Nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotga o`rgatish mashqlaridan foydalanish - Nemis tili - Diplom ishlar

Nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotga o`rgatish mashqlaridan foydalanish

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

346 KB

Ko'chirib olish

“ Nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotga o`rgatish mashqlaridan foydalanish ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI QARSHI -201 5 1

Kirish Asosiy q ism I. BOB. NEMIS TILI DARSLARIDA MADANIYATLARARO MULOQOTNI O`RGATISHNING LINGVODIDAKTIK ASOSLARI I.1. Madaniyatlararo muloqot atamasining lingvodidaktik talqini…………...7 I.2. Madaniyatlararo muloqot atamasining vujudga kelish va rivojlanish tarixi……………………………………………………………………………....13 II. BOB. NEMIS TILI DARSLARIDA MADANIYATLARARO MULOQOTNI O`RGATISH TEXNOLOGIYASI II.1. Nemis tili mashg’ulotlarida mashqlar orqali madaniyatlararo muloqotni shakllantirish…………………………………………………..32 II.2. Mamlakatshunoslikka oid matnlar asosida til o`rganuvchilarni madaniyatlararo muloqotga tayyorlash………………………………………..41 XULOSA…………………………………………………………………………50 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..52 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Prezident I. Karimov tomonidan 2012 yil 10 dekabrdagi “Chet tillarni o`rganish tizimini yanada takomillashtirish chora – tadbirlari to`g`risida” gi PQ – 1875 – sonli qarorining qabul qilinishi yurtimizda chet tillarini o`rganish borasida amalga oshirilayotgan ishlarning natijasida chet tillarini o`rganib, o`z bilimlarini chet ellarda mustahkamlab qaytmoqdalar. Prezidentimiz I. Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida bu haqda shunday fikr bildirganlar: “Milliy g`oyamizning uzviy tarkibiy qismlarini tashkil qiladigan komil inson, ijtimoiy hamkorlik, millatlararo totuvlik, dinlararo bag`rikenglik kabi tamoyillarning ma’no – mohiyatini bugungi kunda mamlakatimizda olib borilayotgan ma’naviy – ma’rifiy, ta’lim – tarbiya sohalarining markaziga qo`yish, ularni yangi bosqichga ko`tarish, yosh avlodlarimizni har tomonlama mustaqil fikrlaydigan yetuk dunyoqarash egalari qilib tarbiyalashdan iborat” 1 O’zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarining jadal rivojlanishi mamlakatim izda va jahon hamjamiyatida ta’lim sohasida davlatlararo integratsiyasi butun ta’lim tizimi va o’sib kelayotgan avlodni tarbiyalashni o’zgartirishni talab etdi. “Zamonaviy shart – sharoitlar xalq ta’limi tizimini uning barcha pog’onalarini bir kompleks sifatida ko’rishni talab etib umumiy va maxsus ta’lim, professional tayyorgarlik, yoshlarni shaxs sifatida ruhan va axloqan yetilishini ta’minlash kerak. Buning uchun umumta’lim maktabi, oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimini muhim tarzda mustahkamlash, o’quv dasturlarini yangilash, ularni jahon madaniyati xazinalari bilan boyitish kerak”. Shuning uchun hozirgi kunda til ta’limi jarayonida til va madaniyat, jamiyat rivojlanishida til va madaniyatning bir butun roli, to’liq shaxslararo va madaniyatlararo muloqot malakalarini tashkil etish kabi muammolar faollashtirilmoqda. 1 Karimov I. A. “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch”. Toshkent. “Ma’naviyat”. 2009. 140 - bet 3

Muloqot madaniyati bugungi kunda global ahamiyat kasb etadi, zero alohida insonlar hamda butun xalq va davlatlar orasidagi munosabatlar, bir-birini tushunish va o’zaro ta’siri shunga asoslanadi. Aytilganlardan, hozirgi davr miqyosida O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimi tarkibini rivojlantirish muhimligi ko’rinadi, ayniqsa texnogen sivilizatsiyadan antropogen sivilizatsiyaga o’tishni, ta’limni gumanizatsiya va gumanitarizatsiyasi, milliy hamda umuminsoniy dunyo madaniyati yutuqlarini egallashni hisobga olgan holda, kadrlar tayyorlash Milliy dasturi shunga qaratilgan. Bu esa o’z navbatida yosh kadrlarni tayyorlash sifatini oshirish maqsadida ta’lim-tarbiya jarayoniga yangiliklarni kiritishni talab qiladi. Aytilganlar to’la ravishda o’rta ta’lim maktabi, akademik litsey, kasb-hunar kolleji guruhlarida nemis tilini o’rgatish metodikasiga taalluqlidir. Bu yerda biz ikkita asosiy muammoni ko’zda tutamiz. Birinchi muammo shundan iboratki, madaniyatlararo muloqot jarayoniga turli darajada ta’sir etadigan to’siqlardan biri muloqotdagi madaniyatlarning o’ziga xos milliy xususiyatlari bo’lib, bu nemis tili va adabiyotini o’rganishda o’zbek o’quvchi va talabalarga jiddiy qiyinchiliklar tug’diradi, bu esa albatta kerakli lingvistik va lingvodidaktik izlanishlar o’tkazishni talab etadi. Ikkinchi muammo shundan iboratki, til ta’limi amaliyotiga yangi pedagogik texnologiyalar va ta’lim vositalarini olib kirish davr talabiga aylanib bormoqda. Chunki, bugungi kunda til ta’limi jarayonida qo’llanilayotgan ta’lim texnologiyalarining ko’p qismi va til materiallari (fonetika, grammatika, leksika) o’quvchilarning madaniy tasarrufini shakllantirish uchun kerakli mamlakatshunos- likka oid matnlardan foydalanishni taqozo etmoqda. Madaniyatlararo muloqot polifunktsional jarayonida eng muhim komponenti bu tildir, chunki “xalqning tili uning ruhidir, va xalqning ruhi bu tildir va bundan yuksakroq tenglikni tasavvur etish qiyindir”. Shu boisdan chet til ta’limida realiyalarni o’rgatish va bu orqali til o’rganuvchilarni madaniyatlararo muloqotga tayyorlash bitiruv ishimizning dolzarbligini isbotlaydi. 4

Muammoning o’rganilganlik darajasi. Tillarni qiyosiy-tipologik o’rganishga oid ko’plab tadqiqotlar olib borilgan. Jumladan, E. D. Polivanov, V. V. Reshetov, J. B. Bo’ronov, M. D. Jusupov, A. Mamatov, U. K. Yusupov, M. I. Umarxo’jayev, A. A. Abduazizova, M. T. Irisqulov, M. I. Rasulova, R. A. Alimardonov, G. Mahkamova, D. Xoshimova va boshqa olimlarning dissertatsiya izlanishlari shu muammoga bag’ishlangan. Maktab, akademik litsey, kasb-hunar kolleji va oliy o’quv yurtlarida tillarni o’rganishning umumiy va dolzarb masalalari M. X. To’xtaxojayeva, V. I. Andriyanova, G. X. Bakiyeva, N. A. Ortiqov, T. K. Sattorov, D. D. Jalolov, S. Saydaliyev, E. Erkayev, S. Misirov, Sh.Ubaydullayev va boshqalar ishlarida o’rganilgan. Maktab va oliy o’quv yurtlarida so’nggi yillarda rus tili darslarida o’ziga xos so’zlarni o’rgatish muammosiga S. I. Kazakbayeva (2000), L. Yu. Akramova (2001) va boshqalarning dissertatsiya ishlarini misol qilsak, chet til ta’limida leksikani o’rgatish va tarjima mashqlaridan foydalanish masalalari E. Erkayev, D. Xoshimova, G. Maxkamova, S. Misirov, Sh. Ubaydullayev va boshqalar tomonidan nemis va ingliz tilini o’rganish muammolariga oid bir qator dissertatsiya izlanishlari bajarilgan. Bir madaniyat egasi tomonidan ikkinchi bir madaniyat badiiy asarini o’qish va anglashda vujudga keladigan qiyinchiliklar bir qator mashhur lingvist, jamiyatshunos va metodistlarning izlanishlari obyekti bo’lgan (V. V. Vinogradov, A. A. Leontev, G. Tomaxin, E. M. Vereshagin, V. G. Kostomarov, G. Sh. Abdullayeva, O’. Nurmatov, Z. Sodiqov, B. Xolmirzayev va boshqalar). Tillarni o’rganishning lingvomadaniyatshunoslik aspekti va madaniyatlararo muloqotga doir ilmiy izlanishlar Yu. E. Proxorov (2003), Yu. K. Vorobyov (2003), V. T. Maligin (2004), L. O. Ivanova (2004) larning tadqiqotlariga bag’ishlangan. Biroq, hozirgi kunga qadar nemis va o’zbek tillari lingvistikasi va metodikasini qiyosiy (kontrastiv) lingvometodologik talqini to’liq o’z aksini topmagan, ya’ni nemis xalqi hayot tarzi, turmushi, tarixi, madaniyatini tasvirlovchi semantika madaniy komponenti aks etgan mashqlardan foydalanib madaniyatlararo muloqotga o’rgatish metodikasi yo’q, chunki “o’zbek 5

maktablarida nemis tilini muvaffaqiyatli o’rganish leksikani yaxshi o’zlashtirish bilan uzviy bog’liq”ligi isbot talab etmaydigan haqiqatdir. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi, bizning nuqtai-nazarimizda, ekstralingvistik omillar bilan ham asoslangan. Yuqorida keltirilgan omillar mazkur izlanish mavzusini tanlash va uning dolzarbligiga sabab bo’ldi. Tadqiqot ob y ekti – o’rta maktabning yuqori sinflarida, litsey, kollej lar da nemis tili ni mamlakatshunoslikka oid matnlar yordamida o’rganish va o’zlashtirishga qaratilgan tarzda nemis tilini o’qitish jarayoni dir . Tadqiqot predmeti - o’rta maktabning yuqori sinflarida, litsey, kollejlarda nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotni o’rgatishga qaratilgan mashqlar ustida ishlash metodikasidir. Ishning maqsadi – nemis tili darslarida nutq malakalarini mamlakatshunoslikka doir matnlar yordamida rivojlantirish va madaniyatlararo muloqotni o`rgatishning lingvodidaktik asoslari hamda eksperimental sinovdan o`tkazilgan uslubiy texnologiyasini yaratishdan iborat. 6

I Bob NEMIS TILI DARSLARIDA MADANIYATLARARO MULOQOTNI O`RGATISHNING LINGVODIDAKTIK ASOSLARI I.1. “ Madaniyatlararo muloqot” atamasining lingvodidaktik talqini Xorij mamlakatlari bilan mustahkam aloqa o`rnatish, birinchi navbatda, o`sha yurtlar aholisining tili va madaniyatini bilishni taqozo etadi. Chet til(lar)ni jumladan, nemis tilini puxta egallagan raqobatbardosh mutaxassislargina murakkab va manfaatli yumushlarni uddalay oladilar. Bugungi kunga kelib, nemis tili o`qitish metodikasidagi yangi o`zgarishlar natijasida xorijiy tilni, tili o`rganilayotgan mamlakat madaniyati to`g’risidagi ma`lumotlarni o`rgatish/o`rganish orqali egallashga e`tibor kuchaydi. O’tgan asrning 50-80 yillariga kelib chet til o’qitish metodikasida turli yangi atamal a r paydo bo’ldi. Jumladan “chet til o’qitish” atamasi bilan birga “chet tilni muloqot vositasi sifatida o’rgatish” yoki “chet tilda gapirishni o’rgatish”, “chet til darslarida madaniyatlararo muloqotga o’rgatish” atamalari qo’llana boshlandi [Devidson D., Mitrafanova O.D., 1990]. Bu to`g’risida ko`plab ilmiy maqolalar, nomzodlik (L.Ilieva-2006, A.Isaqov- 2008, SH.Ubaydullaev-2009 va b.) va doktorlik (D.Xoshimova-2008, G.Mahkamova-2011) ishlari ham olib borildi. Ularning ko`pida bu atamaga turli qarashlar mavjudligi to`g’risida fikr yuritiladi. Jumladan, Germaniyada uni sprachbezogene Landeskunde ya`ni tilga y o` naltirilgan mamlakatshunoslik, Fransiyada esa language at civilisation - til va sivilizatsiya, Amerikada cultural literacy va cross c ultural communication atamalari bilan qo`llay boshladilar [42; 121; 156; 158]. Shu bilan birga, nemis tilida gaplashuvchi mamlakatlar chet til o`qitish metodikasida keng qo`llanadigan Landeskunde atamasi bilan sinonim tarzda Kulturkunde, Voelkerkunde, Realienkunde atamalari qo`llanib kelinganligi ham yoritib o`tiladi. Endi chet til o`qtish metodikasida keng qo`llanayotgan “Chet til”, «Mamlakatshunoslik», «Lingvomamlakatshunoslik», “Lingvokulturologiya”, “Madaniyatlararo muloqot” kabi atamalar to`g’risida batafsil fikr yuritsak. 7

Chet til o`qitish metodikasi nazariyasi va amaliyotida qo`llanadigan atamalarning nomlanishida har xil jumboqlar mavjudki, ularni tartibga solish to`g’risida ko`plab ilmiy maqolalar chop etilgan. Masalan, J. Jalolovning “Lingvodidaktikaning zamonaviy konseptual yangilanish bosqichi xususida”gi maqolasi, S. Saydaliyevning “Madaniyatlararo muloqot” atamasiga bag’ishlangan maqolasi shular jumlasidandir. Ma`lumki, xorijiy til o`quv predmeti o`zbek tilida rasman ikki xil aytilib/yozilib keladi: “chet til va chet tili(?)”. Ulardan birinchisi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi vazirligi tasdiqlagan nazariy kurs (Jalolov J.J. Chet til o`qitish metodikasi: Chet tillar oliy o`quv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik. - Toshkent: O`qituvchi, 1996. - 368 b.)da qabul qilingan. “Chet til” deganda, kimning tili emas, balki qanday til haqida gap boradi: chet el, chet o`lka, chet mamlakat, chet joy, chet jism kabi so`z birikmalarida bo`lganidek, chet so`zi o`zga, boshqa, begona, yot, xorijiy, ajnabiy ma`nolarini ifodalab keladi (Qarang: O`zbek tilining izohli lug’ati. - Moskva: Rus tili, 1981. - T. II. - B. 364; Begmatov E. A. Hozirgi o`zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. - Toshkent: Fan, 1985. - B. 104 va b.). Akademik manba-izohli lug’atda qonuniy ravishda rasmiylashtirilgan va hukumat tashkiloti (vazirlik) tavsiya etgan darsliklarda o`z tasdig’ini topgan, o`zbek tili fanining yirik arboblari (akademik Alibek Rustamiy, professor Nizomiddin Mahmudov va b.)ning sinchkov nazaridan o`tgan chet til atamasi to`g’ri ishlatilishi shart, deb o`ylaymiz. Yana bir qator misollarga murojaat qilishga to`g’ri keladi: ko`nikma, malaka, idrok, o`quv materiali, talaffuz, o`qish/o`qilish/o`qitish, yozuv/yozish/yozma, o`zlashtirish va egallash, nutqiy vaziyat va simulyatsiya, ixtisos va kasb, o`qish turlari, lug’at/vokabulyar/leksika, lisoniy mikrobirliklar, tinglash/eshitish, gap/jumla, interferentsiya va transpozitsiya (fatsilitatsiya), qiyinchilik va xato kabi lingvodidaktik atamalarni ko`pchilik metodistlarimiz, afsuski, chalkashtirishmoqda. Ularning har biri til o`qitish ilmida o`ziga xos tushunchalarni ifodalaydi. Har qanday ilmiy sohani egallashga uning muayyan terminologik apparatini, boshqacha aytganda, tushunchalar majmuini puxta o`zlashtirish orqali erishiladi. Aks holda y etuk mutaxassis bo`lish amrimaholdir. 8

