Badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi - Nemis tili - Diplom ishlar

Badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

256.5 KB

Ko'chirib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI Xorijiy tillar filologoyasi fakulteti 5220100- “ Nemis filologiyasi” ta’lim yo’nalishi 4-kurs 012-22-guruh talabasi BOBORAHMATOVA SARVINOZ AZIMBOY qizining “Badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi ” mavzusidagi BITIRUV MALAKVIY ISHI “Himoyaga tavsiya etildi” Fakultet dekani: _________f.f.n Yo.Hamrayeva “ ____”________2015- Qarshi-2015 1

MUNDARIJA I.KIRISH ………………………………………………………………………3 II.ASOSIY QISM I.BOB. Z.M.BOBURNING JAHON ADABIYOTIDA TUTGAN O’RNI VA ROLI 1.1 Bobur gumanist -ma’rifatparvar……………………………………………13 1.2 Boburning nemis tarjimalari………………………………………………..22 II.BOB. BOBURNOMADA XARAKTER VA QIYOFANING BERILISHI 2.1 Boburnomada kishilar qiyofasi va xarakteri………………………………30 2.2 Badiiy tarjimada Bobur siymosi va qiyofasining berilishi………………..43 III.XULOSA ………………………………… ……………………………….56 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ………………….......59 2

KIRISH O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan so‘ng chet tillaridan o‘zbek tiliga va, aksincha, o‘zbek tilidan chet tillariga tarjima qilishga qiziqish ancha ortdi. Hukumatimiz professional va yuqori malakali tarjimonlar tayyorlashga katta ahamiyat bermoqda. Tarjima nazariyasi va amaliyoti ta’lim yo‘nalishi hamda mutaxassisligi bo‘yicha Davlat ta’lim standarti qabul qilinib, shu soha fanlariga doir namunaviy dasturlar tasdiqlandi. Xususan, 2012-yil PQ-87 “Chet tillarni o’rgatish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorida chet tillarni o’qitishda zamonaviy pedagogik va axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda ilg’or uslublarni joriy etish, chet tillarda erkin so’zlasha oladigan mutaxasisslarni tayyorlash tizimini tubdan takomillashtirish hamda buning negizida, ularning jahon svilizatsiyasi yutuqlari hamda dunyo axborot resurslaridan foydalanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun shart- sharoitlar va imkoniyatlar yaratish bilan bog’liq keng ko’lamli vazifalar belgilangan. Aynan shu xususida Prezidentimiz «Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish – eng oliy saodatdir» kitobida quyidagi fikrlarni keltiradilar: «Biz farzandlarimizga chet tillarni o’rgatishni takomillashtirish bo’yicha qamrovi va mazmun –mohiyati bo’yicha katta ishlarni boshladik. Jumladan, 2012-yilda shu borada maxsus qaror qabul qildik.Shu qisqa davrda bu ishlarimiz o’zining ijobiy natijalarini bermoqda.Boshlagan ishlarimizni izchil davom ettirsak, nasib etsa, bu borada ham “portlash effekti”ga erishamiz». 1 Yurtboshimiz “portlash effekti” deganda yoshlarni jahon sahniga chiqishini, ona tilimizni jahon tillari qatoriga qo’shilishini nazarda tutgan bo’lsa, ajabmas! Prezidentimizning chet tillari sohasiga qaratayotgan e’tibori shu soha mutaxasisslariga katta mas’uliyat yuklaydi. Respublikada yagona Jahon tillari universitetida tarjimonlik fakultetiga talabalar qabul etila boshlandi. Bu, o‘z navbatida, tarjimon mutaxassislar tayyorlashda bizga ulkan vazifalarni yuklaydi. Shu munosabat bilan, yuqori malakali tarjimonlar tayyorlashda har qanday nazariy va amaliy muammolarni hal qilishimiz lozim. 1 Karimov I.A.” Ona yurtimiz baxt-u iqboli va buyuk kelajagi yo’lida xizmat qilish-eng oliy saodatdir”-Toshkent “O’zbekiston”-2015.252-bet. 3

Mavzuning dolzarbligi . O’zbekiston -ulkan madaniy tarixga boy, ma’naviy merosga ega, kelajagi buyuk yurt. Buyuk ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan, umuminsoniy g’oyalar bilan sug’orilgan o’lmas yozma obdalar ma’naviy xazinamiz, milliy iftixorimizdir. Ma’naviy xazinalarimizni chet ellarda qanday qabul qilmoqdalar, qanday tushunmoqdalar, shularni o’rganish mavzuni dolzarbligidan dalolatdir. Bobur faoliyati va merosini o‘rganish, tadqiq qilish va ommalashtirish sohasida birmuncha ishlar qilindi. Uning mashhur “Boburnoma” asari ikki marta rus tiliga, uch marta o‘zbek tilida nashr etildi. H.Yoqubovning “Bobir” nomli risolasi (1941), H.Sulaymonov, V.Zohidov, N.Mallayev, S.G‘aniyeva, A.Qayumovlarning tadqiqot ishlari, Bobur lirikasi haqida S.Aliyev (1948), “Boburnoma”ning badiiy xususiyatlari haqida, S.Jamolovning (1961) “Boburnoma tilining mifologiyasiga doir” (1954) G.F.Blagovaning dissertatsiaylari, H.Nazarovaning bir qator ilmiy maqolalari, “Zahriddin Muhammad Bobur asarlari uchun lug‘at” (1972) kitobi, “Bobur va o‘zbek adabiy tili” risolasi (1972)va boshqalarning ilmiy-ommabop asarlari yuzaga keldi. Ayniqsa sharqshunos olima S.Azimjonovaning 1977 yilda Moskvada “Наука” nashriyotida chop etilgan “Государства Бабура в Кабуле И в Индии” nomli kitobi o‘zining daliliy manbalarga boyligi va ilmiy qimmati bilan ahamiyatlidir. “Boburnoma”ning jahon adabiyotida tutgan o‘rnini belgilashda, xorijiy tllardagi tarjimalarni tahlil qilishda tarjimon olimlar G‘.Salomov, N.Komilov, N.Otajonovlarning monografiyarai va ilmiy maqolalari ahamiyatga molikdir. Ana shunday qimmatli ishlar bilan bir qatorda Oybekning “Bobur” dostoni, Primqul Qodirovning “Yulduzli tunlar” romani, Barot Boyqobilov va boshqalarning adabiy asarlari yuzaga keldi. Akademik V.V.Bartold aytganidek, “Boburnoma” faqat siyosiy kurashlar hujjatigina bo’lib qolmasdan, XVI asrdayoq haqqoniy ravishda turkcha prozaning klassik asari deb tanilgan yodgorlikdir”. 1 Tarixchi olim G.Elfinston Boburning bu asari haqida shunday yozadi: “Bu memuarlarda buyuk turk podshosining hayoti batafsil tasvirlangan, uning shaxsiy his- tuyg’ilari har qanday mubolag’adan, pardadan xoli, uning uslubi oddiy va mardona, 1 В.В.Бартолд. Культура мусулманство. Изд-во “Огни”, Петербург, 1918, 98-бет. 4

shuningdek, jonli va obrazli, o’z zamondoshlarining biografiyalarini, ularning qiyofalarini, urf-odatlarini, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi. bu jihatdan u Osiyoda yagona, chinakam tarixiy tasvir namunasidir. Bobur har bir odamning tashqi ko’rinishini, kiyinishini, ta’bini va odatini ifoda qiladi va mamlakatlarni, ularning iqlimini, pezajini, xo’jaligini, san’at va hunarmadchilik asarlarini tasvirlab beradi. Lekin asarga muallifning xarakteri eng ko’p joziba bag’ishlaydi…” 1 Dehli universitetining professori, taniqli hind adabiyotshunosi doktor Qamar rays shunday deydi: “Bobur asarlarining nodirligi shuki, ular xalq tushunadigan oddiy tilda yozilgan. Bobur she’rlarini o’qisangiz ko’z oldingizga go’zal tabiat, bog’rog’lar, chamanzorlar, zilol suvli soylar, zabzazor dalalar, xullas, tabiat bunyod etgan barcha go’zal latofat dunyosi namoyon bo’ladi; ular nafiz, teran fikrlar bilan she’riy nazmga solingan. Mana shuning uchun ham Bobur asarlari qariyb besh asrdan buyon o’zbek xalqining qalb to’ridan joy olib kelmoqda” 2 . Bobur xarakterini belgilovchi ayrim xususiyatlar haqida V.V.Grigorev, U.Erskin, Pave de Kurtel, S.Len-Pull, E.Xolden, H.Yoqubov, V.Zohidov va ko‘pgina adiblar va olimlar ham ajoyib fikr aytganlar. Hind xalqining mashhur davlat arbobi Javoharlal Neru o‘zining 1955 yilida rus tiliga tarjima qilingan “Hindistonning kashf etilishi” nomli kitobida: “Bobur dilbar shaxs, uyg‘onish davrining tipik hukmdori, mard va tadbirkor odam bo‘lib san’at, adabiyot va hayotdan zavqlanishni sevar edi“,deb yozadi 3 . Yevropa sharqshunoslari orasida birinchi bo‘lib Vitsen “Boburnoma”ning ayrim qismlarini 1705 yilda golland tiliga tarjima qilib, Amsterdamda chop ettiradi. 1826 yilda ingliz tarjimonlari Jon Leyden va Uilyam Erskin asarning o‘zbekcha va forscha nusxalarini solishtirib, uni ingliz tiliga tarjima qilib, Londonda nashr ettiradi. J.Leyden va U.Erskin tarjimalari 1921 yili Oksford universiteti nashriyoti tomonidan ko‘p jildli qilib ikkinchi marta chop ettildi. 1828 yilda nemis tarjimoni A.Kayzer “Boburnoma”ni inglizcha tarjima asosida nemis tiliga o’girgan. Nemis sharqshunos 1 Н.К.Сингх, А.У.Баннержи. История Индии, М., 1954, 214-бет. 2 Қ. Райс. Шоҳаншоҳ шоир. “Гулистон” журнали, 1967, 4-сон, ҳиндий тилидан Омон Ҳотамов, Дадахон Нурий таржималари. 3 Ж.Неру. Открытие Индии, М., 1955, 272-273-бетлар. 5

