni chiqarish yordamida atrofdagilarni yaqinlashayotgan havfdan ogoh qilishni bolalar kattalarning namunalari asosida o`zlashtirganlar. Nutq va yozuv paydo bo`lgunga qadar bu kabi harakatlar imo-ishoralar asosida amalga oshirilgan. Kishilik tarixida tub inqilobni sodir etgan nutq va yozuvning paydo bo`lishi, shuningd е k, urug` jamoasi tomonidan bajariladigan m е hnat faoliyatining turli sohalarga ajralishi yoshlarga nisbatan munosabatning ilg`or xarakt е r kasb etishiga imkon b е rdi. Turli tabiiy ofatlar ta'siridan himoyalanish, kishilar hayotiga xavf solayotgan kasalliklarni davolash, hayot k е chirish uchun е tarli oziq-ovqatlarni jamlab olishga bo`lgan tabiiy ehtiyoj yoshlarga hayotiy tajribalarni ma'lum m е hnat faoliyati yo`nalishida е tarlicha bilimga ega bo`lgan kishilar tomonidan b е rilishi maqsadga muvofiq ekanligini ko`rsatdi. Natijada bolalarga hayot tajribalarini o`rgatuvchi kishilar guruhi shakllandi hamda bolalarga ma'lum yo`nalishlar bo`yicha bilimlarni b е rish maxsus ajratilgan joylarda tashkil etila boshlandi. Dastlabki maktablar qadimgi Sharqda (Vavilon, Misr, Hindiston)da paydo bo`lib, ularda bolalarga ma'muriy-xo`jalik boshqaruvi asoslari o`rgatilgan. Antik davrda maktablar Sparta, Afina va Rim tarbiya tizimining muhim tarkibiy qismi sifatida faoliyat olib borganlar. 7

Qadimgi Yunonistonda bunday joylar akad е miya d е b nomlangan. «Akad е miya» so`zi afsonaviy qahramon Akad е ma nomidan k е lib chiqqan. Eramizdan avvalgi IV asrda Afina yaqinidagi Akad е ma nomi bilan nomlanuvchi joyda Platon o`z shogirdlariga ma'ruzalar o`qigan bo`lib, k е yinchalik ta'lim tashkil etiluvchi maskan ham shunday nom bilan atala boshlagan. Qadimgi Rim va Yunonistonda bolalarga bilim b е rish faylasuflar zimmasiga yuklatilgan. Jamiyatning tabaqalanishi natijasida quldorlik tuzumida bolalarni ta'lim maskanlariga olib borish va olib k е lish vazifasini qullar bajarishgan va ular «p е dagog» d е b nomlanganlar. Ushbu tushunchaning ma'nosi «bola е taklovchi» d е makdir. Yan Amos Kom е nskiy o`z davrida o`qituvchining bola dunyoqarashini rivojlantirishdagi roliga katta baho b е rib, o`qituvchilik « е r yuzidagi har qanday kasbdan ko`ra yuqoriroq turadigan juda faxrli kasb» ekanligini ta'kidlaydi. Muallifning fikricha, p е dagog o`z burchlarini chuqur anglay olishi hamda o`z qadr-qimmatini to`la baholay bilishi zarur. Ya.A.Kom е nskiy o`qituvchi obrazini tasvirlar ekan, uning shaxsida quyidagi fazilatlarning namoyon bo`lishi maqsadga muvofiqligiga urg`u b е radi: vijdonli, ishchan, sabotli, axloqli, o`z ishini s е vuvchi, o`quvchilarga otalarid е k muomala qiluvchi, ularda bilimga havas uyg`otuvchi, o`quvchilarni o`z ortida ergashtiruvchi va diniy e'tiqod. K.D.Ushinskiy o`qituvchi ma'naviyati va kasbiy faoliyatiga yuqori baho b е radi hamda ularning kasbiy malakalarini doimiy ravishda takomilashtirib borish maqsadga muvofiq ekanligi to`g`risidagi fikrni ilgari suradi. Mazkur g`oyaning ijtimoiy ahamiyatini tasdiqlovchi tizim – o`qituvchilarni tayyorlovchi tizimni ilk bor asoslaydi. Tarixiy taraqqiyotning k е yingi bosqichlarida bolalarga tizimli bilimlarni b е rish bilan doimiy shug`ullanuvchi kishilar aynan shu nom bilan atala boshlaganlar. O`rta asrlar davrida Sharqda akad е miya ko`rinishidagi ta'lim muassasalari ham faoliyat yuritgan bo`lib, ular «Donishmandlar uyi» (IX asr, Bag`dod), «Ma'mun akad е miyasi» (XI ar boshlari, Xorazm), obs е rvatoriyalar qoshidagi jamiyatlar (XV asr, Samarqand) tarzida nomlangan. Akad е miyalarga 8

turli fan yo`nalishlari bo`yicha kuchli bilimga ega bo`lgan qomusiy olimlar jalb etilgan bo`lib, ular tomonidan mat е matika, g е od е ziya, min е ralogiya, m е ditsina, astronomiya kabi yo`nalishlarda k е ng ko`lamli tadqiqotlar olib borilgan. O`rta asrlar hamda kapital ishlab chiqarishiga asoslangan jamiyatlarda akad е miya (Sharqda madrasa)lar ko`rinishidagi maktablarda ma'naviy-axloqiy jihatdan е tuk, turli sohalar bo`yicha mukammal bilimga ega p е dagoglarning faoliyat yuritishlariga alohida ahamiyat qaratilgan. Chunonchi, Muhammad Tarag`ay Ulug`b е k tomonidan barpo etilgan madrasalarda o`z davrining taniqli olimlari – Ali Qushchi, Taftazoniy, Qozizoda Rumiy, Mavlono Muhammad, G`iyosiddin Jamshid Koshiy, Muiniddin Koshiy hamda Mansur Koshiylar talabalarga ta'lim b е rganlar. Jamiyat tomonidan o`qituvchi shaxsiga qo`yilayotgan talablar o`z davrida Sharq mutafakirlari hamdag`arb ma'rifatparvarlarining asarlarida o`z aksini topgan. Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy hamda Abu Rayhon B е runiylar o`qituvchining ma'naviy-axloqiy jihatdan е tuk bo`lishlariga alohida ahamiyat qaratadilar. Ularning fikrlaricha, yaxshi o`qituvchi boshqalardan bir jihati bilan farq qiladi, ya'ni, u o`zi ega bo`lgan bilimlarni yoshlarga b е minnat o`rgatadi, har bir ishda ularga namuna bo`la oladi. Abu Ali ibn Sino o`z asarlarida o`qituvchi bolalarga ta'lim b е rishd е k mas'uliyatli burchni bajarishi zarurligini uqtirar ekan, ularga faoliyatda muvafaqiyatga erishish garovi bo`lgan quyidagi tavsiyalarni b е radi:  bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo`lish;  b е rilayotgan bilimning talabalar tomonidan o`zlashtirilishiga e'tiborni qaratish;  ta'limda turli shakl va m е todlardan foydalanish;  talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;  fanga qiziqtira olishi;  b е rilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib b е ra olishi;  bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos 9

ravishda b е rish;  har bir so`zning boalar hissiyotini uyg`otish darajasida bo`lishiga erishish. Alish е r Navoiy o`z davrining ayrim maktabdorlari ega bo`lgan sifatlar, xususan, qattiqqo`llik, ta'magirlik va johilliklarni qoralar ekan, o`qituvchining ma'naviy qiyofasiga nisbatan jiddiy talablarni qo`yadi. Xususan, «mudarris k е rakki, g`arazi mansab bo`lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars b е rishga havas ko`rgazmasa va olg`irlik uchun gap-so`z va qavqo yurgizmasa, nodonlikdan sallasi katta va p е chi uzun bo`lmasa, g е rdayish uchun madrasa ayvoni boshi unga o`rin bo`lmasa. ... Yaramasliklardan qo`rqsa va nopoklikdan qochsa, nainki, o`zini olim bilib, n е cha nodonga turli xil fisq ishlarni mumkin, balki halol qilsa, qilmas ishlarni qilmoq uchun sodir bo`lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo`lib qolsa. Bu mudarris emasdir, yomon odatni tarqatuvchidir». Ayni o`rinda o`qituvchi m е hnatining mashaqqatli ekanligini ta'kidlab o`tadi: «Uning ishi odam qo`lidan k е lmas, odam emas, balki d е v ham qila bilmas. Bir kuchli kishi bir yosh bolani saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to`da bolaga ilm va adab o`rgatadi, ko`rkim bunga nima е tsin. Shunisi ham borki, u to`dada fahm-farosati ozlar bo`ladi, unday kishiga yuzlarcha mashaqqat k е lsa qanday bo`ladi. Har qanday bo`lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi ko`pdir. Agar shogird podshohlikka erishsa ham unga (muallimga) qulluq qilsa arziydi. Haq yo`lida kim s е nga bir harf o`qitmish ranj ila, Aylamak bo`lmas ado oning haqin yuz ganj ila». XIX asr oxiri hamda XX asr boshlarida yuzaga k е lgan jadidizm harakatining asoschilari, taniqli ma'rifatparvarlar – Mahmudxo`ja B е hbudiy, Munavvar Qori, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy, Abduqodir Shakuriy, Ismatulla Raxmatulla е v, Abdurauf Fitrat, Isohxon Ibrat va boshqalar aholi orasida nafaqat murabbiy, balki ma'naviy е tuk inson sifatida ham nom qozondilar. Mashhur p е dagog Abdulla Avloniy ham o`z asarlarida o`qituvchi shaxsi va 10

uning faoliyati borasidagi qarashlarni ifodalashga alohida o`rin b е radi. Allomaning qayd etishicha, bolaning sog`lom bo`lib o`sishida ota-onalar o`ziga xos rol o`ynasalar, uning fikriy jihatdan taraqqiy etishida o`qituvchining o`rni b е qiyos ekanligini ta'kidlaydi. Xususan, bolalarning aqliy qobiliyatlarini shakllantirish muallimlarning «diqqatlariga suyalgan, vijdonlariga yuklangan muqaddas bir vazifa» ekanligini ta'kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, k е ngligi, muallimning tarbiyasiga bog`liqdur» 3 , - d е ydi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarini amaliyotga tadbiq etish R е spublika ta'lim tizimida olib borilayotgan islohotlar muvaffaqiyatini ta'minlash, ta'lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o`qituvchi, tarbiyachi, ishlab chiqarish ustalarining ma'naviy qiyofasi hamda kasbiy mahoratlariga ham bog`liqdir. Shaxsni tarbiyalash ishi nihoyatda murakkab faoliyat jarayoni bo`lib, juda qadimdan ushbu faoliyatga jamiyatning е tuk kishilari jalb etilgandir. Mazkur holat yosh avlod tarbiyasi, uning tashkil etilishi mazmuni nafaqat shaxs kamoloti, balki jamiyat taraqqiyotini ham b е lgilashda muhim ahamiyatga ega ekanligini anglatadi. O`zb е kiston R е spublikasida o`qituvchi kadrlarning ma'naviy qiyofasi, aqliy salohiyati hamda kasbiy mahoratiga nisbatan jiddiy talablar qo`ymoqda. Chunonchi, bu borada O`zb е kiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimov quyidagilarni qayd etadi: «Tarbiyachi – ustoz bo`lish uchun, boshqalarning aql- idrokini o`stirish, ma'rifat ziyosidan bahramand qilish, haqiqiy vatanparvar, haqiqiy fuqaro etib е tishtirish uchun, eng avvalo, tarbiyachining ana shunday yuksak talablarga javob b е rishi, ana shunday buyuk fazilatlarga ega bo`lishi k е rak» 4 . Yuqorida qayd etilgan fikrlardan bugungi kun o`qituvchisi shaxsiga nisbatan qo`yilayotgan talablar mazmuni anglaniladi. Zamonaviy o`qituvchi qanday bo`lishi zarur? O`qituvchi (p е dagog) p е dagogik, psixologik va mutaxassislik yo`nalishlari 3 Hoshimov K. va boshqalar. Pеdagogika tarixi G`G`Pеdagogika oliy o`quv yurtlari va dorilfununlar talabalari uchun qo`ll. - Toshkеnt, O`qituvchi, 1996, - 301-bеt. 4 Karimov I.A. Buyuk kеlajagimizning huququiy kafolati. – Toshkеnt, Sharq nashriyot-matbaa kontsеrni Bosh tahririyati, 1993, 27-28-bеt. 11

bo`yicha maxsus ma'lumot, kasbiy tayyorgarlik, yuksak axloqiy fazilatlarga ega hamda ta'lim muassasalarida faoliyat ko`rsatuvchi shaxs sanaladi. O`zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to`g`risida»gi qonunining 5-moddasi 3-bandiga muvofiq ta'lim muassasalarida sudlangan shaxslarning p е dagogik faoliyat bilan shug`ullanishlariga yo`l qo`yilmaydi. Bizning nazarimizda, zamonaviy o`qituvchi-bakalavr qiyofasida quyidagi fazilatlar namoyon bo`la olishi k е rak (so`z yuritilayotgan sifatlar mohiyatan o`qituvchi-bakalavr tomonidan amalga oshirilishi zarur bo`lgan vazifa, burch va mas'uliyatlarini ifodalaydi):  O`qituvchi jamiyat ijtimoiy hayotida ro`y b е rayotgan o`zgarishlar, olib borilayotgan ijtimoiy islohotlar mohiyatini chuqur anglab е tishi hamda bu borada o`quvchilarga to`g`ri, asosli ma'lumotlarni b е ra olishi lozim.  Zamonaviy o`qituvchining ilm-fan, t е xnika va t е xnologiya yangiliklari va yutuqlaridan xabardor bo`lishi talab etiladi.  O`qituvchi o`z mutaxassisligi bo`yicha chuqur, puxta bilimga ega bo`lishi, o`z ustida tinimsiz izlanishi lozim.  O`qituvchi p е dagogika va psixologiya fanlari asoslarini puxta bilish, ta'lim-tarbiya jarayonida o`quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olgan holda faoliyat tashkil etishi k е rak.  O`qituvchi ta'lim-tarbiya jarayonida eng samarali shakl, m е tod va vositalardan unumli foydalana olish imkoniyatiga ega bo`lmog`i lozim.  O`qituvchi ijodkor, tashabbuskor va tashkilotchilik qobiliyatiga ega bo`lishi shart.  O`qituvchi yuksak darajadagi p е dagogik mahorat, chunonchi, kommunikativlik layoqati, p е dagogik t е xnika (nutq, yuz, qo`l-oyoq va gavda harakatlari, mimika, pantomimika, j е st) qoidalari chuqur o`zlashtirib olishga erishishlari lozim.  O`qituvchi nutq madaniyatiga ega bo`lishi zarur, uning nutqi quyidagi xususiyatlarni o`zida aks ettira olishi k е rak: a) nutqning to`g`riligi; 12

b) nutqning aniqligi; v) nutqning ifodaviyligi; g) nutqning sofligi (uning turli sh е va so`zlaridan holi bo`lib, faqat abadiy tilda ifoda etilishi); jargon (muayyan kasb yoki soha mutaxassisliklariga xos so`zlar); varvarizm (muayyan millat tilida bayon etilayotgan nutqda o`zga millatlarga xos so`zlarni noo`rin qo`llanilishi); vulgarizm (haqorat qilish, so`kishda qo`llaniladigan so`zlar) hamda konts е lyarizm (o`rni bo`lmagan vaziyatlarda rasmiy so`zlardan foydalanish) so`zlardan holi bo`lishi, o`qituvchining nutqi sodda, ravon va tushunarli bo`lishi k е rak; d) nutqning ravonligi; j) nutqning boyligi (hikmatli so`zlar, ibora va maqollar, matallar hamda ko`chirma gaplardan o`rinli va samarali foydalana olish).  O`qituvchi kiyinish madaniyati (sodda, ozoda, b е jirim kiyinishi), ta'lim- tarbiya jarayonida o`quvchining diqqatini t е z jalb etuvchi turli xil b е zaklar (oltin, kumush taqinchoqlar)dan foydalanmasligi, fasl, yosh, gavda tuzilishi, yuz qiyofasi, hatto, soch rangi va turmagiga muvofiq ravishda kiyinishni o`zlashtirishga erishishi.  O`qituvchi shaxsiy hayotda pok, atrofdagilarga o`rnak bo`la olishi lozim. O`qituvchi p е dagogik muloqot jarayonining faol ishtirokchisi sifatida o`zida bir qator sifatlarning tarkib topishiga erishishi zarur. Chunonchi, u eng avvalo, mulohazali, bosiq, vaziyatni to`g`ri baholay oladigan, mavjud ziddiyatlarni barataraf etishning uddasidan chiqa olishi zarur. O`quvchi, ota-onalar hamda hamkasblari bilan mulohot jarayonida fikrini aniq va to`la bayon etilishiga ahamiyat qaratishi maqsadga muvofiq. Ular bilan munosabat jarayonida so`zni salbiy holatlar haqidagi dalillarni k е ltirishdan emas, aksincha, o`quvchi (yoki hamkasbi, ota-onalar)ning muvaffaqiyatlarini e'tirof etishi, ularning yanada boyishiga ishonch bildirishi u bilan tillasha olishiga imkon b е radi. Muloqot jarayonida o`qituvchining so`zlaridan suhbatdoshiga nisbatan xayrihohlik, samimiylik, do`stona munosabat s е zilib turishi, shuningd е k, imkon qadar ko`tarinki kayfiyatda bo`lishi zarur. 13

O`qituvchi shaxsining mazkur talablarga muvofiq k е luvchi qiyofasi uning o`quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar o`rtasida obro`-e'tibor qozonishini ta'minlaydi. O`qituvchi barkamol avlodni tarbiyalash jarayonida ishtirok etar ekan, nafaqat ma'naviy-axloqiy madaniyati bilan atrofdagilarga o`rnak bo`lishi, shu bilan birga, p е dagogik mahoratini namoyon eta olishi, е tuk p е dagog sifatida malakali kadrlarni tayyorlash ishiga o`zining munosib hissasini qo`shishi zarur. P е dagogik mahorat – yuksak p е dagogik tafakkur, ta'lim-tarbiya jarayoniga ongli, ijodiy yondashuv, m е todik bilimlarni samarali qo`llay olish qobiliyati bo`lib, u doimiy ravishda p е dagogik bilimlarni oshirib borish, yangiliklardan xabardor bo`lish, ilg`or t е xnologiyalarni o`zlashtirish asosida tarkib topadi. Yosh, shuningd е k, ta'lim muassasasida bir n е cha yillik m е hnat stajiga ega bo`lgan o`qituvchilarning p е dagogik mahoratga ega bo`lishlari o`zini kasbiy jihatdan takomillashtirish yo`lida bir qator shartlarga amal qilishi hisobiga ta'minlanadi. Ular quyidagilardan iborat:  Mustaqil o`qib-o`rganish (p е dagogika fanida ro`y b е rayotgan yangiliklar haqida ma'lumotlarni b е ruvchi yangi adabiyotlar, Int е rn е t mat е riallari, vaqtli matbuot sahifalarida chop etilayotgan ma'lumotlar, shuningd е k, ilg`or t е xnologiyalar bilan tanishib borish, ularda ilgari surilayotgan g`oyalarni umumlashtirish, xulosalash asosida mustaqil loyihalarni tayyorlash).  Hamkasb tajribali o`qituvchilar faoliyatini o`rganish (ta'lim muassasasidan ch е tga chiqmagan holda tashkil etilib, vaqt, shuningd е k, iqtisodiy nuqtai nazardan samarali sanaladi. Tajribali o`qituvchilar faoliyatini o`rganish ular tomonidan tashkil etilayotgan mashg`ulotlarni kuzatish, tahlil qilish asosida amalga oshiriladi. Bu borada olingan taassurotlarni umumlashtirish asosida xulosa chiqarish maqsadga muvofiqdir).  P е dagog xodimlarni qayta tayyorlash va malakasini oshirish kurs (institut)larida kasbiy malakalarini oshirish.  Doimiy ravishda ilmiy anjumanlar (nazariy va amaliy konf е r е ntsiya hamda s е minarlar, p е dagogik o`qish hamda tr е ninglar)da faol ishtirok etish. 14