Ilmiy adabiyotlarda «Mamlakatshunoslik» tushunchasi qo`llanganda - tili o`rganilayotgan mamlakatning tarixi, geografik o`rni, iqtisodi va boshqa sohalar to`g’risida ma`lumotlar bilan tanishtirish deb e`tirof etiladi. Mamlakatshunoslik ekstralingvistik axborotlarni tahlil qilishga qaratilgan bo`lib, til faktlarini o`zida to`liq qamrab oladi. «Lingvomamlakatshunoslik» esa – chet til yordamida o`quvchilarga tili o`rganilayotgan mamlakat(lar)ning milliy tili va madaniyatini o`rgatish va ularni tabiiy muloqotga tayyorlash orqali axborot almashish malakalarini rivojlantirish sifatida qo`llanadi. Uning mamlakatshunoslikdan farqi shundaki, lingvomamlakatshunoslik bir tomondan tili o`rganilayotgan mamlakatning nafaqat tarixi, davlat tuzilishi, shu bilan birga milliy-madaniyati haqidagi axborotlarni bersa, ikkinchi tomondan matnlarni o`qish jarayonida tildagi milliy o`ziga xos so`z (realiya)lar, ya`ni muqobilsiz til birliklari, frazeologiya, aforistikani tarjima qila olish, nutq madaniyatidan nutqiy muloqotda foydalanishga o`rgatadi [40; 42]. Lingvomamlakatshunoslikning ob y ekti til va nutq birliklaridan tashkil topadi. Ma`lumki, E. M. Vereshagin, V. G. Kostomarov, G. D. Tomaxin, Y. N. Karaulov, V. V. Vorobyov, A. Vejbitskaya, S. G. Ter-Minasova olib borgan tadqiqotlarda til va madaniyat muammolari masalasi tadqiq qilinadi. Lingvomadaniyatshunoslik muommolariga doir ilmiy ishlar tahlili natijasida u, madaniyat, millat, milliy madaniyat, til, milliy til, mentalitet tushunchalari bilan mazmunan bog’liqliligini guvohi bo`lamiz. Lingvokulturologiya – lingvistika va madaniyatshunoslik o`rtasida vujudga kelgan yangi mustaqil fan. U xalqlar madaniyatining vujudga kelish tarixi va uning tilda aks etish jihatlarini o`rganadi. Lingvokulturologiyaning rivojlanish davrini ikkiga bo`lish mumkin: birinchi davr: fanning vujudga kelish davri. Bu asosan V. Gumboldt, Y. Grimm, A. A. Potebnya, E . Sepir ishlarida o`z aksini topgan. Ikkinchi davr: lingvokulturologiyaning mustaqil fan deb tan olinishidir. (“Lingvokulturologiya” atamasi birinchi bor V. V. Vorobyov, V. N. Teliya va V. A. Maslova ishlarida qayd etilgan). 9

O`tgan asrning 70 yillariga kelib amerikalik olim E. Xoll “Madaniyatlararo muloqot”, “Ko`pmadaniyatlilik” tushunchalarini birinchi bo`lib fanga olib kirdi desak mubolag’a qilmaymiz. Uning “Muloqot – bu madaniyatdir, madaniyat – esa muloqotdir” degan shiori muloqot va madaniyat o`rtasidagi o`zaro aloqani belgilab berdi. “Madaniyatlararo muloqot” atamasi hozirgi kunga kelib ommaviylashib ketdi, shu bois bu atamaning pedagogik, psixologik, didaktik adabiyotlarda ko`p uchraydigan, qo`llaniladigan atamaga aylanib bormoqda. «Madaniyatlararo muloqot» tushunchasi zami r idagi ma`no biroz o`zgarishi, bir-biridan qo`llanish jihatidan farq qilishi mumkin. Ta`limshunoslik (Lingvodidaktika) sohasida ham «madaniyatlararo muloqot» tushunchasi o`z xususiyati va o`rniga egadir. Madaniyatlalaro muloqot (nem. Interkulturelle Kommunikation , ing. Culturell communikation , rus. Mejkul’turnaya kommunikatsiya ) tushunchasini ilmiy jihatdan to`g’ri tasavvur etish uchun «Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti» [179:105;184:33] deb atalib kelinayotgan yangi sohaning lingvistika, filologiya, madaniyatshunoslik, pedagogika, psixologiya, sotsio-, psixo-, etnolingvistika fanlari bilan aloqasini o`rganish va ular qatorida tutilgan mavqeyini aniqlash muhim sanaladi. Madaniyatlararo muloqot atamasini yoritish uchun kommunikativ metodgacha bo`lgan davrni tahlil qilamiz. Metodika deganda, vaqtni tejash malakasi, o`quvchi kuchlarini oqilona sarflash, o`quv materialidagi asosiy va bosh narsani topish malakasi, jamoa mehnatini tashkil etish san`ati, o`quvchilardagi xilma-xil individualliklarga tayanadigan ta`sir tizimini tushunmoq kerak (Ribnikova M.A. Ocherki po metodike literaturnogo chteniya. – M.: Nauka, 1985, –S. 58.). Metodika tushunchasi ruscha metodika, nemischa Methodik , inglizcha methods of teaching/methodology , frantsuz tilida Didactique (Fransua Klosse - Professor François Closset. Didactique des langues vivantes), ozarbayjoncha tadris, Slovakiyada CHet til didaktikasi kabi turli so`zlar yoki so`z birikmalari orqali ifodalanganligini kuzatish mumkin. SHu o`rinda aytib o`tish lozimki, so`ngi yillarda o`zbekcha uslubiyot, hatto usuliyot atamalari, bizningcha, o`rinsiz qo`llana boshlandi. O`zbekcha metodologiya va didaktika atamalarining ma`no doirasi 10

(semanticheskoe pole), ta`kidlash joizki, butunlay boshqa-boshqa tushunchalarni qamrab oladi. Muayyan til (ona tili, ikkinchi til, chet til)ni o`rgatish nazariyasi va amaliyoti haqida so`z borsa, falon tilni o`qitish metodikasi deyish o`rinlidir. U yoki bu tilni o`rgatish amaliyotini so`ngi o`n yil ichida urf bo`lgan ta`lim texnologiyasi nomi bilan yuritish ma`qul topiladi. Uni lingvotexnologiya (J.J.Jalolov-2009) deyish yanada qulayroqdir. Bizga chet til o`qitish metodikasi fanidan ma`lumki, chet til (va, shuningdek, boshqa tilni) o`qitish haqida so`z borganda, uni o`rgatish metodikasi/texnologiyasi atamalarini qo`llash odatga aylanib bormoqda. Ma`ruzalarni tinglash jarayonida va referatlar yozish shundan dalolat beradik i , metodika va texnologiya atama/tushunchalari bir-biridan keskin farq qiladi. Metodika bu til o`rgatish nazariyasi va amaliyoti haqidagi ma`lumotlar majmui demakdir. Texnologiya esa - o`quv predmetini o`rgatishning sof amaliyotini tashkil etadi. Bu degani, (lingvo)metodika va (lingvo)texnologiyani jiddiy farq qilish zarur. CHet til o`qitish metodikasida yoritilgan metod va yondashuvlar juda ko`p va rang-barangdir. CHet til o`qitish metodlari ilmiy muammosi ko`plab tadqiqotchilarni o`ziga jalb etgan. Ularni umumlashtirgan holatda quyidagi guruhlarga ajratish mumkin: 1) tarjima metodi; 2) to`g’ri va tabiiy (natural) metodlar va ularning zamonaviy ko`rinishlari; 3) aralash ( omixta) metodlar; 4) ongli-qiyosiy metod; 5) shaxs faoliyatiga mo`ljallangan kommunikativ metod. S h u bilan birga turli zamon va makonda chet tilni o`rgatishga o`ziga xos yondashuvlar maqbul topilgan. I. L. Bim chet til ta`limidagi yondashuvlarni quyidagi to`rt guruhga bo`ladi: 1) bixevioristik yondashuv (til materialini mexanik tarzda ko`p martalab takrorlash bilan unga oid ko`nikma va malaka hosil qilish), 2) induktiv – ongli yondashuv (misollardan qoidalarni anglashga qarab borish), 3) tizimli yondashuv(morfologiya va sintaksisni o`rgatish), 4) bilish (kognitiv) yondashuv (Bim I. L. Teoriya i praktika obucheniya nemetskomu yaziku v sredney shkole: Problemi i perspektivi: –M.: Prosveshenie, 1988. – S 6). 11

Keyinga vaqtga kelib chet til o`qitish metodikasiga doir adabiyotlarning ayrimlarida funksional-semantik yondashuv, tematik yondashuv [111: 72], struktural- funktsional yondashuv (Bim I. L. K probleme planiruemogo rezul’tata obucheniya inostrannim yazshkam v sredney obsheobrazovatel’noy shkole // Inostrannie yaziki v shkole.-1984. № 6. – S. 20-23), shaxs faoliyatiga qaratilgan kommunikativ yondashuv [112:.216], o`qish orqali yondashuv atamalari tez-tez ko`zga tashlanmoqda. C h et til ta`limidagi yondashuvlardan yana biri kommunikativ yondashuvdir. Chet til o`qitish metodikasining yirik namoyondalaridan E. I. Passov, V. G. Kostomarov, O. D. Mitrofanovalar kommunikativ yondashuvga katta ahamiyat berish kerakligini qat`iy turib himoya qiladilar. E. I. Passovning ta`kidlashicha, chet tilni o`qitishdan ko`zlangan maqsad tilni o`rganish emas, yoki nutqni “fikrni shakllantirish va ta`riflash usuli” (I. A. Zimnyaya) emas, hattoki nutq faoliyati turlari – gapirish, o`qish, tinglab tushunish va yozishga o`rgatish ham emas, balki, ko`rsatilgan nutq faoliyati turlarini muloqot vositasi sifatida o`zlashtirishga qaratilmog’i zarur [111: 63]. Olimning fikriga ko`ra kommunikativ metodning psixologik asosi shaxs faoliyati yondashuvi ma`lumotlaridan iborat bo`lishi lozim. Kommunikativ metod xususiy metodik ma`no kasb etib, uning bugungi kunda vujudga kelgan variantida chet tilda nutq faoliyati va chet til madaniyatini muloqot vositasi sifatida o`rganish maqsad qilib qo`yilgan. Kommunikativ metod asosida tashkil etilgan darslarda o`quvchilarga o`zgalar nutqini kuzatish, o`zgalarning fikrini tushunish yoki o`z fikrini izhor etish bilan bevosita nutqiy faoliyatga kirishish taklif qilinadi. Kommunikativ metodning kontseptual asosini yaratishda E.I. Passovning hissasi kattaligini takidlash lozim. Olimning ishlarida bu metod yordamida faqat gapirishni o`rgatish ko`zda tutilgan bo`lsa, keyinchalik ushbu metodning evolyutsion o`zgarishi natijasida og’zaki va yozma muloqotni o`rgatish maqsad qilib olindi. Chet til o`qitish metodi deganda, chet til ta`limidagi amaliy, umumta`limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni ro`yobga chiqarishda o`qituvchi va o`quvchi faoliyatining yig’indisi nazarda tutiladi. KHKda chet til o`qitishda kasbiy maqsad ham ko`zda tutiladi [90: 56] 12

I.2. Madaniyatlararo muloqot atamasining vujudga kelish va rivojlanish tarixi Madaniyatlararo muloqot ning bugungi kun tilshunosligining dolzarb masalalari bilan bog’liq tomonlari. Jahon tilshunosligida til va undan foydalanuvchilar o`rtasidagi aloqadorlik (lingvopragmatika)ga bo`lgan e`tibor har qachongidan ham ortdi. Natijada tilni quyidagi uch birlik asosida tadqiq etish bugungi kun tilshunosligining eng dolzarb masalalaridan biriga aylandi: Insonning jonli nutqini bunday aspektda o`rganish jarayonida etnolingvistika va uning zaminida hosil bo`lgan lingvokul’turologiya (lingvomadaniyatshunoslik) kabi soha va yo`nalishlar yuzaga keldi. Lingvomadaniyatshunoslik tilshunoslikning yangi yo`nalishi bo`lishiga qaramay, o`z navbatida uning ham yangi tarmoqlari: frazeologik lingvomadaniyatshunoslik, kotseptologik, leksikografik, lingvodidaktik lingvomadaniyatshunoslik kabilar paydo bo`ldi. Bularning hammasi insonning jonli, amaldagi nutqini o`rganishga qaratilgan. Dunyo xalqlari o`rtasida turli sohalarda o`zaro hamkorlik aloqalari tobora kengayib borayotganligining o`zi ham tilshunoslikning bu kabi yangi soha va yo`nalishlarini taqozo etmoqda. CHunki har bir millat va elatlarning o`ziga xos, hech kimnikiga o`xshamaydigan muloqot me`yorlari mavjudki, bularni bilmay turib turli mamlakat xalqlari o`zaro muloqotga kirisha olmaydilar. Aynan shuning uchun ham chet tillarini yoki bir tilda so`zlashuvchi turli hududlarda yashovchi kishilar muloqot xulqini o`rganishda ularning o`ziga xos tomonlarini bilishni davring o`zi taqozo etmoqda. Madaniyatlararo muloqot har bir chet til darsida solir bo`ladi. Unda madaniyatlar qiyoslanishi mumkin. Bu jarayonda ma`lum bo`ladiki, dialektni o`rganish jamiyatning boshqa a`zolaridan o`z tillari jihatidan ajralib turuvchi ijtimoiy guruhlar nutqiy odatlarini o`rganishga qaratilganligi, biroq ko`pchilik 13Til Millat Madaniyat

sotsiolingvistlar uchun o`z sohalarini dialektologiya bilan chambarchas bog’liq holda tasavvur etishlari kuzatiladi. Shu o`rinda aytib o`tish kerakki, o`zining asosiy qiziqishi nuqtai nazaridan dialektologiya zamonaviy sotsiolingvistikadan keskin farqlanadi. Dialektologiya va sotsiolingvistika yana bir o`rinda - tahlil ob`ektining dastlabki birligini tanlashda bir-biridan farq qiladi. Dialektologiya til va dialektlarni yaxlit tizilmalar sifatida talqin qiladi. Bu tizilmalar o`rtasida aslida aniq ko`zga tashlanadigan ajratuvchi chiziqlar bo`lishi kerak: izoglosslar, ya`ni lingvistik xaritada til xususiyatlari bir xil bo`lgan aholi punktlarini birlashtiruvchi chiziqlar mazkur talqinga aniq qaram bo`ladi. Sotsiolingvistika esa, diqqat-e`tiborni ijtimoiy guruhlar va ular tomonidan foydalaniladigan tilning o`zgaruvchan birliklariga qaratishga, bu o`zgaruvchan birliklarni ijtimoiy fanlarning: yosh, jins, ma`lum bir ijtimoiy-iqtisodiy sinfga tegishlilik, hududiy katta guruh, maqom va shu kabi an`anaviy demografik birliklar bilan bog’lashga urinadi. SHuningdek, keyingi paytlarda til formalari va ijtimoiy funktsiyalar o`rtasidagi munosabatlarni mikro (tor) darajada, ya`ni guruh ichidagi interaktsiyada, til va ijtimoiy kattaroq masshtabdagi funktsiyalarni kattaroq makro darajada, ya`ni guruhlar o`rtasidagi interaktsiyada belgilashga urinishlar ham bo`lmoqda. SHu bilan bir qatorda dialektologiya sohasida yo`l qo`yib kelingan kamchilik va nuqsonlar, jumladan, faktlar yig’ishga ortiqcha berilib ketish oqibatida yuz bergan nazariyasizlik uzoq davom etganligini achinish bilan qayd etadi. Bizga tilshunoslik fanidan ma`lumki, muloqot jarayoni nafaqat dialektga, shu bilan birga mentalitetga ham bog’liqdir. Shu nuqtai nazardan, geografik muhitning ijtimoiy hayotdagi rolini va muloqot jarayoniga ta`siri qadimgi grek olimlari Demokrit, Gippokrat, Geradot, Polibiy, Strabon, nemis olimi Humbolt, o`rta asr Sharq faylasuflari ibn Sino, Navoiy, Bobur va boshqa ko`plab mutafakkirlar o`z asarlarida alohida ta`kidlaganlar. XIX asrning o`rtalariga kelib, XVIII asrda fransuz mutafakkiri SH. Monteske tomonidan har bir mamlakatning geografik muhiti uning axloqi va qonunlarini belgilaydi, degan ta`limoti qaytadan tiklanib, ijtimoiy-siyosiy 14

qarashlarda o`z ifodasini topa boshladi. XX asr boshlarida geografik maktab yo`nalishlaridan biri sifatida Amerikada vujudga kelgan environmentalizm (inglizcha-muhit) ta`limotining ko`zga ko`ringan vakilaridan biri E. Xatington ham iqlim aholining sog’ligiga, jismoniy va axloqiy faoliyatiga, mehnat unumdorligiga ta’sir qilishini alohida ta`kidlaydi. Atrof-muhitning va millat-elatlarning insonga ta`siri masalasiga bo`lgan e`tiborning ortib borishi asta-sekin “ Madaniyatlararo muloqot ” degan maxsus fanni vujudga keltiradi. 1921 yili amerikalik olim Xoll tomonidan ilk bor qo`llanilgan “Madaniyatlararo muloqot” dastlab sotsiologiyaning ajralmas qismini bildiruvchi atama sifatida tushunilgan bo`lsa-da, keyinchalik bu nom ostida maxsus fan shakllanib, u bilan nafaqat sotsiolingvistika sohasi xodimlari, balki pedagogika, tilshunoslik va bugungi kunga kelib iqtisod va huquq sohasi mutaxassislarini ham shug’ullana boshladilar. «Madaniyatlararo muloqot» tushunchasi hozirgi kunga kelib pedagogik, psixologik, didaktik adabiyotlarda ko`p uchraydigan, qo`llaniladigan atamaga aylanib bormoqda. Bu sohalarning har biri madaniyatlararo muloqot fenomineni turli tomondan, turli nuqtai nazardan tadqiq qiladi, o`rganadi. Shu bois ham «madaniyatlararo muloqot» tushunchasi zaminidagi ma`no biroz o`zgarishi, bir- biridan qo`llanish jihatidan farq qilishi mumkin. Ta`limshunoslik (Lingvodidaktika) sohasida ham «madaniyatlararo muloqot» tushunchasi o`z xususiyati va o`rniga egadir. Madaniyatlalaro muloqot (nem. Interkulturelle Kommunikation, ing. Culturell communikation, rus. Mejkul’turnaya kommunikatsiya) tushunchasini ilmiy jihatdan to`g’ri tasavvur etish uchun «Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti» [179:105;184:33] deb atalib kelinayotgan yangi sohaning lingvistika, filologiya, madaniyatshunoslik, pedagogika, psixologiya, sotsio-, psixo-, etnolingvistika fanlari bilan aloqasini o`rganish va ular qatorida tutilgan mavqeyini aniqlash muhim sanaladi. Hozirgi kunga kelib chet tillarni madaniyatlararo muloqot nazariyasi prizmasidan o`tkazib o`rganish/o`rgatish ijobiy natijalarga olib kelayotganining guvohi bo`lishimiz mumkin. 15

Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti yangi ilmiy soha hisoblanib, bugungi kunga kelib lingvistika, pedagogika, psixologiya, sotsiolingvistika va lingvokulturologiya fanlari bilan uzviy aloqada o`zining mukammal ta`limotini barpo etmoqda. Bir qator olimlar madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti sohasini germanistikaning maxsus bo`limi deb hisoblasalar [184:10-13], boshqa bir guruh olimlar fikricha uni pedagogika tarkibidagi maxsus bo`lim deb e`tirof etish to`g’ri bo`lar ekan [174:111]. V.P.Furmanovaning fikricha madaniyatlararo muloqot muomala jarayonida madaniyatlarning yaqinlashuvi, bir madaniyat rakursidan madaniyatlarni solishtirish, qiyoslash rakursiga o`tishdir [135:100]. C h unki, bu jarayonda nutqiy muloqot turli madaniyat va tilga mansub kishilar o`rtasida sodir bo`ladi. Muloqot jarayonida ular bir-birlariga, «begona», «notanish» ekanliklarini his qilib turadilar[143:17]. Bir mamlakatda turli madaniyat vakillarining inoq va tinch-totuv yashashlari haqida D. T. Mal’tseva shunday yozadi: «Ta`lim sharoitida o`quvchilarni madaniyatlararo hamkorlikka tayyorlash, ularga madaniyatlararo muloqotni o`rgatish birinchidan, xorijiy tildagi kodlarni o`zlashtira olish uchun nutq faoliyatiga oid ko`nikma va malakalarni takomillashtirish, ikkinchidan, turli madaniyatga mansub kommunikantlar bilan uchrashganda, ularning madaniyatini tushunishlari uchun suhbatdoshining madaniyati bilan yaqindan tanishtirish orqali amalga oshiriladi. Xorijiy til va begona madaniyatni o`rganish o`quvchilarning dunyoqarashini kengayishiga, til boyligini boyishiga katta xizmat qiladi» [88: 5-7]. I. I. Xaleyeva madaniyatlararo muloqot «turli madaniyatga va tilga mansub kishilarning o`zaro hamkorligining spetsifik yig’indisi» - deb e`tirof etadi. Olimaning yozishicha sheriklik, hamkorlik jarayonida turli madaniyatga mansub kishilar bir- birlarining nafaqat madaniyatlaridagi farqni bilib, his qilib qolmay, balki, bir- birlariga «begona» «yot», «notanish» ekanliklarini ham his qilib turar ekanlar [146:22]. Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti sohasi aynan mana shu kommunikantlar o`rtasidagi bir-biriga nisbatan odatiy bo`lmagan g’ayritabiiylikni 16

yo`qotish, olib tashlash muammolari ustida ilmiy tadqiqotlar olib borishni o`zini oldiga maqsad qilib qo`yadi. Chet til darslari orqali o`quvchilarni madaniyatlararo muloqot jarayoniga tayyorlar ekanmiz, o`rganilayotgan xorijiy til, yangi madaniyat ularning nafaqat dunyoqarashiga shu bilan birga bilim, idrok, xotiralarini kengaytirishga ham ijobiy ta`sir ko`rsatadi deb hisoblaymiz. AQSHda madaniyatlararo muloqotning vujudga kelishi. Bu yangi yo`nalishning AQSHda paydo bo`lishiga, Amerikalik siyosatdonlar, diplomat va ishbilarmonlarning begona til va madaniyatga mansub hamkorlar bilan turli muammolarni hal qilishda yuzaga keladigan zarurat sabab bo`lgan. 1946 yili E duard Xoll raxbarligida “xorijda xizmat ko`rsatish instituti” (Foreign Servis Institute)ni tashkil etilishi, bu fanni yanada rivojlanishiga olib keldi. 1959 yili E. Xollning “The Silent Language” kitobining nashr qilinishi bilan ushbu kitob madaniyatlararo muloqotni o`rgatish uchun dastur vazifasini o`tadi. E. Xoll ushbu asarida madaniyat va muloqotning o`zaro aloqasini batafsil yoritib berishga xarakat qiladi. Uning fikricha “chet til o`qituvchisi o`z o`quvchilariga til materiali (leksika, grammatika, fonetika)ni o`rgatish jarayonida nafaqat ularning bilim, ko`nikma va malakalarini shakllantirish, shu bilan bir vaqtda tili o`rganilayotgan mamlakat(lar) madaniyati bilan yaqindan tanishtirib imkoniga ega bo`ladi” [121: 9]. E. Xoll “kommunikatsiya – bu madaniyat, madaniyat – bu kommunikatsiya, madaniyat o`rganilar ekan, demak, madaniyatni o`rgatish kerak”- degan fikrni ilgari suradi. E. Xollning g’oya va fikrlarini K. Klakxon, F. Strodbek, L. Samovar, R. Porterlar davom ettirdi. K. Klakxon va F. Strodbeklar individlarning madaniyatini, ya`ni inson tabiati (the human orientation), insonlarning tabiatga bo`lgan munosabati (the man-nature orientation), vaqtga bo`lgan munosabati (the time orientation) hamda aktiv va passiv tomonlarini (the activity orientation) o`rganganlar. Y a na bir yo`nalish namoyondalari L. Samovar va R. Porterlar verbal va noverbal muloqot bilan bog’liq muammolarni tadqiq etadilar. 17

Madaniyatlararo muloqot nazariyasining Germaniyada shakllanishi. 1966 yili Berlinda ilmiy simpozium bo`lib o`tdi. Simpozium tashkilotchilari, fanga yangi yo`nalish madaniyatlararo muloqot kirib kelayotgani, uning amaliy ahamiyati to`g’risida ma’lumot berdilar. Shundan beri Germaniyada madaniyatlararo muloqot yo`nalishi bo`yicha qator ilmiy tadqiqotlar amalga oshirildi. Chet til ta`limini mamlakatshunoslik materiallari va madaniyat to`g’risidagi ma`lumotlar bilan bog’lab olib borishga katta e`tibor berila boshlandi (Weber H. Interkulturelle Kommunikation und Landeskunde / Hg.: Landeskunde im Fremdsprachenunterricht. Ders. München, 1979, –S 26). Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti «Madaniyatlararo germanistika» sohasining maqsad va vazifalari, uning asosiy mazmuni va o`rganadigan asosiy masalalari to`g’risida Bayrot universiteti professori A. Viyrlaxer (A. Wierlacher) shunday yozadi: «Bizning universitet, insonlar o`rtasida sodir bo`ladigan va sehrli «kommunikatsiya» so`zi bilan ataladigan, murakkab jarayonni o`rganadi. Universitet o`z oldiga iqtisodiy globallashuv jarayonida turli madaniyat va tilga mansub sheriklarning hamkorlikda faoliyat olib borishlari, bir zaminda yashashlari, o`zaro fikrlari, tasavvurlari, his-tuyg’ulari bilan o`rtoqlashish, almashish jarayoni, hamda ular o`rtasidagi ijobiy munosabatni o`rganish, ya`ni kommunikantlar o`rtasidagi odatiy bo`lmagan holatni belgilash (Fremdheit) va ularning bir-birlariga nisbatan hushmuomala, muruvvatli va diniy bag’rikeng (Tolerant) bo`lish jihatlarini ilmiy o`rganish, bu muammolar ustida turli tadqiqotlar olib borishni asosiy maqsad qilib qo`ygan. Madaniyatlararo muloqot bir qator fanlardan oziqlanib ish ko`ruvchi fandir. SHular jumlasiga lingvistika, filologiya, pedagogika kiradi. Madaniyatlararo muloqot til vositasida amalga oshadi. Jamiyatda til ko`p funksiyani bajaradi. Shulardan biri munosabat o`rnata olishdir” [184:110]. Germaniyalik tilshunoslar tomonidan madaniyatlararo muloqot doirasida olib borilgan ishlarning ko`p qismini umumnazariy masalalarga bag’ishlangan ishlar tashkil etadi. Bayrot universiteti professori A. Viyrlaxer rahbarligida yaratilgan «Nemis tili chet til sifatidagi fan» (DaF) solnomaning keyinchalik «Interkulturelle 18

Kommunikation» nomi bilan atala boshlanishi, bu kitobni madaniyatlararo muloqot sohasi uchun ilk o`quv qo`llanma sifatida tavsiya qilindi. Bu solnomada madaniyatlararo muloqot, mamlakatshunoslik, xushmuomalalik, diniy bag’rikenglik, muruvvatlilik (Tolerant), muammolarini yorituvchi risolalar chop etila boshlandi. Borelli (Borelli) «Madaniyatlararo didaktikani ilmiy asoslash to`g’risida mulohazalar» maqolasida yozishicha madaniyatlararo didaktika tushunchasi madaniyatlararo muloqot va pedagogika tushunchasi kontekstida vujudga kelgan tushunchadir. U madaniyatlararo muloqot tushunchasi sotsiologik yoki siyosiy hususiyatga ega bo`lib qolmay, balki sotsioiqtisodiy va sotsiosiyosiy tizimga ham mansubligini e`tirof etadi[165:8]. XX asrning oxirlariga kelib madaniyatlararo didaktikaning pragmatik jihatlari fanda chuqur o`rganila boshlandi. Germaniyaning Xegan universitetida professori Karl Xaynd Dikkopp va universitet ilmiy xodimi Maria Frentseyalar madaniyatlararo didaktikaning ijtimoiy va madaniy ahvolini o`rganib chiqar ekanlar, madaniyatlararo didaktika pedagogikaning talablarini bajarishdan tashqari madaniy, siyosiy va iqtisodiy mavqeyga ega ekanligini batafsil yoritib beradilar. Ularning fikricha pragmatik(amaliy) ta`lim (Pragmatische, Faktische und Interkulturelle Ansatz)ga yo`naltirilgan didaktika maqsadi, birovning aniq konkret fikri yordamida emas, balki o`zi mustaqil fikr yurita olish malakalarini rivojlantirishga qaratilishi zarur. O`zbekistonga madaniyatlararo muloqotning kirib kelishi. Bugungi kunga kelib chet tilni o`zini o`rganish, ya`ni grammatik kategoriyalarni egallash, tili o`rganilayotgan mamlakat vakili bilan muloqot qilish uchun yetarli bo`lmay qoldi. Chet til darslari samaradorligini oshirish uchun darslarida mamlakatshunoslikka oid materiallardan keng foydalanishni taqozo eta boshladi. Bu borada O`zbekistonda ko`plab ishlar amalga oshirilmoqda. Har yili madaniyatlararo muloqot mavzusida ilmiy konferensiyalar tashkil qilinmoqda, ilmiy maqola va kitoblar chop etilmoqda. XIX asrning boshlariga kelib nemis tili o`qitish metodikasi bo`yicha qator o`quv materiallari va darsliklar yaratildi. Jumladan: O`zbekistonda ham nemis tili o`qitish metodikasining rivojlanishida o`z hissalarini qo`shib kelgan va kelayotgan 19

olimlarimiz safi ko`payib bormoqda. Ular nemis tili fanining rivojlanishiga o`z hissalarini qo`shish bilan bir vaqtda nemis tili o`qitish metodikasining yaxshilash borasida ham birmuncha ijobiy ishlarni amalga oshirib kelmoqdalar. Masalan, professor M. Umarxo`jaev, professor X. Rahimov, professor S. Saidov, dotsent M. S. Dadaxo`jaeva, dotsent S. Saydaliyev nemis tili o`qitish bo`yicha bir necha shogirdlar chiqardilar, bu sohada ilmiy tadqiqot ishlarini olib borayotgan kishilarga o`zlarining qimmatli maslahatlarini berib kelmoqdalar. O`zbekistonda Olmoniya-O`zbekiston ilmiy jamiyatining ochilishi nemis tili o`qitish metodikasining rivojlanishiga katta ijobiy ta`sir ko`rsatdi. 2000 yilda O`zDJTU qoshida tashkil etilgan “Filologik masalalar” jurnali boshqa chet tillar qatori nemis tili fanining rivojlanib borishiga ulkan hissasini qo`shmoqda. Yevropa va mamlakatimizning ba’zi oliygohlarida jumladan, Bayrot (Germaniya), Pyatigorsk (Rossiya) va TDPU (O`zbekiston) «Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti» yangi soha sifatida tan olindi va universitetlarining xorijiy filologiya fakultetlari va maxsus bo`limlarida, kafedralarida asosiy va tanlov fanlari tarzida o`qitila boshlandi (A. Wierlacher, N. V. Barishnikov, J .J. Jalolov, X. R. Raximov, M. S. Dadaxo`jaeva, S. Saydaliyev). Bu universitetlarda magistrlik kursi ochilishi «Madaniyatlararo muloqot nazariyasi va amaliyoti» fanini «maxsus soha», «mustaqil fan» - deb atash mumkinligini va zarurligini isbotlaydi [184:22]. Til va madaniyat. Tilshunoslikda lisoniy va nutqiy jihatlarni farqlashga intilish ushbu fan bilan tengqurdir. Tilshunoslikda lison va nutqni izchil farqlab o`rganish avvalo tilshunoslar V. fon Humboldt va F. de Sossyur nomi bilan bog’li q. Lison va nutqning farqlanishi, tilga tizim sifatida yondashuv XX asr jahon tilshunosligida inqilobga teng hodisa sifatida baholanadi. C h unki bu hodisa tilshunoslikdagi mavjud qarashlarni tubdan o`zgartirib yubordi. Tilga, xususan, o`zbek tiliga sistema sifatida yondashuvning dastlabki yillarida lison o`rnida til atamasi qo`llanilib, u ko`p ma`nolilik tabiatiga ega bo`lganligi sababli, ayrim chalkashliklarni keltirib chiqarar edi. Chunonchi, insonning nutq so`zlash 20

qobiliyati ham, nutqi ham ushbu atama bilan yuritilar edi. Atamalarga esa bir ma’nolilik xos bo`lib, ko`p ma`nolilik ilmiy aniqlikka putur yetkazadi. Lison deyilganda ma`lum bir jamiyatning barcha a`zolari uchun avvaldan (oldingi avlodlar tomonidan) tayyor holga keltirib qo`yilgan, hamma uchun umumiy va majburiy, fikrni ifodalash va boshqa maqsadlar uchun xizmat qiladigan birliklar hamda bu birliklarning o`zaro birikish qonuniyatlari yig’indisi tushuniladi. Demak, lisonda birliklar va birikish qonuniyatlari farqlanadi. Har qanday lisoniy birlik psixofizik tabiatli bo`ladi. Shu bilan birga ular ikki tomonning bir butunligidan iborat bo`ladi: a) lisoniy birlikning shakliy, tashqi tomoni; b) lisoniy birlikning ma`lum bir vazifasi, ma`noviy qiymati. Lison va nutq munosabatiga dialektik, dialektika kategoriyalari nuqtai nazaridan yondashilganida, u haqdagi tasavvur va bilimlarimiz to`laqonli bo`ladi. Lison va nutq munosabatiga dialektikaning umumiylik va yakkalik, mohiyat va hodisa, imkoniyat va voqelik, sabab va oqibat munosabati asosida yondashilsa, masala yanada ravshanlashadi: BORLI Q TIL LISON NUT Q umumiylik yakkalik mo h iyat xodisa imkoniyat vo q elik 21

sabab o q ibat Lison bilan nutqning o`zaro munosabatini yaxshi anglamoq uchun, avvalo, lisonning o`zini, uning qanday qurilma ekanligini aniq tasavvur etmoq lozim bo`ladi. Psixologik tadqiqotlardan ma`lumki, shaxs faoliyatda va muloqotda shakllanadi, o`rgatish/o`rganish obyekti esa nutqiy faoliyat hisoblanadi. Ta`lim jarayonida bir paytning o`zida til va madaniyatni o`zlashtirish kommunikativ metodikaning asosiy metodologik kontsepsiyasidir. Chet tilda nutqiy muloqotning samarali usuli ishtirokchilarning teng huquqli hamkorlar darajasida mashg’ulot olib borishdir. Til va madaniyat munosabati murakkab, juda qiyin va ko`p tomonlama muhokama talab qiladigan masala hisoblanadi. Til va madaniyatni tadqiq etish, ehtiyotkorlik bilan yondashishni talab etadi. Ular tadqiqiga e`tiborsizlik, bu ikki turdagi semantik tizimni yagona qolipga tushurib qo`yishi mumkin. Biroq, bu ikki tizimning o`zaro o`xshash, umumiylik tomonlari mavjudligini esdan chiqarmaslik kerak. V. N. Teliya bunday umumiylikni quyidagilarda ko`radi: 1) madaniyat, xuddi til singari, inson dunyoqarashini o`zida aks ettiruvchi ong shaklidir; 2) til va madaniyat o`zaro munosabatda, muloqotda bo`ladi; 3) til va madaniyatning subyekti – bu doimo individ yoki ijtimoiy guruh – jamoa shaxs yoki jamiyat; 4) me`yoriylik (norma) til va madaniyat uchun umumiy xususiyatdir; 5) tarixiylik – til va madaniyatning muxim xususiyatidir; 6) til va madaniyatga “dinamika va statika” qarama-qarshiligi bir xilda xosdir (Teliya V.N. Russkaya frazeologiya. –M.: 1996. – 226 s.). Til va madaniyat o`rtasidagi umumiylik, o`xshashlik qanchalik darajada bo`lmasin, ularni farqlovchi xususiyatlar ham yetarlidir. Madaniyat ham belgilar tizimidir, ammo ushbu sistema til tizimidan farqli tarzda, o`z-o`zidan tartiblashish, tizimlashish xususiyatiga ega emas. 22