olimi Yulius fon Klaprot 1810 yilda asarning boshlanish qismini asl nusxasidan nemis tiliga tarjima qilib,Peterburgda chop ettiradi. 1844 yilida R.M.Kaldekot asarini inglizchaga ag‘darib Londonda bostiradi. 1871 yilda asar fransuz olimi Pave de Kurtel tomonidan fransuz tiliga nashr ettiriladi. 1944-1946 yillarda esa asar usmonli turk tiliga tabdil qilininb, Anqarada ikki jilda nashr qilingan. “Boburnoma”dan ayrim qismlar I.Pantusov, S.Polyakov, V.Vyatkin va boshqalar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan edi. Asarning rus tiliga to‘la tarjimasi mashhur tarjimon olim M.Sale tomonidan amalgam oshirildi va 1958 yilda Toshkentda bosmadan chiqarildi. Ushbu ruscha tarjima ikki marta nashr qilindi. “Boburnoma”ning XVII-XVIII asrlarda ko‘chirilgan nusxalari Peterburg, Kalkutta, Agra, Haydarobod, Manchester, London, Edinburg va boshqa shaharlarda saqlangan. “Boburnoma”ning hozirgacha dunyoda ma’lum nusxalari 13-14 dan oshmaydi. Asarning Rossiya tashqi ishlar vazirligining kutubxonasida saqlanib qolgan bir nusxasi 1857 yilda Qozonda turkshunos olim N.Ilminskiy tomonidan nashr ettirilgan. 1905 yilda Londonda inglz olimasi Annet Beverij xonim “Boburnoma”ning Haydarobodda topilgan bir qo‘lyozmasining faksimileni tsingografiyada nashr ettiradi. Asar keyinchalik Turkiyada ham nashr ettiriladi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Bobur merosini o‘rganish sohasida jiddiy ishlar qilindi. 1948 yilda birinchi, 1960 yilda esa ikkinchi marta “Boburnoma”ni nashr etdi. Toshkent badiiy adabiyot nashriyoti 1965 yilda Boburning uch jildli kitobini chop etdi. “Boburnoma” bir necha sharq va g‘arb tillariga tarjima qilingan. Boburning faoliyati, merosi va asarlarining tarjimalari bilan Yevropa sharqshunoslari Y.Klaprot, J.Leyden, U.Erskin, R.M.Kaldekot, P.de Kurteyl, D.Ross, A.Beverij, L.Puul, L.Rashbruk, S.Edvard, S.Bannerji, X.Lemb, V.X.Moreland, F.Shimmel va boshqalar, rus olimlari N.I.Ilminskiy, N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, N.I.Veselovskiy, I.V.Vyatkin, A.Samoylovich, V.V.Bartold va boshqalar, afg‘on olimlari Ahmad Ali Qahzod, Abdulhay Habibiy, Gulchin maoniy va boshqalar, hind olimlari Zokir Husayn, Nurul Hasan, S.A.Sagrmi, R.P.Tripatxi. P.Saran va boshqalar shug‘ullandilar. O’zbek klassik adabiyotining buyuk namoyondalari A.Navoiy, Z.M.Bobur, A.Qodiriy, Cho’lponlarning ijod mahsullari o’zbek adabiyoti durdonalari qatoridan 6

o’rin olgan. Ayniqsa Z.M.Bobur o’zining dunyoga mashhur asari „Boburnoma“ hamda maftunkor lirikasi bilan butun o’zbek kitobxonlari, qolaversa butun jahon kitobxonlar qalbidan joy egalladi. Yevropa kitobxonlarining Bobur asarlaridan bahramand bo’lishi yevropa tillari tarjimonlariga bog’liqdir. „Boburnoma“ni Yevropa tillariga tarjima qilinishida ingliz tarjimonlari Leyden, Erskin, Beverij xonim va nemis tarjimonlari Kayzer va Klaprotning hissalari juda kattadir. Tarjima san’ati jahon adabiy aloqlarining kengayishida ham muhim o’rin tutadi. Bobur asarlari nechog’lik mahorat bilan Yevropa tillariga tarjima qilinsada, kishilar qiyofa va xarakteri, peyzaj tasvirida bir qancha xatoliklarga yo’l qo’yilganligini ko’ramiz. Bu esa olib borayotgan ishimizning dolzarbligi dan dalolat beradi. Muammoning o’rganilganlik darajasi . Z.M.Bobur asarlarini yevropa tillariga tarjima qilinishida Leyden, Erskin, Kayzer va Klaprotning hissalari juda katta. Bobur ijodini Yevropa tillariga tarjimalarini o’rganishda, jahon adabiyotida tutgan o’rnini ko’rsatishda G’.Salomov, N.Otajonov, G’.Xo’jayev va boshqalarning xizmati tahsinga loyiq, lekin badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi hanuzgacha alohida tadqiqot mavzusi qilib olingan emas. Tadqiqotning maqsadi . Boburning asarlari Yevropa tillariga nechog’lik mahorat bilan tarjima qilnganligini bilish uchun ularni asliyat bilan taqqoslash, yo’l qo’yilgan xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish yo’llarini ko’rsatish ishning asosiy maqsadidir. Tadqiqotning vazifalari. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagilar vazifa qilib belgilandi. . - Hozirga qadar Boburning „Boburnoma“ asarini yevropa tiliga tarjima qilish bo’yicha amalga oshiriligan ishlarni o’rganish; - Bobur asarlaridan qilingan tarjimalarni asliyat bilan taqqoslab, asliyatiga qanchalik to’g’ri yondashganini aniqlash; - Taqqoslash natijasida tarjimonlar qobiliyatlariga baho berish; Tadqiqotning obyekti va predmeti . Boburning „Boburnoma“ asari va tarixiy shaxslarning qiyofasi va xarakterini tarjimada qanday o’girilganini tahlili 7

tadqiqotning obyektidir . Bobur asarlarining Yevropa tillariga qilingan tarjimalarini asliyat bilan taqqoslab o’rganish mazkur tadqiqotning predmetidir . Tadqiqotning metodologik asosi va tadqiqot usullari . Prezidentimiz Islom Karimovning asarlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, chet el va o’zbek tarjimashunos olimlarning ishlari tadqiqotda dasturilamal qilib olindi. Tarjimashunoslikning shakllanish masalasini tadqiq etish ma’naviy va moddiy dunyo sir-asrorlarini bilish va ijtimoiy qonuniyatlarini ochish yo’lida turli izlanishlar hamda tadqiqotlar yaratilganligidir. Tarjimaviy-tahliliy, qiyosiy-tipologik va tarjimon mahorati metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi . Har bir adabiyot (yoki madaniyat) boshqa xalqlarning adabiyotidan (yoki madaniyatidan) ajralgan holda, rivojlana olmasligi ko’rib chiqildi. Milliy adabiyotlarning o’zaro aloqa va ta’siri asosida bir-birini boyitib borishi jahon adabiyotining umumiy va doimiy taraqqiyot qonunlaridan biri hisoblanadi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi „Boburnoma“ tarjimasida kishilar qiyofasi va xarakter tasvirining tarjimada berilishini qiyosiy tahlil qilishdir. Ishning ilmiyligi va amaliy ahamiyati. Mazkur tadqiqotlarning natijalari ilmiy va amaliy ahamiyati shundan iboratki, Bobur asarining nemischaga o’girishda hissa qo’shgan tarjimonlarning mahoratini o’rganish. Ishning materiallari va xulosalari tarjima nazariyasi va amaliyoti darslarida foydalaniladi. Natijada nemis, ingliz kitobxonlari o’z jozibasini yo’qotmagan Bobur prozasidan bahramand bo’lish imkoniga ega bo’ladilar. Tadqiqot natijalarini amaliyotda qo’llash bo’yicha tavsiyalar : Ilmiy manbalardan keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish natijalariga tayanib quyidagi xulosalarga keldik. 1. Klaprot „Boburnoma“ asarini yaxshilab o’rganib chiqmaganligini, ko’pgina so’zlarni ma’no va mohiyatini anglamaganligini ko’rsatadi. 2. A.Kayzerning tarjimasi garchi ingliz tilidan tarjima qilingan bo’lsada, asarni asliyatdan eski o’zbek tilidan o’girgan Fon Klaprotning ishiga qaraganda asliyatga yaqinroqdir, ya’ni tarjima asl nusxa darajasida jaranglaydi. 8