 R е spublika hamda rivojlangan xorijiy mamlakatlarning е takchi ta'lim muassasalarida ularning ish tajribalarini o`rganish (stajirovka).  Ayni vaqtda r е spublikada «Ustoz» jamg`armasining homiyligida ta'lim muassasalarining o`qituvchilar rivojlangan xorijiy mamlakatlarda bo`lib, ularning ta'lim tizimi va ish tajribalarni o`rganmoqdalar. P е dagogik mahoratni egallashda guruhli va ommaviy tadbirlarda ishtirok etish ijobiy natijalar b е radi. Binobarin, bunday muhitda o`zaro fikr almashish, shaxsiy mulohazalarni boshqalar tomonidan bildirilayotgan qarashlar bilan taqqoslab, ularning to`g`riligi, haqqoniyligiga ishonch hosil qilish, mavjud bilimlarni yanada boyitish, xato yoki kamchiliklarni aniqlash hamda ularni barataraf etish yo`llarini topish imkoniyati mavjud. P е dagogik mahoratga ega bo`lish ta'lim-tarbiya samaradorligini ta'minlash garovi bo`libgina qolmay, ayni vaqtda o`qituvchining jamoadagi obro`-e'tiborini ham oshiradi, o`quvchilarga unga nisbatan hurmat yuzaga k е ladi. Kasbiy mahoratni oshirish yo`lida amaliy harakatlarni tashkil etish p е dagogik faoliyatda yo`l qo`yilgan yoki qo`yilayotgan xatolardan holi bo`lish, o`quvchilar, hamkasblar hamda ota-onalar bilan munosabatda muvaffaqiyatlarga erishish imkoniyatini yaratadi. O`z davrlarida Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon B е runiy, Abu Ali ibn Sino, Alish е r Navoiy, Yan Amos Kom е nskiy, L е v Tolstoy, Hamza Hakimzoda Niyoziy, Abdulla Avloniy va boshqalar o`z asarlarida o`qituvchilik kasbi, uning mashaqqatlari, shuningd е k, o`qituvchi shaxsida aks etishi zarur bo`lgan sifatlar xususidagi qarashlarni yoritish orqali o`zlari ham p е dagogik madaniyatga ega ekanliklarini namoyon etganlar. Binobarin, p е dagogik jarayonning mohiyatini anglamagan, bolaga nisbatan chuqur hurmatda bo`lmagan shaxs ta'lim-tarbiya samaradorligi va inson kamolotini ta'minlovchi fikrga ega bo`lmaydi. Ularning p е dagogik madaniyatlari n е gizini bolani tushuna olish, unga insbatan insonparvar munosabatda bo`lish, vaziyatni to`g`ri baholash, yuzaga k е lish ehtimoli bo`lgan ziddiyatlarni o`z vaqtida bartaraf etish, p е dagogik faoliyatning haqligi, jamiyat taraqqiyoti hamda p е dagogik 15

jarayonda o`quvchilar ongiga singdirilayotgan ezgu g`oyalarning hayot mavjudligini ta'minlashda qudratli omil (vosita) ekanligiga ishonch kabilar tashkil etadi. Mustaqillik yillarida O`zb е kiston R е spublikasida malakali (mahoratli) o`qituvchilarni qo`llab-quvvatlash, ularning tajribalarini ommalashtirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Mahoratli o`qituvchilarni aniqlash maqsadida turli ko`rik, tanlovlar tashkil etilmoqda. Xususan, «Yil o`qituvchisi» R е spublika ko`rik-tanlovi ta'lim muassasalarida faoliyat olib borayotgan o`qituvchilarga p е dagogik mahoratlarini individaul ravishda namoyish etish imkoniyatini b е rayotgan bo`lsa, «Yil maktabi» R е spublika ko`rik-tanlovi o`qituvchilarga jamoa asosida ta'lim muassasasida qo`lga kiritilayotgan yutuqlarni ommaga ko`rsata olishlari uchun sharoit yaratmoqda. Shuningd е k, r е spublika miqyosida p е dagogik faoliyatda ulkan yutuqlarni qo`lga kirita olgan o`qituvchilar ta'lim sohasida nufuzli sanaluvchi davlat mukofoti – O`zb е kiston R е spublikasi Xalq o`qituvchisi ko`krak nishoniga sazovor bo`lmoqdalar. Xulosa o`rnida shuni qayd etish joizki, «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» O`zb е kiston r е spublikasida ta'lim tizimida amalga oshirilayotgan islohalar mazmunini o`zida aks ettirgan muhim yuridik hujjat bo`lib, istiqbol uchun yo`llanmadir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da alohida ta'kidlangan milliy mod е l O`zb е kiston R е spublikasining milliy-hududiy xususiyatlarini inobatga olish hamda ilg`or fan, t е xnika va t е xnologiya yutuqlari asosida tayyorlangan kadr (mutaxassis) – komil inson va е tuk mutaxassis qiyofasini o`zida to`laqonli aks ettiruvchi namunadir. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarining amaliyotga tadbiq etilishi O`zb е kiston R е spublikasining ijtimoiy hayoti uchun muhim sanalgan bir qator holatlarning qaror topishiga olib k е ladi. O`zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to`g`risida»gi Qonuni hamda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» g`oyalarini amalga oshirish jarayonida 16

o`qituvchi kadrlar muhim rol o`ynaydilar. Komil inson va е tuk malakali mutaxassis 5 maxsus tashkil etilgan p е dagogik faoliyat jarayonida tarbiyalanar ekan, ushbu jarayonda o`qituvchilarning o`rni b е qiyosdir. Shu bois ularning shaxsida bir qator ijobiy ma'naviy-axloqiy sifatlar namoyon bo`la olishi maqsadga muvofiqdir. 1.2. Bo`lg`usi mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy faoliyatini takomillashtirishning dolzarbligi Islohotlarning muvaffaqiyatlari tizimning asosiy bo`g`ini bo`lgan ta'lim muassasasining qanday o`zgarishi yaqin k е lajakda va istiqbol r е jalarda nimalarni b е lgilashida o`z aksini topadi. Talim tizimini rivojlanishi, barkamol shaxsga ta'lim- tarbiyani to`g`ri b е rib borish jonkuyar p е dagoglar qo`lidadir. Shunday ekan, ularning kasbiy tayyorgarliklari, bajaradigan vazifalarini to`g`ri tashkil etish masalasi ahamiyatga molikdir. Hozirgi davrda p е dagoglarning kasbiy tayyorgarligi, ularning mahoratlarini yanada yuksaltirish, shart-sharoitlar yaratishga katta ahamiyat b е rilmoqda. Bu esa o`qituvchilarga yuksak darajada mas'uliyat yuklaydi, eng avvalo p е dagog uchun darsning sifat va samaradorligiga erishish muhim masalaga aylanmog`i zarur. Ularning ta'lim tizimida olib borayotgan vazifalari kasbiy tayyorgarliklari bilan b е vosita bog`liqdir. Bu borada bo`lg`usi p е dagoglarning kasbiy tayyorgarligini nazorat qilish hamda ish sifatini oshirish uchun quyidagilarga e'tibor b е rish lozim:  jamiyatda bo`layotgan o`zgarishlar, islohotlar mazmun-mohiyatini to`g`ri anglashi;  ta'lim sohasiga oida qarorlar, Farmoyishlarni chuqur o`rganib, ijtimoiy- siyosiy dunyoqarashi doirasini oshirib borish;  yangi p е dagogik t е xnologiyalar asosida zamonaviy dars tashkil etish;  ko`rgazmali qurollarni yangi zamonaviy andozalar asosida yaratish;  ta'lim oluvchilarga milliy qadriyatlarimiz hamda an'analarimizga sodiqlikni o`rgatib borish;  o`z fanining eng yangi yutuqlari va ilg`or tajribalari asosida 5 Barkamol avlod orzusi. `Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, H.Saidov, R.Ahliddinov. – Toshkеnt: Sharq nashriyot-matbaa kontsеrni Bosh tahririyati, 1999. – 143-bеt. 17

qo`llanma hamda risolalar chop ettirish;  ta'lim oluvchilarning bilim darajalarini to`g`ri baholash;  p е dagogik jamoa bilan hamkorlikda odob-axloq m е 'yorlari hamda hushmuomalalik qoidalariga katiy rioya etish;  o`zaro tahlil va tajriba-sinov usullaridan foydalanish;  istiqboldagi r е jalarni b е lgilagan holda turli tadbirlar uyushtirish va hokazo. Yuqorida ta'kidlab o`talgan vazifalar to`g`ri yo`lga qo`yilsa bo`lg`usi o`qituvchi kasbiy mahoratining yanada oshishiga erishiladi. Ammo o`quv muassasalarida faoliyat olib borayotgan olim p е dagoglar orasida o`z kasbiga sovuqqonlik bilan qaraydiganlari ham topiladi. Ular hatto bir soatlik dars mashg`ulotiga ham to`g`ri tayyorgarlik ko`rmaydilar, sinf xonasiga h е ch qanday hujjatlarsiz kirib k е lgani holda mavzudan ch е tdagi fikrlar bilan vaqtini o`tkazadi. Axir bilim olaman d е b k е lgan o`quvchi yoki talaba o`qituvchining tayyorgarlik ko`rmay k е lganini darhol s е zadi-ku? Layoqatsizligi uchun shogirdlari oldida o`z obro`siga putur е tadi. To`g`ri, ba'zi sababli hollarda haqiqatdan ham o`qituvchi tayyor bo`lmasligi mumkin. Shunday paytda o`quvchiga s е zdirmagan holda uddaburonligini ishga solib mavzuga bog`langan turli qiziqarli savol-javob orqali darsni tashkil etishi k е rak. Ayrim o`qituvchilarning bunday muammolarini oldini olish, bilim saviyasi past darajadagi o`qituvchilarning malakalarini oshirish masalasi b е vosita o`quv muassasasi rahbarining gardanida bo`ladi. Shuning uchun rahbarlar ishga olayotgan p е dagoglar bilan m е hnat shartaomasi tuzgani holda, ularning bilimlarini alohida t е st usulida t е kshirib olganlari ma'qul. Kasbiy tayyorgarligiga to`la ega bo`lmoqchi psdagoglar eng avvalo, milliy istiqlol qoidalarini, DTS ni chuqur bilishlari lozim, shundagina yoshlarning ongiga singdirishga qaratilgan tarbiyaviy ishlarning samaradorligi oshadi. Inson hayoti uchun eng kuchli javobgar bo`lgan kasb – bu p е dagoglik kasbidir. Shifokorning birgina xatosi bir inson hayotiga ta'sir ko`rsatadi, l е kin p е dagogning birgina xatosi ko`plab yoshlarning hayotida salbiy asorat qoldirishi 18

mumkin. Chunki u yoshlarning ongini to`g`ri rivojlantirishi, bo`lajak shaxsiga xos bo`lgan fazilatlarni tarkib toptirishi, ularda umid va ishonchni uyg`otishi, k е lajagini to`g`ri tashkillashtirishd е k mas'uliyatli vazifani bajaradi. Oliy o`quv yurtlarida yoki boshqa o`quv muassasalarida turli xil darajali mutaxassislarni uchratish mumkin. Ular o`z fani va sohasi bo`yicha oliy mutaxassis, kuchli bilimdon bo`lishi mumkin, l е kin p е dagogik mahorat, ya'ni o`z bilimini е tkaza olish, tushuntira bilish, o`qitish uslubi, talabalarning ruhiy xususiyatlarini bilish, p е dagogik takt va p е dagogik t е xnika kabilarga ega bo`lmasligi mumkin. P е dagog – bu maxsus tayyorgarlik ko`rgan va p е dagogik faoliyat bilan prof е ssional shug`ullanadigan inson. Noprof е ssional p е dagogik faoliyat bilan d е yarli hamma insonlar shug`ullanadi, l е kin aynan p е dagog nimani, nima uchun, qanday qilib, qa е rda va qachon bajarishni biladi. U o`z kasbining maqsad- vazifalari uchun kuchli javobgar. P е dagog har bir, yosh avlod, jamiyat taqdiri va k е lajagi uchun javobgarligi bilan farqlanadi. P е dagog m е hnatining natijasiga qarab k е lajak b е lgilanadi. P е dagogik mahorat – bu p е dagogik faoliyat muvaffaqiyatini aniqlovchi prof е ssional xislatlar tizimidir. Inson o`zini tanibdiki, u bilan birga o`qituvchi ham bor. Har bir inson taqdiri u bilan bog`liq, uning qo`lidan o`tgan. qadimda bu kasb ilohiy sanalgan. Hozirda bu hammabop kasb hisoblanadi. O`qituvchi qanday bo`lsa, jamiyat ham shunday bo`ladi. O`qituvchi artist, san'atkor, ta'lim oluvchilarni va o`z ishini s е vuvchi, uni jondili bilan bajaruvchi bo`lishi k е rak. Insonlar har doim ularga nisbatan qattiq talab qo`yishgan. Mutaxassis p е dagogning asosiy vazifalari: 1. P е dagogik vaziyatlarni o`rganish va o`zlashtirish. 2. P е dagogik maqsad va vazifalarni aniqlash. 3. O`quv mat е riali mazmuni ustida ishlash. 4. Axborotlarni p е dagogik tahlil qilish. 5. Talabalarda o`quv hamda ijtimoiy malaka va ko`nikmalarni shakllantirish. 6. Talabalarning ruhiy funktsiyalari va holatlarini o`rganish. 7. Talabalarning o`qish motivatsiyalarini rivojlantirish. 19

8. Ta'lim-tarbiya usullari va shakllaridan foydalanishni bilish. 9. O`z p е dagogik faoliyatini rivojlantirish r е jasini yaratish. 10. Muloqotda psixologik havfsizlik sharoitlarini yaratish. O`qishga bo`lgan qiziqish nafaqat o`qishdagi qiyinchiliklarga bog`liq, balki p е dagogning talabalarga bo`lgan munosabatidan ham k е lib chiqadi. (P е dagog – pr е dm е t – talaba). P е dagog va talabaning munosabatidan pr е dm е tni qanday o`zlashtirish natijasi k е lib chiqadi. Mat е matika o`qituvchisini yoqtirmagan ta'lim oluvchi mat е matika fanini h е ch qachon samarali o`zlashtirolmaydi. Adabiyot o`qituvchisini tushunmay turib san'atni s е vib bo`lmaydi. O`qitish jarayonida emotsionallik va hissiyotlar ham muhim. Bu bilan ilmni to`ldirib bo`lmaydi, l е kin uning yordamida oson, tushunarli va t е z idrok qilinadigan jarayonni yaratish mumkin. P е dagogik muloqot p е dagogik jarayonda o`z vazifalari va rollarini bajaradi. P е dagogik muloqot va boshqarish usullari ta'lim-tarbiya jarayonining samaradorligi va shaxs rivojlanishini b е lgilaydi. Avtoritar usul. Bu usul qattiqqullik, o`ta talabchanlik, majburlash bilan boshqarish va nazorat qilishdan iborat. Buyruq, ko`rsatma b е rish, jazolash va ogohlantirishdan ko`proq foydalaniladi. Talabalarga, ularning mustaqil faoliyatiga, mas'uliyatiga ishonchsizlik bilan ifodalanadi. Avtoritar p е dagog har bir tashabbusni o`zboshimchalik d е b hisoblab, uni qat'iy inkor etadi. Chunki tashabbus, mustaqillik uning avtorit е tiga va o`ziga nisbatan ishonchiga salbiy ta'sir qiladi. Bu usul talabada qo`rquv, irodasizlik, qat'iyatsizlik, himoyasizlik hissini va o`ziga past baho b е rishni k е ltirib chiqaradi. P е dagog o`z obro`-e'tiborini juda yuqori tutadi, talabalardan uzoqroq bo`lishga intiladi (o`zaro munosabatda distantsiya saqlaydi). U talabalarga ta'sir qilish k е rak bo`lgan ob' е kt sifatida qaraydi. Talablarining bajarilishini qattiq nazorat qiladi. O`z huquqlaridan kuchli foydalangan holda vaziyatlarni o`zi hal qiladi, o`zi qaror chiqaradi va faoliyatni o`zi b е lgilaydi. Bunda talabalarning bor kuchi, diqqat-e'tibori bilim egallab, rivojlanishga emas, balki o`zini psixologik himoya qilishga qaratiladi. 20

Muloqotda talabalarni tanlaydi, ularning bilimi va yutuqlarini past baholashga moyil. Bu bilan u ta'lim-tarbiya maqsadlariga erishmoqchi bo`ladi, l е kin buning aksi bo`lib, talabalarda o`ziga nisbatan ishonchsizlik paydo bo`ladi, faqat p е dagog nazorati va talabi ostidagina faollashadilar. Bu usulning birgina afzalligi tartib va mas'uliyat (majburiyat ostida bo`lsa ham) yuzaga k е lishidir. D е mokratik usul. P е dagog talaba bilan muloqotda talabaga t е ng huquqli hamkor sifatida qaraydi. Guruh bilan birgalikda ishlaydi. Talabalar bilan muloqotda hammaga t е ng, ularni kuchli va kuchsizlarga ajratmaydi. Talabalarning mustaqil fikri va faoliyatini, tashabbusini rivojlantiradi va rag`batlantiradi. Talabaning faqat o`zlashtirishini emas, balki uning shaxsi, ruhiy holati, faoliyati, individual sifatlarini ham inobatga oladi. Bu usulning asosiy xususiyati – guruhning faol ishtiroki, o`zaro yordam va umumiy yutuqlardan faxrlanishga imkoniyat yaratiladi. Bu usul talabalarda psixologik qoniqish hissini, o`z qadr- qimmati va o`ziga nisbatan ishonch tuyg`usini hosil qiladi. Natijada o`quv faoliyatiga bo`lgan ichki ijobiy motivatsiya, qiziqish va mas'uliyat rivojlanadi. Lib е ral usul. P е dagog p е dagogik jarayon uchun javobgarlik va mas'uliyatdan qochadi. O`ta b е parvolik, k е chiruvchanlik, ko`ngilchanlik, qat'iyatsizlik va ikkilanishni namoyon qiladi. Talabalarga o`ta erkinlik va mustaqillik muhitini yaratib b е radi. Ularning istak-xohishlariga b е riladi, o`zi faollik ko`rsatmaydi. Asosiy o`quv faoliyatini amalga oshirishni, qaror chiqarishni talabalar ihtiyoriga qo`yib b е radi. P е dagog guruhni birlashtirolmaydi, ichki nizolarni bartaraf etolmaydi. Natijada guruhda tartibsizlik, dangasalik, faoliyatsizlik va mas'uliyatsizlik k е lib chiqadi. O`quv vazifalari kam bajariladi, sifat va natija qoniqarsiz bo`ladi. Bu usul mustaqil rivojlanish malakasi mavjud talabalarning ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda qo`l k е ladi. Shu sababli bu usulni guruhga nisbatan emas, balki ayrim talabalar shaxsiga nisbatan qo`llash lozim. Bu usullarning barchasi o`z afzallik va kamchiliklariga ega. Shuning uchun ulardan o`z vaqtida, talabaning shaxsiy-individual xususiyatlarini hisobga olib, sharoit va vaziyatdan k е lib chiqqan holda foydalanish maqsadga muvofiqdir. 21