Til barcha uchun bir xil vazifa bajaruvchi “jamoaviy adresatli” hodisa bo`lsa, madaniyatda esa ko`proq elitarlik (saralik) namoyon bo`ladi ( Safarov SH. Kognitiv tilshunoslik. “Sangzor” nashriyoti. 2006.–B. 62.). Bizning fikrimizcha, til va madaniyat o`rtasidagi munosabat aynanlik (izomorflik)dan ko`ra ko`proq hamomorflik, ya`ni strukturaviy o`xshashlikdan iborat deyish to`g’riroq bo`ladi. Til va madaniyat o`rtasidagi o`zaro aloqa, munosabat ko`plab olimlarning tadqiqot ob y ekti bo`lib kelgan (V. Gumboldt, O. Espersen, E. M. Vereshagin, V. G. Kostomarov, T. D. Tomaxin, V. A. Maslova, S. G. Ter–Minasova, V. N. Teliya, D. G. Mal’tsova). Til va madaniyat haqida gap ketar ekan, avvalo madaniyat va muloqot atamalari xususida fikr yuritishga jazm etdik. «Madaniyat» atamasi ko`p qirrali va ta`riflash qiyin bo`lgan tushunchalardan biridir. U ifodalaydigan tushunchalar miqdori ko`p. A. Kreber va K. Klakxonlarning 1952 yildagi ma`lumotlariga ko`ra madaniyat atamasiga berilgan ta`rif uch yuztaga yaqin bo`lsa, bugunga kelib bu raqamlar soni ikki mingdan oshib ketdi. Ilmiy adabiyotlar tahlili shuni ko`rsatadiki, nemischa «Kultur» va ruscha «kul’tura» atamasi lotincha «culture» so`zidan olingan bo`lib «ishlov berish», «parvarish qilish» ma`nolarida qo`llansa [162: 272], o`zbekcha «madaniyat» atamasi arabcha «madaniy» kalimasidan olingan bo`lib, «shaharlik» degan ma`noni anglatadi (167:372]. “Kul’tura”, “Kultur” va «madaniyat» atamalari bir xil tushunchani, ya`ni ma`naviy hayotda erishilgan yutuq, xalqning qo`lga kiritgan taraqqiyoti ma`nolarini bildiradi. Madaniyat kishilik jamiyatining ijtimoiy faolligi hosilasi sifatida tarixiy ahamiyatga moyil bo`lib, inson shaxsini shakllanishida katta rol o`ynaydi. Madaniyat atamasiga izohli lug’atlarda shunday ta`rif beriladi: 1. Jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma`naviy hayotida qo`lga kiritgan yutuqlari majmui. 2. Biror bir guruh, xalqning ma`lum davrda qo`lga kiritgan taraqqiyotining darajasi, biror xo`jalik yoki aqliy mehnat sohasi rivojlanganlik darajasi. 23

3. Jamiyatdagi bilim, mezon, qadriyatlar yig’indisi, o`qimishlilik, ta`lim-tarbiya ko`rganlik, ziyolilik, ma`rifatlik yig’indisi (167: 336). Biz tadqiqot davomida ko`proq uchinchi ta’rifga e’tibor qaratdik. Olimlar madaniyat tushunchasini turlicha talqin qiladalar, bu borada ularning fikrlari, qarashlari xilma-xildir. Ulardan birida, madaniyat- genetik bo`lmay, u har bir xalq tomonidan barpo etilishi va tarixiy jarayonda rivojlanishi, insonlar o`z hayoti va faoliyati jarayonida moddiy va ma`naviy madaniyatlarini aql-zakovatlari bilan yaratishlari aytib o`tiladi (Lixachev D.S.). Ba`zan madaniyatga ta`lim-tarbiya, xulq- odob normasi sifatida qaraladi (Sisoev P.V, Barishnikov N.V, Borelli YU.). Taniqli sotsiolingvistlar G.Hoydjer, B.A.Vinogradov, I.K.Koval’ va V.YA.Parxomovskiylar tomonidan til va madaniyat muammolariga oid olib borilgan tadqiqotlarda, madaniyat qamroviga “insonni bir muayyan jamiyat a`zosi sifatida, ma’naviy sohada qo`lga kiritgan yutuqlari, urf-odat, san’atni kashf etishdagi bilimlari”ni kiritish mumkin deb hisoblanadi. V. Panfilov va B. Malinovskiylar “madaniyat va til o`rtasidagi bog’liqlik, aloqani ma`lum xulq-odob normalarini bilishda”, - deb biladilar. A. A. Leontev nutq (til)ni ijtimoiy xulq-odob sifatida emas, balki kommunikativ xulq-odob komponenti nuqtai nazardan o`rganilsa to`g’ri bo`ladi deb hisoblaydi. Psixologning fikricha muloqot jarayonida til nutqning so`z ishtirokisiz ya`ni nutqsiz vositalarning muqobili bilan almashishi mumkin (84.108.). Biroq, til madaniyatning bir shakli ham elementi ham emas, “til jamoatchilik faoliyati hosilasining bir shakli emas, til tajriba va bilimlar asosida yig’ilgan fikrni shakllantirish va uzatish vositasidir. Usiz madaniy rivojlanish bo`lmaydi” – degan fikrlar ham mavjud [13:91]. Bu fikrga zid tarzda K. Klakxon, B. Uorf, B. Malikovskiy, A. D. S h veytserlar “til madaniyatning bir elementidir” degan g’oyani ilgari suradilar. Olimlarning fikriga qo`shilgan holda shuni aytish mumkinki, til va madaniyat, tarbiya, o`qimishlilikgina insonni hayvondan ajratib turadi. Sotsiolingvistlar turli xalqlar o`rtasidagi nutqiy muloqot jarayoniga ta`sir etadigan ijtimoiy omillarni ilmiy tomondan o`rgar ekanlar, til va madaniyat xalqdan 24

ajralmasligini agar, til va madaniyat xalqdan ajralib qolsa yo`qolib ketishi, tanazzulga yuz tutishi mumkinligini e`tirof etadilar [35:120]. Kishining ko`pmadaniyatli jamiyatda o`sishi etnografiyada “akkulturatsiya” nomi bilan yuritiladi. Akkulturatsiya deganda a madaniyat sohibi b madaniyat el e metlarini o`zida mujassamlashtirish ko`zda tutiladi. Jadvaldan ko`rinib turibdiki, ikki mamlakatning madaniyatida, ya`ni urf-odat, san`at, tarixida o`ziga xos xususiyatga ega bo`lsa-da, ularda o`xshashlik tomonlari ham mavjudligi ko`zga tashlanadi. 1-sxema. Muloqot jarayonida madaniyatni tushunish Madaniyatlararo muloqot jarayonida akkulturatsiya sodir bo`lishi: «Sayyoh» «Hodim» «Immigrant» «Fuqaro» Bunda madaniyatlararo muloqotga o`rgatishning maqsadi – ishtirokchi Узатувчи Восита (сўз, рамз) Қабул қилувчиМ иллий маданият Тили ўрганилаёт- ган мамлакат маданият МУЛОҚОТ Мазмун А Тушуниш Мазмун ВA B 25Маданиятлараро мулоқот

shaxslarning turli shaxsiy xususiyatlarini shakllantirish: kognitiv: ularni yaqindan bilmoqchiman affektiv: ularni yaxshi tushunaman xulq-odob: o`zimni ulardek tutaman Endi ularning bilim darajasini va muloqot qila olish qobilyatini aniqlash jadvalini ko`rib chiqamiz: «Sayyoh» «Xodim» «Immigrant» «Fuqaro» M aqsad Kognitiv x ulq-odob , Kognitiv, x ulq-odob affektiv Mazmuni Madaniy xususiyat (kim, nima qachon) Madaniy xususiyat (kim, nima qachon, qayerda) Madaniy xususiyat (kim, nima qachon, qayerda, qanday) Madaniy xususiyat (kim, nima qachon, qayerda, qanday, nima uchun) Ta’lim jarayoni va metod lari Ma’ruza, prezenta t si ya Ma’ruza, prezenta t si ya, tavsiyalar Rolli o ’ yinlar , madaniyatlar o ’ rtasidagi farqlarni qiyoslab o ’ rgatish treninglari Chet til o ’ qitish metodikasidagi ilg ’ or metodlarda foydalanib mashg ’ ulotlar olib borish Lingvomamlakatshunoslik uchun tilning uchtasi muhim sanaladi. Birinchidan, til muomala vositasi, fikrlarni ifodalash quroli bo`lganligi bois jamiyatda kommunikativ jarayonni boshqaradi [42:11]. 26

Ikkinchidan, til sirlarga boydir. U axborot y etkazish bilan bir vaqtda uni o`zida saqlab qoladi. Tildagi mavjud sirlar bu, insonlarning, millatlarning, xalqlarning siridir. Til tilsimini ochish orqali ko`plab yangi bilimlar egallanadi [137:64]. Uchinchidan, til nafaqat insonning ma`naviy madaniyatini rivojlantirishga, shu bilan birga ishlab chiqarishni yaxshilashga, mehnat faoliyatini o`sishga ham ta`sir etadi. Til insonlarni ijtimoiy munosabatlari bilan ham uzviy bog’liqdir. Til muloqot vositasi hisoblanadi. SHu jihatlarini oladigan bo`lsak til ma`naviy madaniyatning asosidagi hodisa ekanligi kuzatiladi. Til madaniy mazmun kasb etuvchi, axborotlarni yig’uvchi va o`zida saqlovchi (kumulyativ) vazifani bajaradi [Rayxshteyn A.D. Lingvistika i stranovedcheskiy aspekt v prepodavanii inostrannogo yazika // IYASH, 1982, –№6. –S.14-15]. O`quvchilar tili o`rganilayotgan mamlakatlar madaniyati, san`ati, tarixi, adabiyoti, urf-odati, an`analarinidan xabardor bo`lishi, xalq madaniyati xazinasi sifatida tilning kumulyativ vazifasidan voqif bo`lish imkonini beradi. Lingvomamlaktshunoslik tillarni qiyoslash imkonini beradi va uning quyidagi xususiyatlari chet til o`qitish uchun muhimdir: (a) o`quvchilarni tili o`rganilayotgan mamlakat(lar)ning turmush tarzi, milliy-madaniyati bilan tanishtirish; (b) tarixiy yodgorliklari, diqqatga sazovar joylari to`g’risida ma`lumot berish; (v) tili o`rganilayotgan mamlakat(lar)ning nutq madaniyati, kundalik so`zlashuv nutqi bilan yaqindan tanishish [70;141;173]; CHet til kommunikativ xususiyatga egadir. O`quvchilar o`rganilayotgan xorijiy tilning kommunikativ vazifasini o`zlashtirish jarayonida chet til ko`zgusida o`z ona tilini ko`rish baxtiga muyassar bo`ladilar. Madaniyatlararo muloqotning turlari. Odamlar o`z faoliyati va kundalik turmush tarzida boshqalar bilan nutq vositasida aloqada bo`ladi. Bu jarayonda bilimlarning ko`p qismi til orqali egallanadi. Demak, nutqni – insonlar o`rtasidagi fikrlarni ifodalash vositasi, til vositasida aloqa bog’lash shakli – “gaplashish” jarayoni deyish mumkin. Nutq inson bosh miyasi faoliyati boshqaradigan murakkab ruhiy jarayondir. Miyaning analiz-sintez qila olishi asosida birinchi (eshituv, ko`ruv, hid va ta`m 27

bilish) va ikkinchi signal (til belgilari) sistemalari ish olib boradi. Inson, hayvondan farqli ravishda nutqni idrok etganida, uning mazmuniga ahamiyat beradi. Nutq o`zining bajaradigan vazifasiga qarab, ichki va tashqi nutqqa bo`linadi. Nutqning ichki tomoni deganda, tovushlar ishtirokisiz, eshitish, ko`ruv va qo`l harakati timsollarida fikr yuritish tushuniladi. Nutqning tovush va harfiy tomonlari uning tashqi tomoni deyiladi. Tashqi nutq o`z novbatida og’zaki va yozma nutq (matn) shaklida namoyon bo`ladi. Og’zaki muloqot. Og’zaki nutq faoliyat sifatida juda murakkab psixo-fiziologik jarayon bo`lib, uning asosini bosh miya qobig’i birinchi va ikkinchi signal sistemalarining o`zaro aloqasi tashkil etadi. Og’zaki matn odatda eshitish organlari yordamida idrok etishga mo`ljalla- nadi. Gapirish va tinglab tushunishni bir-biridan ajratib bo`lmaydi. T i n g l a b tushunishni o`rgatishning psixologik xususiyatlari. Tinglab tushunish psixologiya ma`lumotlariga ko`ra bilish jarayonining hissiy va mantiqiy tomonlari bilan uzviy bog’liq tarzda amalga oshiriladi. Fanda tinglab tushunishning quyidagi mexanizmlari y etarlicha o`rganilgan: 1. Nutqni idrok etish mexanizmi. Muayyan sezgilar qo`zg’aladi. Begona tilni bilmagan kishi uni tushunmaydi, balki bu tildagi nutqni eshitish qobiliyatidan ham mahrumdir. 2. eshitish xotirasi mexanizmi nutqni idrok etish mexanizmi bilan uzviy bog’liqdir. Idrok etish paytida nutqiy parchani yodda saqlash audiomatnni tushuna olish imkonini beradi. 3. Ichda gapirish mexanizmi. O`quvchi audiomatnni tinglayotganda notanish va qiyin joylariga duch kelganda, ularni ichida taqlid yo`li bilan takrorlab turadi. Til materiali yaxshi o`zlashtirilgan bo`lsa, ichda takrorlash hajmi kamroq bo`ladi. 4. Solishtirish va bilib olish mexanizmi. Solishtirish o`quvchining ilgari egallagan tajribasiga, uning sezgi va hissiyotiga qarab to`g’ri yoki noto`g’ri bo`lishi mumkin. Tinglovchining tajribasi deganda, eshitish va nutqharakat sezgilari miyada paydo qilgan iz tushuniladi. Solishtirish natijasida tanib olishga erishiladi. eshituvda qolgan iz mustahkam bo`lsa, tanib olish mexanizmi faolroq amal qiladi. 28

5. Oldindan fahmlash mexanizmi (antitsipatsiya) ishga tushganda, audiomatnning tuzilishini yoki mazmunini oldindan bilib olish imkoniyati tug’iladi. 6. Mantiqan tushunish mexanizmi. Miya faoliyatining analitik-sintetik amali asosida va boshqa imkoniyatlar hajmida anglash, ya`ni mantiqan tushunish ro`y beradi [75:195]. Tinglab tushunishda nutqiy mexanizmlarning amal qilishi o`quvchilarning yosh xususiyatini inobatga olishni taqoza etadi. Tinglab tushunish qator omillar bilan bog’liq bo`lib, ulardan eng muhimlari safiga tinglovchining individual – yosh xususiyatlari, idrok etish sur`ati sharoiti, toliqish kiradi. Amaliy maqsad maqomida tinglab tushunishni o`rgatish uchun, birinchidan, audiomatnni tanlash yoki tuzish, ikkinchidan, uni taqdim etishning tashkiliy tomonini rejalashtirib olish (sinf, ayrim guruh yoki individual o`quvchiga tanishtirish), uchinchidan, o`quvchilarni tinglashga tayyorlash, to`rtinchidan, audiomatnni taqdim etish miqdorini belgilash, beshinchidan, audio materialni tushunganlikni nazorat qilish kabi metodik vositalarni bilish o`qituvchidan talab etiladi. Gapirish biror fikrni bayon etish niyatida ma`lum tildagi leksik, grammatik va talaffuz hodisalarini qo`llashdir. Gapirish yozuvga ham aloqador. Gapirganda va yozganda u yoki bu til kodi yordamida og’zaki va yozma shaklda amalga oshadigan fikr va hissiyot ifodalanadi [124]. Gapirish va yozuv reproduktiv nutq faoliyati turiga mansubdir. Gapirishni o`rgatish usul l ari maktab va kollej sharoitida o`xshash tarzda olib boriladi. Kollej sharoitida gapirishni o`rgatish dialog - axbort almashish; dialog - birga harakat qilishni rejalashtirish; dialog -taassurotni o`rtoqlashish ko`rinishida bo`lishi mumkin. Gapirishni o`rgatish kollejda amaliy maqsad hisoblanadi. Ta`limiy vosita sifatida gapirish nutq faoliyatining boshqa turlarini o`rgatishga xizmat qiladi [46; 66; 73]. Ma`lumki, o`quvchilarga ona tili darslarida juft nutq maxsus o`rgatilmaydi. CHet tilda esa dialogni o`rgatish jarayonida birmuncha qiyinchiliklarga duch kelish oqibatida katta xatoliklarga yo`l qo`yish mumkin. SHu bois juft nutqni maxsus mashqlar yordamida o`rgatiladi [46: 215]. 29