3. „Boburnoma“ tarjimalarini tadqiq qilish tarjima nazariyasining qator masalalarini o’rganadi. Tarjima tarixi, umumiy tarix, madaniyat, san’at, adabiyot tarixi bilan uzviy bog’langandir. Prezidentimiz I.A.Karimov O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va senatining qo’shma majlisidagi “Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir” nomli ma’ruzasida quyidagi fikrni bildirgan edi. Bugun hayotning o’zi oldimizga fuqarolik institutlari tizimida ommaviy axborot vositalarining o’rni va rolini yanada mustahkamlash vazifasini qat’iy qilib qo’ymoqda. Ommaviy axborot vositalarini yanada erkinlashtirish, nodavlat matbuot nashrlari, radio, televideniya faoliyatini jonlantirish, ularning internet global tarmog’iga kirish imkoniyatlarini kengaytirish, olib borilayotgan islohatlar siyosatining ochiqligi va oshkoroligini ta’minlashga, kuchli fuqarolik jamiyatining izchil shakllanishiga madad berishi darkor. 1 Kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish yuqori texnologik, zamonaviy ilg’or pedagogik texnologiyalardan foydalanish imkonini beradi. Uzoq muddatli istiqbolga mo’ljallangan, mamlakatimizning salohiyati, qudrati va iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishda hal qiliuvchi ahamiyat kasb etadigan navbatdagi muhim ustuvor yunalish – bu asosiy yetakchi sohalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, transport va infratuzilma kommunikatsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan strategik ahamiyatga molik loyihalarni amalgam oshirish uchun faol investitsiya siyosatini olib borishdan iborat. Albatta, bu loyihalarni amalga oshirish uchun chuqur bilim, teran tarbiya, kamol topgan shaxs jamiyatda muhim o’rinni egallaydi. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida tarjima nihoyatda mushkul bir san’at ekanligini shunday so’zlar bilan e’tirof etadi: “Har qaysi xalq yoki millatning tafakkuri turmush tarzi, ma’naviy qarashlari o’z-o’zidan, bo’sh joyda shakllanib qolmaydi. Ularning vujudga kelishi va rivojlanishida aniq tarixiy, tabiiy va ijtimoiy omillar asos bo’lishini hammamiz yaxshi bilamiz. Masalan, Sharq olamida, jumladan, o’zimizning Markaziy Osiyo 1 I . Karimov . “ Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish ”. Toshkent – “ O ’ zbekiston ” nshriyoti , 2010 31- bet . 9

sharoitida jamoa bo’lib yashash tuyg’usi g’oyat muhim ahamiyat kasb etdi va odamlarni biri-biriga yaqinlashtirishga, bir-birini qo’llab-quvvatlab hayot kechirishga zamin yaratadi. Shu ma’noda, xalqimizning turmush va tafakkur tarziga nazar tashlaydigan bo’lsak, boshqalarga hech o’xshamaydigan ming yillar davomida shakllangan, nafaqat o’zaro muomala, balki hayotimizning uzviy bir qismi sifatida namoyon bo’ladigan bir qator o’ziga xos xususiyatlarni ko’ramiz. Misol uchun, tilimizdagi mehr-oqibat, mehr-muhabbat, qadr-qimmat degan bir-birini chuqur ma’no-mazmun bilan boyitadigan va to’ldiradigan iboralarni olaylik. Qanchalik g’alati tuyilmasin, bu iboralarni boshqa tillarga aynan tarjima qilishning o’zi mushkul bir muammo”. 1 Biz bitiruv malakaviy ishimizda mana shu mushkul muammo ustida so’z yuritamiz. Prezidentimiz I.Karimov “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ma’naviyatni shakllantiradigan asosiy mezonlar haqida shunday fikr bildirganlar: “Biz milliy m’naviyatni har tomonlama yuksaltirish masalasini o’z oldimizga asosiy vazifa qilib qo’yar ekanmiz, bugungi kunda ma’naviyatimizni shakllantiradigan va unga ta’sir o’tkazadigan barcha omil va mezonlarni chuqur tahlil qilib, ularning bu borada qanday o’rin tutishini yaxshi anglab olishimiz maqsadga muvofiq bo’ladi. Albatta, har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi, o’ziga xos urf-odat va an’analari, hayotiy qadriyatlaridan ayri holda tasavvur etib bo’lmaydi. Bu borada, tabiiyki, ma’naviy meros, madaniy boyliklar, ko’hna tarixiy yodgorliklar eng muhim omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. Bizning qadimiy va go’zal diyorimiz nafaqat Sharq, balki jahon sivilizatsiyasi beshiklaridan biri bo’lganini xalqaro jamoatchilik tan olmoqda va e’tirof etmoqda. Bu tabarruk zamindan ne-ne buyuk zotlar, olimu ulamolar, siyosatchi va sarkardalar yetishib chiqqani, umumbashariy tsivilizatsiya va madaniyatning uzviy qismiga aylanib ketgan dunyoviy va diniy ilmlarning, ayniqsa, islom dini bilan bog’liq bilimlarning tarixan eng yuqori bosqichga ko’tarishida ona yurtimizda tug’ilib kamolga yetgan ulug’ allomalarning xizmatlari beqiyos ekani bizga ulkn g’urur va iftixor bag’ishlaydi. 1 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 7-8 betlar. 10

Bu ko’hna tuproqda milodgacha bo’lgan davrda va undan keyin qurilgan murakkab suv inshoatlari, hali – hanuz o’zining ko’rki tarovatini saqlab kelayotgan osori atiqalarimiz qadim-qadimdan o’lkamizda dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyati, me’morchilik va shaharsozlik san’ati yuksak darajada rivojlanganidan dalolat beradi. Mamlakatimiz hududida mavjud bo’lgan to’rt mingdan ziyod moddiy- ma’naviy obidalar umumjahon merosining noyob namunasi sifatida YUNESKO ro’yxatiga kiritilgani ham bu fikrni tasdiqlydi. Ajdodlarimiz tafakkuri va dahosi bilan yaratilgan eng qadimiy toshyozuv va bitiklar, xalq og’zaki ijodi namunalaridan tortib, bugungi kunda kutubxonalarimiz xazinasida saqlanayotgan ming-ming qo’lyozmalar, ularda mujassamlashgan tarix, adabiyot, san’at, siyosat, axloq, falsafa, tibbiyot, matemaika, minerologiya, kimyo, astronomiya, me’morchilik, dehqonchilik va boshqa sohalarga oid qimmatbaho asarlarimiz buyuk ma’naviy boyligimizdir. Bunchalik katta merosga ega bo’lgan xalq dunyoda kamdan-kam topiladi.” 1 Zahriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari ham bizning ma’naviy boyligimiz hisoblanadi. 1 I.Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, “Ma’naviyat” 2008, 29-31 betlar. 11

ASOSIY QISM: I.BOB. Z.M.BOBURNING JAHON ADABOYOTIDAGI O’RNI VA ROLI. 1.1.Z.M.BOBUR gumanist, ma’rifatparvar Aslida “Boburiya” bo’lib, keyinchalik “Voqeanoma”, “Tuzuki Boburiy”, “Vaqeoti Boburiy” va nihoyat “Boburnoma” deb shuhrat qozongan bu asar 1525-30 yillarda Hindistonda yozilgan. “Boburnoma”ning XVII-XVIII asarlarda ko’chirilgan nusxalari Sankt-Peterburg, Kalkutta, Agra, Haydarobod, Manchestr, London, Edinburg va boshqa joylarda saqlanadi. ”Boburnoma”ning hozirgacha dunyoga ma’lum bo’lgan nusxalari 13-14 dan oshmaydi. “Boburnoma”ning rossiya tashqi ishlar ministrligining kutubxonasida saqlanib qolgan bir nusxasi 1857-yilda Qozonda turkshunos rus olimi N.I.Ilminskiy tomonidan nashr etilgan. 1905-yilda Londonda ingliz olimasi Annet Beverij xonim “Boburnoma”ning Haydarobodda topilgan bir qo’lyozmasining faksimilisini sinkografiyada nashr ettiradi. Asar keyinchalik Turkiyada ham nashr etiladi. O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Bobur merosini o‘rganish sohasida jiddiy ishlar qilindi. 1948 yilda birinchi, 1960 yilda esa ikkinchi marta “Boburnoma”ni nashr etdi. Toshkent badiiy adabiyot nashriyoti 1965 yilda Boburning uch jildli kitobini chop etdi. “Boburnoma” bir necha sharq va g‘arb tillariga tarjima qilingan. Boburning faoliyati, merosi va asarlarining tarjimalari bilan Yevropa sharqshunoslari Y.Klaprot, J.Leyden, U.Erskin, R.M.Kaldekot, P.de Kurteyl, D.Ross, A.Beverij, L.Puul, L.Rashbruk, S.Edvard, S.Bannerji, X.Lemb, V.X.Moreland, F.Shimmel va boshqalar, rus olimlari N.I.Ilminskiy, N.I.Pantusov, S.I.Polyakov, N.I.Veselovskiy, I.V.Vyatkin, A.Samoylovich, V.V.Bartold va boshqalar, afg‘on olimlari Ahmad Ali Qahzod, Abdulhay Habibiy, Gulchin maoniy va boshqalar, hind olimlari Zokir Husayn, Nurul Hasan, S.A.Sagrmi, R.P.Tripatxi. P.Saran va boshqalar shug‘ullandilar. Asar yozilgandan so’ng ko’p vaqt o’tmasdan muallifning tavsiyasiga ko’ra forschga tarjima qilingan. “ Boburnoma” fors tiliga birinchi marta 1589-yili shoirning nevarsi Shox Akbar saroyida e’tiborli lavozimda bo’lgan Abduraximxon ibn Bayramxon tomonidan tarjima qilingan. Tarjima ko’p nusxad ko’chilrilgan. Abduraximxon tarjimasi Britaniya muzeyida va Moskvadagi Sharq qo’lyozmalari fondida saqlanadi. Fotonusxasi Alisher navoiy nomidagi 12