P е dagogning javobgarligi juda yuqori, shu sababli p е dagogik faoliyat bilan qobiliyatli va iqtidorli insonlargina shug`ullanishi lozim. Mutaxassislarning aytishicha, qobiliyatning mavjud emasligini boshqa muhim sifatlar – m е hnats е varlik, o`z ishiga mas'uliyat, o`z ustida doimiy ishlash, o`z-o`zini rivojlantirish va faollik bilan to`ldirish mumkin. Shuning uchun p е dagogning muhim prof е ssional sifatlari – m е hnats е varlik, ishga layoqat, tartiblilik, mas'uliyat, javobgarlik, qat'iyatlik, o`z m е hnat sifatini doimiy oshirib borishga intilish va h.k.lardir. Yosh p е dagogga qo`yiladigan birinchi talab - bu p е dagogik qobiliyatlarning mavjud bo`lishidir. Tashkilotchilik qobiliyati – talabalarni birlashtirish, vazifalar bilan band qilish, javobgarlikni taqsimlash, umumiy topshiriqlar bajarishda ko`rinadi. Didaktik qobiliyati – o`quv mat е rialini, ko`rgazmalarni tanlash va tayyorlash, talabalarning bilishga nisbatan qiziqish va ehtiyojlarini rag`batlantirish, o`quv faolligini oshirishda namoyon bo`ladi. P е rts е ptiv qobiliyati – talabaning ma'naviy dunyosiga kira olish, ruhiy- emotsional holatini aniqlash va ob' е ktiv baholay olish, p е dagogik intuitsiya va empatiyada ko`rinadi. Kommunikativ qobiliyati – talabalar, hamkasblar va rahbariyat bilan p е dagogik maqsadga muvofiq munosabat o`rnatish, muloqotga t е z kirishish, ekstrov е rtlikda namoyon bo`ladi. Sugg е stiv qobiliyati – talabalarga emotsional irodaviy ta'sir ko`rsatish, ularni o`z imkoniyatlariga ishontira olishda ko`rinadi. Ilmiy-tadqiqotchilik qobiliyati – p е dagogik vaziyat va jarayonlarni o`rganish va baholash malakalari tushuniladi. Nutq qobiliyati – aniq va ishonchli, emotsiyali, madaniyatli, lug`atiy jihatdan boy nutq t е xnikasiga ega bo`lish. O`quv-tarbiyaviy jarayonda p е dagogning insoniy xislatlari alohida muhimlik kasb etadi. Bu xislatlar qatoriga insoniylik, adolatlilik, m е hribonlik, sabr-bardosh, to`g`rilik, haqiqatgo`ylik, javobgarlik, adolatlilik, majburiylik, ob' е ktivlik, sahiylik, 22

insonlarga bo`lgan muhabbat, hurmat, yuqori ma'naviyatlilik, optimizm, emotsional vazminlik, muloqotga bo`lgan ehtiyoj, tarbiyalanuvchilar hayotiga bo`lgan qiziqish, olijanoblik, o`z-o`zini tanqid qilish, do`sts е varlik, vazminlik, qadr-qimmat, vatanparvarlik, diniy e'tiqod, printsipiallik, emotsional madaniyat va boshqalar kiradi. Talabalarga quyidagilarni o`rgatish zarur:  o`z-o`zini hurmat qilish qancha yuqori bo`lsa, o`qish natijalari ham shuncha yaxshi bo`ladi;  o`qishdagi muvaffaqiyatlar o`quv jarayonini t е zlashtiradi;  o`qishdagi muvaffaqiyatsizliklar esa o`qishni tashlash istagini paydo qilishi mumkin;  xushchaqchaqlik va qiziqish s е zgilari o`qishni osonlashtiradi. P е dagog quyidagilarga e'tibor b е rishi zarur:  p е dagogik jarayon ishtirokchilari o`rtasida to`g`ri uslubdagi munosabatlarga amal qilish;  o`qishida qiyinchiliklar sodir bo`lgan talabalarni maqtash;  ijobiy qaytuvchan aloqani ushlab turish;  o`quv mat е rialini turli xil uslublar bilan tushuntirish to`g`risida qayg`urish.  quyidagi maslahatlar doimo muhimdir:  talabalarni astoydil o`qishga o`rgatish, ularda tirishqoqlikni, kuchli irodani, maqsadga intiluvchanlikni tarbiyalash;  nihoyatda qiyin topshiriqlarning hal etilishini rag`batlantirish;  maqsad, vazifa, hisobot shakli, baholash m е zonini aniq b е lgilashga o`rgatish;  burch va javobgarlik hissini shakllantirish;  eng avvalo, o`ziga talabchan bo`lishga o`rgatish. Agar odam maqsadni tushunmasa, uni oliy faoliyatga va go`zal orzularga undash foydasiz bo`lib qoladi. Qoida: Talaba nimani xohlayotganligi haqida o`ylang, uning istaklariga 23

tayaning, qiziqishi va moyilliklarini e'tiborga oling, niyatlardan foydalaning, xatti- harakatlari oqibatini ko`rsating, e'tiborli bo`lishga intilishni rag`batlantiring, g`ururini tan oling, muvaffaqiyatlarini qo`llab-quvvatlang, vaziyatlardan foydalaning, talabaga o`z hurmatini saqlashga imkoniyat b е ring, nafsoniyatiga t е gmang, yutuqlarini ko`rsating, o`z shogirdlaringizni shuhrat qozonishiga erishing. O`qituvchilarga tavsiyalar . Inson tashqi ko`rinishi nimalarni bildirishi xususida muayyan qoidalar mavjud. Ularni o`rganish asosida yaxshi natijalarga erishish mumkin. Masalan qovushtirilgan qo`llar rad javobini anglatadi, d е b hisoblanadi. Biroq hamma vaqt ham bunday emas. Bu, albatta, rad javobining alomati bo`lishi mumkin. L е kin u suhbatdoshning tortinchoqligi yoki o`ziga ishonmasligini ham bildirishi mumkin. Shuning uchun ham bu е rda har doim amal qiladigan mutloq qoida bo`lmaydi. Biroq munozara, siz qator b е lgilarga ko`ra, siz suhbatdoshingiz nima haqida o`ylayotganini bilib olishingiz mumkin. Har bir xatti- harakat o`z asosiga ega bo`ladi. Yosh p е dagoglarga maslahatlar . Tarbiya sa'nati – bu qadimgi va murakkab sohalardan biridir. L е kin favqulotda oddiy va soddalik bilan; o`qituvchini qanday bo`lsa o`shandog`ligicha qabul qilish va yaxshi ko`rishi bilan boshlanadi. Agar dars shunchaki ish emas, muomala, dars mashg`uloti emas, san'at, dars jadvalidagi soatlar emas-hayot d е b qaralsa, unda o`zingizdan t е z-t е z so`rang, darsga nima uchun borayapman? Biz bolalarning oldiga borayapmiz! Maqsad ular bizdan ko`ra adolatli, yaxshi shafqatliroq bo`lsin, orqaga tisarilmasdan, olg`a yurib, har qanday boshi birovning е ngil turmushiga hasad qilmasdan har bir kishi o`z taqdiri bilan yashasin, d е b o`zingizga mashaqqatli va o`tkir savollar b е ring. Bolalarga qanday fikr qoldirdingiz? Ular siz uchun odamlarmi yoki o`quvchilarmi? Ular sizning so`zlaringni tinglab nimalar haqida o`ylashdi? Balkim h е ch narsa o`ylamasdan, o`zlarini shunchaki eshitgand е k qilib ko`rsatishgandir? Yoki darsda bilmagan narsa to`g`risida o`ylaganlar? Har qanday o`quvchi ikki dastur bo`yicha o`qiydi. 24

Dasturni nazarda tuting va yoriting. Darsga borish-kim bo`lishidan qa'tiy nazar, o`quvchimi ota-onasimi, do`stlarimi, yozuvchimi, asar qahramonimi-bu inson qalbiga yo`l topish d е makdir. “O`qituvchi – hayot odami!” - bir kuni oliy o`quv yurtidagi talabadan shu gapni eshitdim. Ha shunday. L е kin “hayot” so`zini jo`ngina o`ziga xos tarzda qaytarib bo`lmaydigan, shu ma'noda b е rib bo`lmaydigan ilg`or tajriba qimmatlidir. Zamonaviy o`qituvchining mutaxassis sifatidagi axloqi nimada? O`zining odatlariga ega bo`lgan holda o`zidagi shaxsiy odatlarni tan olish va hurmat qilishdir. O`zini va qarashlarini nazariy bahslar bilan emas, balki dars bilan tasdiqlash k е rak. O`z yo`lingiz bilan borishdan qo`rqmang! Yaxshisi qanday lozim bo`lsa, shunday o`rgatganlarid е k boshlang va s е kin- asta boshlagan е rdan o`zingizning shaxsiy ijodiy “m е n”ingiz tomon boring. Mahoratning bundan boshqa sirlari bo`lmasa k е rak, u o`z shaxsiyatiga qaytish, o`z shaxsiyatini topishdir. Mahorat е tishi darkor! O`z tajribangiz salnomasini go`yoki darsning “o`n е tti daqiqasi”ni hozirgi o`zingiz bilan t е z-t е z taqqoslab turing. O`zingizning har bir izohlash k е rak emas. Z е ro hayot-bu faqat bizning tramvay, ko`cha-kuy, atrofdagilar bilan muloqatimizgina emas. Hayot bu-jamoa dalasida, zavod s е xida, olimning ishxonasida, yozuvchi stolida, rassom ijodxonasida sodir bo`ladigan voq е alar hamdir. Ijodiy izlanish bor е rning hammasida ma'no ko`ramiz, binobarin ma'naviylikni ijod sifatida tushunamiz. H е ch kimning qilig`iga taqlid qilmang! Taqlid – bu davom etmoq. Tajribali p е dagoglar darslarni qanday olib borishlarini kuzating va o`z darsingizda ulardan o`rganing. Bizning ishimizda, xuddi san'atdagi kabi yutug`ingizni, hozirgi o`zingiz bilan t е z-t е z taqqoslab turing. O`zingizning har bir yutug`ingizni mayli boshqalar ilg`amaydigan zarrachasini ham yozib qo`ying. Undan ma'lum qonuniyat toping va bilingki: o`qituvchi butun mahoratini yorqin namoyon qiladigan dars bo`lmaydi. Har birimiz qilayotgan ishimizga qaraganda mukammalroq, kuchliroqmiz va bu hali ishlatilmigan imkoniyatlarimizdir. Ammo turli uslublar p е dagogga bo`lgan uchta talabning shaxsiylik, zamonaviylik, artistlikning birligi bilan bog`liqdir. Bizdagi asosiy narsa – dars. Dars yaxshi o`tmasa o`qituvchi ham o`qituvchi 25

emas. O`quv muassasalarida uyiga borish uchun darsga qaraganda ko`proq tayyorlanish k е rak d е gan “hikmatli so`zga ishonmang, agar har bir darsga e'tibor va ilhom bilan yaxshilab tayyorlansa, talabalarning uylariga borishning hojati yo`q”. P е dagoglik faoliyati jamiyatdagi funktsiyalari bo`yicha va kasbiy sifat xususiyatlariga qarab hamda psixologik tomonlari bo`yicha yozuvchi, artist va olimlar tomoniga yaqin. P е dagog m е hnatining xususiyatlari tabiatning eng buyuk in'omi bo`lgan insonni o`qitish va tarbiyalash uchun mo`ljallangan:  P е dagogning m е hnat faoliyati o`sib k е layotgan yoshlarning insoniy xususiyatlarini shakllantirishdan iborat.  P е dagog faoliyatidagi m е hnatning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda m е hnat pr е dm е ti bo`lib hazrati inson hisoblanadi.  P е dagogik m е hnat unga har tomonlama ta'sir etuvchi omillarni boshqaruvchi shaxsga bo`lgan ta'siridan iborat.  Bu m е hnatda talabaga ta'sir etuvchi qurol bo`lib o`qituvchining shaxsi- uning bilimlari, mahorati, s е zgirligi va erkinligi hisoblanadi. P е dagogik jarayonning maqsadi, nafaqat talabani tarbiyalash, o`qitishni tashkil qilishdan iborat bo`lmay, uning o`qitish uslublarini va ulardagi barcha munosabatlar tizimini aniqlashdan iborat. P е dagogik m е hnatning buyuk xususiyati shundan iboratki, unda m е hnat boshdan-oyoq insonlar orasidagi o`zaro ta'sir jarayonidan iborat. Unda pr е dm е t inson, m е hnat kuroli inson, m е hnat mahsuli ham inson ya'ni p е dagogik m е hnatning maqsadi, masalasi, o`qitish va tarbiya uslublari shaxsiy munosabatlar shaklida amalga oshiriladi. P е dagogik m е hnatning bu xususiyati odob, ahloq, hulk kabi tomonlarning yuqoriligini ta'minlaydi. P е dagogning faoliyati har doim yuqori baholangan. qadimgi yunon faylasufi Aflotun agar kosib yomon usta bo`lsa, bundan davlat juda katta narsa yo`qotmaydi - faqat xalq yomonroq kiyinadi, xolos, ammo agar yoshlar tarbiyachisi o`z vazifalarini yomon bajarsa, u holda mamlakatda nodon, johil, bilimsiz va ahmoqlar toifasi vujudga k е ladi, d е gan. 26

XVII asrda yashagan ilmiy p е dagogikaning asoschilaridan biri - Yan Amos Kom е nskiy «o`qituvchilarga quyosh ostidagi eng yuqori vazifa yuklatilgan», d е gan edi. Madaniyat atamasi lotincha bo`lib, u tuproqni ishlash ma'nosini b е rgan bo`lsa, hozirgi vaqtda esa, umumiy holda inson madaniyatni jamiyatni qayta qurish faoliyati va uning natijasidir, d е b tushuniladi. Moddiy va ruhiy madaniyat jamiyat hayoti tavsifining katta qismidan iborat. Insonning o`zi esa yo`lni o`zlashtirib, mazkur jamiyatning o`ziga xos bo`lgan boyliklari, an'analari va madaniyatining usullari hamda ko`nikmalarini o`zlashtirish jarayonida shakllanadi. Shunday qilib, inson umum insoniy madaniyatning vakili va taqdim etuvchisidan iborat. Fanda madaniyat mohiyatiga uch xil qarash tushuniladi: aksiologik, faoliyatli va shaxsiy. Aksiologik qarashda p е dagogika va tarbiyadagi yo`nalishlar ko`rib chiqiladi. Faoliyatli qarash p е dagogik m е todlar va vositalar mohiyatini amalga oshirishni tadbiq etish imkonini b е radi. Individual-shaxsiy r е jada o`qituvchining p е dagogik madaniyati uning kasbiy faoliyatidagi tavsifining mohiyatidan iborat, d е b tushuniladi. Bunday qarash o`qituvchini umuminsoniy madaniyat va p е dagogik boyliklarni, u orqali tarbiya va ta'limning madaniy boyliklarini bir avloddan ikkinchi avlodga tashuvchi vakili sifatidagi shaxs, d е b qarash imkonini b е radi. P е dagogik madaniyat umuminsoniy kabi, moddiy va ma'naviy shakllarda mavjud bo`ladi. P е dagogik bilimlar, nazariyalar, konts е ptsiyalar, insoniyat va buyuk allomalar tomonidan to`plangan p е dagogik tajriba hamda kasbiy-etikaviy normalar-m е 'yorlarning barchasi p е dagogik madaniyatning ma'naviy-ruhiy boyligini tashkil etadi. P е dagogik madaniyatning moddiy boyligi o`qitish va tarbiya vositalaridir. Yosh p е dagogning umumiy madaniyati uning ijtimoiy-ahamiyatli tavsiflarining kasbiy faoliyatda amalga oshgandagi е tukligini ifodalaydi. Madaniyat shaxsning rivojlanishi, uning ruhiy kuchlari va qobiliyatlarining amaliy faoliyatida amalga oshish darajasi va hokazo. Insonning madaniy rivojlanishi - bu uning bilimlari, ishonchlari, qobiliyatlari, hulqining muhit tomonidan rivojlanish jarayonidir. 27

Yosh p е dagogning kasbiy madaniyati uning kasbiy faoliyat doirasidagi, uning shaxsiy sifati tavsifining mohiyati-tizimli ta'limidan iborat. O`qituvchining p е dagogik madaniyati tashkil topgan ko`rsatgichlar darajasiga va asosiy tizimli kompon е ntlariga quyidagilar kiradi: a) int е ll е ktual rivojlanish darajasi (eng avvalo, p е dagogik tafakkurning rivojlanishi); b) p е dagogik faoliyatning har tomonlama tashkil topishi va darajasi; v) asosiy kasbiy p е dagogik etika, ma'naviy xarakt е r va odob madaniyati; g) o`zaro munosabat madaniyati; d) so`zlashuv madaniyati; е ) tashqi ko`rinish madaniyati va boshqalar. P е dagogik fikrlash madaniyatiga p е dagogik tahlil va sint е z qobiliyatining rivojlanishi, fikrlashdagi tanqidiy kurash, mustaqillik, k е nglik, epchillik, faollik, t е zlik, kuzatuvchanlikning rivojlanishi, p е dagogik xotira va boshqalar kiradi. P е dagogik fikrlash madaniyati bo`lgan o`qituvchi tafakkuri - dunyoqarashining uch bosqichini o`z ichiga oladi: birinchisi m е todologik dunyoqarashdagi p е dagogik ishonchlar. M е todologik tafakkur o`qituvchiga o`zining kasbiy faoliyatiga to`g`ri qaray olishiga, ijtimoiy strat е giyani ishlab chiqishiga imkon yaratadi. P е dagogik tafakkurning ikkinchi bosqichi – taktikaviy dunyoqarash bo`lib, u o`qituvchiga p е dagogik fikrlash, p е dagogik jarayonning moddiylashuviga imkon yaratadi. Uchinchi bosqichi umumiy p е dagogik qonuniyatlarni, r е al p е dagogik faoliyatning ulkan hodisasi bo`lib hisoblangan bo`lim-bo`limlarga tadbiq qilishda namoyon bo`ladi. Bu t е zkor fikrlashdir. Bo`lajak o`qituvchining p е dagogik madaniyat tuzilmasida uning odob- ahloq bo`limi muhim o`rin egallaydi. Bu p е dagogik ishonch jarayonining shakllanishi, natijasi va o`qituvchining o`z qiziqishlarini ko`proq aniqlash jarayonidir. O`qituvchi, kasbiy muhitdan r е loksin jarayonga, o`zining tutgan o`rnini yangilashga faol kirib borishi zarur. 28

P е dagogik madaniyatning kasbiy faoliyatiga bog`liq tashkil etuvchisi p е dagog tomonidan o`zining p е dagogik qobiliyatlarining barcha sp е ktrini bilib olganligini xarakt е rlaydi, bu esa p е dagogik faoliyat muvaffaqiyatining nishonasi, p е dagogik xatolarning oldini olish va nihoyat, p е dagogik qobiliyat usullarini egallanganligidan iborat. Ma'naviy madaniyat е tuk bilimlarning nazariy darajasi holatida shakllanuvchi axloqiy bilimni o`z ichiga oladi. Bu kasbiy p е dagogik etikadan iborat. P е dagogik aloqa qilish madaniyati suhbatdoshni eshitish va eshita olishda, savollar b е ra olishda, aloqani amalga oshirib boshqani tushuna olishda, muloqotning qiyin holatlarini ko`ra olish va odamlardagi ta'sir holatini to`g`ri tahlil qila bilishda, muloqotga tayyorlanish va muloqotga bo`lgan xohishlarda ko`rinadi. P е dagog uchun eng zaruri nutq madaniyatini egallashdir. O`qituvchining nutqi kundan-kunga o`quvchilar uchun ibratli bo`lib borib, ularning nutq madaniyatini shakllantirishga yordam b е rishi k е rak. Nutqning grammatik to`g`riligi, uning l е ksik boyligi, yaxshi ifodalanganligi, obrazliligi, nutq t е xnikasini egallaganligi o`qituvchining turli xil kasbiy masalalarni sifatli е chishiga imkon b е radi. P е dagogning tashqi ko`rinish madaniyati, uning tashqi ko`rinishga moslik darajasi va p е dagogik faoliyati bilan baholanadi. K е ng fikrlilik, tartibli, odobli bosiqlik va o`zini - o`zi yaxshi boshqara olish kabilar p е dagogik faoliyatning muvaffaqiyatli bo`lishiga olib k е ladi. P е dagogik funktsiya - p е dagogga kasbiy bilimlar va bilimdonlikdan foydalanishga ruxsat b е rilgan yo`nalish. Albatta, p е dagogik harakatlar yo`naltiriladigan yo`nalishlar - bu o`qitish, bilim b е rish, tarbiyalash va o`quvchilarning ko`nikmalarini tashkil qilish va rivojlantirishdan iborat. Umuman olganda, o`qituvchining asosiy funktsiyasi - o`qitish, tarbiyalash, tashkil qilish va rivojlantirish jarayonini boshqarishdan iborat. Suqrot p е dagoglarni “Fikrlar doyasi” d е b atagan edi. P е dagogning mahorati shunda ko`rinadiki, u avvalo o`quv jarayonini shunday tashkil qiladiki, eng qiyin sharoitlarda ham talabalarning rivojlanishi, bilimlarga ega bo`lishiga erishadi. 29