Gapirishni ro`yobga chiqarish uchun o`quvchilarda quyidagi psixofiziologik mexanizmlar shakllantirishni taqoza etadi: 1. Reproduktsiya mexanizmi . Nutq jarayonida ba`zi elementlar tayyor holda qo`llansa, ayrimlari yangidan yaratiladi. Nutqda til hodisalarining takrorlanadigan (rekurrent) va tasodifiy (okkazional) ko`rinishlari qo`llanadi. Agar o`quvchi nutqni yaxshi o`zlashtirgan bo`lsa takrorlanadigan hodisalarni kamroq qo`llaydi, bo`sh o`zlashtirgan o`quvchilar esa til hodisasining bu turidan ko`proq foydalanadi. O`Z nаvbatida reproduktsiya mexanizmining to`liq reproduktsiya (tayyor jumlalarni o`zgarishsiz ishlatish, mazmunni saqlab qolish); qisman reproduktsiya (matndan o`zgarishsiz olingan jumlalar yordamida mazmunni bayon etish); reproduktsiya – transformatsiya (mazmunni yangi jumlalarda ifodalash)dan tashkil topadi. 2. Tanlov mexanizmi yordamida so`zlarni va nutq namunalarini tanlab olib fikr izhor etish o`rgatiladi. So`zlarni tanlab aytish jarayonida, fikran bog’lanish shakllanganligiga qarab, ular xotirada tez yoki sekin tiklanadi (N.I.Jinkin). Nutq namunasini xotirada qayta tiklashda uning nutq vaziyatdagi vazifasi va muloqotdan ko`zlangan maqsadga qarab assotsiatsiyaga kirishishida turtki bo`ladi (E.P.SHubin). 3. Birlashtirish mexanizmi. O`quvchi o`z fikrini bayon etishida so`zlar va gaplarni biriktirishga harakat qiladi. Bu jarayonda uning oldingi til tajribasida mavjud bo`lmagan yangi birikmalar shakllanib boradi (YU.A.Kudryashov). Birlashtirish mexanizm birligi sifatida so`z, sintagma va frazalar e`tirof etiladi. Nutq jarayonidagi avtomatik to`xtalishlar sintagma asosida vujudga kelib, nutq birligi vazifasini bajaradi. SHu bois gapirishda sintagmalar ko`p qo`llaniladi. So`z birikmalarini o`rgatish jiddiy qiyinchiliklarni paydo etishi sabab, maxsus yondashuvni talab etadi. Birlashtirish mashqlari nutqiy yo`nalganligi bilan xarakterlidir. 4. Tuzish mexanizmi da qoidaga suyanmay nutqiy faoliyat yuritish ko`zda tutiladi. Lingvistik nazariyani qo`llamagan holda matn ya`ni nutqiy mahsulotni tuzish tilni his etishga xizmat qiladi. 30

5. Oldindan sezish mexanizmi yordamida chet tilda fikr yuritishni oldindan rejalashtirish va uning natijasini oldindan mo`ljallash, nutqning psixologik ta`sirini oldindan sezish malakalari shallantiriladi. Muloqot jarayonida nimani gapirishni oldindan o`ylab olish, uni davom ettirishga tayyor turish natijasida ravon gapirishga erishiladi. Ushbu mexanizmga doir maxsus mashqlarni bajarish, muloqot davomida jumlalar orasida uzoq to`xtab qolishni bartaraf etadi. 6. Diskursivlik mexanizmi mantiqiy fikrlashga asoslangan bo`lib, o`quvchiga undan foydalanishni o`rgatish: (a) ongli tarzda nutqiy vaziyatni tasavvur qilish (gapirish strategiyasi); (b) suhbatdosh fikrini to`g’ri idrok etish, uning noverbal xatti- harakatlarini ilg’ab olish; (v) unga munosib javob qaytarish malakalarni shakllantiradi. Bu jarayonda gapirish vaziyati va mohiyatiga oid bilimlardan foydalanadi. Turli til va madaniyat vakillarining muloqot o`rnatishlari murakkab psixologik jarayon hisoblanadi. SHu bois ham ruhshunoslar muloqotdan kutiladigan natija, ya`ni tushunish va unga turli darajada ta`sir ko`rsatuvchi omillar, muomala jarayonida qo`llaniladigan muloqot vositalari turlari bilan qiziqib keladilar va madaniyatlararo muloqot jarayonida sodir bo`ladigan turli tushunmovchilik va to`siqlarni keltirib chiqaradigan mexanizmlarni o`rganadilar. Inson hayotida to`plangan tajribaning in`ikosi, joylashishi va saqlanishi psixik jarayon sifatida xotira nomi bilan ataladi. Xotirada saqlashning teskari hodisasi – esdan chiqarish yoki xotiradan ko`tarilish deyiladi. SHu bois xotirani - ong aks ettirgan narsalarni saqlab qolish va keyinchalik qayta tiklashdan tashkil topgan aqliy faoliyat deyish mumkin. Nutqiy muloqot jarayonida axborot uzatiladi, qabul qilinadi, jo`natiladi, olinadi. Axborot uzatish – faoliyat, falsafa tili bilan ifodalanganda, – sababiyat, axborot qabul qilish – oqibat. Bu yerda qo`llangan uzatiladi, qabul qilinadi, jo`natiladi, olinadi atamalari keng mazmunga ega bo`lganligi bois ilmiy adabiyotlarda ularni transmissiya (axborot uzatish), retseptsiya (axborot qabul qilish) kabi maxsus atamalari bilan almashtirilishiga guvoh bo`lamiz. 31

Jadvaldan ko`rinib turibdiki, chet til o`qitish metodikasida kommunikativ faoliyatning uch turi mavjud bo`lib, ular og’zaki va yozma, produktiv va retseptiv, asosiy va yordamchi nomlari bilan yuritiladi. II. BOB. NEMIS TILI DARSLARIDA MADANIYATLARARO MULOQOTNI O`RGATISHGA YO`NALTIRILGAN MASHQLARDAN FOYDALANISH TEXNOLOGIYASI II.1. Nemis tili mashg’ulotlarida mashqlar orqali madaniyatlararo muloqotni shakllantirish Ma`lumki, bilish – obyektiv borliqning inson ongida aks etadigan murakkab va faol jarayon ekanligi fanda nazariy va amaliy jihatdan o`z isbotini topgan. Bilim sezishdan boshlanadi va kishilar tomonidan ijtimoiy-tarixiy amaliyot mobaynida to`plagan tajribalari orqali boyib boradi. Bilish asosida ko`nikma va malaka hosil bo`ladi. Ma`lumki, mamlakatimiz hududida ta`lim oladigan o`quvchi va talabalar asosan uch tilni o`rganadilar. Bu tillar ta`lim nazariyasida ona tili, ikkinchi til va xorijiy til kabi maxsus nomlar bilan yuritiladi. Uch tilni o`rganish jarayonida o`quvchilar bilim, ko`nikma va malakalarni egallaydilar. M adaniyatlararo muloqotni o`rgatishga yo`naltirilgan mashqlar t ipologiya si. Bizga chet til o`qitish metodikasi kursidan ma`lumki, har bir nemis tili darsi madaniyatlararo muloqot sifatida olib boriladi. Nemis tili darsining asosiy vazifalari til o`rganuvchilarning madaniyatlararo muloqot omikorligini oshirishga qaratilgan bo`lishi lozim. O`quvchilarni madaniyatlararo muloqotga o`rgatish uchun esa chet til o`qituvchisidan o`z novbatida til o`rganuvchilarning yoshiga va qiziqishiga mos tarzda mashqlarni tanlash va taqdim etish talab etiladi. Bunday mashqlar o`quvchilarning chet tildan egalagan bilim, ko`nikma va malakalarini takomillashtirish bilan birga ularning kommunikativ kompetentsiyalarini shakllantirishga yo`naltirilmog’i lozim. Bu esa ularning tili o`rganilayotgan mamlakatlar vakillari bilan muloqot olib borganda vaziyatlardan 32

to`g’ri foydalanish, erkin muloqot qila olish imkoniyatlarini yaratadi. O`qituvchi shunday mavzularni tanlashi kerakki, ularda o`quvchilarni diniy bag’rikenglik, boshqa millat vakili suhbatlashganda uning madaniyatini hurmat qilish va umumiy xulosalarga tez kelish to`g’risidagi fikrlar bo`lishi talab etiladi. Bunday matnlarni o`qib o`rgangan o`quvchilar tili o`rganilayotgan mamlakatlar vakillari bilan muloqot o`rnatganda ularning fikrlarini to`g’ri va tez tushunadigan, kerakli xulosalarni chiqaradigan bo`lib tarbiyalanadilar. Mashqlarning bir qismi kognitiv (onglilik) tamoyillariga qaratilmog’i taqozo etiladi. CHunki, bu o`quvchilarining chet til darslarida egallagan lingvokulturologik va ijtimoiymadaniy bilimlari, o`z madaniyatini bilishi, o`ylab, to`g’ri fikr yuritib muloqot olib borish natijasida tili o`rganilayotgan mamlakat vakilida mamlakatimiz va madaniyatimiz to`g’risida ijobiy taasurot qoldirishiga xizmat qiladi. CHet til darslarida tili o`rganilayotgan mamlakatlar madaniyati tarixi va milliy madaniyatni solishtirib dars o`tish to`g’risida nemis olimlari Xoyserman va Pipo (1996) ilmiy tadqiqotlar olib borib, mashqlar quyidagi turlarga bo`ladilar va mashg’ulotlarda ulardan foydalanishni tavsiya qiladilar: - tinglab tushunish va idrok etishga qaratilgan mashqlar; - tili o`rganilayotgan mamlakat madaniyati va milliy madaniyatlarning o`ziga xos tomonlarini solishtirishga qaratilgan mashqlar; - madaniyatlararo muloqot jarayonida turli vaziyatga oid mavzularda suhbatlasha olishga o`rgatish mashqlari. YUqorida keltirilgan mashqlarning barchasi til o`rganuvchilarning kommunikativ kompetentsiyalarini shakllantirishga qaratilgan mashqlar hisoblangan. Ma`lumki, chet tillarni o`rgatish jarayoni mashqlar bajarishdan tashkil topadi. Mashq tarkibiga til materiali, mavzu, matn, til texnikasi, til qoidalari kiradi. Mashqning talabi va materiali mavjud. Talab yuz foiz mashqda berilsa, material esa ochiq va hufiya ko`rinishida bo`lishi mumkin. Har bir mashqning dinamika (harakat) va statika (holat) taraflari mavjud. Chet til mashg’ulotlarida mashqlar bajarish uning harakat bilan bog’liq tomoni bo`lsa, darslikda o`quv materiali sifatida tashkil etilishi statika tomoni hisoblanadi. 33

Statikadagi mashq chet til darsliklarida muayyan raqam yoki harf bilan maxsus ajratib ko`rsatilgan, ikki qismdan tashkil topgan va dars tarkibini tashkil etadigan o`quv-metodik kategoriya sifatida e`tirof etiladi. Darslikda mavjud matn, jumla, so`z va undagi harflarni o`quvchi talaffuz etishi, og’zaki nutqda qo`llashi mashq materiali bo`lsa, mashqlarga qo`yiladigan talab uning sarlavhasida “matnni o`qing va tarjima qiling”, “nuqtalar o`rniga qavs ichidagi fe`llardan mosini qo`ying” va h.k. kabi jumlalar ko`rinishida namoyon bo`ladi. Mashqning bu ko`rinishi darslik mualifining ijod mahsulidir. Dinamikadagi mashq deganda, chet tilda o`quvchi bajaradigan amallar tushuniladi. Mashg’ulot davomida o`quvchi fonetik, grammatik va leksik mashqlarni bajaradi. Matnni o`qib tushunganini o`z so`zlari bilan bayon etadi. Mashqlarning dinamika tomonida nutq ko`nikma va malakalarini takomillashtirishga qaratilgan amaliy ishlar olib boriladi (J.J.Jalolov, 1996) . Metodik adabiyotlarda “mashqlar sistemasi”, “til va nutq mashqlari” (I.V.Raxmanov), “informatsion, operatsion va motivatsion mashqlar” (V.A.Buxbinder), “nutqqacha bo`lgan mashqlar” (M.S.Ilin), “algoritmik qoida” (J. J. Jalolov) atamalari ko`p ishlatiladi. Mashqlar sistemasini quyidagicha tasniflash mumkin: (1) til materialini o`zlashtirishga ko`ra: fonetik, grammatik, leksik mashqlar; (2) nutq faoliyati turlarini egallashda qo`llanishiga ko`ra: tinglab tushunish, gapirish, o`qish va yozishga o`rgatish mashqlari; (3) lingvistik materialga ko`ra: til va nutq mashqlari; (4) bilim, ko`nikma va malaka hosil qilishiga ko`ra: tayyorlov va amaliy mashqlar; (5) bajarilish joyiga ko`ra: sinfda, uyda, laboratoriyada bajariladigan mashqlar; (6) nutq shakli va usuliga ko`ra: og’zaki va yozma nutq mashqlari; (7) tillar soniga ko`ra: bir tilli va ikki tilli mashqlar; (8) amallarni mustahkamlashga ko`ra: biriktirish, o`zgartirish-reproduktiv, tanlash, guruhlash, o`xshatish, farqlash-retseptiv mashqlar; (9) Y o rdamchi vositalar ishlatilishiga ko`ra: ko`rgazmalilik, texnika vositalari, programmalashtirish elementlari yordamida bajariladigan mashqlar; (10) o`zlashtirish bosqichlaridan kelib chiqishiga ko`ra: dastlabki egallash, mashq qilish, amaliyot, takrorlash, nazorat qilish mashqlari. 34