Adabiyot muzeyida bor. Professor N.Komilovning shahodat berishicha 1 “ Boburnoma” o’z asrida yana ikki marta – Maxammadquli va Zayniddin Xavofiy tomonidan fors tiliga tarjima qilingan. 1912-yilda Tog’aymurod Qorluq Xatloniy uni to’rtinchi marta fors tiliga o’giradi. Bu tarjima qo’lyozmasi O’zbekiston Fanlar akademiyasi Abu Rayhon beruniy nomidagi Sharqshunoslik institute qo’lyozmalar fondida saqlanmoqda. Yevropa sharqshunoslari orasida birinchi bo’lib Vitsen “ Boburnoma”ning ayrim qismlarini 1705-yilda golland tiliga tarjima qilib, Amsterdamda chop ettiradi. 1826-yilda ingliz tarjimonlari Jon Leyden va Vilyam Erskin asarning o’zbekcha va forscha nusxalarini solishtirib, uni ingliz tiliga tarjima qilib, Londonda nashr ettirishgan. J.Leyden va V.Erskin tarjimasi 1921-yili oksford universitetei nashriyoti tomonidan ko’pjildli qilib, ikkinchi marta chop etildi. 1828- yili nemis tarjimoni A.Kayzer “ Boburnoma”ni inglizcha tarjimasi asosida nemis tiliga o’giradi. Nemis sharqshunos olimi Yulius fon Klaprot 1810-yilda asarning boshlanish qismini asl nusxasidan nemis tiliga tarjima qilib Peterburgda chop ettiradi. 1844-yilda R.M.Kaldekot asarni inglizchaga ag’darib, Londonda bostiradi. 1871-yida asar fransuz olimi Pave de Kurteyl tomonidan fransuz tiliga ag’dariladi va nashr ettiriladi. 1944-1946-yillarda esa asar usmonli turk tiliga tabdil qilinib, Anqarada ikki jilda bostirildi. XX asrga qadar “Boburnoma”dan ayrim qismlar I Pantusov, S. Polyakov, V. Vyatkin va boshqalar tomonidan rus tiliga tarjima qilingan edi. Asarning rus tiliga to’la tarjimasi ajoyib tarjimon va olim M.Sale tomonidan amalga oshirildi va 1958-yilda Toshkentda bosmadan chiqariladi. Ruscha tarjima ikki marta nashr qilindi. Fan va madaniyatning yirik siymolaridan Zahiriddin Muhammad Boburning ijodi va faoliyati ko’pqirralidir. “ Boburnoma” ensklopedik asardir. Unda tarixiy voqealar bilan birga tabiat, geografiya, tipografiya , adabiyotshunoslik, tilshunoslik, etnografiya, pedagogka va fanning boshqa sohalariga doir juda qimmatli fakt va ma’lumotlar berilgan. Uning merosi har tomonlama va chuqur ilmiy tekshirishni talab etadi. Albatta bu borada bir muncha ishlar qilingan. Lekin bularni hammasi ham yetarli talabga javob bermaydi. “Boburnoma”ni o’rganishni ilmiy- marifiy va tarbiyaviy ahmiyati ham kattadir. Afsuski bu sohada hali biror jiddiyroq 1 Komilov N.”Boburnoma” tarjimalari.Guliston, 1977,№3 13

ish qiligan emas. Bobur ijodi bilan tanshish jarayonida u o’zining yaratuvchanligi, Hindiston va Afg’onistonda bog’lar barpo qilganligi, ko’priklar, hammomlar qurganligi, hovuzlar, ariqlar qazdirganligi, insonlarni ilm olishga, insofli, diyonatli bo’lishga, yaxshi ishlarni qilishga chorlaganligni guvohi bo’lamiz. Z.M.Bobur bilan dunyo olimlari, tarixchilari, davlat arboblari va boshqalarning bunchalik qiziqishlarining sababi bizningcha, uning ijodida gumanizm, ilm-ma’rifatparvarlik, voqea-hodisalarga nisbatan real munosabarda bo’lganligidir. Uning ijodiga qiziqish vaqt o’tishi bilan susaymasdan, balki tobora ortib bormoqda. Ana shu qiziqish faqatgina uning shox asari “ Boburnoma”ning yuksak ilmiy qiymati bilangina emas, balki yuqori saviyadagi badiiy qiymati orqali ham belgilanadi. O’zbek adabiyotida “Boburnoma”ning tarixiy ahmiyati yuqoridagi aytilganlar bilan birga uning o’zbek adabiyotinig keying taraqqiyotiga ta’siri, Boburning o’zbek klassik adabiyotida o’z o’rni, o’z salmog’iga ega ekanligini tasdiqlaydi. Bobur yaxshi kishilarni ulug’laydi. Boshqalarni yaxshi kishilardan o’rnak olishga undaydi. Ularning xomiyligidan fan, adabiyot va san’atda shuxrat qozongan kishilarni jonli misollar bialn ko’rsatadi. O’zbek adabiyotining so’nmas yulduzi, she’riyat mulukining sultoni hazrat Alisher Navoiy haqida maroq bilan shunday deydi:” Ahli fazl va ahli hunarga Alisherbekcha murabbiy va mukkaviy ma’lum emaskim, hargiz paydo bo’lmish bo’lgay. Ustoz Qulmuhammad va Shayxi Noyi va Husayn Udiykim, sozda saromad edilar, bekning tarbiyat va takviyati bila muncha tarqqiy va shuhrat qildilar. Ustoz Behzod va Shox Muzaffar tasvirida Bekning sa’y va ehtimomi bila mundoq mashhur va ma’ruf bo’ldilar. Muncha binoyi xayr kim, ul qildi, kam kishi mundoqqa muvoffaq bo’lmish bo’lgay 1 ”./233/Odamlarni yaxshilikka undaydi. Har kimdin yaxshi qoida qolg’on bo’lsa aning bila amal qilmoq kerak, agar ota yomon ish qilg’on bo’lsa, yaxshi ish bila badal qilmoq kerak 2 ”./250/ Bobur Husayn Boyqaro haqida gapirib uni o’ziga, yoshiga munosib kiyim kiymasligi, manmanligini tanqid qiladi. Didi, zavqi va mag’rurligini ko’rsatadi. 1 “ Boburnoma”.T., 1960.233-bet. 2 O ’sha asar, 250-bet. Keyingi sahifalarda biz “ Boburnoma ” dan keltirilgan misollardan so’ng sahifani ko’rsatish bilan chegaralanamiz. 14

“Bovujudkim, ulug’ yosh yashab, oq soqollik bo’lib bo’lib edi, hushrang, qizil, yashil abrishimni kiyar edi. Qora quiz burk kiyar edi yo qalpoq. Axyonon iyidlarda kichik speech dastorni yap-yassi yomon chirmon chirmab, karkaro o’tagasi sanchib nomozga borur edi”/222/ Bobur Badiuzzamon Mirzo bergan ziyofatni tasvirlab, shu bilan birga o’quvchiga qo’lidan kelmaydigan, uddasidan chiqmaydigan ishga qo’l urmaslikini aytadi. “Bu suxbatda mening oldimga g’oz kabob qo’ydilar, chun qush buzmog’ini va turmog’ini qilg’on emas erdim, ilk eltmadi. Badiuzzamon Mirzo dedikim, nega mayl qilmassiz. Men dedim, to’rg’amoqdin ajuzdurmen. Filhol Badiuzzamon Mirzo mening oldimdagi g’ozni buzib oldimga qo’yur. Mundoq ishlarda Badiuzzamon Mirzo Benazir kishi edi”/254/ Hamisha xalq bilan birga bo’lishni, xalq tashvishi bilan yonishni xalq manfaati yo’lida xizmat qilish, xalqparvarlik va insonparvarlikni targ’ib qiladi. Egoizmni tanqid qiladi. “Men havolning og’ziga kuarak olib, qor kurab uzumga bir takiya miqdori yer yasadim, qorni kukusgacha qazdim, hanuz yerga yetmaydur edi. Bir nima yelga panoh bo’ldi, o’shanda o’q o’lturdim, Har necha dedilarkim, havolga boring, bormadim. Ko’nulga kechtikim, borcha el qorda va chopqunda , men issiq uyda va istirohat bila, munda barcha ulus tashvish bila mashaqqatta, men munda uyqu bila farog’atda. Muruvvattin yiroq va hamjihatlikdin qiroq ishdur. Men har tashvish va mashaqqat bo’lsa ko’rayin, har nechuk el toqat qilib tursa turayin, bir forsi masal bor:” Marg boyoron sursat”/257/ /”Do’stlar bilan birga bo’lgan o’lim to’ydir”./ Bobur umuman, jmjimador, baland parvoz va havoyi so’zlardan qochib, birinchi o’rinda mazmunga e’tibor bergan. U o’z fikrini muxtasar, lo’nda, soda va obrazli tarzda berishga harakat qilgan va boshqalarni ham shunga chaqiradi. Bu yerda Boburning o’g’li Muhammad Humoyunga yozgan xatini eslash kifoyadir. “…bundan buyon betakalluf va ravshan va pok alfoz bilan biti:ham senga tashvish ozroq bo’lur va ham o’qiguvchiga”/421/. Bu bilan Bobur har bir narsani soda, ravon hamda 15