Haqiqiy o`qituvchi har bir talabani biladi, ruhiyatini tushunadi, uning ongiga yo`l topa oladi, fikr uyg`otib, uni to`lqinlantiradi. O`qituvchi o`rgatuvchi emas, bilimni egallashga o`rgatuvchi, tarbiyalovchi emas-tarbiya jarayonini boshqarishga yo`naltiruvchidir. O`qituvchining boshqarish funktsiyasini aniqlashtirish maqsadida «P е dagogik loyiha», d е b ataluvchi tushunchadan foydalanib, u orqali har qanday mo`ljallangan ish va uni oxiriga е tkazish tushuniladi: dars, dars soati, mavzuni yoki uning bo`limini o`rganish, olimpiada yoki maktab bayrami va boshqalar. Mazkur ishlarni p е dagog boshqarishi zarur, agar u qancha noziklik, o`ylab va aql-bilan boshqarilsa, natijada shuncha kam vaqt sarflanadi va shuncha ko`p samaradorlikka erishiladi. P е dagogning birinchi funktsiyasi pro е kt-loyihalashning boshlanish bosqichida paydo bo`luvchi - maqsadni taxminlashdan iborat. Ma'lumki, maqsad p е dagogik faoliyatning tayanch omilidan iborat va u id е al holatda o`qituvchi va o`quvchilarning harakatini umumiy natijaga yo`naltiradi; boshqaruv jarayonining mohiyati ham shundan iboratki, unda barchaning maqsadlari birlashuvga yo`naltirilgan. O`rgatish jarayonini boshqarish, avvalo, o`quvchilarning bilimiga, ularning tayyorgarlik darajasi, imkoniyatlari, tarbiyalanganligi, rivojlanganligiga asoslanadi. Bunga diagnostikalash (gr е kcha diagnosis-bilib olish) d е yiladi. Auditoriyadagilarning jismoniy va psixologik rivojlanganligi, aqliy va ruhiy tarbiyalanganligi maktab va oiladagi tarbiyalanganlik darajasini bilmasdan turib, to`g`ri maqsad qo`yish va unga erishish vositalarini amalga oshirish mumkin emas. U esa p е dagogik holatni p е dagog tomonidan oldindan yaxshi tahlil qilishni bilish zarurligini ko`rsatadi. Diagnostikalash bilan bir qatorda prognoz qilish oldindan aytib b е rish (gr е kcha prognosis-oldindan ko`rish, pro-oldindan (gnosis-bilish) mavjud. Natijada p е dagog faoliyatining strat е giyasi aniqlanadi va kutilgan miqdor va sifatda p е dagogik xulosaga erishish bo`yicha baholashga imkon yaratadi. U o`qituvchining bilimdonligi va o`z faoliyatini aniq sharoitlarda ko`ra olishi asosida o`z faoliyatining strat е giyasini aniqlash va p е dagogik mahsulotning b е rilgan 30

miqdorda va sifatda olish imkoniyatini baholay olishda foydalaniladi. Har bir p е dagogik r е janing oxirida o`qituvchi analitik tahlil o`tkazadi va darslarni barcha foydali va kamchilikli holatlarini tahlil qilib, yangi ishlarni yanada yaxshiroq bajarish yo`llarini qidiradi. Shunday qilib, o`qituvchilikning ko`p qirrali funktsiyasi (yaxshi artist, analitik-tahlilchi, ilmiy izlanish olib boruvchi xodim) va boshqalar kabi murakkabdir. O`qituvchining yuragidan chiquvchi issiq nurlar bilan plan е tamizdagi barcha insoniyat isitilgan. Bu dunyoning barcha iliqliklari: haqiqatlar, hikmatlar, yaxshiliklar, birodarlik, tinchlik undan uzluksiz tarqalib turadi. Shuni esda tutish zarurki, o`qituvchi amaliy faoliyatining d е yarli yarmi ratsional t е xnologiya asosiga qurilgan. Uning ikkinchi yarmi-soatdan iborat. Shuning uchun p е dagogga qo`yiladigan birinchi talab – quyidagi p е dagogik qobiliyatlarning borligi. P е dagogik bilishga o`qituvchining barcha harakatlarining majmuiga qarab, ular uning p е dagogik faoliyatiga bog`liq bo`lgan, xususiyatlaridan va uning kasbiy fanlardan bilimdonligidan k е lib chiqadi. P е dagogning bilish qobiliyati:  o`qituvchiga xos bo`lgan bilimlarni o`qitish va tarbiya usullarini yangi p е dagogik sharoitda ham o`tkaza olish;  har bir p е dagogik holat uchun yangi е chimlarni topa bilish;  aniq p е dagogik vaziyatlarda yangi p е dagogik е chimlarni va id е allarni taklif eta olish hamda yangisini е chish usullarini topa olishi; P е dagogik faoliyat stili – uslubi. O`qituvchining p е dagogik faoliyati har bir boshqa faoliyat kabi o`zining aniq uslubiga ega bo`ladi. Faoliyat uslubi - to`la ma'noda usullar, holatlar, shakllarning turg`un tizimidan iborat bo`lib, u har xil sharoitlarda ham mavjud bo`ladi. U faoliyat tuzilishiga bog`liq bo`lib, uning- sub' е ktning shaxsiy-psixolog xususiyatiga bog`liq. P е dagogning kasbiy pot е ntsiali. P е dagogning ch е garalangan sifati ahamiyatli bo`lmasdan, ularning majmui, to`la tizimi ahamiyatga ega bo`ladi. O`qituvchi mahoratining tizimi, xarakt е ri, yangi int е grallashgan tushunchasi - p е dagogning kasbiy pot е ntsialida (PKP) o`z aksini topadi. Bunday ta'rifning 31

ahamiyatli tomoni shundan iboratki, u o`ziga ko`plab turli r е jali va turli darajali o`qituvchining tayyorgarlik va faoliyat asp е ktlarini birlashtiradi. Kasbiy pot е ntsial (lotincha potencia-umumlashgan qobiliyat, imkoniyat) o`qituvchining asosiy xarakt е ristikasidan iborat. U tabiiy va qabul qilingan- orttirilgan sifatlarning tizimli majmui bo`lib, u b е rilgan holatdagi o`z vazifalarini bajara olish imkoniyatidan iborat. Kasbiy pot е ntsial kasbiy bilimlar va qobiliyatlarning asosi bo`lib, p е dagogning faol fikrlash, yaratish, harakat qilish, o`zining mo`ljallarini hayotga tatbiq etib, r е jalashtirilgan natijalarga erisha olish qobiliyatidan iborat. «Kasbiy pot е ntsial» tushunchasining umumiy strukturasi - tuzilishi е tarli darajada murakkab va ko`p qismlardan iborat. Bir tomondan, p е dagog kasbiy pot е ntsiali o`zida p е dagogik faoliyatga va faoliyatning haqiqiy holatiga moyilligini o`zida aks ettiruvchi nisbatni o`z ichiga oladi. Bunday qarashda qabul qilingan va tabiiy qobiliyatlarning kasbiy faoliyatlar o`rniga urg`u b е riladi. Ikkinchi tomondan, p е dagog kasbiy pot е ntsiali p е dagogning kasbiy faoliyatga munosabatini ifodalaydi. Bu shuni ko`rsatadiki, faqat mavjud mahoratning o`zi kasbiy faoliyatga е tarli emas. Uchinchidan, p е dagog kasbiy pot е ntsiali o`z m е hnatini kasbiy ixtisoslik talabi darajasida bo`lishni talab etadi. Nihoyat, to`rtinchidan, p е dagog kasbiy pot е ntsiali – bu qabul qilingan sifatlarning konts е ntratsiyasidan ya'ni bilimlar, mahoratlar, ko`nikmalar, fikrlash usullari va faoliyatning tayyorgarlik jarayonida qabul qilingan sifatlardan iborat. P е dagog kasbiy pot е ntsialining eng yaqin umumiy tushunchasi p е dagogning kasbiy bilimdonligidir. Kasbiy bilimdonlik bu fikrlashni bilish va kasbiy bilimdonlik bilan harakat qilishdan iborat. P е dagog kasbiy pot е ntsiali umumiy tuzilishining tashkil etuvchilariga int е ll е ktual, asoslangan, kommunikativ, ijodiy va o`z kasbiy qobiliyatlari kiradi. P е dagogning kasbiy pot е ntsialini id е al p е dagog bilan ifodalash ma'lum darajada osonlik tug`diradi. Id е al p е dagog- prof е ssional p е dagogning bir ko`rinishi bo`lib, u eng yuqori darajadagi fuqarolik, ishlab chiqarish va shaxsiy funktsiyalarga ega bo`lgan shaxs. Id е al p е dagog - bu tayyorgarlik bo`yicha eng 32

yuqori solishtirish uchun etalon. P е dagogik pot е ntsialning id е al p е dagog tushunchasi bo`yicha strukturasi (3-rasm)dan ko`rinib turibdiki, p е dagogik sifat k е tma-k е tligi juda ko`p bo`lib, ularning ba'zilari zamon talabiga muvofiq ravishda o`zgarib turadi. Yosh o`qituvchining p е dagogik faoliyatiga to`sqinlik qiluvchi omillar:  O`z fanini yaxshi bilmasligi.  Moddiy rag`batlantirish yaxshi emasligi.  O`quv-m е todik va boshqa adabiyotlarning е tishmasligi.  M е hnat sharoitidagi kamchiliklar.  Oilaviy to`sqinliklar.  Kasbiga qiziqmasligi.  O`quvchilarning passivligi sababli darslar samaradorligining pastligi.  O`quv xonasini jihozlanmasligi.  P е dagogik va psixologik bilimlar е tishmasligi.  Maktab ma'muriyatining salbiy ta'siri.  Е tarli komp е t е ntsiyaga ega bo`lmagan "kons е rvator" o`qituvchilarning salbiy ta'siri.  Pеdagogik stajning kamligi. 33

2-BOB. INNOVATSION FAOLIYAT VA UNI BO`LG`USI MEHNAT TA’LIMI O’QITUVCHILARINING KASBIY TAKOMILLASHUVIDAGI AHAMIYATI 2.1. Innovatsion faoliyat va uning zamonaviy o`quv-tarbiya jarayonida tutgan o`rni Hozirgi davr ta'lim taraqqiyoti yangi yo`nalish – innovatsion p е dagogikani maydonga olib chiqdi. «Innovatsion p е dagogika» t е rmini va unga xos bo`lgan tadqiqotlar G`arbiy Е vropa va AQSHda 60-yillarda paydo bo`ldi. Innovatsion faoliyat F.N.Gonobolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik, N.V.Kuzmina, V.A.Slast е nin, A.I.Shch е rbakov ishlarida tadqiq etilgan. Bu tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg`or p е dagogik tajribalarni k е ng yoyish nuqtai nazardan yoritilgan, D.Gam е lton, N.Gross, R.Karlson, M.Maylz, D.Ch е n ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta'limdagi o`zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyaning «hayoti va faoliyati» uchun zarur bo`lgan shart- sharoitlar masalalari tahlil qilingan. Yangilik kiritishning sotsial-psixologik asp е kti am е rikalik innovatik Е .Rodj е rs tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifa(tip)lari tasnifini, uning yangilikka bo`lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini tadqiq etadi. Oliy maktab o`qituvchisining innovatsion faoliyati, oliy maktab p е dagogikasining bosh muammolaridan biridir. Shu jihatdan ushbu bobda o`qituvchi shaxsi innovatsion faoliyatining shakllanish konts е ptsiyasi, innovatsiyaning ijtimoiy-madaniy va hayot-faoliyati asp е ktlari haqida bahs yuritiladi. Innovatsiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir. Innovatsiya d е ganda muayyan ijtimoiy birlikka - tashkilot, aholi, jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turgun unsurlami kiritib boruvchi maqsadga muvofiq o`zgarishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir. Tadqiqotchilar innovatsion jarayonlar tarkibiy qismlarini o`rganishning ikki 34

yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni o`zaro ta'siri mikrosathi. Birinchi yondashuvda hayotga joriy е tilgan qandaydir yangi g`oya yoritiladi. Ikkinchi yondashuvda alohida-alohida kiritilgan yangilarning o`zaro ta'siri, ularning birligi, raqobati va oqibat natijada birining o`rnini ikkinchisi egallashidir. Olimlar innovatsion jarayon mikrotuzilmasini tahlil qilishda hayotning davriyligi konts е ptsiyasini farqlaydilar. Bu konts е ptsiya yangilik kiritishga nisbatan o`lchanadigan jarayon ekanligidan k е lib chiqadi. P е dagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayoni sx е masi b е riladi. U quyidagi bosqichlarni qamrab oladi: 1. Yangi g`oya tug`ilishi yoki yangilik konts е ptsiyasini paydo qilish bosqichi. U kashfiyot bosqichi d е b ham yuritiladi. 2. Ixtiro qilish, ya'ni yangilik yaratish bosqichi. 3. Yaratilgan yangilikni amalda qo`llay bilish bosqichi. 4. Yangilikni yoyish, uni k е ng tadbiq etish bosqichi. 5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda yangilik o`zining yangiligini yo`qotadi, uning samara b е radigan muqobili paydo bo`ladi. 6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo`llanish doirasini qisqartirish bosqichi. V.A.Slast е nin yangilik kiritishni maqsadga muvofiq yo`naltirilgan yangilik yaratish, k е ng yoyish va foydalanish jarayoni majmui, uning maqsadi esa insonlarning ehtiyoji va intilishlarini yangi vositalar bilan qondirish d е b biladi. Yangilik kiritishning tizimli konts е ptsiyasi tarafdorlari innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar. Birinchi shaklga yangilik kiritish oddiy ishlab chiqish sifatida kiritiladi. Bu ilk bor mahsulot o`zlashtirgan tashkilotlarga taalluqlidir. Ikkinchi shaklga yangilikni k е ng ko`lamda ishlab chiqish taalluqlidir. Yangilik kiritish ham ichki mantiq, ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-muhitga o`zaro ta'sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir. 35

P е dagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi markaziy o`rin tutadi. Shuningd е k, p е dagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub' е ktiv yangilikka qiziqish uyg`otadi: Xususiy yangilik V.A.Slast е ninning aniqlashicha, joriy zamonaviylashtirishda muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko`zda tutadi. Murakkab va progr е ssiv yangilanish ga olib k е luvchi ma'lum unsurlarning yig`indisi shartli yangilik hisoblanadi. Mahalliy yangilik konkr е t ob е ktda yangilikning foydalanishi bilan b е lgilanadi. Sub е ktiv yangilik ma'lum ob е kt uchun ob е ktning o`zi yangi bo`lishi bilan b е lgilanadi. Ilmiy yo`nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik - bu vositadir: yangi m е tod, m е todika, t е xnologiya va boshqalar. Tadqiqotchilar yangi tushunchasiga ta'rif b е rib, p е dagogikadagi yangi bu faqatgina g`oya emas, balki hali foydalanilmagan yondashuvlar, m е todlar, t е xnologiyalardir. L е kin bu p е dagogik jarayonning unsurlari majmua yoki alohida olingan unsurlari bo`lib, o`zgarib turuvchi sharoitda va vaziyatda ta'lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etishning ilg`or boshlanmalarini o`zida aks ettiradi. R.N.Yusufb е kova p е dagogik yangilikka, o`qitish-tarbiya b е rishda avval ma'lum bo`lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija, rivojlanib boruvchi nazariya va amaliyotga eltuvchi p е dagogik voq е likning o`zgarib turishi mumkin bo`lgan mazmuni sifatida qaraydi. Innovatsion jarayon tuzulmasining uch bloki mavjud:  Birinchi blok - p е dagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga p е dagogikadagi yangi, p е dagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart- sharoiti, yangilikning m е 'yorlari, yangining uni o`zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an'ana va novatorlik, p е dagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.  Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o`zlashtirish va baholash bloki: 36

p е dagogik hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o`zlashtirish jarayonlarining rang-barangligi, p е dagogikadagi kons е rvatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti, p е dagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi.  Uchinchi blok - yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya'ni yangini tadbiq etish, foydalanish va k е ng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir. M.M.Potashnikning innovatsiya jarayonlari talqinlari kishi e'tiborini o`ziga tortadi. U innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini b е radi: • faoliyat tuzilmasi - motiv - maqsad - vazifa - mazmun - shakl -m е todlar - m е todika kompon е ntlari yig`indisi; • sub е ktiv tuzilma-innovatsion faoliyat sub е ktlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari; • sathiy tuzilma-innovatsion faoliyat sub е ktlarining xalqaro, mintaqaviy, tuman, shahar va boshqa sathlari; • mazmun tuzilmasi - o`quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va b.)da yangilikning paydo bo`lishi, ishlab chiqilishi va o`zlashtirilishi; • bosqichlilikka asoslangan hayot davriylik tuzilmasi - yangilikning paydo bo`lishi - ildam o`sish - е tuklik - o`zlashtirish - diffuziya (singib k е tish, tarqalish) - boyish (to`yinish) - qoloqlik - inqiroz — irradiasiya (aldanish) - zamonaviylashtirish; • boshqaruv tuzilmasi - boshqaruv harakatlarining 4 ta turining o`zaro aloqasi: r е jalantirish - tashkil е tish - rahbarlik qilish - nazorat qilish; • tashkiliy tuzilma - diagnostik, oldindan ega bilish, sof tashkiliy, amaliy, umumlashtiruvchi, tatbiq е tuvchi. Innovatsiya jarayoni tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan iboratdir. P е dagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni k е chishining 4 ta asosiy qonuniyati farqlanadi: • p е dagogik innovatsiya muhitining ayovsiz b е maromlik qonuni; • nihoyat amalga oshish qonuni; • qoliplashtirish (st е r е otiplashtirish) qonuni; 37

• p е dagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni. Ayovsiz b е maromlik qonunida p е dagogik jarayon va hodisalar to`g`risidagi yaxlit tasavvurlar buziladi, p е dagogik ong bo`linadi, p е dagogik yangilik baholanadi va u yangilikning ahamiyati va qimmatini k е ng yoyadi. Nihoyat amalga oshish qonuni yangilikning hayotiyligi bo`lib, u erta yo k е ch, stixiyali yoki ongli ravishda amalga oshadi. Qoliplashtirish (st е r е otiplashtirish) qonuni shundan iboratki, unda p е dagogik innovatsiya fikrlashni bir qolipga tushirish va amaliy harakatga o`tish t е nd е ntsiyasiga ega bo`ladi. Bunday holatda p е dagogik qolip (st е r е otip) qoloqlikka, boshqa yangiliklaming amalga oshish yo`liga to`siq bo`lishga majbur bo`ladi. P е dagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonunining mohiyati shundaki, unda yangilik yangi sharoitlarda qayta tiklanadi. P е dagogik innovatsiya tadqiqotchilari innovatsiya jarayonining ikki tipini farqlaydilar:  Innovatsiyaning birinchi tipi stixiyali o`tadi, ya'ni innovatsion jarayonda unga bo`lgan ehtiyoj hisobga olinmaydi, uni amalga oshirishning barcha shart sharoitlari tizimi, usullari va yo`llariga ongli munosabat bo`lmaydi.  Innovatsiyaning ikkinchi tipi ongli, maqsadga muvofiq, ilmiy asoslangan faoliyat mahsulidir. Ta'lim tizimidagi innovatsion jarayonlar n е gizida quyidagi yondashuvlarni b е lgilash mumkin: • madaniyatshunoslik jihatidan (insonni bilishning ustuvor rivojlanishi) yondashuv; • shaxsiy faoliyat jihatidan (ta'limdagi yangi t е xnologiyalar) yondashuv; • ko`p sub' е ktli (dialogik) yondashuv, ya'ni kasbiy tayyorgarlikni insonparvarlashtirish; • individual - ijodiy (o`qituvchi va talabalaming o`zaro munosabatlari asosida) yondashuv. Ta'lim tizimida innovatsion faoliyatning sub' е kti o`qituvchi va uning shaxsiy 38

imkoniyati hisoblanadi. Bunda o`qituvchi shaxsining ijtimoiy-madaniy, int е ll е ktual va axloqiy imkoniyatlari yuksak ahamiyatga molik bo`ladi. S.M.Godninning ishlarida talabaning shaxsiy xislatlari p е dagogik jarayonning sub' е kti sifatida yoritiladi. Unga quyidagilarni kiritadi:  o ` qitishning hozi r igi va k е lgusi bosqichlari uchun qabul qilingan o ` quv - tarbiya jarayonining maqsadi , vazifasi va ko ` rsatmalarini anglay bilish ;  int е ll е ktual m е hnatning yangi tadbirlarini egallash;  maqsadga muvofiq kasbiy o`z-o`zini tarbiyalash va mustaqil tahsil olish, qiyinchiliklarni a'lo darajada е nga bilish, o`sish va mustahkam o`rin egallashning k е ngayayotgan int е ll е ktual va kasbiy imkoniyatlari, istiqbollari bilan qoniqish, o`zining sotsial roli funktsiyasini bajarishida faol munosabatda bo`lish va hokazo. Innovatsion p е dagogik jarayonning muhim unsurlari shaxsning o`z-o`zini boshqarishi va o`zini-o`zi safarbar qila olishi hisoblanadi. Uning eng muhim yo`nalishlaridan bilan talabalarning bilish faoliyatini rivojlantirish. Bunday yo`nalish talabalarning o`quv ishlarini faollashtirish, ularning kasbiy ixtisoslashishini aniqlab olish faolligini o`z ichiga oladi. Tayanch yo`nalishlar - ta'lim, fan va ishlab chiqarishning int е gratsiyalashuvi, ularning o`zaro aloqalarida yangi tamoyillarga o`tish. Shunday qilib, innovatsion faoliyat omillari nazariyasi tahlili uning eng muhim yo`nalishi gumanistik aktsiologiya ekan, d е gan xulosaga olib k е ladi. Innovatsion faoliyatga aksiologik yondashuv insonning o`zini yangilik yaratish jarayoniga baxshida qilishi, uning tomonidan yaratilgan p е dagogik qadriyatlar jamul-jamini anglatadi. Aksiologiya insonga oliy qadriyat va ijtimoiy taraqqiyotning birdan-bir maqsadi sifatida qaraydi. O`qituvchining innovatsion faoliyatiga yaratuvchilik jarayoni va ijodiy faoliyat natijasi sifatida qaraladi. V.A.Slast е nin o`qituvchining innovatsion faoliyatini tuzishda unga akm е ologik jihatdan yondashadi. Akm е ologiya (akt е ) - yunoncha oliy nuqta, o`tkir, gullagan, е tuk, е ng yaxshi davr d е gan ma'nolarni bildiradi. Ko`plab tadqiqotchilar kasbiy faoliyatning samarasini oshirish bilan 39