Har bir mashq ta`lim maqsadaliriga qarab tanlanadi va bosqichma bosqich o`rgatiladi. Bilim, ko`nikma va malaka hosil qilishiga ko`ra mashqlar sistemasini shakllantiruvchi mashq ya`ni til materiali(fonetika, leksika, grammatika)ni egallash, rivojlantiruvchi mashq , o`zlashtirilgan til materialidan nutqda foydalana olish va takomillashtiruvchi mashq axborot uzatish va o`zga shaxs fikrini tushunish maqsadida qo`llanadigan mashqlar kabi turlarga bo`lish mumkin. Nemis tili mashg’ulotlarida og’zaki va yozma, tanishtiruv, takrorlash va qidiruv mashqlaridan foydalanish mumkin. Til vositasida amalga oshiriladigan nutq faoliyatining asosiy maqsadi turli vaziyatlarda insonlar o`rtasida vujudga keladigan muloqotni ta`minlashdir. Bu esa chet tilda og’zaki va yozma mashqlarni ko`p bajarishni taqoza etadi. Og’zaki nutq tovushli so`zlashuv nutqi bo`lib, u ko`proq ohang va turli imo- ishoralar qo`llanishi bilan xarakterlanadi. Unda murakkab grammatik qurilmali gaplar ishtirok etmaydi. O`quvchi ko`proq sodda gaplardan foydalanib o`z fikrini izhor etishga urinadi. Nutqning bu turi bir yoki bir necha kishi tomonidan amalga oshiriladi va monologik hamda dialogik shaklda namoyon bo`ladi. O`quvchilarning til tajribalarini orttirish maqsadida va nutq faoliyatiga oid bilim, ko`nikma va malakalarni hosil qilishda informatsion/operatsion/motivatsion mashqlardan foydalanish tavsiya etiladi. Nemis metodist olimi B.Eggert o`zining 1911 yilda nashr etilgan “Uebungsgesetze im fremdsprachlichen Unterricht” nomli kitobida birinchilardan bo`lib og’zaki mashqlar ya`ni tinglab tushunish va gapirishni o`rgatishga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqdi. Buyuk metodistlar M.Val’ter, G.Palmer, A.S.Xornbi, CH.Friz, R.Ladolar o`zlarining nazariyalarini yaratishda va amaliyotga tadbiq etishlarida B.Eggert tomonidan tasniflangan mashqlar tizimidan foydalanishdi (Il’in M.S. Osnovi teorii uprajneniy po inostrannomu yaziku // Pod red. prof. V.S.TSetlina. –M.: Pedagogika, 1975.–S.103). CHet tildagi nutqni tinglab tushunish malakalari tekshirilganda chet tilda va ona tili va chet til ishtirokida og’zaki va yozma mashqlar bajarildi. Bir tilli nazoratda audiomatnni tinglash, uning umumiy mazmunini, asosiy g’oyasini tushunish, 35

savollarga javob berish, mazmunni o`z so`zlari bilan hikoya qilish va matn yuzasidan savollar berish, undan yangi axborotni topish, unga munosabat bildirish singari nutqiy vazifalar bajarildi. Tinglab tushunish malakalari davriy va yakuniy nazoratda yoppasiga yozma tarzda tekshirildi. Gapirish malakalarini yakka, yalpi va guruhiy tekshirildi. Har bir o`quvchining yakka nutqni egallash darajasini bilish maqsadida yakka tekshiruv o`tkazildi: tayanch so`zlar, mavzular, rasmlar asosida gapirish, matn yuzasidan savollarga javob berish shular jumlasidandir. Sinfdagi o`quvchilar bekor qolib ketmasliklarining oldini olish maqsadida yoppasiga nazorat qilishdan keng foydalanildi. CHet tilda gapirish ni tekshirishda quyidagilarga e`tibor qaratildi: (1) juft nutqda sherigini tushunish va muloqot niyatini tushunish va unga mos javob replikasini o`rinli ishlatish, suhbatning davomiyligini ta`minlash, grammatik me`yorga rioya qilish; (2) monolog shakldagi nutq jarayonida hikoya qilish, tasvirlash, axborot berish kabi turli kommunikativ yo`nalishdagi bog’lanma nutq yurita olish; (3) nutqida ishlatilgan materialning o`zlashtirilgan darajasi, gapirish tezligi, nutq vaziyatiga mosligi kabilar. Og’zaki mashqlar deganda, o`qituvchiga taqlid qilish, so`zlarni o`rnini almashtirish, aytilganni o`zgartirish, savolga javob qaytarish va savol berish, fikrga qo`shilish yoki inkor etish mashqlari nazarda tutiladi. Og’zaki nutq jarayonida yo`l qo`yiladigan xato va kamchiliklarni ro`yxatga olish qiyin kechadi. SHu bois, ishni osonlashtirish maqsadida texnik vositalar yordamida o`quvchining nutqi yozib olindi va tekshirildi Nutq malakalari kichik hajmli sodda birliklardan to yirik hajmdagi murakkab matnlargacha bo`lgan nutq hodisalarini o`zida qamrab olgan mashqlarni ko`p marta takroran bajarish orqali egallanadi. Ma`lumki, mashqlar bajarish orqali ijobiy natijaga ega bo`lish maqsad qilib olinadi. Ba`zan u kam natija berishi mumkin. Mashqlarning samaradorligi uni tashkil eti sh ga bog’liqdir. Mashqlar sistemasida o`quv mashqlari nomi bilan yuritiladigan tayyorlov va nutq mashqlari alohida xususiyatga ega. Tayyorlov mashqlari o`qituvchi yoki diktorga taqlid qilish, so`zlarning shaklini o`zgartirib aytish, jumlalar tuzish va ularni 36

guruhlarga bo`lish orqali til materialiga oid ko`nikma va malakalarni rivojlantirishga mo`ljallangan mashqlardir. Ular til hodisalarining shakliy (formal), ma`noviy (semantik), qo`llanish (funktsional) qiyinchiliklarini bartaraf etishga xizmat qiladi. Nutqiy mashqlar o`z novbatida tayyorlangan va tayyorlanmagan mashqlarga bo`linadi. Tayyorlangan mashqlarda tayanch so`zlar ishtirokida fikrni o`zgartirib va to`ldirib izhor etish, fikrni bayon etishda rasm, kino, diafil’m va matn singari axborot manbalaridan foydalanish va o`rganilgan mavzu yuzasidan reja tuzish hamda rejaga bo`yicha hikoya qilib berish asos qilib olinadi. Tayyorlanmagan mashqlarda esa o`quvchilardan oldin ko`rgan fil’m va o`qigan asarlarga o`z munosabatini bildirish yoki o`y-fikrlarini o`z hayot tajribasidan kelib chiqqan holda gapirib berish tavsiya etiladi. Kommunikativ (nutqiy) mashqlar kommunikativ motivatsiya nutqiy jarayonda o`rganilayotgan tilni turli stimullarini shaxsiy fikrlarini ifodalashda qo`llaniladi. Kommunikativ mashqlar qiyin topshiriqlarni bajarishda, ya`ni muhokama va qarashlarning to`g’ri yoki noto`g’riligini (xolis, noxolis) asoslash, kengaytirilgan fikr bildirishda qo`llaniladi. Mashq mazmunini tushunish uchun quyidagilar bajariladi: matnni ichda o`qish va ma`nosini anglash, asosiy mazmunini bir-ikkita gapda bera olish, matnni og’zaki yoki yozma ravishda tahlil qilish, tayanch so`zlar yordamida matndagi savollarga javob berish, abzats ma`nosini tushunish. Mashqlar mazmunini aniqlashda quyidagilar bajariladi: matnni alohida guruhlarga ajratish, mantiq jihatdan mos keladigan savollar qo`yish, abzatsning bayon tartibi. Ba`zi qiyinchiliklar o`qiyotgan matn mazmunini ochish, sharhlash, yangi olingan axborotni oldingisi bilan chog’ishtirish, asosiy voqea va hodisalarni qiyoslash, qahramonlar, muallif fikrini uqa bilish; avtorning nuqtai nazari, matnosti mazmunni fahmlash, o`qilganlik yuzasidan o`z fikrini bildirish. I.A.Gruzinskaya o`z ilmiy-tadqiqot ishini darsliklarda mavjud mashqlarni tahlil qilishga bag’ishlaydi. Olima darsliklarni tahlil qilar ekan, u o`z oldiga darsliklarda mashqlarning qaysi turlari ko`proq berilishini aniqlash vazifasini qo`ydi va mashqlarni quyidagi turlarga ajratdi: 1) fonetik-orfografik mashqlar; 2) grammatik 37

mashqlar; 3) lug’at bilan ishlash mashqlari; 4) bilim, ko`nikma va malakalarini takomillashtirishga qaratilgan mashqlar. CHet til o`qitish metodikasida mashqlarni retseptiv va reproduktiv turlarga ajratiladi. Retseptiv mashqlar ifodalangan fikrni idrok etishga o`rgatadi. Bunga tinglab tushunish va o`qish mashqlari misol bo`la oladi. Reproduktiv mashqlarga gapirish va yozuvni o`rgatish mashqlari kiradi. Inson gapirganda va yozganda o`z fikrini ifodalashga harakat qiladi. Dars boshlanishidagi chet til sun`iy muhitini yaratishda, darsning asosiy qismi va yakunida bajariladigan mashqlarning ko`p qismi tinglab tushunishni o`rgatishga taalluqlidir. Ta`lim vositasi sifatida retseptiv mashqlarini bajarish orqali o`quvchilarning chet tildagi nutqni tinglab tushunish qobilyatlari o`stiriladi. Maxsus eshitish mashqlarini bajarmasdan til o`rganuvchilar talaffuz qilish jarayonida duch keladigan qiyinchiliklar va buning oqibatida yo`l qo`yadigan xatolarini seza olmaydilar. Jumladan, ikki va undan ortiq undoshlar bir kelganda ko`p xatoliklarga yo`l qo`yiladi. Masalan: Pflanze, Student, Schlange. Nutq faoliyatining to`rttala turidan birortasi (gapirish yoki o`qish yoki yozuv) darsda mashq qilinmasligi mumkin, biroq darsni tinglab tushunishsiz tasavvur qilib bo`lmaydi. O`qituvchi darsni chet tilda boshlaydi, o`tadi va yakunlaydi. Bu jarayonda o`quvchi tinglovchi vazifasini bajaradi. O`quvchi chet til darslarida diktor yoki muallim nutqini tinglash orqali uni mag’zini chaqishga, tushunib olishga harakat qiladi. CHet til o`qitish amaliyotida tinglab tushunishni o`rgatishda har-xil usullar ishlatiladi. SHulardan biri, dastlab til materialini, so`ngra nutq faoliyatini o`rgatishdir. Bunda so`z, so`z birikmasi, gaplarni bilib olishni mashq qilishdan boshlab, o`quvchilar diqqati o`rganilgan materialning mazmun tomoniga yo`naltiriladi. Ikkinchi usulda, tinglab tushunishni o`rgatish nutq malakalarini shakllantirish bilan bir vaqtda amalga oshiriladi. Ushbu yo`nalishning oldingisidan avzaligi shundaki, o`quvchilarga gapirish, o`qish va yozuvni o`rgatish jarayoni tinglab tushunish bilan bevosita bog’liq tarzda olib boriladi. Retseptiv shakllantiruvchi mashqlardan ayrimlarini ko`rib chiqamiz: 38

1. Tinglang va so`zlarni bir-biridan farqlovchi unlilarni aniqlang (schoen-schon, Baer-Beer). 2. Eshitgan so`zingizdan unli tovushni ajrating. 3. Eshiting va so`z oxiridagi unlilarga e`tibor bering. 4. So`zlarda aytilgan tovushlar juftini tinglang va ularni farqlang: ist-isst. 5. Eshiting va quyidagi tovushlarga e`tibor bering: [r], Raum, arbeiten. Har bir dars ikki toifa - sinfda va uyda bajariladigan mashqlardan iborat bo`ladi. Sinfda bajariladigan mashqlar nutq faoliyatining to`rttala turi gapirish, tinglab tushunish, o`qish va yozuv malakalarini hosil qilishga qaratilsa, uy mashqlarining ko`p qismi yozma bajarishga mo`ljallanadi. CHet til o`qitishda til tajribasining uch tarkibiy qismi nutqiy, lisoniy va lingvistik tomonlari farqlanadi. 1. Nutqiy tarkib deganda, muloqot malakasi, ya`ni axborot etkazish va o`zgalar fikrini idrok etib tushunish; 2. Lisoniy tomonida axborot olish va berish maqsadida til birliklaridan foydalanish; 3. Lingvistik jihatida til hodisalariga doir bilimlar ko`zda tutiladi. Har uch qism birlashib “til bilish” tushunchasini vujudga keltiradi. CHet til darslarida o`quvchi shaxsining muhim belgilari rivojlantiriladi, madaniyatlararo munosabat o`rnatiladi. O`quvchi chet til mashg’ulotlari chog’ida til hodisalarining vazifalari nimadan tashkil topishini his qilishi, til materiali birliklarini o`zlashtirish yakuniy maqsad emasligi, ularning nutqiy muloqotda qo`llashdan ko`zlangan maqsad, kelib chiqadigan ehtiyojni qondirishga qaratilishini bilib olishiga yordam beradi. CHet til ta`limi jarayonida o`quvchining individual-psixologik xususiyatlarini hisobga olish muhim omillardan biri hisoblanadi. O`quvchining til o`rganishini samaradorligi nutqda qo`llashga tayyor turadigan, til materialini saqlashga xizmat qiluvchi xotiraning ko`ruv, eshitish, verbal va harakat turlarini rivojlanganlik darajasi bilan belgilanadi. 39

Mashg’ulot davomida nutq faoliyati turlari (tinglab tushunish, gapirish, o`qish va yozuv)ga doir ko`nikma va malakalarni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar bajariladi. O`quvchida til bilishga bo`lgan qiziqish kuchli bo`lsa, mashqlarni tez va oson o`zlashtirib oladi. Mashqlarni tanlashda ularning intellektual qobiliyatini hisobga olish o`qituvchidan psixologik bilimni va kasbiy malakani talab etadi. Kollej o`quvchilari o`spirin yoshiga o`tish davrida bo`lgani bois, ularning ruhiy kechinmalarini nazorat qilishni taqoza etadi. Ma`lumki, har qanday tilni egallash murakkab jarayon hisoblanadi. Nemis tili ham shular jumlasiga kiradi. Nemis tili darslari samaradorligi, o`quvchilarni mustaqil tarzda ijodiy fikrlashga, fikr mahsulini nutq sharoitiga mos ravishda og’zaki va yozma shakllarda to`g’ri, ravon ifodalay olishga o`rgatish bilan o`lchanadi. Nutq faoliyatining tinglab tushunish, gapirish (dialog va monolog) turlari og’zaki nutqqa mansub bo`lsa, o`qish (o`rganuv o`qish, tanishuv o`qish, kuzatuv o`qish) va yozuv yozma nutqqa tegishlidir. Nutq faoliyatining ushbu turlari bo`yicha davlat ta`lim standartlari talablari darajasida nutqiy malakalar takomillashtiriladi. Nutqiy malakalar til materiali(leksika, grammatika va talaffuz)ni o`zlashtirish va uni nutq faoliyatida qo`llash ko`nikmalariga tayangan holda shaklantiriladi Nemis tili darslarida o`quvchilarga madaniyatlararo muloqotni o`rgatish, tili o`rganilayotgan mamlakat(lar) nutq madaniyati, tarixi, bayramlarini o`rganish ikki yo`l orqali: (1) darsda, nemis tili amaliy mashg’ulotlarida va (2) darsdan tashqari ishlar jarayoni (turli tadbirlar, kechalar o`tkazish, to`garaklar faoliyati)da amalga oshiriladi. 40

II.2. Mamlakatshunoslikka oid matnlar asosida til o`rganuvchilarni madaniyatlararo muloqotga tayyorlash O`quvchilarni chet til darslarida o`qishga o`rgatish orqali tildan amaliy foydalana olish malakalarini rivojlantirib borish zarur. Bu tabiiy sharoitda tili o`rganilayotgan mamlakat vakili bilan bevosita muloqot qila olish, uning fikrini tushunish va o`z fikrini tushuntira olish imkonini beradi. CHunki, ko`p axborotlar yozma tarzda bo`lib uni o`qish orqali egallanadi. SHu bois o`qish maqsadini axborot olish va uning motivini muloqot qilish tashkil etadi. CHet tilda o`qishni o`rgatish, birinchidan, gazeta, jurnal va kitoblardagi ma`lumot, axborot va bilimlarni egallash imkonini yaratsa, ikkinchidan, ona tilida to`g’ri, savodli gapirish va yozishga yordamlashadi. CHet til darslarida o`quvchilarni nutq faoliyati turlariga, ayniqsa o`qishga o`rgatish madaniyatlararo muloqot jarayonida muvaffaqiyatli va faol qatnishish imkonini, uni samarali o`tishiga sharoit yaratib beradi. O`quvchilarga madaniyatlararo muloqotni o`rgatish nutqiy muloqotga o`rgatish bilan bog’liqdir. Nutqiy muloqotga kirishish matn faoliyatiga kirishishdir. Matn kommunikativ faoliyat bo`lishi bilan birga, muloqotning kichik bo`lagi sifatida muhim ma`no kasb etadi. Matnni idrok qilishning birligi sifatida so`z katta ahamiyatga ega. O`qib idrok etishning natijasi bilishga olib keluvchi vosita hisoblanadi. Matnga – yozma yoki bosma shaklda bayon etilgan ijod mahsuli, yozuvda ifodalangan nutq mahsuli kabi ta`riflar beriladi. Bir so`z bilan aytganda matn “nutqiy hosila” hisoblanadi [78: 14-19]. O`quvchi matndan axborot olar ekan o`z “bilim omborini” yangi ma`lumotlar bilan to`ldirib boradi. O`qish natijasida ko`p narsani tushunishga erishiladi. Matnlarni tanlash va tuzish o`ta dolzarb metodik masala hisoblanadi. Matn tanlashga doir metodik ko`rsatmalar ishlab chiqilgan. Matn bilan ishlash quyidagi bosqichlarda olib borildi: (1) matn oldi tayyorlov mashqlarida talaffuz va imloviy ko`nikmalar singdirildi. Darsning birinchi toifasida 41