ixcham yozish kerakligini ta’kidalamoqda. O’zi ham hamma vaqt shu prinsipga rioya qiladi. U so’zlarni shunday tanlab ishlatadiki, ayrim tasvirlarni o’qiganda kishi xuddi bir asar o’qigandek ta’sirlanadi va ko’zo’ngida butun voqeani to’la gavdalantira oladi. Bobur zo’ravonlik, o’g’rilik, qaroqchilik va ta’magirlikni tanqid qiladi va bundaylarga beshavqat bo’ladi. Boburning askarlaridan biri birovning bir ko’za yog’ini tortib olgani uchun uni jazolagani diqqatga sazovordir. O’g’li Humoyunga shunday xat yozadi. “ Humoyunga bu mazmunda bitildikim: “ Agar halogacha mutaddun bix ishi bo’lmaydir, xud o’g’ri bila qaroqni man qilgil, oraga tushgan sulx ishini barxam urmasdi. Yana bu edikim, Qobul viloyatini xolisa qildim, o’lg’onlardin hech kim ta’ma qilmagaysiz”./429/ Bobur bola tarbiyasining qiyin va murakkab ish ekanligini chuqur his etadi. Shu bilan birga uning axloq va odob normalarini egallashi tarbiyachi va atrofdagi kishilarda o’ranshib qolgan odatning katta rol o’ynashini uqtiradi. Mana shu jihatdan bolaga yaxsh hislatlarni uning yoshligidan singdirib borishi kerakligini biladi. Shuning uchun ham u o’g’li Humoyunga hamisha biror ish qilganda ish ko’rgan, tadbirkor, bilimdon odamlar bilan maslahatlashib, kengashib ish kerekligini uqtiradi. “Yana ulug’ ish ustiga borasen, ish ko’rgan , ray va tadbirlik beklar bila kengashib, alarming so’zi bila amal qilgaysen Agar meni rizomni tilarsen, xilvatnishinlikni va el bila kam ixtilotlikni bartaraf qilgil. Kunda ikki navbat iningni va beklarni ixtiyorlariga qo’yma, qoshingga chorlab, maslahat bo’lsa kengashib, bu davlat xoxlarning ittifoqi bila har so’z – unga qaror berfaysen”./421/ Insonlarda bor bo’lgan ezgu niyat, hikmat, saxovat, shijoat, adolat, pokizalik, bilimdonlik, irodalilik xislatlari bilan birga xasislik, o’g’rilik, aldamchlik, qo’rqoqlik, ikkiyuzlamachilik, ig’vogarlik, yalqovlik, munofiqlik, fisqu-fasod kabi salbiy-axloqiy xislatlar ham mavjud. Ma’lumki, “Boburnoma”da bir necha yuzlab tarixiy shaxslar, ularning faoliytai va sarguzashtlari tasvirlanadi. Unda 1550 dan ortiq kishilarning obrazi chiziladi. 16

“Boburnoma”da nomlari zikr etilgan ijtimoiy-sinfiy mavqeyi, dunyoqarashi, mazxabi, e’tiqodi, xulq-atvori va boshqa jihatlari bilan bir-biriga o’xshash yoki bir- biridan farq qiladigan tarixiy shaxslarga obyektiv munosabatda bo’ladi. Ular haqida to’g’ri va xolis ma’lumot berishga intiladi. Bobur biron kishini baholashda uning faoliyatini, jamiyatda tutgan o’rnini birinchi planga qo’yib, bunga ijtimoiy tomondan yondoshadi. Ijtimoiy turmush uchun jamiyat, mamlakat, fan, madaniyat uchun biror foydali ish qilgan odamniyaxshi deb e’tirof qiladi. Jamiyat, mamlakat, xalq, madaniayt va fanga ziyon yetkazganlarni yomon deb ta’kidlaydi. Shu jihatdan u tarixiy shaxslarning birini qutlaydi, boshqasidan o’pkalaydi, ijobiy tomonlarini maqullaydi, salbiy tomonlarini qoralaydi. Bobur Xusrav shoxi qilmishlaridan g’azablanib, “ …nechukkim o’zi zolim va fosiq edi, bek va bekzodalari, navkar va sardori tomon zolim va fosiq edilar” deydi. Uning be’maniligini esa bir misol orqali ko’rsatdi. “Xusrav shoxning navkarlaridan biron-bir kishining xotinini tortib eltar, bu xotunning Xusrav shoxga kelib dodxohlik qilur, javob berurkim, necha yil bu xotun sening bila edi, necha kun aning bila bo’lsin”. Bobur o’z otasi Umarshayx Mirzoning xulq-atvorini shunday ta’riflaydi.” Bisyor saxovati bore di. Xulqi dog’i saxovaticha bor edi, xushxulq va harrof va fosiq va shirin zabon kishi edi, shujo va mardona kishi edi. Ikki martaba o’zi jami yigitlardin o’zib qilich tegurdi: bir martaba Axsi eshigida, yana bir martaba Shoxruxiya eshigida. O’qni o’rta chog’liq otar edi, bisyor zarb mushti bor edi, aning mushtidin yigit yiqilmag’on yo’qtur. Mulkgirlik dag’dag’asi jihatidan hali yarashar urishka va do’stluklar dushmanlikka mabadal bo’lur edi. Burunlar ko’p ichar edi, so’ngralar haftada bir-ikki qatla suhbat turar edi, xushsuhbat kishi edi. Taqrib bila xo’b abyot o’qur edi, hamisha nard o’ynar edi, gohi qimor ham qilur edi”./65/ Ushbu tasvirda Bobur Otasi Umarshayxning saxovatliligi, xulqi, xarakteri, mardligi, jasurligi, jismoniy kuchi, qurol ishlatishdagi, o’q otishdagi kamoloti, talanti o’z ifodasini topgandir. Ayni shu bilan bir qatorda otasi Umarshayxning territoriyasini kengaytirish maqsadida yarashlar urushga , do’stlar dushmanga aylanganini, ilgari ko’pichganligini, nard, qimor o’ynaganligini ham ro’y-rost 17

yozgan. Bu bilan uning ijobiy tomonlarini maqtaydi, salbiy tomonlarini qoralaydi. “ Boburnoma”da o’zi ko’rgan, bilgan, shaxslar haqida, o’zi guvohi bo’lgan voqea- hodisalar haqida yozadi. Bobur juda ko’p beklar, amir-amaldoralar, tarxonlarning faoliyati, hatti-xarakatalarini, kirdikorlarini qoralaydi, “ bu besh kunlik o’tar dunyo uchun andoq donishmand va qari otasini shahid” qilgan padarkush Abdulatifni la’natlaydi. Padarkush podshohro nashoyad, Agar shoyad basha moxash napoyad/109/ /Padarkush/Otasini o’ldirgan/podsho bo’lolmaydi, agar bo’lsa ham, olti oyga yetmaydi./ Jamiyat, xalq manfaati yo’lida xizmat qilgan ilm-fan, san’at va adbiyot ahillarini maqtaydi. Ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiy haiqda «Alisherbek naziri yo’q kishi erdi. Turkiy til bila to she’r aytibturlar, hech kim onga ko’p va xo’b aytqon emas», - deb yozadi. Bobur o’zining adabiy faoliyati bilan bir qatorda anchagina ibratli yaratuvchanlik ishlarini ham amalga oshiradi. Bu borada uning Afg’oniston va Hindistonda olib borgan turli qurilish ishlari yaqqol misol bo’la oladi. Bobur G’azni viloyatini suv bilan ta’minlaydigan va Alovuddin 1 tomonidan buzib tashlangan katta suv to’g’onni qayta tiklash va viloyat xo’jaligini ko’tarish uchun ko’p mablag’va kuch sarflagan. Bu haqda shunday yozadi. «Sulton /Mahmud/ zamonida uch-to’rt band bor ekandur, bir band» ushbu G’zni suyida, G’aznidan shimol sari uch yig’och suv yuqori, sulton bir urug’ bande solibtur, bu bandning balnadligi qirq-ellik qarich bo’lg’ay, uzunligi taxminan uch yuz qarich bo’lg’ay, suvni anda zaxira qilib, baqadri ehtiyoj ekinga suv ocharlar ekandur. Alovuddin Jahonso’z Go’riy bu viloyatka musallit bo’lganda bu bandni buzibtur va Sultonning avlodini bisyor makobirini kuydurubtur. G’azni shahrini buzubtur va kuydurubtur, elni talabdur, o’ldirturubdur, qatl va buzuqlikdin daqiqa noma’riy qo’ymabdur. Andin beri bu band buzuqdur. Hindistonnni fatx qilg’on yil bu bandni 1 Xukmdor Alovuddin Jahonso’z Go’riy G’aznani bosib olib, eng katta to’g’onni butunlay vayron qilgan, G’azni aholisini talagan, kaltaklagan va shaharning o’zini esa kuydirib yuborgan. 18