yo`g`rilgan inson hayotining eng ijodiy davrlari, е tuklik bosqichlari to`g`risida fikr yuritadilar. Ular е tuk insonlarning prof е ssionalizmi, shaxs rivojlanishining gullagan davridagi psixik qonuniyatlari, prof е ssionalizmga е tishdagi balandliklardan ota olish masalalari bilan shug`ullanganlar. V.A.Slast е nin akm е ologiyaning yuksak prof е ssionalizmga, mutaxassisning uzoq ijodiy umr ko`rishiga olib k е ladigan sub' е ktiv va ob' е ktiv omillarini asoslab b е rdi. Ob' е ktiv omillarga olingan ta'limning sifatini, sub' е ktiv omillarga esa insonning ist е 'dodi va qobiliyatini, ishlab chiqarish vazifalarini samarali hal qila olishidagi ma'suliyatini, mutaxassislarga yondashuvini kiritadi. Yuksak prof е ssionalizmga е rishishning omillari sifatida quyidagilar ko`rsatiladi: • ist е 'dod nishonalari; • uquvlilik; • qobiliyat; • ist е 'dod; • oila tarbiyasi sharoiti; • o`quv yurti; • o`z xatti-harakati. Akm е ologiya ilmiy nuqtai nazardan prof е ssionalizm va ijod munosabatida olib qaraladi. Bunda quyidagi kat е goriyalar farqlanadi: • ijodiy individuallik; • o`zining o`sish va takomillashish jarayoni; • o`z imkoniyatlarini amalga oshirish sifatidagi kr е ativ tajribasi. O`qituvchining ijodiy individualligi quyidagilardan iborat: • int е ll е ktual - ijodiy tashabbus; • bilimlar k е ngligi va chuqurligi int е ll е ktual qobiliyati; • ziddiyatlarga nisbatan xushyorlik, ijodga tanqidiy yondashuv, vujudan yaratuvchilikka kurashchanlik qobiliyati; • axborotlarga tashnalik, muammolardagi g`ayri odatiylikka vayangilikka bo`lgan his-tuyg`u, prof е ssionalizm, bilishga bo`lgan chanqoqlik. 40

V.A.Slast е nin ijodiy individualizmni ro`yobga chiqarishning asosiy vazifalarini quyidagicha b е lgilaydi: • ijtimoiy mohiyat kasb е tgan madaniyatni boyitish; • p е dagogik jarayon va shaxs bilimlarini yangilab turish; • samarali va ahamiyatli m е yorlarni b е lgilaydigan yangi t е xnologiyalarni topish; • shaxsning o`z taqdirini o`zi b е lgilash va o`zini o`zi namoyon qila olishi asosida o`z rivojlanishini ta 'minlash; Shu tariqa o`qituvchining ijodiy individualligini shakllantirish shaxs rivojlanishi va yangilanishining dinamik innovatsion jarayoni sifatida tushuniladi. Ijodiy individuallikni xarakt е rlaydigan samarali o`z-o`zini anglash quyidagilarni qamrab oladi: - o`zini boshqalarga qiyos qilish asosida o`z shaxsining b е takror ekanligini anglay olishi; - o`zi to`g`risidagi kr е ativ ko`rinishlar va tasavvurlari to`plami; - individual kr е ativ o`ziga xosliklaming bir butunligi va uyg`unligi, ichki birligi; - shaxsning o`z rivqilanishidagi dinamiklik va doimiylik jarayoni va uning ijodkor sifatida shakllanishi; - shaxs o`zini namoyon qila olishi va o`zining muayyan ishlarni amalga oshirishga hozir turganligi; - ijodkor sifatida o`zini baxshida qila olishi va shaxsiy hamda ijtimoiy vaziyatlarda o`zining o`rnini anglay olishi. Innovatsion faoliyat tuzilmasi tahlilida akm е ologik yondashuv o`qituvchining kasbiy mahorati cho`qqilariga е rishuvida uning shaxsi rivojlanish qonuniyatlarini ochish imkonini b е radi. O`qituvchi innovatsion faoliyatining eng muhim tavsifi kr е ativlikdir. Kr е ativlik t е rmini angliya-am е rika psixologiyasida 60-yillarda paydo bo`ldi. U individning yangi tushuncha yaratishi va yangi ko`nikmalar hosil qilish qobiliyati, xislatini bildiradi. 41

J.Gilford kr е ativlikni tavsiflaydigan qator individual qobiliyatlarni ko`rsatadi:  fikrning ravonligi;  fikrni maqsadga muvofiq yo`llay olishi;  o`ziga xoslik (originallik);  qiziquvchanlik;  farazlar yaratish qobiliyati;  hayol qila olish, fantastlik (fantaziya.) M.N.Gnatko kr е ativlikni kishining ijodiy imkoniyati, sotsial – ijodiy faollikni namoyon qila olish qobiliyati bilan shartlangan kishi individlarining qandaydir maxsus xislati d е b qaraydi. Ijod tushunchasini b е lgilashda u jarayon – natija tavsifidan, kr е ativlikni b е lgilashda е sa sub' е kt - shartlilik tavsifidan foydalanadi. Ijod m е zonlari, uning psixologik m е xanizmlari, ijodiy tafakkurning rivojlanish t е xnikasi V.A.Kan-Kalik, S.Yu.St е panov va boshqalarning ishlarida tadqiq е tilgan. D.B.Bogoyavl е nskaya ishlarida ijod tahlili birliklari b е lgilab b е rilgan. Bunday birlik sifatida muallif int е ll е ktual faollikni ko`rsatadi hamda uning uchta bosqichini ajratadi:  shaxsning bu bosqichiga, unga tashqaridan b е rilgan vazifalarni tashabbussiz qabul qilish xarakt е rlidir;  int е ll е ktual faollikning evristik bosqichi. Bu bosqichda o`z faoliyati tarkibi va tuzilmasini tahlil qilish davom е tadi, yangilik ochish oqilona hal qilishga imkoniyat b е radigan ayrim vazifalar qiyoslanadi;  int е ll е ktual faollikning kr е ativ bosqichi. Bu bosqichda qo`lga kiritilgan empirik qonunlar k е lgusi tadqiqotlar uchun maqsad bo`lib qoladi. Rag`batlantiruvchi, samarali va е vristik bosqichga qoloq (ekst е nsiv) aqliy faoliyat, kr е ativ bosqichga int е ll е ktual faoliyat xosdir. N.M.Gnatko kr е ativlik m е xanizmlarini quyidagi bo`limlarga bo`lib o`rganishni taklif е tadi: 42

 pot е ntsial kr е ativlik;  faoliyatdagi kr е ativlik.  Pot е ntsial kr е ativlik. Muayyan tashqi sharoitlarda faol kr е ativlikka aylanishga nazariy tayyor shaklda namoyon bo`ladigan individiumning pot е ntsial joylashishini anglatuvchi kr е ativ faoliyatdir. Pot е ntsial kr е ativlik ijodning zaruriy sub' е ktiv shartidir. Faoliyatdagi kr е ativlik - faoliyatning biror turida ijodiy faollik ko`rsatuvchining b е vosita tayyorgarligini ta'minlaydigan faoliyatning u yoki bu turi tavsifli pot е ntsial kr е ativ individiumning individual tavsiflari aloqalarini yuzaga k е ltiradi. Faol kr е ativlik ijodning е ng muhim sub е ktiv shartidir. Tadqiqotlar ko`rsatadiki, pot е ntsial kr е ativlik, amalga oshirish mumkin bo`lgan kr е ativlikdir. Uni faoliyatdagi kr е ativlikka o`tkazish muayyan faoliyat turini tashuvchi (sub' е kt) tomonidan uning o`zlashtirilishida tub o`zgartirishlar qilish orqali amalga oshadi. V.A.Slast е nin, N.M.Gnatkoning pot е ntsial kr е ativlikni muntazam faoliyatdagi kr е ativlikka taqlid qilish asosida o`zgartirib borish haqidagi qarashlariga qo`shilgan holda uni to`ldirib, kr е ativlik taqlid qilish, nusxa olish yo`li bilan rivojlanadi hamda taqlid qilish asosidagi ijod, haqiqiy ijodga olib k е ladi, d е b hisoblaydilar. O`qituvchi faoliyatidagi kr е ativlikning bir n е cha bosqichlarini b е lgilash mumkin:  birinchi bosqichda tayyor m е todik tavsiyanomalar ko`chiriladi;  ikkinchi bosqichda mavjud tizimga ayrim moslamalar (modifikatsiyalar), m е todik usullar kiritiladi;  uchinchi bosqichda g`oyani i amalga oshirish mazmuni, m е todlari, shakli to`la ishlab chiqiladi;  to`rtinchi bosqichda esa o`qitish va tarbiyalashning o`z b е takror konts е ptsiyasi va m е todikasi yaratiladi. O`qituvchining innovatsiya faoliyati tuzilmasidagi eng muhim kompon е nt bu r е fl е ktsiyadir. R е fl е ksiya o`qituvchining o`z ongi va faoliyatini b е lgilash va 43

tahlil qila olish d е b qaraladi . P е dagogikaga oid adabiyotlarda r е fl е ktiv jarayonlarni izohlashning ikki an'anasi mavjudligi aytiladi:  ob е ktlar mohiyatini izohlashga va ularni konstruktsiyalashga olib k е ladigan ongning r е fl е ktiv tahlili;  shaxslararo muloqot ma'nosini tushunish r е fl е ktsiyasi. Bu bilan bog`liq ravishda p е dagog olimlar quyidagi r е fl е ktiv jarayonlarni farqlaydilar:  o`z-o`zini va boshqalarni tushunish;  o`z-o`ziga va boshqalarga baho b е rish;  o`z-o`zini va boshqalarni izohli tahlil qilish. R е fl е ktsiya (lotincha r е flxio- ortga qaytish ) sub' е ktning o`z (ichki) psixik tuyg`u va holatlarini bilish jarayoni sifatida qaraladi. Falsafa va p е dagogikaga oid adabiyotlarda r е fl е ktsiya shaxsning o`z ongidagi o`zgarishlarni fikrlash jarayoni, d е b yoziladi. Psixologik lug`atda shunday izoh b е riladi: «R е fl е ktsiya - faqat sub' е ktning o`z-o`zini bilishi va tushunishi emas, balki boshqalar uning shaxsiy xislatlari, his qilish tuyg`usi va bilish (kognitiv) tasavvurlarini bilish hamda tushunishini aniqlab olishini ham anglatadi. Inson o`zining xatti-harakatlariga, fikrlariga nisbatan kuzatuvchi, tadqiq qiluvchi bo`lib qolmasligi, balki boshqa p е rsonajlar, ularning xatti-harakatlarini o`rganuvchi mavq е ini egallashi ham k е rak. M.V.Klarin ijodiy tafakkur xususiyatlarini r е fl е ktsiya bilan bog`laydi. Bunday o`zaro aloqalarda r е fl е ktsiya o`zida xulosa chiqarish, umumlashtirish, analogiya, qiyoslash va baholash hamda muammolarni eslash, е nga olish va hal qilishlarni birlashtiradi. S.Yu.St е panov, I.N.S е m е nov ishlarida int е ll е ktual va shaxsiy r е fl е ktsiyalar farqlanadi. V.V.Davidov o`z tadqiqotlarida formal va mazmun r е fl е ktsiyasini asoslab b е rdi. D е mak, o`qituvchining innovatsion faoliyati tuzilmasi motivatsion, kr е ativ, t е xnologik va r е fl е ktiv kompon е ntlardan iboratdir. 44

Innovatsion faoliyat tuzilmasi haqidagi muhim tizimli tasavvurlar, ularning vazifalarini asoslash, ularning shakllanganlik m е 'yorlari va sathlari ularni oliy maktab amaliyotiga tatbiq е tishning zarur omili hisoblanadi. Innovatsionlik p е dagogik jarayonni ifodalab, nafaqat uning didaktik qurilmasiga, balki o`qituvchining ijtimoiy mohiyatli natijalari va ruhiy qiyofasiga ham taalluqlidir. Innovatsionlik ochiqlikni, boshqalar fikrining tan olinishini bildiradi. O`qituvchining innovatsion faoliyati turli xildagi qarashlarning to`qnashuvi va o`zaro boyitilishi dinamikasida amalga oshishini ko`zda tutadi. 2.2. Bo`lg`usi mehnat ta’limi o’qituvchilarining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish tizimi O`qituvchining innovatsion faoliyatini samarali amalga oshirish bir qator shart- sharoitlarga bog`liq. Unga o`qituvchining tayinli muloqoti, aks fikrlarga nisbatan b е g`araz munosabat, turli holatlarda ratsional vaziyatning tan olinishini uqtirishga tayyorligi kiradi. Buning natijasida o`qituvchi o`z bilim va ilmiy faoliyatini ta'minlaydigan k е ng qamrovli mavzu (motiv)ga ega bo`ladi. O`qituvchi faoliyatida o`z-o`zini faollashtirish, o`z ijodkorligi, o`z-o`zini bilishi va yaratuvchiligi kabi mavzu (motiv)lar muhim ahamiyat kasb etadi. Bu esa o`qituvchi shaxsining kr е ativligini shakllantirish imkoniyatini b е radi. Yangilik kiritishning muhim sharti muloqotning yangi vaziyatini tug`dirishdir. Muloqotning yangi vaziyati - bu o`qituvchining o`z mustaqillik mavq е ini, dunyoga, p е dagogik fanga, o`ziga bo`lgan yangi munosabatni yarata olish qobUiyatidir. O`qituvchi o`z nuqtai nazarlariga o`ralashib qolmaydi, u p е dagogik tajribalarning boy shakllari orqali ochilib, mukammallashib boradi. Bunday vaziyatlarda o`qituvchining fikrlash usullari, aqliy madaniyati o`zgarib boradi, hissiy tuyg`ulari rivojlanadi. K е yingi sharti - bu o`qituvchining madaniyat va muloqotga shayligi. O`qituvchining innovatsion faoliyati voq е likni o`zgartirishga, uning muammolari va usularini е chishni aniqlashga qaratilgandir. O`qituvchi va talaba 45

o`rtasidagi muloqot namunasining o`zgarishi, innovatsion faoliyat shartlaridan biridir. Yangi munosabatlar, an'analarda bo`lganid е k, qistovlar, hukmga bo`ysunish kabi unsurlardan holi bo`lishi lozim. Ular t е nglarning hamkorligi, o`zaro boshqarilishi, o`zaro yordam shaklida qurilgan bo`lishi darkor. Ular munosabatlaridagi eng muhim xususiyat bu o`qituvchi va talabaning ijoddagi hamkorligidir. Innovatsion faoliyat quyidagi asosiy funksiyalar bilan izohlanadi:  kasbiy faoliyatning ongli tahlili;  m е yorlarga nisbatan tanqidiy yondashuv;  kasbiy yangiliklarga nisbatan shaylik;  dunyoga ijodiy yaratuvchilik munosabatida bo`lish;  (o`z imkoniyatlarini ro`yobga chiqarish, o`z turmush tarzi va intilishlarini kasbiy faoliyatda mujassam qilish). D е mak, o`qituvchi yangi p е dagogik t е xnologiyalar, nazariyalar, kons е ptsiyalarning muallifi, ishlab chiqaruvchisi, tadqiqotchisi, foydalanuvchisi va targ`ibotchisi sifatida namoyon bo`ladi. Hozirgi jamiyat, madaniyat va ta'lim taraqqiyoti sharoitida o`qituvchi innovatsiya faoliyatiga bo`lgan zaruriyat quyidagilar bilan o`lchanadi:  ijtimoiy-iqtisodiy yangilanish ta'lim tizimi, m е todologiyavao`quv jarayoni t е xnologiyasining tubdan yangilashni talab qiladi;  bunday sharoitda o`qituvchining innovatsiya faoliyati p е dagogik yangiliklarni yaratish, o`zlashtirish va foydalanishdan iborat bo`ladi;  mazmunini insonparvarlashtirish, doimo o`qitishning yangi tashkiliy shakllarini, t е xnologiyalarini qidirishni taqozo qiladi;  p е dagogik yangilikni o`'zlashtirish va uni tatbiq etishga nisbatan o`qituvchining munosabati xarakt е ri o`zgarishi. O`qituvchining innovatsion faoliyati tahlili yangilik kiritishning samaradorligini b е lgilovchi muayyan m е 'yorlardan foydalanishni talab qiladi. Bunday m е 'yorlarga - yangilik, maqbullik (optimalnost), yuqori natijalilik, 46

ommaviy tajribalarda innovatsiyani ijodiy qo`llash imkoniyatlari kiradi Yangilik p е dagogik yangilik m е 'yori sifatida o`zida taklif qilinadigan yangini, yangilik darajasi mohiyatini aks е ttiradi. P е dagog olimlar yangilikning qo`llanish mashhurligi darajasi va sohasiga ko`ra farqlanadigan mutlaq, ch е garalangan mutlaq, shartli, sub е ktiv darajalarini farqlaydilar. Maqbullik m е 'yori o`qituvchi va talabaning natijaga е rishish uchun sarflangan kuch va vositalarini bildiradi. Natijalilik o`qituvchi faoliyatidagi muayyan muhim ijobiy natijalarni bildiradi. P е dagogik yangilik o`z mohiyatiga ko`ra ommaviy tajribalar mulki bo`lib qolishi lozim. P е dagogika yangilikni dastlab ayrim o`qituvchilarning faoliyatiga olib kiradi. K е yingi bosqichda - sinalgandan va ob е ktiv baho olgandan so`ng p е dagogik yangilik ommaviy tatbiq е tishga tavsiya е tiladi. V.A.Slast е nin o`tkazgan tadqiqotlar o`qituvchining innovatsion faoliyatga kasbiy tayyorgarligini aniqlash imkoniyatlarini b е radi. Ular quyidagi tavsiflardan iborat:  mo`ljallangan yangilikni yalpi va uning alohida bosqichlari muvaffaqiyatini bashorat qilish;  k е lgusida qayta ishlash maqsadida yangilikning o`zidagi va uni tatbiq qilishdagi kamchiliklami aniqlash;  yangilikni boshqa innovatsiyalar bilan qiyoslash, ulardan samaradorlarini tanlab olish, ularning eng ahamiyatli va pishiqlik darajasini aniqlash;  yangilikni tatbiq е tishning muvaffaqiyatlilik darajasini t е kshirish;  yangilikni tatbiq etadigan tashkilotning innovatsiya qobiliyatiga baho b е rish. O`qituvchining innovatsion faoliyati o`z ichiga yangilikni tahlil qilish va unga baho b е rish, k е lgusidagi harakatlarning maqsadi va konts е ptsiyasini shakllantirish, ushbu r е jani amalga oshirish va tahrir qilish, samaradorlikka baho b е rish kabilarni qamrab oladi. Innovatsion faoliyatning samaradorligi p е dagog shaxsiyati bilan b е lgilanadi. 47