leksik ko`nikmalar shakllantirildi, ikkinchi toifasida grammatik ko`nikmalar hosil qilindi va o`qish texnikasi o`zlashtirildi; (2) matn bilan ishlash, matnni o`qib tushunish, axborot olish va tushunganlikni tekshirish mashqlari bajarildi. Matn o`qish jarayonida nutq malakalari yanada takomillashtirib borildi. Darsning bir turida lisoniy qiyinchiliklari bartaraf etilgan matnga bog’liq mashqlar bajarildi, yana bir turida ma`lum qiyinchiliklar bilan berilgan matnlarni o`qish maqulroq topildi; (3) matndan keyingi bosqich, gapirish va o`qish malakalarini rivojlantirish maqsadiga bo`ysundirildi. Tinglab tushunish malakasini o`stirish mashqlari qo`shimcha bajarildi. Matn asosida monolog va dialog nutq, matn mazmunini gapirish, yozma fikr bildirish, ichda o`qish malakalarini rivojlantirishga katta e`tibor berildi. Ba`zan ayrim jumlalar tarjima qilish bilan matn mazmuni aniqlandi; (4) ijodiy bosqichda tayyorlanmagan nutqni rivojlantirish maqsad qilib olindi. CHet til o`qitish metodikasida matnni o`qib tushunishning ikki darajasi, ya`ni ma`no va mazmun darajalari bir-birlaridan mohiyatan farqlandi. Uning ma`no darajasida lisoniy birliklarning ma`nosini fahmlab y etishga erishildi. Mazmun darajasi deganda esa idrok qilingan yoki fahmlab olingan axborotni qayta ishlash, o`zlashtirish bilan bog’liq, to`liq va aniq tushunish nazarda tutiladi. Matnni to`liq tushunish matndan o`zlashtirilgan axborotlar miqdori bilan belgilanadi. Bu jarayon o`quvchining aqliy qobiliyati, til tajribasi va o`qish texnikasiga bog’liq. O`qish jarayonida matnni idrok etish va tushunish ko`zning matorik o`zgarishi bilan ham bog’liqdir. Ko`z harakatiga va harflarni ilg’ab olish tezligiga qarab «malakali», «tajribali» va «malakasiz», «tajribasiz» retsepientlarga ajratildi. Tajribali o`qish malakasiga ega bo`lgan o`quvchi tez o`qish bilan birga har bir ko`z harakati davomida yangi axborotni ko`p o`zlashtirib oladi. O`qish davomida artikulyar apparatlar ham ish bajaradi. Bularning natijasi o`laroq o`qish sifati aniqlanadi. O`qishga o`rgatish muammolariga doir ilmiy tadqiqotlarni olib borgan psixolog va pedagoglarning fikrlariga ko`ra, o`qish malakalarini shakllantirish uchun maxsus mashqlar bajarish, maxsus tayyorgarlik ko`rishni taqoza etadi. O`quvchilarga madaniyatlararo muloqotni o`rgatilar ekan, ularga o`z fikrini idora qila olish, uni kerakli tomonga yo`naltira bilishni o`rgatish muhim ahamiyat 42

kasb etadi. O`quvchi gapning grammatik strukturasini tasavvur eta olishi va matndagi gap, axborot, xabar nima haqida ketayotganligini anglab etishi kabi aqliy amallarni bajarishi, uning o`qib tushunish malakasiga bog’liq. Tili o`rganilayottgan mamlakatning urf-odatini, madaniyatini o`zida qamrab olgan matnlarni o`qib tushunish, o`quvchining o`qish texnikasini o`zlashtirganligi, til materialini bilish darajasiga bog’liq jarayon hisoblanadi. O`quvchi ichida ovoz chiqarmay o`qish malakasiga ega bo`lsa, ovoz chiqarib o`qigandan ko`ra uch marta ko`p til birliklarini ko`zdan kechiradi. Til materialini puxta egallagan va o`qish turlari bilan tanish, tez o`qish malakasiga ega bo`lgan o`quvchi matn mazmunini ham tez idrok eta oladi. Buning sababi tez o`qiydigan o`quvchi tushunmagan joylariga tez qayta oladi va uni bir necha marotaba o`qib chiqish imkoniga ega bo`ladi. O`quvchi matnlarni ichida o`qiganda va tinglaganda bir-biriga o`xshash faoliyatni bajaradi. Bu ikki jarayonda ham o`quvchining ruhiyatida kechayotgan his- tuyg’ularni, ichki kechinmalarni payqash, ilg’ab olish murakkab kechadi. O`qish faoliyatining muvaffaqiyati o`quvchining o`qish qobiliyati, bilim, idrok eta olish darajasi, o`qish ko`nikma va malakalarining takomillashganligi, o`qish texnikasini qanchalik o`zlashtirganligi, hamda taqdim etilgan til materialining murakkab, soddaligiga, o`quvchining shu paytdagi kayfiyatiga bog’liqdir. O`quvchi o`qish jarayonida ko`plab yangi so`zlarga duch keladi va ularni tarjima qilib, xotirasida saqlab qolishga harakat qiladi. O`zlashtirib, xotirada saqlangan so`zlar zarurat tug’ilganda tez chaqirib olinadi. CHet til o`qitish metodikasida o`qishni harfiy belgilar yordamida ifodalangan axborot, xabar, ma`lumotni undan keskin farq qiladigan tovush kodiga o`tkazish, harfiy ramzlar yordamida kodlashtirilgan yozma nutqiy axborotni tushunish, idrok etish va uning mazmunini payqash bilan aloqador nutq faoliyati tariqasida e`tirof etiladi [66:218]. O`qish mustaqil nutq faoliyati turi hisoblanib, muloqotning yozma shaklini ta`minlaydi. O`qish harfiy ramzlar yordamida kodalashtirilgan nutqiy axborotni tushunish, idrok etish va uning mazmunini payqash bilan aloqadorligi bois retseptiv nutq faoliyati turiga kiradi. 43

Metodik manbaalarda o`qishni quyidagi turlarga bo`linadi: 1) ovoz ishtirok etishiga ko`ra – ovoz chiqarib va ovoz chiqarmay, ichda o`qish; 2) ishtirokchilar soniga harab – yolg’iz, juft bo`lib (frontal), xor bo`lib o`qish; 3) oldindan ko`rilgan hozirlikka ko`ra – tayyorlangan (oldindan qiyinchiligi bartaraf etilgan) va tayyorlanmagan (oldindan qiyinchiligi bartaraf etilmagan) o`qish; 4) matnni tushunish, idrok etish va tahlil qila olish jihatiga ko`ra – sintetik va analitik o`qish; 5) ishlash o`rniga qarab – sinfda, uyda o`qish; 6) til tajribasi nuqtai nazaridan – ona tili ishtirokiga ko`ra tarjima qilib va tarjima qilmay o`qish; 7) yordamchi vositalar ishlatish zaruratiga ko`ra – lug’at yordamida va lug’atsiz o`qish; 8) ko`zlanadigan ta`limiy maqsadiga ko`ra – tanishuv, o`rganuv, kuzatuv, sinchiklab o`qish; 9) tushunish darajasiga ko`ra – diqqat bilan, o`rtacha o`qish. CHet til ta`limining boshlang’ich bosqichida o`qish boshqa nutq faoliyati turlarini shakllantirishda vosita bo`lib xizmat qiladi. Ovoz chiqarib va xor bo`lib o`qish asosan quyi sinflardan boshlanadi. Ovoz chiqarib o`qish xor bo`lib o`qish kabi butun sinfga mo`ljallangan bo`lib, u ko`proq axborot etkazish, maxsus mashqlar bajarish orqali o`quvchilarni talaffuzga o`rgatish va uni nazorat qilish uchun qizmat qiladi. Tez aytishlar, soatga qarab ma`lum miqdordagi so`zlarni o`qish mashqlarini bajarish natijasida o`quvchilarning tez va tushunarli o`qish ko`nikma va malakalari shakllantirib boriladi. Ovoz chiqarib o`qiganda o`rganilgan til birliklari uzoq vaqt xotirada saqlanib qoladi. SHivirlab va ichda o`qish ya`ni ovoz chiqarmay o`qish individual o`qish sarasiga kirib, odatdagidek axborot, ma`lumot, yangilik olishga qaratilgan bo`ladi. Ichda o`qishda o`ziga xos tovush mavjud bo`lib, u o`qish jarayonida ichki sharpa, ichki sado shaklida namoyon bo`ladi. Mutolaa qiluvchi harflar, so`z, so` z birikmalari, h attoki butun bir romanni ovoz chiqarmay ichda o`qishi mumkin. Muloqot jarayonida ham shunga o`hshash hodisa sodir bo`ladi. Xabar uzatuvchi gapiradi, tinglovchi o`z novbatida uning gaplarini ichda takrorlab turadi. Buni ko`pincha o`zi sezmagan holda bajaradi. O`qish turlari, ularni o`rgatish tamoyillari bo`yicha ham ilmiy manbalarda qimmatli fikrlar bayon etilgandir (M. Uest, I. M. Berman, V. A. Buxbinder, Z. I. 44

Klichnikova, S. K. Folomkina, J. J. Jalolov, N. V. Barishnikov, M. L. Vaysburd, M. A. Nujdina va b.). Umumta’lim maktablari va o’rta maxsus ta’lim tizimida chet til darslarida o`qishning tanishuv, o`rganuv, kuzatuv turlariga o`rgatiladi. O`quvchilarga mamlakatshunoslikka doir matnlar taqdim etilar ekan, ular matnni tanishuv o`qishdan boshlashlari kerakligi metodik jihatdan maqsadga muvofiqdir. O`quvchilarga matn berildi va matn mazmunini to`liq tushunishga emas, unda o`tilgan mavzu yuzasidan nimalar bayon etilganligi bilan yaqindan tanishish va qiziqarli hamda eng kerakli ma`lumotlarni topishga, muallif ilgari surgan g’oyalarni fahmlash, anglab yetishga e`tibor qaratish topiriq qilib berildi. O`qishning bu turida o`quvchi matndagi ma`lumotning 70-75 foizini tushunib y etishi nazarda tutildi. Ovoz chiqarib o`qishda talaffuz va intonatsiyaga katta e`tibor qaratiladi. Sinchiklab o`qish (sinfda va uyda) va tanishuv o`qish turlari sinfda mashq qilib boriladi. O`qish turlari va matnlarni tanlash ko`p jihatdan chet til mual l imining mahoratiga bog’liqdir. O`qituvchi tanlagan matnlar o`quvchilarning umumiy bilimdonligini oshirish uchun xizmat qiladigan ilmiy-ommabop, kasbiy xarakterga ega bo`lgan (ilmiy-texnikaviy va sohaviy kashfiyotlar va h.k.) matnlar bo`lsa, ular qiziqish bilan o`qiydi. Budan tashqari o`quvchi asliyat (orginal) matn (hox u magnit tasmasiga yozilgan badiiy asardan parcha bo`lsin, yoki mutaxassislikka oid matn bo`lsin) orqali o`quvchi tili o`rganilayotgan mamlakat tarixi, adabiyoti, madaniyati, iqtisodi bilan yaqindan tanishish imkoniga ega bo`ladi. Kasb-hunar kolleji o`quvchilarida adabiyotlar bilan ishlash va ulardan olgan bilimlari amaliyotda qo`llay olish ko`nikma va malakalarni shakllantirish maqsadida quyidagi vazifalarni amalga oshirish tavsiya etiladi: 1. Tanlangan matnni tahlil (interpretatsiya) qila olish: 2. Nemis tilidagi asliyat (orginal) matnlarda uchraydigan tarixiy, geografik joy nomlarini tanish, madaniy-maishiy mazmun kasb etuvchi xos so`z (realiya)larni tarjima qila olish va amalda qo`llay olish: 45

3. O`quvchilarning dunyoqarashini mamlakatshunoslikka oid matnlarni mustaqil o`qishga o`rgatish orqali kengaytirish va chet tildagi adabiyotlarga bo`lgan qiziqishlarini oshirish: Matnlarga qo`yiladigan talablar. O`zbek metodist olimlaridan professor J.J.Jalolov fikricha, o`qilgan matn mazmunini rollarga kirib ijro etish, matndagi qahramonlar fikrini o`z so`zlari bilan bayon etish mustaqil fikrlashga va o`z fikrini erkin ifodalay olishga undaydi. SHu bois, o`qish ta`lim-tarbiyaning muhim vositasi matnlarni tanlashda quyidagi metodik talablarga amal qilindi: (1) tanlangan matnlar o`quvchilarning yosh xususiyatlariga mos kelishi; (2) o`quvchilarga tavsiya etilayotgan matnlar, ularning ma`naviy saviyasini shakllantirishga xizmat qilishi; (3) taqdim etilayotgan matnlarda tili o`rganilayotgan mamlakatning siyosiy va ijtimoiy tuzilishi, milliy madaniyati, urf-odati to`g’risidagi boy ma`lumotlar o`z aksini topganligi; (4) matnlarni tanlashda nemis tili til normasi o`z aksini namoyish etishi, ular ilmiy-publitsistik bo`lishiga e`tibor berish. O`qituvchi badiiy janrdagi matnlar bilan birga, ilmiy sohaga oid matnlarni tanlashi ham mumkin. Bunday matnlar bilan ishlash o`quvchilarni ilmiy izlanishlarga tayyorlab boradi. CHet tilni o`rganayotgan o`quvchi o`zida mavjud so`z boyligi doirasida, o`zidan kelib chiqqan holda gapirishga harakat qiladi. Uning fikr ko`lamini voqea kechadigan vaziyat qamrab oladi. O`quvchi matnlarni o`qish orqali undagi fikrni idrok etadi va shu orqali uni o`zlashtirib boradi. Idrok etish esa kishi ongida narsa, voqealar, tashqi belgilarning sezgi organlari yordamida amalga oshadigan va idrok etilayotgan predmet obrazini ajratish hamda shu obraz bilan ish ko`rish orqali yakunladigan in`ikos jarayonidir. O`quvchilarning mamlakatshunoslikka oid matnlarni o`qib undagi yakunlarni tushunishganliklari tekshirilganda quyidagilar aniqlandi: 1. Sodda matnlar. O`quvchilar mamlakatshunoslikka oid murakkab bo`lmagan asliyat (origianal) matnlarni o`qiganlarida matndagi hamma so`zlarga tushunishlari kuzatildi. Notanish so`zlar uchramadi. Bunda matndagi axborot o`quvchiga to`g’ri y etib keldi, o`zgarmadi va biror bir so`z tushub qolmadi. Madaniyatlar o`rtasidagi farq sezilmadi. 46

2. Qisman murakkab matnlar. Ushbu matnlarni o`qish jarayonida notanish so`zlar uchradi, ularni tarjima qilishda bir qator qiyinchiliklar tug’ildi. Matndagi mazmun qisman yo`qoldi. Tarjima jarayonida so`zlarning hajmi ko`payishi kuzatildi. 3. Murakkab matnlar. Matndagi ba`zi so`zlarning muqobili tarjima qilinayotgan tilda umuman bo`lmasligi turli qiyinchiliklarni keltirib chiqardi. Matnlarni o`qib tushunish jarayonida so`zlar tarjimasi normadan oshib ketadi. Matnni o`qish jarayonida fikrlash, mulohaza qilish, bilish faoliyatining asosiy shakli, usuli psixologik mehanizmidir. Bilish farqlash asosida kechadi. O`quvchilarning bilimlarni o`zlashtirganlik darajalari nazorat qilish orqali aniqlanadi. Bundan xulosa shuki, bir madaniyat vakili boshqa bir «begona» madaniyat vakilining fikrini tushunish uchun to`g’ri tarjima qila olish malakasiga ham ega bo`lishi lozim. Kommunikantlarning bir-birini to`g’ri tushunishlari uchun bir qator to`siq va qiyinchiliklar mavjud bo`lib, ular bu qiyinchiliklarni ham bartaraf eta olishi talab etiladi. Tarjima murakkab jarayon bo`lib, puxta bilimni, yuksak mahoratni, keng dunyoqarashni, qobiliyatni talab qiladi. Bilish nuqtaiy-nazaridan qaralsa tarjima tushunishning turli turlari bilan almashish ekanligini kuzatish mumkin. Tushunish umumiy planda – aqliy faoliyatning sintezi, amaliy jihatdan mazmunni egallashdir. Tushunish ob`ekti bo`lib madaniyat xizmat qiladi. Tushunish bilan filosoflar shug’ullanadilar. Psixologlar tushunishning tafakkur bilan bog’liq tomonlarini o`rganadilar. Idrok qilish tushunishning oxirgi natijasi hisoblanmaydi. Tekstdan mazmunni anglab olish boshqa madaniyatni tushunish uchun bir vosita bo`lib mizmat qiladi. Bir-biriga yaqin va assotsiatsiyaga kirishadigan ya`ni mazmunan bog’lanadigan tushunchalar hisoblanadi. Til vositasida amalga oshadigan muloqotda juft nutq, matn tahlili va tarjima kabi uch xil tushunish vaziyatlari mavjud. Matnni idrok etish, tushunishni quyidagi aspektlarga bo`lib o`rganish mumkin; - mantiqiy mazmunga qarab-logik aspektga; - mazmunni idrok etish faoliyatiga ko`ra - gnoseologik aspektga; 47