yasamoq uchun Xoji Kalondin yormoq yiborildi.Tangri inoyatidin umid borkim bu band obodon bo’lg’ay. Yana bir band Sixandur. G’aznining sharqida, bu ham G’aznindin okki – uch yig’och bo’lg’ay, bu ham muddatlardur xarobtur. Obodon qilur qobiliyati ham yo’qtur. Yana bir Saridex bandidur. Bu band ma’murdur»./196/ Bundan tashqari Bobur Afg’nistonning bir qanch viloyatlari Qobil, Ningnaxor, Pamgon va boshqa joylarida ham ana shunday yaratuvchanlik ishlarini olib borgan. Aylanib oqish natijasida ko’p miqdordagi suvi yo’qolib ketadigan ariqlarni to’g’ri qilib qazdirgan, u viloyatlarda bo’lmagan olcha, banan, shakarqamish va boshqa mevali daraxtlarning ko’chatlarini keltirib o’tqazdirgan. Hindistonda hamma joylarida ham oqar suvlar bo’lmasligi, mamlakat obodonchiligi nihoyatda past darajada ekanligi Boburning ancha ishlarni amalga oshirishga sabab bo’ldi. «Doim xotirga etar edikim, Hindistonning bir ulug’ aybi budurkim, oqar suvi yo’qtur. Har yerda o’lturushlik bo’lsa, choxlar yasab, oqar suvlar qilib, tarhlik va siyoq yerlar yasasa bo’lur. Ograga kelgandin bir necha kundin so’ng ushbu maslahatka Jun suvidin o’tub, bog’ yerlarini mulohaza qilduk. Andoq besafo va xarob yerlar edikim, yuz noxushlik bila andin urub ettuk. Bu yerning makruhligi va noxushligidin chorbog’ hayoli xotirdin chiqdi… Necha kundin so’ng zarur bo’lib, bu yerga – o’q ilik quyuldi. Uli ulug’ chohkim, hammom suvi andindur bunyod bo’ldi. Yana bu parcha yerkim, ambuli daraxtlari va musamman xavz andadur, bulardin, bulardin so’ng ulug’ xavz va sahne bo’ldi. Andin so’ng tosh imorat oldiga xavz va tolor bo’ldi. Andin so’ngra hammom bo’ldi. Mundoq besafo va besiyoq Hindta tavr tarroxliklar va siyoqlik bog’chalar paydo bo’ldi. Har go’shda maqbul chamanlar, har chamanda muvajjoh gul va nastaranlar murattab va mukammal bo’ldi»./369/ Suv inshootlari qurish, quduqlar, oqar suvli ariqlar qazish, xovuzlar yaratish, bog’lar barpo qilish, hammomlar qurish va shu kabi ishlarni Bobur Hindistonning boshqa ko’pgina yerlarida ham amalga oshirdi. Bobur Ogra shahri va shahardagi «Hasht bexisht» bog’i haqida shunday yozadi: «balxiy polizkorni qovun ekkali qo’yulib edi. Bir necha qovun Saqlag’on ekandur, kelturdi. Xili yaxshigina qovunlar 19

edi. Bir-ikki buta tok «Xasht behisht» bog’ida ekturib edim, aning ham yaxshigina uzumlari bo’lub edi./449/ 1.2. Boburning nemis tarjimonlari Hozirgacha “Boburnoma”ning nemis tiliga o’girilgan ikki tarjimasi mavjud bo’lib, biri Yulius fon Klaprotning to’liq bo’lmagan tarjimasi, ikkinchisi inglizcha variantdan o’girilgan A.Kayzer tarjimasidir. Nemis tarjimoni A.Kayzer asar haqidagi fikrni shunday bayon qiladi:« Biz saroy hayoti bilan, shzrqning ko’pgina hukmdorlarining ijtimoiy va shaxsiy hayotlari bilan tanishdik va har jihatdan shunchalik ko’p narsalar uchraydiki, Boburning bu asarini o’qigan har bir o’quvchi undan qaonatlanmasdan qolmaydi». “Boburnoma”ning Germaniyadagi birinchi tarjimoni Yulius fon Klaprot bo’lib,u “Boburnoma”ning boshlanish qismi, ya’ni Farg’ona viloyatining tasvirini nemischaga o’girib 1810-yilda «Osiyo adabiyoti, tarixi va tilshunosligi arxivi» nomli kitobini Peterburgda nashr ettiradi. Qizig’i shundaki, Klaprot tarjimasi Boburning o’z qo’li bilan yozgan asl nusxadan o’girilgandir. Shuning uchun ham biz bu yerda tarjimadagi Klaprot yozgan so’z boshini kitobxonlarga shundayligicha tarjima qilib berishni ma’qul ko’rdik. “Boburnoma” – bu turk – tatar tilida yozilgan ajoyib bir asarning nomi bo’lib, unda Hindistondagi mo’g’ul 1 imperiyasining asoschisi sulton Bobur o’zining yurishlari va ko’rgan-kechirganlarini tasvirlaydi. Bobur Eron sultoni Abdusaidning nabirasi, Umarshayxning o’g’li bo’lib, 899-yilda xijriy /1494/ Farg’ona viloyatida otasining taxt vorisi bo’ldi. U yerdan 904-yilda o’zbek Shaybekxo /Shayboniyxon – X.G’/ tomonidan quvildi va avval G’aznaga so’ngra Hindistonga qarab qochdi va u yerda umrining oxirigacha hukmronlik qildi. Men foydalangan asar qo’lyozmasining birinchi har ikkala sahifasida fors, tatar va arab tillarida ko’p baytlar bor. Bular avtorga taaluqlisi ham bo’lib, bu uning hayot paytida yozilgan bo’lsa kerak. Ming bor madhu sano bo’lsin senga Bobur 1 Boburiylar sulolasi 20

Oliyjanob va saxiy Sind va Hind senga ko’p boyliklar berdi. Agar sen Hindistonning issig’iga jidamasang, Salqinlash uchun G’aznaning tik qoyalariga bor. Qo’lyozmaning qachon yozilganligi xususida asarning so’nggi sahifasida noma’lu shaxs tomonidan bitilgan quyuidagi satrlardan xulosa qilish mumkin: bu «Voqeanoma»ni 957-yilning /1550/ jumadul oyining ikkinchi kuni , ya’ni dushanba kuni Xo’jatosh degan joyda Muhammad menga sovg’a qildi. Bobur o’g’li Mirzo Muhammad Komron Baxodirga yozgan xatiga ko’ra u bu asarni Hindistondan Qandaxorga yuborgan va unda Farg’ona viloyati tasvirlanadi, ana shu asardan ba’zi kichik joylarni sizlarga tarjima qilib beryapman» 1 - deb yozadi Klaprot. Ikkinchi nemis tarjimoni A.Kayzerdir. Kayzer asarni inglizcha 1826-yilgi to’liq nashridan 1828-yilda nemischga ag’daradi. Bu tarjimon haqida hozircha hech qanday ma’lumotga ega emasmiz. Shuning uchun ham Yulius fon Klaprot haqida so’z yuritmoqchimiz. Mashhur sharqshunos, sayyoh va olim Yulius fon Klaprot 1783-yil 2-oktyabrda Berlinda tug’iladi.Otasi Martin Klaprot bolaning qobiliyatiga qarab uni tabiatshunosbo’lishini orzu qiladi. U yoshligidanoq sayohat haqidagi kitoblarni o’qishga va sharq tillarini o’rganishga kirishdi.Eng qiyin tillardan biri xitoy tilini o’sha vaqtda yordamchi vositalr umuman yetarli bo’lmagan paytda o’n to’rt yoshida Yoaximstal gimnaziyasidayoq o’rgana boshladi. Bunda u Berlin kutubxonasining xazinalari Franz Diazning xitoycha – ispancha lug’atining qo’lyozmasi, Menselning qo’lyozma holidagi xitoycha original lug’ati va Berlindagi qirollik kutubxonasining xitoycha kitoblari bilan ham tanishdi. Ana shu vositalar yordamida u xitoy tilining grammatikasi, xrestomatiyasi va lug’tni ishlashga kirishdi. Lug’at qo’lyozmasi biroz kambag’al bo’lsada Berlin qirollik kutubxonasida bor.Klaprot dastlab ikkit «Zera shahrining haqiqiy ahvoli haqida Ptolomey» va «Koreyaning sharqiy qirg’oqlari haqida» degan maqolalarini 1 Archiw für asiatische Literatur, Geschichte und Sprachkunde, S.Petersburg 1810,I 101-102. 21