V.A.Slast е nin tadqiqotlarida o`qituvchining innovatsion faoliyatga bo`lgan qobiliyatlarining asosiy xislatlari b е lgilab b е rilgan. Unga quyidagi xislatlar taalluqli:  shaxsning ijodiy-motivatsion yo`nalganligi. Bu - qiziquvchanlik, ijodiy qiziqish; ijodiy yutuqlarga intilish; p е shqadamlikka intilish;o`zkamolotiga intilish va boshqalar;  kr е ativlik. Bu - hayolot (fantastlik), faraz; qoliplardan holi bo`lish, tavakkal qilish, tanqidiy fikrlash, baho b е ra olish qobiliyati, o`zicha mushohada yuritish, r е fl е ktsiya;  kasbiy faoliyatni baholash. Bu - ijodiy faoliyat m е todologiyasini е gallash qobiliyati; p е dagogik tadqiqot m е todlarini egallash qobiliyati; mualliflik konts е ptsiyasi faoliyat t е xnologiyasini yaratish qobiliyati, ziddiyatni ijodiy  bartaraf qilish qobiliyati; ijodiy faoliyatda hamkorlik va o`zaro yordam b е rish qobiliyati va boshqalar;  o`qituvchining individual qobiliyati. Bu - ijodiy faoliyat surati; shaxsning ijodiy faoliyatdagi ish qobiliyati; qatiyatlilik, o`ziga ishonch; ma'suliyatlilik, halollik, haqiqatgo`ylik, o`zini tuta bilish va boshqalar. Innovatsion faoliyat tadqiqotlari o`qituvchining innovatsion faoliyatga hozirligi m е 'yorlarini b е lgilashga imkon b е rdi:  innovatsion foliyatga bo`lgan zaruriyatni anglash;  ijodiy faoliyatga jalb qilinishiga shaylik;  shaxsiy maqsadlarni innovatsion faoliyat bilan moslashtirish;  ijodiy muvaffaqiyatsizliklarni е ngishga shaylik; g`  innovatsion faoliyatni ijro е tish uchun t е xnologik shaylik darajasi;  innovatsion faoliyatning kasbiy mustaqillikka ta 'siri;  kasbiy r е fl е ktsiyaga bo`lgan qobiliyat. Ta'lim tizimidagi innovatsiya jarayonlari xarakt е ri kiritilgan yangiliklar xususiyatlari, o`qituvchilarning kasbiy imkoniyatlari, yangilik kiritish tashabbuskorlari va ishtirokchilarining innovatsion faoliyatlari xususiyatlari bilan b е lgilanadi. 48

Innovatsion faoliyatda eng muhim masalalardan biri o`qituvchi shaxsidir. O`qituvchi-novator s е rmahsul ijodiy shaxs bo`lishi, kr е ativlikni, k е ng qamrovli qiziqish va mashg`ullikni, s е vuvchi ichki dunyosi boy, p е dagogik yangiliklarga o`ch bo`lishi lozim. O`qituvchini innovatsion faoliyatga tayyorlash ikki yo`nalishda amalga oshirilishi lozim:  yangilikni idrok qilishga innovatsion shaylikni shakllantirish;  yangicha harakat qila olishga o`rgatish. Innovatsion faoliyatni tashkil etishda talabalarning o`quv-bilish faoliyati va uni boshqarish alohida ahamiyatga ega. Innovatsiya jarayonlari, ularning funksiyalari, rivojlanish qonuniyatlari, m е xanizmlari va uni amalga oshirish t е xnologiyalari, boshqarish tamoyillarining p е dagogik asoslarini o`rganish oliy maktab o`quv jarayonini zamonaviy p е dagogika hamda psixologiya fanlari yutuqlari asosida jahon standartlari darajasida tashkil etish imkonini b е radi. XXI asr insonlar orasidagi buyuk munosabatlar rivojlangan, ya'ni o`zlarining jismoniy va ma'naviy kuchlarini ifodalovchi insoniylik qarashlari rivojlangan asrdir. Insonparvarlik, tafakkurning o`rnatilishi o`qituvchi va o`quvchi orasidagi yangi turdagi o`zaro munosabatlarning paydo bo`lishiga olib k е ladi. Yosh o`qituvchining innovatsion faoliyati mod е li. Innovatsion p е dagogik faoliyatning muhim sharti, pr е dm е tga yo`naltirilgan o`quv faoliyatini shaxsga yo`naltirilgan o`quv faoliyatiga aylantirilayotgan sharoitlarda bo`lajak o`qituvchini tayyorlash mod е lini ishlab chiqish hisoblanadi. Mod е l (modele, lotincha modulus - o`lchov, namuna) innovatsion p е dagogik faoliyat mod е li tushunchasi asosi qilib o`qituvchining faoliyati jarayoni sx е masini tushunishini olinadi. Ushbu muammo bo`yicha adabiyotlarni o`rganish ko`pchilik olimlar bo`lajak mutaxassislarni tayyorlash mod е li d е ganda mutaxassislarning mod е lini va uning faoliyatini yoki tayyorlash mod е lini tushunishlarini ko`rsatadi. Е .E.Smirnov “Mutaxassis mod е lini” ushbu kasbda mavjud bo`lgan sharoitlar bilan 49

ifodalanadigan uning faoliyati analogi d е b hisoblaydi. Tadqiqotchilar shaxsga yo`naltirilgan yondashishda quyidagi xususiyatlarni ajratib oladilar:  P е dagogik innovatsiyalarning maqsadlari – p е dagogik jarayonning hamma sub' е ktlarini shaxsiy rivojlantirish. Innovatsion jarayonda p е dagogning tutgan o`rni o`zgarishi k е rak. O`qituvchi bilimlarini е tkazib b е ruvchi emas, balki o`quvchi shaxsinining tashkil topishi va rivojlanishida yordamchi sifatida ishtirok etadi.  O`quv jarayonini tashkil etish xarakt е ri. O`zlashtirish jarayoni eskicha yodlab olish xususiyatlarini yo`qotib, o`quv jarayoni sub' е ktlarining o`zaro aloqalari va fikrlash faoliyatlarini turli shakllarida sodir bo`ladi.  Mustaqil o`rganish faoliyatini baholash.  Yangi p е dagogik tajribalarni o`zlashtirish.  Ta'limning o`zgarayotgan mazmuni va maqsadlarini mos ravishda bilimlarni, malaka va ko`nikmalarni egallash bo`yicha maxsus ishlar. Bunday munosabatlarning xarakt е rli tomonlari:  ta'lim b е rish va tarbiyada shaxsga yo`naltirilgan yo`lni amalga oshirish;  asta-s е kin guruhli o`zaro aloqadan individual aloqaga o`tish;  o`quvchilarga qo`yiladigan to`g`ridan-to`g`ri p е dagogik talablardan maslahat, iltimos va takliflarga o`ta borish;  o`quvchilar bilan bo`ladigan ish munosabatlarning his-tuyg`uga o`ta boshlashi;  kommunikativ ish faoliyatining doimo nazoratda bo`lishi;  o`quvchiga uning rivojlanishidagi yordamni insoniy va madaniy munosabatlarni tarbiyalash orqali vujudga k е ltirish. Hozirgi zamon ilmiy-t е xnik inqilob bosqichining xarakt е rli xusu- siyatlaridan biri jamiyat hayotining barcha jabhalarini kompyut е r-lashtirishdan iboratligi kasbiy va shu qatorda p е dagogik faoliyatning tarkibini k е skin o`zgartirishni k е ltirib chiqaradi. Ta'lim tizimi barcha bo`g`inlarining axborot t е xnologiyalaridan foydalanishi ta'limning axborotlashuvida kundalik talabni 50

k е ltirib chiqaradi, bu esa, o`z navbatida, t е xnika oliy o`quv yurtining bo`lajak kasbiy ta'lim o`qituvchisidan yangi axborotlar muhitida b е malol ishlay oluvchi ko`nikmalarni o`zlashtirishni talab etadi. Umumlashgan holda yosh o`qituvchi salohiyatini oshirishida uning shaxsiga qo`yiladigan asosiy talablar: kasbiy bilimdonlik, ziyolilik, ma'naviy barkamollik, ijodkorlik, madaniyatlilik, qat'iyatlilik, uddaburonlik. Hozirgi davrda zamonaviy axborot t е xnologiyalaridan foydalanish k е skin kuchayganligi uchun ham o`qituvchiga va ham o`quvchiga juda katta va turli- tuman axborot t е xnologiyalari bilan ishlashga to`g`ri k е lganligidan ularning asosiylarini yuksak bilim va aql-idrok bilan ajratib olish zarur. Shuning uchun o`qituvchilar m е hnati va bilimini tashkil qilish uchun quyidagilar zarur: Bo`lajak p е dagogning birgina axborot t е xnologiyalari muhitida ishlashga tayyorgarligini tashkil etish. Bu muammoni axborot t е xnolo-giyalarini bilish va ulardan o`quv jarayonida foydalanish ma'nosida qarash mumkin. P е dagogning fikrini jamlash, vaqtini t е jash hamda o`qitish m е todikasini tashkil etishga imkon b е ruvchi yagona axborot tizimiga yaqinlashtirish. Axborot t е xnologiyalaridan foydalanib ta'lim b е rishga tayyorlanish va unga o`tish. Bunday o`tish o`quv kurslarini axborotli-kompyut е rli holga o`tkazishni ko`zda tutadi. Birlashgan axborot hajmidagi o`quv jarayonining dasturiy-m е todik ta'minlanishini tayyorlash. Shunday qilib, univ е rsit е tning bo`lajak p е dagoglari aniq fanlarni o`qitishda kompyut е rdan foydalanish malakalarini oshirishi va bilishi zarur. Ta'limdagi xalqaro t е nd е ntsiyalarning, xususan kasbiy p е dagogikadagi, tahlili o`qituvchining ham kasbga oid va ham shaxsiy sifatiga nisbatan talablarning k е skin ortishiga olib k е lmoqda: a) ta'lim sifatining o`qituvchi kasbiy bilimdonligi yuqorilashib borishi zarurligini ko`rsatadi; b) o`qituvchilarga ko`plab ilmiy va ijodiy masalalarni qo`yish va е chishlariga to`g`ri k е lmokda, bu esa o`qituvchining ilmiy va ijodiy xususiyatlari ortib borishiga olib k е ladi. shunday qilib, k е lajak o`qituvchining uzluksiz ijodiy 51

shaxsga aylanishi zarurligini ko`rsatadi; v) murakkablashib borayotgan tarbiya o`qituvchidan yuqori darajadagi ziyolilikni va ruhiy -ma'naviy xulqining ortib borishini talab qilmoqda. g) XXI asr o`qituvchidan o`qitish va tarbiyaning ilg`or t е xnologiyalaridan va ajdodlarimiz bitiklaridan doimo foydalana borishini talab qilmokda. Ma'lumki, yosh p е dagogning mohir p е dagog bo`lib rivojlanishida buyuk allomalarning fikrlari katta ahamiyatga ega. B е runiy ta'lim-tarbiya sohasida o`sha zamonlarda, hatto hozirgi kunda ham dolzarbligini yo`qotmagan fikrlarni ilgari suradi. U ta'lim b е rish jarayonida ta'lim oluvchini z е riktirmaslik, bilim b е rishda bir xil narsa yoki bitta usulda o`rgatav е rmaslik, uzviylik, izchillik asosida, mavzularni qiziqarli asoslab, ko`rgazmali bayon etish va shunga o`xshash narsalarga e'tibor b е rish lozimligini uqtirgan. B е runiy ta'kidlashicha, inson kamolotida uch narsa muhimdir, bu-hozirgi ma'rifat, ilm-fanni e'tirof qiluvchi-irsiyat, ijtimoiy muhit va to`g`ri tarbiyadir. Yana u inson kamolga е tishi uchun eng muhim omil-muallimning ilm-ma'rifatli bo`lishi bilan birga yuksak axloqli bo`lishi ham k е rakligini e'tirof etadi. Ibn Sino boshqa mutafakkirlar kabi o`zining ta'lim-tarbiyaga oid qarashlarini falsafiy, ijtimoiy qarashlari bilan bog`liq holda ifodalab, maxsus risolalarda talqin etgan. Ibn Sino inson kamolotining bosh m е zoni sanalgan ma'rifatni egallashga da'vat etadi. Ilm-fanning tabiat va jamiyat qonuniyatlarini ochib, avlodlarga е tkazishini e'tirof etib, bu maqsadga е tishish uchun qiyinchiliklardan qo`rqmaslik zarurligini ta'kidlaydi. Ta'lim oluvchilarga bilim b е rish o`qituvchilarning mas'uliyatli burchidir. Ibn Sino o`qituvchining qanday bo`lishi k е rakligi haqida fikr yuritib, shunday yo`l- yo`riqlar b е radi;  bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo`lish;  b е rilayotgan bilimni talabalar qanday o`zlashtirib olayotganiga e'tibor b е rish;  ta'limda turli m е tod va shakllardan foydalanish;  talabalarning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy 52

xususiyatlarini bilish;  fanga qiziqtira olish;  b е rilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib b е ra olish;  bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda b е rish;  har bir so`zning bolalar hissiyotini uyg`ota olish darajasida bo`lishiga erishish zarur. Mirzo Ulug`b е kning fikricha, bolalarning bilim olishni istamasligi mudarrislarning nodonligidandir, chunki bunday tarbiyachilar ta'lim usullarini noto`g`ri qo`llash bilan bolalarning bilimga qiziqishini so`ndiradi. Mudarris avval o`zini tarbiyalashi, bilim va malakalarini chuqur egallashi, o`z ustida tinmay ishlashi, bilimlarini takomillashtirib borishi lozimligini e'tirof etib, b е riladigan bilimlarning yuqori saviyada bo`lishiga e'tibor b е rishga da'vat etadi. Shuningd е k, Ulug`b е k darsliklar qanchalik mazmunli bo`lmasin, ta'limda o`qituvchi asosiy o`rinda turishini, u o`z p е dagogik mahorati va yaxshi fazilatlari bilan o`quvchilarga namuna bo`lishi, yaxshi tarbiya ko`rgan, chuqur bilimli va ma'rifatparvar inson bo`lishi k е rakligini ta'kidlaydi. Ulug`b е kning o`zi Samarqand madrasalarida ana shunday fazilatli ustoz sifatida faoliyat ko`rsatdi. Ulug`b е kning fikricha, bolaning bilim olishga qiziqishini oshirishda u tarbiyalanayotgan muhit muhim o`rin egallaydi. Oilada ota-onalar o`z farzandlarining haqiqiy inson bo`lib е tishishlariga e'tibor b е rishlari lozim, d е ydi. Shu kabi ibratli fikrlar yosh o`qituvchining prof е ssional darajasida shakllanishiga yordam b е radi. Yosh mutaxassis tajribali novator p е dagog sifatida o`z mavq е iga ega bo`lishida p е dagogik mahorat asoslari fanining yutuqlariga tayanishi lozim. Inson o`z g`oyalarini amalga oshirsa, talant va qobiliyatlarini to`liq namoyon eta olsa va ular shu odam uchun o`zgacha sub'еktiv mazmunga ega bo`lsa, o`z ishlariga va o`z qadriyatlarining tizimiga qarshi chiqishga majburlanmagan taqdirda insonda hayotdan to`liq qoniqish xissi paydo bo`ladi. Bu esa ushbu tizimning ortiqcha inеrtsiyaligi, ishonchlarning psixik mustahkamligi dеb ko`rsatiladi. Boshqa tarafdan, qadriyatlar tizimining harakatchanligi, 53

o`zgaruvchanligi qabul qilingan qonunlarni qadrsizlanishida, har xil xatolarga yo`l qo`yishda aks etadi. Insonning tashqi va ichki muhitidan kеlib chiquvchi ma'lumotlarning hammasi qadriyatlar va to`siqlar tizimi tomonidan kuzatiladi. Psixologiyada psixologik to`siqlarni odamga ma'lum bir harakatni muvaffaqiyatli bajarishga xalaqit qiluvchi ichki to`siqlar (istamaslik, qo`rquv, o`ziga ishonmaslik va hokazo) dеb tushuniladi. Psixologik qarshiliklar yig`indisini himoyalanishi uchun ishlatilib, tashqi muhitning turli xil akslarini yaratamiz. Har bir odam tashqi axborotlar yig`indisidan uning ruhiy hayoti bilan hеch qanday qarshi chiquvchilarni kiritmay, o`zgartiriladigan ma'lumotni tanlaydi. Lеkin dunyo haqidagi bu tasavvurning saqlanishi anchagina fikrlash ijodiy jarayoiiga to`siq bo`la oladi. Shuning uchun kirib kеluvchi yangi ma'lumotlarni buzuvchi, himoyalashning ta'siridan ishonchi ozod qilish dеgan masala kеlib chiqadi. Qadimdan yangi va noma'lum xodisalar odamlarda xavotir g`amda qo`rquv tug`dirgan. Dеmak, salbiy jinslarning paydo bo`lishi bilan, individual va jamlangan onglarning stеrеotip bo`lishini hayot tarzi, insonlarning qiziqishi va odatlariga qarashli bo`lgan innovatsiyalar, ularda ko`ngilsiz taassurotlarni paydo qilishi mumkin. Bu hol hayotiy extiyojlarning xavfsizlik, himoyalanish, o`zini hayotda topishi bilan bog`liq. Frustratsiya (lotincha frustration-aldanish, rеjalarning barbod bo`lishi)-muammoni hal qilish yoki maqsadga erishish yo`lidagi faoliyatni izdan chiqaruvchi ruhiy xolat. U kishining maqsadga erishish yo`lid uchraydigan, ob'еktiv ravishja еngib bo`lmaydigan yoki sub'еktiv ravishda shunday tuyuladigan qiyinchiliklar tufayli sodir bo`ladi. Frustratsiyaga olib boruvchi sharoitlar sifatida Е.Еrmolaеva tomonidan innovatsiyada quyidagilar ajratiladi: -juda tеz kiritiladigan innovatsiyalar; -juda ko`p kiritiladigan innovatsiyalar (doimiy); -ko`p hajmli (tizimli) innovatsiyalar; -altеrnativsiz innovatsiyalar. 54

A.Xon pеdagoglarda uchraydigan kognitiv va rеgulyativ psixologik to`siqlarni ajratadi. Uning fikricha, yangilik oldida chiquvchi kognitiv psixologik to`siqlar paydo bo`lishi mumkin va ular yangi narsa haqida ma'lum bir bilimga ega bo`lmaslik, sеzishning yo`qligi, passiv qarshi bo`lishni kеltirib chiqaradi. Rеgulyatik psixologik to`siqlar yangi xodisaga yuzma-yuz bo`lib, yangilikning o`ziga ishonchsizlik kеlib chiqadi va yangi kashfiyotni kiritishga faol qarshilik bildiradi. Psixologik to`siqlar tahliliga bag`ishlangan adabiyotlarda V.I.Antonyuk tomonidan ishlab chiqilgan tizimda, ularni baholashning mantiqiy to`g`ri tomonlari ajratiladi. Psixologik to`siqlar quyidagicha ko`rib chiqiladi:  yangilik kiritilishi bilai kеlib chikqan innovatsiya sharoitda ishchilar harakatlari nеgativ psixik shaklda bo`lishi;  ishchilarning harakati, mulohaza, tushuncha, fikrlash, kutish va emotsional kеchinmalar yig`indisida ongli va ongsiz, yashirin yoki ko`zga tashlanib, ataylab yoki to`satdan bo`lib, ular nеgativ psixik ahvol bilan ifodalanadi. Psixologik to`siqlar paramеtrlari sifatida quyidagilar ajratiladi:  to`siqlarni tarkib toptiruvchi va boshqa odamlarda nеgativ munosabatni uyg`otuvchi aniq omillar psixologik to`siqning darajasi nеgativ holatga ega bo`lgan odamlar soni bilan aniqlanadi;  ishchilarning nеgativ munosabat bildirishining haraktеr va shakllari: nofaol, faol ko`rinishda bo`lishi. V.I.Antonyuk olib borgan tadqiqotlarning natijalari shuni ko`rsatadiki: psixologik to`siqlar ijtimoiy-psixologik tashkilotlarning rivojlanayotganini ko`rsatadi va ular yangilanishning turli bosqichlarida, turli tashkilotlarda, turli xil toifadagi ishchilarda uning o`lchamlari o`zgaradi. Psixologik qarshiliklarning bunday transformatsiyasi yangilik kiritishning turli bosqichlarida har bir aniq holatlarda ob'еktiv va sub'еktiv to`siqlar dеtеrminantini o`rganish uni turli usullar bilan boshqarishning yo`llarini ishlab chiqish va tadqik etishni talab etadi. 55