- madaniyat bilan bog’liq bo`lgan bilimlar va uni qabul qilish jihatidan - ontologik aspektga; - o`quvchinig ruhiy omillari bilan bog’liq narsalar, tinglash, o`qish jarayonida to`g’ri idrok etish, tushunish tomonlarini inobatga olib - psixologik aspektga. Tushunish taffakur bilan bog’liq jarayondir. Inson tafakkuri orqali olgan axborotini idrok etadi, axborotni to`liq idrok etish tushunganlik darajasini aniqlaydi. Matnlarni o`qib tushunishda mutolaa qiluvchining kayfiyati, tilni bilish darajasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Biz o`quvchilarni yuqoridagi kamchiliklarini bartaraf qilish uchun quyidagi mashqlar tizimidan foydalandik: - o`quvchilarda mamalakatshunoslikka tili o`rgatilayotgan mamlakatning madaniyatini o`rganishga qiziqishni oshirish uchun matnni o`qib undan mashhur shahar nomlarini topishni topshiriq qilib berish; - o`quvchilarda til materiallarini puxta egallashlari uchun gaplarni to`ldirish topshirig’ini berish; (a) kichik matn qismlari tanlab olinib, lug’at yordamida tarjima qilish topshirig’i; (b) so`zlar berilib ulardan kim ko`p gap tuzish mashqlarini bajarish. Tili o`rganilayotgan mamlakatning madaniyatini o`zida qamrab olgan matnlarni o`qishdan ko`zlangan maqsad, yoddan hikoya qilib berishga o`rgatish emas, uning ma`nosini o`z so`zlari bilan qayta hikoya qilishga qaratilgan bo`lishi lozim. Bu ko`zlangan maqsadga tez erishishga yordam beradi. Bunday mashqlar o`quvchilarning so`z boyligini oshiradi, grammatik vositalardan foydalana olish, so`zlarni ma`nosiga qarab qo`llay olish imkonini beradi. Biroq, bunda o`qituvchi darsliklardan mamlakatshunoslikka oid matnlarni tanlay olish malakasiga ega bo`lishlari ham muhim sanaladi. Bu jarayonda quyidagilarga e`tibor berish, ahamiyatni qaratish tavsiya etiladi: (a) tanlangan va taqdim etiladigan matnlar mamlakatshunoslikka doir ma`lumotlarga boyligi; (b) chet tilni o`rganayotgan o`quvchilar hayot tajribasiga yaqinligi; (v) so`zlashuv nutqida qo`llaniladigan so`zlar, murakkab grammatik vositalar soddalashtirilganligiga. CHet til o`qituvchisi o`quvchilarda mamlakatshunoslikka oid matnlarga bo`lgan qiziqishlarni kuchaytirish orqali ularning nutqini o`stirish va rivojlantirish ishlarini 48

olib borish bilan bir vaqtda vatanpavarlik, baynalminallik tarbiyalarni ham berib boradi. Nemis tili darslarida o`quvchilarni nemislarning milliy madaniyati, an`analari, urf-odatlarini tarannum etuvchi matnlar yordamida, nemis madaniyati bilan yaqindan tanishtirib borildi. Masalan, xorijlik tengdoshlari ommaviy transport vositalarida o`zlarini qanday tutushlari, ovqatlanish va salomlashish madaniyatini aks ettirgan matnlarni o`qish, madaniyatlararo muloqot jarayonida bir-birlarini to`g’ri tushunish va umumiy tasavvurga ega bo`lish kabi imkoniyatlarni yaratadi. YUqoridagilardan tashqari o`quvchilar matn muallifi haqida to`liq ma`lumotlarga ega bo`lishi, uning ismi, sharifi, tug’ilgan joyi, kasbi, tahallusi kabilarni xotirasida saqlab qolishi shart. O`quvchi matn qaysi janrga mansubligini u maqolami yoki esse, ocherk, hikoya, inter’vyu ekanligini ajrata olishi, farqlashi muhim ahamiyat kasb etadi. O`quvchi matnni o`qir ekan, unda ko`tarib chiqilgan muammolarni va avtorning fikrini, nima demoqchi ekanligini ilg’ab olishi, idrok etishi zarur. Ko`p kitob o`qigan o`quvchi muallif qo`llagan tasviriy vositalarni tez fahmlaydi, idrok eta oladi. O`quvchi tanlangan matn, maqola yoki biror ilmiy asar bo`lsa, u vaqtda foydalangan adabiyotlar ro`yxatini ko`zdan kechirishi tavsiya etiladi. 49

UMUMIY XULOSALAR Mazkur BMIning birinchi bobida chet til ta`limida qo`llanib kelinayotgan “mamlakatshunoslik”, “lingvomamlakatshunoslik”, “lingvokulturologiya” va “madaniyatlararo muloqot” atamalariga bugungi kun nuqtai nazaridan ta`rif berildi. CHet til o`qitish sharoiti tushunchasi qayerda; kimlarga; qancha vaqt nemis tilini o`rgatish bilan bog’liq tushunchalarni ifodalaydi. Ushbu bobda madaniyatlararo muloqot atamasiga hozirgi kun nuqtai nazaridan ta`rif berildi. Til vositasida amalga oshadigan muloqotning turli vaziyatlariga tayyorlash muammolariga e`tibor qaratildi. Muloqotni o`rgatish uning maqsadi (xabar berish, ko`ndirish, so`rash va h.k), predmeti (mavzusi, nima haqidaligi), vaqti va kimga qaratilganligi (sharoiti) kabi tushunchalar farqlandi. O`quvchilarga muloqot boshlashdan oldin kim bilan suhbatlashishi, nima haqida gapirishi, muloqot qaerda va qachon bo`lishi va undan ko`zlangan maqsadni aniqlab olish kerakligi o`rgatildi. Juft nutq shaklidagi muloqot jarayonida uning verbal va noverbal tomonini inobatga olish xususida fikr yuritildi. Nemis tili amaliy mashg’ulotlarida madaniyatlararo muloqot layoqati shakllanganlik darajasini nazorat qilish texnikasi ishlab chiqildi. Nazorat maqsadi, xususiyatlari, vositalari, shakllari, obyekti, vazifalari kabi dolzarb metodik muammolar yuzasidan qisqacha ilmiy muloҳazalar yuritildi. Nemis tilidan darsdan tashqari ishlarni tashkil etishda o`qish va tinglab tushunish ya`ni nutq faoliyati turlarining retseptiv va reproduktiv (passiv nutq) jihatlari shakllantiriladi 50

Bitiruv malakaviy ishning yakunlovchi ushbu bob i da til o’rganuvchi larning nemis tilida o`qish orqali o g’ zaki nutqini o`stirishga mo`ljallangan tajriba-sinov jarayoni va natijalari o`z ifodasini topgan. Nashr etilgan nemis tili darsliklari va qo`llanmalarida mamlakatshunoslikka oid matnlarning berilishi tahlil qilindi. Matnni o`qib undan foydali axborot olish o`quvchilarning intellektual qobiliyatlarini o`stirishga hizmat qilishi va ularning oғ’zaki nutq ya`ni nutq madaniyatini rivojlantirishga xizmat qilishi aniqland. Shu bilan birga ushbu bobda matnlarga qo`yiladigan talablar yoritib o’tiladi. Unda o`zbek metodist olimlaridan professor J.J.Jalolov fikri keltirib o’tiladi, yani, o`qilgan matn mazmunini rollarga kirib ijro etish, matndagi qahramonlar fikrini o`z so`zlari bilan bayon etish mustaqil fikrlashga va o`z fikrini erkin ifodalay olishga undashi aaytib o’tiladi. SHu bois, o`qish ta`lim-tarbiyaning muhim vositasi matnlarni tanlashda quyidagi metodik talablarga amal qilindi: (1) tanlangan matnlar o`quvchilarning yosh xususiyatlariga mos kelishi; (2) o`quvchilarga tavsiya etilayotgan matnlar, ularning ma`naviy saviyasini shakllantirishga xizmat qilishi; (3) taqdim etilayotgan matnlarda tili o`rganilayotgan mamlakatning siyosiy va ijtimoiy tuzilishi, milliy madaniyati, urf-odati to`g’risidagi boy ma`lumotlar o`z aksini topganligi; (4) matnlarni tanlashda nemis tili til normasi o`z aksini namoyish etishi, ular ilmiy-publitsistik bo`lishiga e`tibor berish. O`qituvchi badiiy janrdagi matnlar bilan birga, ilmiy sohaga oid matnlarni tanlashi ham mumkin. Bunday matnlar bilan ishlash o`quvchilarni ilmiy izlanishlarga tayyorlab boradi. 51

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. O`zbek va rus tillarida 1. Karimov I.A. Barkamol avlod orzusi. – T.: O`zbekiston milliy entsiklopediyasi, 2000. – 246 b. 2. O`zbekiston Respublikasining “Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi”: 1997 yil. 29 avgust. Oliy ta`lim me`yoriy xujjatlar to`plami. – T.: SHarq, 1997. – 17 b. 3. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g’risida”gi qonuni. 1997 yil. 29 avgust. Oliy ta`lim me`yoriy ҳujjatlar to`plami. – T.: SHarq, 2001. – 3 b. 4. Umumiy o`rta ta`limning davlat ta`lim standarti va o`quv dasturi. – T.: SHarq, 1999, 5-maxsus son. – 480 b. 5. Концепцy непрерывного образованy по иностранному языку // Учитель Узбекистана . – Ташкент, 1993. – № 26. 28 июля – 3 августа . 6. Abduraimova M. Tajriba-sinov va undan kutilayotgan natijalar // Til va adabiyot ta’limi jurnali. – Toshkent, 2005. – № 4. – B. 3-5. 7. Абдурахманова Х.А. Педагогические основы реализаци межпред- ме тных связей как средство проф ессиональной подго товки с тудентов (на примере преподаванy немецкого языка) . : Автореф. дис. … канд. пед. наук. – Т.: Т ГП И, 1990. – 20 с . 8. Бим И.Л. Теорy и практика обученy немецкому языку в средней школе: Проблемы и перспективы. – М.: Просвещение, 1988. – 234 с . 52

9. Блаус А.Я. Преемственность в системе методов обученy. – Рdа: Велгус, 1971. – 140 с. 10. Владиславлев А.П. Непрерывное образование: проблемы и перспективы. – М . : Молодая гвардy, 1978. – 175 с . 11. Вопрос ы преемственности и преподаванy иностранн ы х яз ы ков в средней и в ы сшей школе: Сб. науч. т р. – Свердловск: УрГУ, 1984. – вып . 1 . – 147 с. 12. Гальскова Н.Д. С овременная методика обученy иностранным языкам. 2-е изд. – М .: АРКТИ, 2003. – 286 с . 13. Головкина Е.Ф. Вопросы преемственности при формировани понятий на уроках истори в IV – VIII классах. – М . : Просвещение, 1985. – 208 с . 14. Jalolov J.J. CHet til o`qitish metodikasi: CHet tillar oliy o`quv yurtlari talabalari uchun darslik. – T.: O`qituvchi, 1996. – 368 b. 15. Ilieva L.K. Oliy va o`rta maktab chet til ta`limida izchillik haqida// Ta`lim muammolari, ilmiy-uslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. – 1997. – 3-6 son. – B. 18-20. 16. Ilieva L. Chet til ta’limida izchillikni ta’minlash texnologiyasi // Pedagogik ta`lim jurnali. – 2006. – 1-son. – B. 70-71. 17. Yo`ldoshev O`. Didaktik printsiplar tizimida tarixiylik. – T.: Fan, 2005. – 70 b. 18. Комарова М.В. Преемственность обученy инностранному языку в сред - ней и высшей школе: Дис. ... канд. пед. наук. – Барнаул: БГПУ, 2002. -145 19. Кулагин П.Г. Межпредметные связи в процессе обученy. – М.: Просве щ ение, 1981. – 96 с. 20. Лебедева Ж.М. О преемственности в обучени иностранному яз ы ку в неяз ы ковом вузе/ Вопрос ы преемственности курсов иностранного яз ы ка средней и в ы сшей школ ы : Сб. науч. т р. – Свердловск: УрГУ, 1976. – вы п. 2. – С . 53-59. 53

21. Маматов А. Типологy речевых ошибок и вопросы языковой нормы / Проблема языкового взаимодействy: – Ташкент, 1990. – С. 56-62. 22. Методика обученy иностранным языкам в системе непрерывного образованy . Сб. науч. тр. – Мн . , 1991. – 145 с . 23. Насирова М.Э. Преемственность обученy началам анализа в школе и педагогическом институте : Дис . … кан. пед. наук. – Т . : УзНИИПН , 1992. – 168 с . 24. Ingliz tilidan takomillashtirilgan davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi // Til va adabiyot ta’limi jurnali. – 2005. – № 4. – B. 65-75. 25. O preemstvennosti mejdu sredney shkoloy i vuzom v kontekste sovremennoy pis’mennoy kommunikatsii // jurnal Inostrannie yaziki v shkole. – 2002. – № 5. – S. 62-68. 26. Prakticheskiy kurs metodiki prepodavaniya inostrannix yazikov. – Mn: Tetra Sistems, 2005. – 288 s. 27. Programma po inostrannim yazikam (angliyskiy, nemetskiy, frantsuzskiy) dlya V-XI klassov obsheobrazovatel’noy shkoli s uzbekskim yazikom obucheniya. – T.: O`qituvchi, 1988. – 35 s. 28. Saidaliyev S. Chet tili o’qitish metodikasidan ocherklar. – Namangan: NamDU, 2004. – 238 b. 29. Санкова Е.И. Методика преемственного развитy лексического навыка чтенy на первом этапе обученy английскому языку (неязыковой ВУЗ): Автореф. дис. … канд. пед. наук. – Л.: ЛГУ, 1985. – 19 с . 30. Селивановская О.А. Вопрос ы преемственности в обучени иностранно му яз ыку // журнал Иностранные языки в школе. – 2002. – № 2. – С . 107-108. 31. Скворцов В.Н. Социально-экономические проблемы теори непре- рывного образованy. – Санкт-Петербург: Петрополис, 2004. – 274 с . 32. Сманцер А.П. Педагогические основы преемственности в обучени школьников и студентов: теорy и практика. – Мн., 1995. – 288 с . 54

33. Современные теори и методики обученy иностранным языкам / Под общ. ред. Д.М.Федоровой. – М.: Издательство «Экзамен», 2004. – 320 с . 34. Соловова Е.Н. Новые тенденци в развити глобальных реформ в области образованy и подготовка учителя к новым задачам педагогической деятельности / Содержание обученy и ностранным языкам в школе и вузе : Сб. науч. тр. – М.: МИОО, 2003. – С. 55-60 . 35. Сперанская Н.И. Новые подходы к обучению иностранным языкам в 5 классе // журнал И ностр анные яз ы ки в шк оле . – 2001. – № 2. – С. 20 – 21. 36. Farberman B. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. – T.: Fan, 2000. - 129 b. 37. X archenkova L.I. Preemstvennost’ v rabote nad tekstom pri obuchenii russkomu yaziku v 4 klasse: Avtoref. dis. … kand. ped. nauk. – L.: LGU, 1985.-16 s . 38. Xo`jaboev D. Dasturlar mazmunidagi uzviylik // Ma`rifat gazetasi. – 2000. – 24 may. 39. Цетлин В.С. Реальные ситуаци общенy на уроке // журнал И ностранные языки в школе. – 2000. – № 3. – С. 24-26. 40. Chet til o’qitish metodlari/ G.Neuner, H.Hunfeld. Nemis tilidan S.Saidaliyev tarjimasi. – Namangan: NamDU, 2005. – 240 b. 41. Шашкова Э.Г. Преемственность в обучени грамоте, грамматике и орфографи: Пособие для учителя. – М.: НИИ школ Минпрос РСФСР, 1979.–72 с. 42. SHirinova N.D. Ingliz tili darslarida akademik litsey o`quvchilarining bilish faolligini oshirish: Ped. fan. nomz. ... dis. – T.: O`zDJTU, 2006. – 143 b. 43. SHodiev D. Ta`lim tizimida uzluksizlik va uzviylik // Ta`lim taraqqiyoti jurnali. – 2001. – № 4. – B. 39-44. 44. O`zbekiston milliy entsiklopediyasi/ Tahrir hay`ati: A.Azizxo`- jaev, B.Alimov, M.Aminov va b. – T.: Davlat ilmiy nashriyoti, 2005. – 707 b. 45. O`zbek tilining izohli lug’ati/ Z.M.Ma`rufov tahriri ostida. M.: Russkiy yazik , 1981. – 1- tom . – 632 b. 55

46. O`zbekiston Respublikasi maxsus oliy o`quv yurtlari uchun roman-german filologiyasi mutaxassisligi bo`yicha o`quv dasturlari / Tuzuvchilar: SH.Q.Karimov, M.S.Dadaxo`jaeva, S.P.Baratova. – T.: O`zDJTU, 1997. – 105 47. O`rta maktabda chet tillar o`qitish metodikasi kursi bo`yicha pedagogika institutlari programmasi/ Mas`ul muharrir J.J.Jalolov. – T.: Maorif ministrligi, 1977. – 29 b. 48. O`rta maxsus, kasb-hunar ta`limining umumta`lim fanlari davlat ta`lim standartlari va o`quv dasturlari. CHet tillar (olmon, frantsuz) / S.S.Mirsagatova, X.R.Raximov, D.G.Xasanova, M.U.Ubaydullaev. – T.: SHarq, 2001. – B. 216-239. 49. Qurbonova X.Q. Ona tili ta`limi mazmunini yangilashning lingvometodik asoslari: Ped. fan. nomz. ... dis. – Buxoro, 2005. – 155 b. 50. G’ozi y ev e. Psixologiya. YOsh davrlari psixologiyasi. – T.: O`qituvchi, 1994. – 224 b. 56

O'xshashlar

Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida neologizmlar

“Nemis tilini o`qitishda ilg`or pedagogik texnologiyalar va ularning ahamiyati

Badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi

Der nationalen Kolorit in der Übersetzung

Die philosophische Gedanke in den Werke von Johann Wolfgang Goethe