yozib 1800 yilda Zaxning oylik matbuotida e’lon qiladi.Shaxsiy ishlar bilan bo’lib maktabdagi o’qishga e’tiborsiz qaraganligi uchun qoldirgan darslarini o’zlashtirib olsin deb otasi 1801 yilda Galle shahridagi universitetga yuboradi, u yerda esa u xitoy tilini o’rganishdan boshqa ishi bo’lmaydi. 1802 yilning yozida u Drezden kutubxonasida ishlaydi. O’sha yilning oxirida u Veymarga borib poliglot Byutner merosidan foydalanadi va o’zining «Osiyo jurnali»ning birinchi sonini nashr etadi. Bu nashr endigina 18 yoshga to’lgan bu yigitning voyaga yetganligidan, sharq tillarini har tomonlama o’rganganligidan guvohlik berardi. Xitoy tilidan boshqa u yana fors, turk, arab, yahudiy tilarni o’rgangan va yozuv tarixi haqida ko’p narsalarni bilgan. U «O’rta asrlarda arablarning kema qatnovi va savdosi haqida» degan yirik bir asarini yaratdi. U yoshligidanoq butun hayoti davomida bo’lgan ensiklopedik qobiliyatini ko’rsatdi. Jurnalning muqaddimasida shunday yozadi: «Ishlarimizning asosiy predmetlari poeziya, mifologiya, arxeologiya, filosofiya, filologiya, tarix, geografiya, va tabiat tarixi bo’lsin. Shu bilan bir vaqtda kitobxonga Osiyo xalqlarining urf-odatlari va xarakterlari haqida ma’lumot berish shart. Biz allaqachon hammaga tanish bo’lgan narsalarni emas, balki ba’zi bir yangi fikrlar va tushuntirish /kommentariya/lar bilan bularni to’ldirib berilishiga ishonamiz». Bu uning aytganidek bo’ldi, L.M.Longes, F.Meyer, M.Shprengel kabi «Osiyo jurnali»ning xizmatchilari maqsadga erishdilar, bu hamkorlikda qiligan ishlarni ko’p qismini Klaprot qildi. Bular «Tarixda ancha tanilgan Muz tog’ning narigi tomonidagi O’rta Osiyoning qismlari haqida » «Xitoydagi FO-dini haqida» inglizchadan «Klaprot tarjima qilgan, yaqinda topilgan vavilon yozuvi haqida Yof Xager», ikki tomi nashrdan chiqqan «Osiyo jurnali» /Veymar 1802/ kabilar bo’lib ilmiy dunyoda yaxshi kutib olindi. 1804 yilda Klaprot Berlin qaytib keladi va yerda graf Potoki bilan tanishadi va uning xohshiga ko’ra 1804 yil 1 sentyabrida Peterburg akademiyasi tomonidan sharq tillar va adabiyoti bo’yicha adyunkt 1 sifatida ishga taklif qilinadi. Akademiyaning topshirig’i bilan kelgusi yili graf Golovkin rahbarligida Xitoyga elchilikka boradi. 1 adyunkt – ilmiy unvon, kichik ilmiy mansab 22

Erta bahor u sayohatga chiqib Moskva, Qozon, Perm, Yekaterenburg, Tomsk, Krasnoyarsk, Nijniy Udiniskdan Irkutskga keladi, u yerda u elchilikka borayotgan odamlar bilan uchrashadi. Butun sayohati davomida Klaprot har xil qabilalar bilan tinimsiz muloqotda bo’ladi, ularning yashash joylariga boradi, so’zlarini ro’yxatga oladi va urf – odatlarni o’rganadi. Irkutskdan so’ng butun ekspeditsiya Baykal ko’li orqali 1805 yil 17 oktyabrda Kyaxtaga yetib keladi. Bu yerda Klaprot mongol va manjur tilini o’rganadi va xitoy, tibet, manjur va mongol tilidagi bir qancha asarlarni topib yig’adi. 1806 yil 1 yanvarida Xitoy chegarsiga o’tiladi va ko’p qiyinchiliklar bilan Mongoliya kichi shoxining rezidensiyasi Agraga yetib oladilar. Elchilik xitoy udumiga bo’ysunmaganligi uchun su yerdan qaytishga majbur bo’ladi. So’ngra Klaprot bir o’zi Ustkamenogorskgacha sayohat qiladi, u yerdan Sayan tog’lari orqali Oltoyga keladi, Irtishdan Sayan ko’liga o’tib Kalmuklar viloyatiga keladi va Omsk orqali Peterburg shahriga 1807 yilning boshida ikki yillik tanaffusdan so’ng yetib keladi. Akadeiya uni alohida mukofotlab 1807 yilning 2 martidan ekstroodinarniy 1 akademiklikka saylaydi. Vaholanki, adyunkt /yordamchi/larning ish tartbiga ko’ra bu mansabni olti yildan so’ng olishi kerak edi. Bundan tashqari u nadvorniy sovetnik 2 va dvoryanligi uchun 300 so’m maosh olar edi. Sayohatdan yiqqan juda ko’p materiallarini Klaprot o’zining keying asarlarida yoritdi. Akademiyaga qilgan to’liq hisoboti nashr qilinmagani uchun anonym tariqasida «1805 yilda rus elchiligi Xitoyda » /Peterburg, Leypzig 1809/, yangi o’zgarmagan nashri /1817 yil/ nashr ettirdi. Bu kitobda u elchilarning boshidan kechirganlari va xususan graf Golovkinning elchilikning ba’zi a’zolariga juda yomon munosabatda bo’lganligi haqida hikoya qiladi. Bunga yana «1806 yildagi sayohatda yig’ilgan xitoy-rus chegarasi haqidagi eslatmalar» /Osiyo adabiyoti arxivi, 1810, Kavkazga sayohat, II – tom 1814, Fransuz tilida 1826 yil / kiradi. Sibirga bo’lgan sayohat natijasidan juda qoniqqan Peterburg akademiyasi Klaprotga katta ishonch bildirib yana shu yilning o’zida Gruziya va Kavkaz viloyatlariga safarga yuboradi. 1807 yil sentyabrning o’rtalarida u Peterburgdan 1 Ekstroodinarniy, favqulodda, tasodifiy akademik 2 Nadvorniy sovetnik-revolutsiyadan burun yettinchi darajadagi chinovshiklik unvoni. 23

jo’naydi. Moskva, Xarkov, Cherkask, Georgievsk, Mosdon bo’ylab sayohat qiladi, u yerdan kichik Qabarda orqali Vladikavkazga va Terek bo’ylab Kobi qishlog’igacha boradi. U 26 dekabrda Gud qorli tog’lardan oshib o’tganidan so’ng aragvi daryosi sohilidagi Gruziyaning qadimgi poytaxti Misxetaga keladi. 1808 yilning 14 yanvarida Tbilisiga yetib keladi, bu yerda besh martagacha bo’lib, so’ngra yana Misxeta orqali Xoxi tog’iga chiqib ketad. Ko’p mashaqqatlar bilan shu tog’ning qor bilan qoplangan daralari orqali Terekning boshlanish joyiga yetib keladi, shuning uchun ham Klaprot bu manbani topganligi uchun mashhurdir. Tbilisiga qaytib keladi. Vabo kasalligi va urush uning Eronga qiadigan safariga imkon bermaganligi sababli 1808 yilning oxirida akademiya uni chaqirib oladi. O’lim tufayli hamrohlaridan ajraladi va og’r kasal bo’lib 1909 yilning 11 yanvarida Peterburg shahriga qaytib keladi. Klaprot bu sayohat taassurotalarini o’zining ikki tomli «Kavkaz va Gruziyaga sayohat» nomli asarida bayon qiladi /Galle Berlin 1812-14/, inglizcha tarjimasi, /London 1814/, fransuzchasi, /Parij 1823/, nemischa nashriga qo’shimcha «Kavkaz tillari» maqolasida bo’lib 1810 yil Osiyo adabiyoti arxivida ham bor/. Keying sayohat taassurotlari «Sharqiy Kavkazning geografik – tarixiy tasviri», /Veymar 1814/, «Kasbiy va qora dengizlari orasidagi rus provinsiyalarining tasviri», / Berlin 1814/, keyinchalik I.A.Guldenshtetning «Gruziya Imereti bo’ylab sayohat», / Berlin 1815/, «Kavkaz mamlakatlarining tasviri», (1814) degan asarlarda yoritildi. Yuqorida eslatib o’tilganidek Peterbrg akademiyasining topdshirig’ga ko’ra chiqarilgan «Osiyo adabiyoti» tarixi va tilshunosligi arxivi» I tom Peterburg, 1810-da «Aguan yoki afg’onlarning kelib chiqishi va tillari haqida» maqolasi bo’lib, unda Klaprot afg’on tilini hind-german tillari oilasiga mansubligi, qabila va urug’larning taomlari, ularning yashash joylari va territriyalari haqida yozadi. Asarda «Boman so’zlari ro’yxat hamda Ava va Pegu haqida tarixiy fragmentlar», «Kiyou-Kiyouning til tajribalari» /Yaponiya va Formoza oralig’idagi orolalar/, «Kavkaz tillari va dialektlari», - «nemis va Osiyo tillari Alfavitdagi arflarni taqqoslash» va boshqa maqlalar o’rin olgan. Oxirgi maqolada Klaprot arab, fors va turk /qadimgi o’zbek tili/ alfavitlari o’rtasidagi farqlar haqida fikr yuritadi. 24