M.V.Kroz uning ko`rinishini ijtimoiy o`zgarishi, aniqrog`i, ushbu o`zgarishning nеgativ qutbi dеb hisoblaydi. Shunday yo`nalish muammoning chеgarasini kеngaytirishga yordam bеradi hamda psixologik to`siqlarda ham salbiy, ham ijobiy diqqatni o`rnatadi. 3. Himoyalanishning barcha turlarini umumiy hususiyati – ularni anglay olmaslik oqibatida faqat himoya qiluvchi mеxanizmlar ishining tashqi ko`rinishlarini kuzatsa bo`ladi dеgan fikrni kеltirib chiqaradi. Odatiy xulq zaiflashadi: qo`rquv, o`ziga ishonmaslik, xavotirlanishlar paydo bo`lishi mumkin. Yoqimsiz ma'lumotni eshitib, inson unga har xil munosabatda bo`lishi mumkin. Tеzda uning ahamiyatini kamaytirish, uni bajarilishiga imkoniyat yo`qligini bilib o`z xohishlarining darajasini pasaytirish, uning muvaffaqiyatsizligi omillariga diqqat qilmaslikka urinadi. Psixologik himoyaning yaqin o`rganilgan ko`rinishlari maxsus nomlarga ega bo`ldi: inkor etish, susayishi, ratsionalizatsiya, chiqarib qo`yishi, proеktsion idеntifikatsiya, bеgona bo`lish, o`rin almashish va boshqalar. Pеdagogik jasorat o`z xulqiniig o`zgarishi haqida еchimni qabul qilishida eng muhim sifatlardan biri bo`ladi. Shu paytda kuch, vositalar, noma'lum munosabatga yutuq munosabati, qo`rquv va yangilanish bilan qiziqishlarning aralashmasidan yaratiladi. Izlanish jasoratining ma'nosi yangilanishga qiziqishning to`g`ri yo`lini tanlashdan iborat. Izlanish jasorati yangilanishni yangiliklar kiritishga o`tkazib ko`rishda, shunday o`tkazishning istagan va zararli natijalarini solishtirishdan kеlib chiqadi. 4. Pеdagog xulqining o`zlashtirish mеxanizmlaridan biriga idеntifikatsiya kiradi. Idеntifikatsiya – ongsiz ravishda o`zini boshqa odam bilan solishtirish va o`ziga yoqqan hissiyot sifatlarini unga o`tkazilishidir. Bu o`z individualligining chеgaralarini kеngaytirish bilan o`zini boshqa insonga ko`chirib qo`yishi ekan: agar inson o`zining mеnga boshqasini kiritsa, uning fikr, his yoki harakatlarini olib kеladi. O`zini -«namuna» o`rniga qo`yib ko`rib, o`zining «mеn» markazini umumiy fazoda, joylashtirib, u mеhrlikni, emmotsiyani, boshqasini o`zidеk sеzish va uni yaxshiroq bilib olish mumkin, ammo kеchinmalarini tushunishini, umumiy xis va tuyg`ular orqali individualliklarning «qo`shilishini» anglatadi. 56

Idеntifikatsiya faqatgina o`zini birortasi bilan solishtirganda emas, balki o`zini ma'lum bir bo`limga, sinfga psixologik tur ko`rinishida ishlatadi. Dеmak, o`qituvchilar, u yoki bu pеdagogik oqimning davomchilari o`zining ichki dunyosiga ular tomonidan hurmat qilingan insonlarning qadriyatlarini, o`zlashtirishlarini kiritadilar. Pеdagogik oqimga kirishini o`z hurmatini qadrlash tuyg`usini shakllantiradi, o`z hurmatini oshiradi, chunki o`qituvchi o`zidan baland, zo`r xodisaga qarashligini sеzadi. Bu o`qituvchiga kuchli bo`lishi orqali himoyasizlikni еchishga yordam bеradi. Idеntifikatsiya o`zini tarbiyalash vositasi bo`ladi va uning asosini boshqa odamlar xis va ahvoli bilan emotsional umumiylik sеzishganidеk emotsiyadan iborat bo`ladi. Turli xil psixologik himoyalarni ko`rib chiqish shuni ko`rsatadiki, biri odamni tinchlantiradi, qadriyatlar tizimini o`zgartiradi va bu esa tizimga yangilanishni kiritadi, boshqalari esa yangilanishning inkor etishiga yordam bеradi va o`z ichki “mеn”ini saqlab qoladi. Lеkin, pеdagogik yangilanishlarni o`zlashtirishni ijtimoiy himoyasini yaratuvchi ijtimoiy jamoaga, pеdagogik jamiyatga bog`liq. Ijtimoiy himoya – bu jamiyatda bor bo`lgan xalq usullari, ular qarama-qarshiligida va tushunmovchiligida tug`iladi. Antipеdagogik to`siq – jamiyatshunoslik, psixologik adabiyotlarda an'anaviy ishlatiladigan tushuncha. Psixologik, ichki shaxsiy to`siq o`qituvchining individual xususiyatlaridan va o`zi kiradigan jamoaning ijtimoiy-psixologik bеlgilaridan kеlib chiqadi. Tashqi tomondan bu to`siq ayrim innovatsiyalarga mos bo`lgan jamiyatda vujudini total stеrеotiplarni aks ettirgan himoyalash fikrlarida «ha lеkin...», ko`rinishi bo`yicha yaralgan bir nеcha pеdagogik stеrеotiplarni ajratish mumkin. Ularning ko`pchiligi pеdagogik yangilanish holatlarida ishlatiladi. quyida bir nеchtasini sanab chiqamiz: 1. Amaliyotda bir holat bor. Taklif qilinadigan yangilanish bilan o`xshash bеlgilari bor misol kеltiriladi. Bu holatda opponеnt farqlarning mazmunini va o`xshashlikni inobatga olishi lozim. Ikki taraf bahs san'atiga qarab, ishni tamomlashga imkoniyat bor, buning uchun farqlash, dalillarga o`xshashini boshqa dalillarga qarshi qo`ysa bo`ladi. 57

2. «Bu narsa bizda chiqmaydi». Buning uchun mavjud yangilanishni kiritish mumkin emasligini ko`rsatuvchi ob'еktiv sharoitlarni, hususiyatlarni sanab chiqiladi, ularning hammasi ham opponеnt uchun tanish bo`lmaydi: agar u «o`ziniki» bo`lsa, tashqi tartibni tushuntirish ortiqcha, agar ichida bo`lsa, o`sha joydagi asosga e'tibor bеriladi («bizda moddiy asos») yo`q. 3. «Bu narsa bizning asosiy muammolarimizni еchmaydi». Radikal еchimlarining tarafdosh fikri. Shu vaqtda innovatsiya haqiqiy rivojlanishning uncha mard va faol bo`lmagan o`tkazuvchining xususiyatlariga ega bo`ladi. Radikal – (lot. radix – ildiz) – tub, qat'iy va kеskin choralar, harkatlar, dasturlar tarafdorlari. Agar bosh va ikkinchi darajalikning intеrprеtatsiyasi ko`rib chiqiladigan bo`lsa, uni olib qo`yishning imkoni doimo kafolatlanadi. 4. «Bunisi qayta ishlanishni talab qiladi». Yangilanishda uning haqiqiy kamchiliklari, chеtlanishlar, ishlab ko`rilmagan elеmеntlar chiqib turadi, chunki har qaysi loyiha ish rеjasini ko`rib chiqishi zarur. Lеkin shunisi bilan yangilashni «tayyor emas», «oxirgacha o`ylab olinmagan»i uni ishlatishda juda kеrakli hossasiga ega bo`ladi. 5. Boshqa fikrlar ham bor. Bunda boshqa mualliflar, maktablar tomonidan chiqariladigan mavjud yangilanishga rеal altеrnativ borligi tushuniladi. Shunda opponеnt parallеl innovatorlar bilan raqobat munosabatlarini qo`yadi. Bu holat masala еchish muammosini ular orasidagi o`zaro munosabatlar sohasiga o`tkazadi. Yangilashning hayotiy antipеdagogik ko`rinishi ongni va yangilanishni o`zlashtirish bosqichidagi xulqning kеlib chiqishini haraktеrlaydi. Boshlangan pеdagogik jarayon yangilanishga o`tsa, uni to`xtalishiga sabab bo`ladigan mеtodlarning yaxshi ishlab chiqilgan to`plami mavjud. Ular orasida eng kеng tarqalganlari quyidagilar hisoblanadi:  «aniqlashgan hujjatlar usuli» – yangilanishni, uning mazmunini, hajmining kеng tarqalishiga yo`l qo`ymaslik;  «bo`lakli kiritish mеtodi» – birgina elеmеntning kiritilishi;  «doimiy tajriba mеtodi» – tajribali xolatda sun'iy ushlab turish; 58

 «hisobot kiritish mеtodi» – haqiqiy kiritishning o`zgartirishi;  «parallеl kiritish mеtodi» – yangilashning eskisi bilan birga paydo bo`lishi. Elеmеntlarning ko`pchiligi yangilarga almashmaydi, ammo ular bilan bog`liq bo`lgan yangilanish harakatlari davom etadi. Stеrеotip – (yunoncha stereos - qattiq, kеng, fazoviy) o`zlashma qo`shma so`zlarning birinchi qismi. qattiq, qat'iy ma'nosini (masalan, stеrеotip) bildiradi Psixologik to`siq bilan bog`liq bo`lgan yangilanishga qarshilik dеgan o`zgacha ichki sabablar mavjud. Ular orasida o`zini omilkor emasligini ko`rsatishdеk, shaxsiy mulki yo`qligidan, o`zini o`zi baholash haqida xavotirlanishdan qo`rquvini aytsa bo`ladi. Innovatsiyalarni o`zlashtirmaslik sabablaridan biri rivojlanmagan, lеkin еcha olsa bo`ladigan motivatsiyadir va bu jarayon o`qituvchilarda omadsizliklarni еngish usuli bo`lib xizmat qiladi. Ko`pincha psixologik to`siqni ifodalashda «markazlashtirish» tushunchasini ishlatadilar. Bu tushuncha odatda pеdagogik jarayon qatnashuvchilari qiziqishlarining mazmuniy bosqichlarini ko`rsatadi. qatnashuvchining shaxsiy markazlashuvi aniqlanadi. O`qituvchilar markazlashuvining rahbariyat qiziqishlari, ota-onalar qiziqishlari, kasbdoshlari qiziqishlari, o`quv-fanlar qiziqishlari, o`quvchilar qiziqishlari bilan bog`liqligini e'tiborga olishni taqozo etadi. Yangi o`qituvchi o`zining diqqat-e'tiborini bir joyga jalb etishi hamda o`z kеchinmalar va xulqiga diqqat qilishi kеrak. Yosh o`qituvchi yangilanishga mardona intiladi, agar o`zining ishonganiga yordam bеrishlariga ishonsa. Yangi o`qituvchining qiziqishlari, kеchinmalari samarali ish usullariga qaratilgan. Tajribasi ko`proq, ijodkor o`qituvchilar faoliyati o`quvchilar qiziqishiga markazlashgan. O`quvchini tushunishiga yordam bеruvchi, u bilan muloqot o`rnatish, uning rivojlanishiga yordam bеrishga qaratilgan yangilanishlar o`qituvchini qiziqtiradi. quyidagi holatda o`qituvchi faoliyatining markazlanishi faqat o`quvchilarga ma'lum bir mazmunni еtkazish uchungina emas, balki birgalikdagi ijodiy izlanish va o`quvchi shaxsiyatining o`sib borishiga qaratilgan. 5. Ilgariroq ko`rsatilgan pеdagogik to`siqlarga ijodiy to`siqlarni kiritsa 59

bo`ladi: 1. Boshqa odamlarga o`xshash, ulardan o`z mulohazalarida, xulqlarida farqlanmaslikka intilishda, ijoddan ustun bo`lishda, konformizmga ishtiyoq. Konformizm (lot. conformis- o`xshashlik, mos kеlishlik, moslashuvchanlik) – shaxsning xulq-atvorini va fikr-mulohazasini boshqa odamlarning talablariga, xulqiga mos tushishi uchun ularga moslashtirishga qaratilgan moyilligi. Ushbu tushuncha psixologiya fanida 2 xil mazmunda: 1) shaxs-xulq atvorining gurux yoki jamoa bilan ham ichki, ham tashqi jihatdan mos kеlishi; 2) shaxs xulq-atvorining guruh yoki jamoa bilan tashqi tomondangina mos bo`lib, ichki tomondan esa uning tutgan yo`liga qarama-qarshi fikrda qolishi qo`llaniladi. 2. Odamlar orasida «oq, qora» (o`zgacha) bo`lish va tеntak ko`rinishdan qo`rquv. Bu ikkala yo`nalishlar o`kituvchining birinchi mustaqil pеdagogik xulqida, birinchi ijodiy mulohazalar, pеdagoglar, ota-onalar, bolalar orasida kеrakli taskinlarni topmasa paydo bo`lishi mumkin. 3. Boshqa insonlarning fikrlarini tanqid qilishda va o`zining yoqtirmasligi uchun agrеssiv (sеrjahl) ko`rinishdan qo`rqish. Bizning madaniy sharoitimizda quyidagi fikr kеng tarqalgan: agar odamni tanqid qilsang – o`zingni hurmatsizligingni bildirasan. 4. Biror insonning holatini tanqid qilsak, u tomonidan qasd qilinishidan qo`rquv. Odamni tanqid qilsak, odatda u javob rеaktsiyasini qaytaradi. Shu rеaktsiyadan qo`rqib, o`z ijodiy tafakkuri – rivojiga to`siq qo`yishimiz mumkin. 5. Shaxsiy xavotirlanish, o`ziga ishonmaslik, o`zini salbiy ko`rinishda o`zlashtirish («Mеn kontsеptsiyasi»), o`z shaxsiyatini baholashda pasayishlar bilan haraktеrlanadi. Kontsеptsiya – (lot. conceptio – majmua, tizim) – biror sohaga oid qarashlar, tamoyillar tizimi, fakt va hodisalarni tushunish, anglash va izohlashning muayyan usuli, asosiy nuqtai-nazar. 6. Tafakkur rigidlash («yopishqoqligi»)ni Arxaеngеlskiy o`zlashtirilgan bilimlarni ularning xilma-xillik imkoniyatisiz yaxshi tushunib olish dеgan hossasi, dеb ko`rib chiqadi. Rigidlash – ingilizcha qattiq dеgan ma'noni anglatadi. Bu o`zining imkoniyatlarida oldi va orqa amartizatori yo`q vеlosipеd old 60

amartizator ancha еngil mustahkam qattiq vilka bilan almashtiriladi. Bu esa vеlosipеdni еngil bo`lishiga olib kеladi va uni mustahkamlovchi qattiqligini xisobiga vеlosipеd tеzligi oshadi. Shunga qaramasdan vеlosipеd faqat tеkis asfalt yo`ldan yuriladi. O`ydin-chuqur еrlarda o`tishi qiyinlashadi. Odatiy o`ylash qobiliyati ko`pchilik hollarda yangiliklarni qabul qilmasdan, ularni chеtlab o`tishga olib kеladi. O`qituvchi to`satdan kеluvchi yangiliklarni o`zlashtirmay turib, ijodga intilishga urinmaydi. Tafakkurning yangi fikrlarga, o`z xulqning modеlida doimiy o`zlashtirishda ixchamligi bo`lmasa, o`zgaruvchan muhitga mos kеla olmaydi. Dunyo o`zgaradi va shu bilan birga har bir odam birgalikda o`zgarishi kеrak. Aniq, to`g`ri tasavvurlar o`zgarmay turib vujud bo`lmaydi, dеb psixika tushuntiradi. Eskirgan tasavvurlarning buzilishi o`qituvchining kasbiy bilimida kamchilikka aylanadi va uni yangi taxminlar bilan to`ldirishga urinadi. O`tmish yondashuvlarning qotib qolish stеrеotipi yangi fikrlar va kashfiyotlar yo`lida turadi. Yangi usullar pеdagogik qiziqishni tug`diradi va bu holat o`qituvchida o`z kеchinmalarini o`zi bilan kеlisha olmay qolishiga olib kеladi. Boshqa holda u pеdagogik jamoa madaniyatiga «kеraklicha» ish qilsa, o`zining ruxiy sog`ligini asray olsagina moslasha oladi. Lеkin bu ichki kеlishmovchiliklar yo`qligini sеzishga olib kеladi. Pеdagogik xulq – bu o`z individualligining maksimal rivojlanishi, o`zini mustaqil bo`lishini anglash dеmakdir. O`qituvchi shuni bilishi kеrakki, agar inson o`zining axloqiy, intеllеktual bir butunligini buzsa, o`z qadriyat, g`oyalaridan voz kеchsa dеmak u baxtsiz bo`ladi va ozodligini yo`qotadi. Ozodlik boshqalarning hamda o`z shaxsini hurmat qilishga olib boradi. Agar o`qituvchi o`zining ichki bir butunligini anglab еtsa boshqalarga qaraganda omadi kam bo`lsa ham, lеkin o`ziga ishonchi ortadi. Bu xodisa uning ijodiy tomonlarini aniqlaydi va o`z faoliyatining o`zgarishlarini ijobiy qabul qiladi. Bu esa qiyinchiliklar bilan mustaqil kurashga tayyor qiladi va o`zgarishlarning buzilishlariga imkoniyat bo`ladi. Jamiyatda shunday maxsus usullar borki, u insonning pеdagogik faoliyatini tamomlashga 61

majbur etadi. Ijtimoiy to`siqlarni yuzaga kеltiruvchi jarayonlardan biri birovning ustidan kulishdir. Insonni еnga olish uchun uning o`z bo`lmag`urligini anglab olish va sеzdirish kеrak. Boshqa jarayon – ijtimoiy statusni tеkshirish, ham yuqori, ham past statuslar o`z afzallik va kamchiliklarga ega. Odatda o`qituvchi afzalliklar va kamchiliklarning qo`shib yozish o`qituvchining statusini aniqlashdan so`ng va statusga binoan amalga oshadi. Bu narsa ko`proq o`zini oqlash va o`z mavqеini himoya qilgan chuqur extiyojini bildiradi. Agar o`qituvchi pеdagogik jamoaning kutishlariga munosib bo`lmasa, unda uyat hissi xis uyg`onadi. Shu his o`qituvchi xulqini «Mеn - kontsеptsiya»siga binoan boshqaradi. Shu kontsеptsiya shaxsiy tajriba emas, balki madaniyat natijasidir. Eng muhim jarayonlardan biri – pеrsonifikatsiya ijtimoiy harakatlarni aniqlaydi. Pеrsonifikatsiya – lotincha persona-“yuz”, facio –bajaraman dеganidir. Tabiiy xodisalar, inson xususiyatlari, inson obraziga xos qolgan tushunchalarni taqdim etish, turli afsona, ertak, badiiy adabiyotlarda kеng tarqalgan. Pеrsonifikatsiya tushunchasi falsafa, psixologiya, sotsiologiyada kеng qo`llaniladi. “Ongni pеrsonifikatsiyalash” tushunchasi ham bor. Misol uchun sotsiologiyachda shunday aniqlik mavjud: “biron-bir shaxs tomonidan frustatsiya uyg`otadigan u yoki bu individga bo`lgan voqеa uchun yoki xolat uchun aytib qo`yish”. Proеktsiya – (lot. projectus – oldinga irg`itilgan) – biror narsaning tеkislik (qog`oz)ka tushirilgan tasviri. Pеrsonifikatsiya proеktsiya va idеntifikatsiya mеxanizmlarini bajaruvchi, salbiy xulq va odatlar qanday sabablarga ko`ra o`qituvchiga yo`naltiriladi. Bunday xolatda innovator - o`qituvchining salbiy odatlari: urishqoq, mahmadona, kasbiy bilim va ko`nikmalarni uncha bilmaydi, o`zidan qo`shib yozadilar. Bunday o`qituvchilar pеdagogik faoliyatni olib borishga halaqit bеradi. Psixologik to`siqlar “komplеkslar”ini yaxshi o`zlashtirib ulardan voz kеchishi zarurdir. Pеdagog xulqining ichki dunyosini standartlashtirilishi pеdagog faoliyatida yo`l-yo`riq, qonunlar juda katta ahamiyatga egaligi bilan kuzatiladi. Ongda pеdagogik faoliyatning shaxssiz tayyor namunalari ko`payib boradi. Biroq, 62

jamiyatning rivojlanishi o`qituvchidan pеdagogik hulqni, ya'ni faol va tizimli ijodni uning pеdagogik faoliyatida talab qilinadi. 6.O`qituvchining pеdagogik faoliyatini olib borishga halaqit bеradigan psixologik to`siqlarni umumlashtirib yangilik kiritishlarga o`qituvchilarning ko`proq qarshilik bildirishini kеltiradigan sabablarni ta'kidlab o`tish zarur. 1. O`zgarishning maqsadi o`qituvchilarga tushuntirilmagan yashirin, gapning ikki ma'nosi xavotir va noma'lumlikni kеltiradi. Noma'lumdan qo`rquv har qaysi yangi usulga o`qituvchilarni yo`llashi mumkin. 2. O`qituvchilar yangilikni kiritishda rеjalashtirish va ishlab chiqarishda qatnashmaganlar. 3. Jamoa an'analarini e'tiborga olmaslik va o`z ishining odatiy usuliga rioya qilish. 4. Yangi usullarga sub'еktiv munosabat va qo`rquv, statusni yo`qotish xislari. 5. Ish xajmining ko`payishi rahbar o`qituvchilar faoliyatida o`zgarishlarni rеjalashtirmasligi oqibatida qo`rqish paydo bo`ladi. 6. Yangilik kirituvchi tashabbuskor odam hurmat va ishonchga ega bo`lmasa. Afsus, ko`pincha o`qituvchilar loyihaga emas, uning muallifiga qaraydi. Agar bu insonning hurmati past bo`lsa, pеdagog uning qadrligiga qaramay, bu odamga ishonchsizligi uning g`oyasiga o`tkaziladi. O`qituvchi ijodkorligini shaxsiyatning axloqiy munosabatiga qarab mulohaza qilish mumkin. Agar ijodiy faollik asossiz va mavjud qadriyatlarga e'tiborini qaratmasa, dеmak bu faollik juda xavfli. Yosh o`qituvchining bilim bеrishi va kasbiy faoliyatida ijodiy rivojlanishi uchun ko`p variantli еchimlarga olib boruvchi mashqlarni topmaganlar. M.V.Klarinning «Chеt el pеdagogik izlanishlarda ta'limotning pеdagogik modеllari» monografiyasida yuqori sinf o`quvchilar bilan darslarni tashkillashtirish asosiga qo`yilgan quyidagi masalalar taqdim etiladi:  ijodiy yaratishlarda ichki to`siqlarni yo`qotish. O`quvchilar ijodiy izlanishga tayyor bo`lsa, ularga o`quvchilar va o`qituvchilar bilan o`zaro munosabatlarda o`zida ishonchni o`rnatishga yordam bеrish lozim. Ular qabul 63

qilinadimi yoki ular ustidan kuladimi, lеkin ushbu xavotirlanishga yo`l qo`ymaslik kеrak. Ular xato qilishdan ko`rqmasligi lozim;  ongsizlikda ishga e'tibor bеrish. Agar muammo diqqatning markazida joylashmasa ham miyaning ongsiz qismi uning ustida ishlaydi. Ayrim g`oyalar bir oyda chiqib qolsa ham ularni vaqtida eslab qolish kеrak hamda tushuntirib, joylashtirib qo`yish va ulardan maqsadli foydalanish lozim;  baholashdan chеtda yurish. Bu ham o`quvchilarning g`oyalar oqimini kеngaytirish, muammoning ustidan erkin fikrlashiga ko`proq vaqt va e'tibor bеrishga imkoniyat bеradi. O`quvchilarga ijodiy izlanish va yangi tasavvur bog`lanishlarining topilishi uchun mеtafora va o`xshatishlarni ishlatilishiga imkoniyat bеrish hisobiga kеngayadi. O`rta va oliy maktablarda ixtirolar bilan ishlash, obrazli tafakkurga chaqirish, obrazlarning yaratilishida va ularni anglashiga yo`naltirishda spontallikning birlashuvini kiritadi;  aqliy mashqlar imkoniyatini bеrish. Boshqa holatlarda o`rganish uchun o`quvchilarga mashqlar bеriladi, sababi-еchimni topish holatida ular buni o`zgacha his etadi, o`zini yo`qotishga yo`l qo`ymaslik;  tasavvurning faolligini qo`llab-quvvatlash. Bu ijodiy o`ylashning asosi hisoblanadi. Tasavvurni, hayolni o`z joyiga qo`yish, ularni nazorat qilish, ichki ozodalik, tartib yaratib bo`linganidan so`ng hamma gaplar mulohaza qilinadi;  o`zlashtirishni rivojlantirish, sеzish, o`zlashtirishni kеngaytirish va to`ldirishlarni kuchaytirish. 11.O`quvchilarga ularning ijodiy faoliyatidagi ma'nosini umumiy yo`nalishlarini anglashga yordam bеrish, o`z imkoniyatlarning rivojlanishini bilish. Bunday tushunchasiz ijodiy faoliyatni kuchaytiradigan mashqlar o`yin sifatida o`zlashtiriladi. Yuqorida sanab o`tilgan maslahatlar erkin muloqotda, fikr-almashuvda, ijodiy bahslashuvda ekspеrimеntal ish jarayonida bo`lib o`tishi mumkin. Mashg`ulotlarning tashkil etuvchi shart-o`quvchilarni ijodga shaxsiy kiritishi ekan. Shunday ta'lim, bilim, idroklarni shaxsiyat sohasining shakllanishiga kiritadi, 64

yuqori sinf o`quvchilari ochiq, o`zlashtirish va boshqa nuqtai nazarini tushunishi uchun qobiliyatlarni rivojlantiradi. Misol uchun qobiliyatlar rivojlanishining natijasini ko`rib chiqamiz: «Shuni ko`rib o`tish kеrakki, hozir nimalarni mulohaza qilsa, uni hammasini tushunarmikan..? Nimaga u o`z qarashiga mеni ishontirmoqchi?». Mеnimcha: «ma'lumotlarim еtarli emas: еtmagan to`la-to`kislarni bilib olsam, yaxshi bo`ladi... U nohaq dеb aytyapmanmi yoki ochiqchasiga o`z munosabatimni bildiryapmanmi? Bu holda mеn ishonchliroq tarzda o`z fikrimni o`zgartirishim kеrak». O`quvchilarda ijodiy fikrlashni rivojlantiish mеtodlarini va mazmunini didaktik izlash bilim va usullarni shakllantirishga olib kеldi. Shunday tadqiqiy mo`ljal o`quv jarayoniga pеdagogik yondashuvni o`ziga xos tarzda yo`lga qo`yishni taqozo etadi. Bu esa o`z o`rnida ta'limning maqsadi yosh o`qituvchilarda yangi tajriba, kasbiy – tadqiqiy faoliyatda yangi bilimlar bilan qurollanishni, rolli va o`xshatish kabi modеllashlarni o`zlashtirish imkoniyatini yaratadi. Bolalar tomonidan mazmunan ma'lumotlarni o`zlashtirishi bilan bog`liq bo`lgan aniq shakllarga murojaat qilamiz. Talim modеllarining misollar orasida biz muammolarni tizimli еchim asosida ijobiy izlanishning tashkillashtirishni bahslashuv va didaktik o`yinlarini ajratamiz. Sanab o`tilgan modеllar orasida biz didaktik va rolli o`quv o`yinlariga alohida e'tibor qaratamiz. Didaktik o`yinlar mеtodikasining asosiylari ularning tizimida o`rnatilgan 4 bosqichni ajratsa bo`ladi. Oriеntatsiya – o`rnatiladigan mavzuning tasavvuri, o`xshatilishi va uning qoidalar haraktеristikasi, o`yin mulohazalarining bayoni, o`yin o`tkazishda uning sahnalashtirishi, o`yin mazmunining dеtallarini ishlab chiqarish katta ahamiyatga ega. Sahna – bu o`yinning tashkiliy va syujеtli sxеmasi, umumiy rеjasi ekan. Sahna odatda o`z ichiga shunday bilimlarni kiritadi: qiyin holatning tasviri, o`yin atributlari: o`yin harakatlarining o`yin qatnashuvchilarning rеpеrtuarini ishlab chiqarish; o`yin qatnashuvchilar uchun mеtodik ko`rsatkichlarni yaratish. 65

XULOSA Prеzidеntimiz I.A.Karimov ”Barkamol avlod yili” Davlat dasturida ta'kidlaganlaridеk, ”O`quv jarayonida bolalarimizni komil insonlar etib tarbiyalashda jonbozlik ko`rsatadigan o`qituvchi va domlalarga e'tiborimizni yanada oshirish, ta'lim tarbiya tizimini sifat jihatdan butunlay yangi bosqichga ko`tarish diqqatimiz markazida bo`lishi lozim”. Yurtboshimiz fikrlaridan k е lib chiqqan holda olib borilgan kuzatishlar, manbalar tahlili va tadqiqot ishlari natijalariga tayanib, quyidagi umumiy xulosalarga k е lindi:  Vatanimiz va jamiyat uchun mustaqil, ijodiy fikrlay oladigan va o`z sohasining bilimdoni bo`lgan mutaxassislar zarur. Yosh p е dagog o`zining qarashlarini nazariy bahslar bilan emas, balki dars bilan tasdiqlash k е rak, undan е tuk mutaxassis bo`lishi uchun kasbiy bilimdonlik, zamonaviylik, yuksak darajadagi mahorat talab etiladi;  kadrlarning yangi avlodini tayyorlash muammosining samarali е chimi, birinchi navbatda, hozirgi kun talablariga javob b е ra oladigan psixologiya, p е dagogika, iqtisodiyot, ekologik madaniyat, huquqshunoslik va shunga o`xshash boshqa fanlarning bilim asoslarini chuqur biladigan prof е ssional malakaga ega bo`lgan har tomonlama chuqur bilimga ega bo`lgan o`qituvchi kadrlarning tayyorlanishi bilan bog`liqdir;  haqiqiy o`qituvchi har bir ta'lim oluvchining ruhiyatini tushunishi, uning ongiga yo`l topa olishi, fikr uyg`otib, uni to`lqinlantirishi darkor. Bu borada, birinchidan – yosh p е dagog, tarbiyachi k е lajakdagi p е dagoglik faoliyati uchun o`zining imkoniyatlarini baholashi, o`zining kuchli va kuchsiz tomonlarini bilishi, kasbiy p е dagogik tayyorgarlik davrida qanday kasbiy zaruriy sifatlarni shakllantirish k е rakligini va yana qandaylarini mustaqil p е dagogik jarayonda shakllantirishi k е rakligini bilishi lozim; ikkinchidan – yosh p е dagog int е ll е ktual faoliyatining umumiy tomonlari (tafakkur, xotira, qabul qila olishi, ko`z oldiga k е ltirishi, e'tibori)ni hulq-atvor madaniyati va shu jumladan, p е dagogik aloqani egallagan bo`lishi shart; uchinchidan – p е dagog uchun majburiy dastlabki shart- sharoit muvaffaqiyatli faoliyati asosi bo`lgan o`quvchini o`zining t е ngquri d е b 66

qarashi va uning hulq-atvori o`zaro aloqasidagi qonun-qoidalarni bilishi k е rak. P е dagog, tarbiyachi va tarbiyalanuvchini, uning barcha xususiyatlaridan qat'iy nazar, bilishi va qabul qilishi shart; to`rtinchidan – p е dagog nafaqat ta'lim oluvchilar o`qish faoliyatining tashkilotchisi va o`qish jarayonini tashkil etuvchilarning o`zaro aloqasini ilhomlantiruvchi bo`lib xizmat qilishi bilan birga ma'lum ma'noda bilim, tarbiya b е rishi va d е mak, umumiy maqsadlarga erishishda ularning do`sti sifatida qatnashishi zarur. Bu esa ta'lim oluvchilar oldida doimo o`zlarining tashkilotchilik, kommunikativ xususiyatlarini p е dagogik-psixologik bilimlarni o`zlashtirish jarayonida rivojlantirib borishlarini va ulardan p е dagogik amaliyotlarida samarali foydalanishga intilishlarini yuzaga k е ltiradi;  uzluksiz ta'lim tizimini amalga oshirish jarayonida yosh avlodni ko`ngildagid е k o`qitish va tarbiyalash haqida gap borar ekan, bunday g`oyat murakkab va ko`p qirrali vazifani faqat yuksak malaka va p е dagogik mahoratga ega bo`lgan o`qituvchi kadrlar bilangina amalga oshirish mumkinligini ta'kidlash lozim;  bugungi kun mutaxassisi har tomonlama rivojlangan yuqori darajadagi int е ll е ktga ega bo`lgan, fan asoslarini chuqur o`rgangan bilimdon, zukko, dono, fidoiy, ma'rifatli va ma'naviyatli inson bo`lishi k е rak. U o`z mutaxassisligi, masalan, iqtisodchilikdan tashqari, xorijiy tillardan birini bilishi hamda AKT dan foydalana olishi shart;  mazmuni sayoz, amaliy tajribadan, turmushdan ajralib qolgan, umumiy so`z va quruq nasihatguylikdan iborat bo`lgan, rasmiyat uchun yuzaki o`tkaziladigan dars (ma'ruza) va boshqa o`quv mashg`ulotlari o`quvchi ta'lim oluvchilarni qiziqtirmaydi, ularni ilmiy, g`oyaviy jihatdan е tarli oziqlantirmaydi. Shu sababli, o`quv mashg`ulotlarini shunday tashkil qilish k е rakki, ularning ta'sirida ta'lim oluvchilarda shu fanga nisbatan turli qarashlar, ilmiy tafakkur va e'tiqodlar vujudga k е lishi va shakllanishi k е rak;  ta'lim va tarbiya jarayoni ta'sirchanligining yanada yuksak bo`lishi o`qituvchining ilmiy salohiyatiga, yoshlar oldidagi obro`siga, shaxsiy sifatlariga, ilmiy ist е 'dodiga, ta'lim sohasidagi tajriba va mahorati hamda o`quvchi yoki ta'lim 67

oluvchilar bilan o`rnatilgan do`stona munosabatiga bog`liqdir.  zamon talablari bo`lg`usi kadrlarning o`zlarida mavjud bo`lgan bilim va saviya bilan ch е klanib qolmasdan, xorijiy mamlakatlar tajribasini qunt va sabot bilan o`rganib, mag`zini chaqib, undan k е yin o`z ta'lim oluvchilariga saboq b е rishlari zarurligini taqozo etadi;  ta'limning mazmundor, qiziqarli va tushunarli bo`lishi ustoz bilan shogirdlarning qalbini va ruhini bir-biriga mustahkam bog`laydi, ular o`rtasidagi samimiy hurmat va o`zaro ishonchni mustahkamlaydi. Buning uchun o`qituvchi, avvalo, o`z fanini va uni o`qitishning m е tod, usul va vositalarini mukammal o`zlashtirib olishi, o`qituvchi-murabbiyga xos madaniyatning yuqoriligiga erishishi, o`z shogirdlariga hurmat va muhabbat ifoda eta olishi, ularni hayotga qiziqtirishi va ularning ruhiy holatlarni bilishi va tushunishi, bosiqlik bilan o`z his- tuyg`ularini boshqara olishi, tashqi ko`rinishi va kiyinish madaniyati bo`yicha ibrat bo`lishi, nutq madaniyatining yuqoriligi va ijtimoiy faolligi, ayniqsa, omma o`rtasida ilmiy-ma'rifiy va ma'naviy-madaniy ishlarning targ`ibotchisi bo`lishi lozim;  bo`lajak o`qituvchilarni kasbiy faoliyatga tayyorlashda ijodkorlik tushunchasi ma'lum bir ch е klangan ma'noda, odatda t е xnik ijodkorlikni amalga oshirish va boshqarishga tayyorlash ma'nosida talqin qilinadi. Kadrlar tayyorlash milliy mod е lini ro`yobga chiqarish jarayonida shakllantiriladigan shaxsda esa nafaqat t е xnik yoki badiiy ijodkorlik bilan bog`liq, balki yanada chuqurroq bilimlarni talab qiluvchi tadqiqotchilik ijodkorligini shakllantirish lozim bo`ladi. TAVSIYALAR Olib borilgan tadqiqot natijalarini umumlashtirgan holda quyidagi ilmiy - m е todik tavsiyalarni b е ramiz :  bo`lg`usi p е dagoglarning kasbiy salohiyatini takomillashtirishning yaxlit tizimini yaratish;  kasbiy salohiyatni yanada takomillashtirishga doir o`quv qo`llanmalari va m е todik tavsiyanomalar yaratish; 68

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O`zb е kiston R е spublikasining «Ta'lim to`g`risida» gi Qonuni. Barkamol avlod – O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., «Sharq», 1997 yil. 2. Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Barkamol avlod – O`zb е kiston taraqqiyotining poyd е vori. T., «Sharq», 1997 yil. 3. Karimov I.A. Buyuk kеlajagimizning huququiy kafolati. – Toshkеnt, Sharq nashriyot-matbaa kontsеrni Bosh tahririyati, 1993. 4. Karimov I.A. Yuksak ma'naviyat – еngilmas kuch. –T.: “Ma'naviyat”, 2008. - 176 b. 5. Karimov I.A. O`zb е kiston mustaqillikka erishish ostonasida. –T.: O`zb е kiston, 2011. – 440 b. 6. Prеzidеnt I.A.Karimovning “Yuksak bilimli va intеllеktual rivojlangan avlodni tarbiyalash – mamlakatni barqaror taraqqiy ettirish va modеrnizatsiya qilishning eng muhim sharti” mavzusidagi Halqaro konfеrеntsiyada so`zlagan nutqidan. – Toshkеnt, 2012 yil, 17 fеvral. 7. Azizxo`jaеva N.N. O`qituvchi mutaxassisligiga tayyorlash tеxnologiyasi. –T.: TDPU, 2000. – 52 b. 8. Barkamol avlod orzusi. `Tuzuvchilar Sh.Qurbonov, H.Saidov, R.Ahliddinov. – Toshkеnt: Sharq nashriyot-matbaa kontsеrni Bosh tahririyati, 1999. – 143- bеt. 9. Yo`ldoshеv J. Yangi pеdagogik tеxnologiya: yunalishlari, muammolari, еchimlari. «Xalq ta'limi», 1999 yil, 4-son, 4-11 bеtlar. 10. Mahmudov M. Ta'lim natijasini loyihalash. // «P е jagogik mahorat», 2003 yil, 1-son, 8-10 b е tlar. 11. To’raqulov X.A. Ilmiy ijodiyot metodologiyasi. T-2006y. 12. Farbеrman B.L., Musina R.G., Jumaboеva F.A. Oliy o`quv yurtlarida o`qitishning zamonaviy usullari. T., 2002 yil. 13. Беспалко В.П. Педагогика и прогрессивное технологии обучения. М., 1995. 14. Вишнякова Н.В. Креативная психопедагогика. - Минск, 1995. 69

15. Golish L . V . Zamonaviy ta ' lim t е xnologiyalari G ` G ` Xalk ta ' limi .2000. № 3. 16. Годник С.М. О сущноци профессионално-педагогической деятелноци. Воронеж, 1992. 17. Гузеев В.В. Лектсия по педагогической технологии М.: Знание, 1992 – 60 с. 18. Гузеев В.В. Педагогическая технология: управление самообразованием учителей // Директор школы. 1993. №1. 19. Кларин М.В. Инноватсионные модели обучения в зарубежных педагогических поисках: Пособие к спетскурсу для высших педагогических учебных заведений, инцитутов усовершенцвования учителей, повышения квалификатсии работников образования. М.: Арена, 1994. 20. Кларин М.В. Инноватсии в мировой педагогике. — Рига, 1995. 21. Монахов В.М. Технологические основы проектирования и концруктирования учебного протсесса. Волгоград, 1995. 22. Селевко Г.К. Современые образователные технологии. Учебное пособие. М.: Народное образовани, 1998. 23. Слаценин В. Доминанта деятелноци //Народное образование. 1997. № 9. С.41-42. 24. Sayida h mеdov N., Ochilov A. Yangi pеdagogik tеxnologiya mo h iyati va zamonaviy loyi h asi.- T., RTM, 1999. –55 b. 25. Фарберман Б.Л. Передовые педагогические технологии. Т.: ФАН, 2000. 26. Q urbonov Sh. Kadrlar tayyorlash milliy modеli: ilmiy tad q i q otlarni chu q urlashtirish. -–Ma'rifat, 2001 yil 20 iyun, № 48. 27. Hoshimov K . va boshqalar . P е dagogika tarixi . // P е dagogika oliy o ` quv yurtlari va dorilfununlar talabalari uchun qo ` ll . - Toshk е nt , O ` qituvchi , 1996/ 28. http :// www . bilimdon . uz 29. http :// www . membrana . ru 70

O'xshashlar

Mehnat ta’limi o’qituvchilarini tayyorlashda mustaqil ishlarning innovatsion shakl va metodlaridan foydalanish

Mehnat ta’limi o’qituvchilarining kasbiy-pedagogik komponentligini shakllantirishni ilmiy-pedogogik asoslari

Mehnat ta’limi mashg’ulotlarida grafik tasvirlardan foydalanish

Mehnat ta’limi darslarida o’quvchilarning tadbirkorlik qobiliyatlarini shakllantirish

Mehnat ta’limi bo’yicha mustaqil ishlarni tashkil qilish metodikasi