Peterburg akademiyasining memuarida Klaprotning «Janob Sinolog Berolinenzisga xat» aprel 1810, ikkinchi xati noyabr 1810, uchinchi xati esa dekabr 1810 hamda «iu yozuvining tarjimasi va komentariyasi» Berlin 1811, bosilgan. Peterburgga kelganida u har xil sabablarga ko’ra bezadi, shundan so’ng u knyaz Sartorniskiyning Vilna universitetida osiyo tillari o’qituvchisi bo’lish haqidagi taklifiga darhol rozi bo’ladi, lekin u Peterburg akademiyasi kutubxonasidagi xitoy va manjur tillaridagi kitob va qo’lyozmalarning katologini tayyorlash haqida topshiriq olganligi uchun yana bu fikridan qaytadi. 1810 yil avgustda katologni tayyorlaydi va shu yilining dekabrida asarning nashri uchun kerakli xitoycha bosma litera /harf/ kestirib kelish uchun u Berlinga jo’naydi. 14 oyda bu ishni tugatganidan so’ng u Peterburgga qaytib kelmaydi, balki 1812 yilning iyunida u bilan hisoblashishlarini talab qiladi. Uzoq vaqtdan so’ng /1817 yil may oyida/ u o’zining unvoni va dvoryanligini bekor qilinganligi haqida javob oladi va Peterburg akademiyasidan chiqariladi. Klaprot 1811-14 yillarda Berlinda bo’lib «Osiyo jurnali»ning aktiv xodimi edi. Unda unig «uyg’urlarning tili va yozuvi haqida» 1811, «Kavkaz bo’ylab sayohat» 1814, maqlalari bosilgan. Klaprot mongol yozuvi bilan sur /Suriya/ yozuvining bog’liqligini biladi, hamda uyg’urlarni turkey oilaga kiruvchi bir xalq ekanligin aytadi. Bu orada Klaprot urush tufayli Sileziyadagi Vambrun shahriga ketadi. Urush bu yerda ham uni tinchitmaganidan so’ngBerlinga qaytib keladi va 1814 yilning 17 oktyabrida Elba bo’yalab Fransiyaga Kayzer Napaleon huzurida boshpana topish umidida safarga chiqadi. Kayzer unga Rossiya territoriyasidagi Osiya xalqlari haqida asar yozishni byuradi. Ishni tugatish oldida qirollik imperiyasi butunlay ag’darildi. Florensiyada yashab turgan Klaprot 1815 yil iyunning oxirida Parijga yetib keladi va umrinig oxirigacha qolib ketadi. Vilgelm fon Gumboltning tavsiyasiga ko’ra Fridrix Vilgelm III unga 1816 yil 11 avgustda Osiyo tillari va adabiyoti professori unvonini hamda Parijdan shaxsiy kvartira beradi. Klaprotning bu va boshqa hamma ishlarini sanab o’tish ko’p vaqt talab etadi, biz bu yerda eng muhim ishlarini aytish bilan chegaralandik. 25

Klaprot o’zining asosiy /bosh/ asari deb bilgan «Osiyo poliglottasi»ni 1823 yilda Parijda nashr ettiradi. Buni ikkinchi o’zgarishsiz nashri 1831 yilda Parijda qayta nashr ettiriladi. Bu asar olti qismdan iborat bo’lib, unda Klaprot Kavkaz, samodey , turk, tunguz tillari haqida yozadi. Oltinchi qismida esa Osiyoning 23 shimoli- sharqiy dialektlari va tillari, jumladan, o’zbek, qozoq, turkman, qirg’iz, boshqird, no’g’ay, qaragi, qumuq va boshqa tillardagi so’zlar nemis tilidagi so’zlar bilan qiyoslab sistemalashtirib berilgandir. Asarning oxirida shu til va dialektlarni atlasi /karta/ ham berilgan. Bu asarni yaratishda Klaprot qisman o’zining Sibir va Kavkazda yiqqan so’zlar ro’yxati, qisman qo’lyozmalar va shunga o’xshash materiallardan foydalangan. Dastavval u bu asari bilan Osiyoning hamma tillarini qarindoshligini hamda butun yer yuzidagi tillarni isbot qilmoqchi bo’ladi, lekin u tillarning Grammatik qurilishini qiyoslab ko’rib bu xulosa ishonchli natija bermaydi, balki ohang va mazmuni o’xshash so’zlarni yig’ish kerak deydi. Bu asar boy materiallarga ega bo’lishi va ko’p mehnat sarf qilingan bo’lsa ham ajoyib asar deb bo’lmaydi. Klaprotning zo’r raqiblaridan biri – tibet va mongol tillari bilimdoni I.I.Shmidt edi. «Osiyo jurnali»ning ko’pgina tomlarida uyg’urlar haqida ko’pgina munozaralar berilganidan so’ng Klaprot «O’rta Osiyo xalqlari tarixi haqida janob I.I.Shmidtning Peterburgdagi izlanishlariga e’tiroz va aniqlik» degan maqolasini 1824 yil Parijda nashr ettiradi. 1826-1828 yillarda parijda nashr qilingan Sharq xalqlari tarixi, geografiyasi va filologiyasiga oid jurnallarda faqat Klaprotning o’zini 50 ga yaqin maqolasi e’lon qilingandir. Turkiy tillar oilasining tarixi uchun 1828 yil Parijda nashr qilingan maqola /asar/ juda muhimdir. Hayotini fanga bag’ishlagan Klaprot umrini oxirgi yillari biro z tinch o’tdi. 1833 yilda yurak kasalining birinchi belgilari ko’rindi. Sog’ligini tiklab olish uchun 1834 yilning kuzida u o’zining ona shahri Berlinga sayohat qiladi, lekin battar kasal bo’lib qaytib keladi va 1835 yilning 28 avgustida to’satdan pristupi berib o’ladi. Yuqorida sanab o’tigan asosiy asarlari uning har tomonlama yetuk ekanligini ko’rsatadi. U o’tkir zehnli, ajoyib qobiliyati tufayli shunchalik ko’p xalqlarning tillari, adabiyoti va tarixini bilar edi. Uning lingvistik ishlari va aynan tillarni 26

qiyoslashdagi tajribasi bugungiqarashlarga ko’ra eskirgan bo’lsa ham , o’z davrida qiymatga ega bo’lgan. II. BOB BOBURNOMADA XARAKTER VA QIYOFANING BERILISHI 2.1 Boburnomada kishilar qiyofasi va xarakteri tasviri Zahriddin Muhammad Bobur 1483 yil 14 fevralda Farg’ona viloyat poytaxti Andijonda tug’ilgan. Otasi Umarshayx Mirzo Frag’ona mulkining hokimi edi. Uning onasi Qutlug’ Nigorxonim Toshkentning mashhur zadogonlaridan Yunusxonning qizi edi. Bobur otasi haqida “Boburnoma”da shunday yozadi: “Sulton Abusaid Mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. …Sulton Abusaid Mirzo Sulton Muhammad Mirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad Mirzo temurbekning uchunchi o’g’li edi” 1 . Otasi vafotidan keyin 1494 yili Bobur Andijon taxtini egllaydi. “Boburnoma” muqaddimasida bu haqda shunday yozilgan: ”Tangri taoloning inoyati birlan va hazrati on sarvari koinotining sharofati birlan va chohoriyori bofosalarining himmati birlan seshanba kuni ramozon oyining beshida yuz to’qson to’qqizda Farg’ona viloyatida o’n ikki yoshimda podshoh bo’ldim”. 2 Temurbek imperiaysiga qarashli ko’pchilik yerlar Shayboniylar tomonidan bosib olingan edi. Temuriylar davlatining jahonga mashhur poytaxtini Shayboniyxondan ozod qilish uchun Bobur Samarqandga ikki marta yurish qilgan bo’lsa ham, muvafaqqiyat qozonmadi. Shundan so’ng, Bobur o’ziga sodiq bo’lgan bir guruh qo’shinni va qarindoshlari bilan Qobul tomonga yo’l oladi. Bobur Qobulda o’rnashib olgach, obodonchilik ishlariga katta e’tibor qaratadi, yo’l va ko’priklar qurdiradi. Maktab, madrasalar kabi binolar qurdiradi. Shu bilan birgalikda she’riyatda ham samarali ijod qiladi. ”Devoni Qobul”ni tuzadi. 1508 yilda to’ng’ich o’g’li Humoyun tug’ilgach, Bobur Mirzo o’zini podsho deb e’lon qiladi. Bu haqda ”Boburnoma”da quyidagicha keltirilgan: ”Ushbu tarixgacha temurbekning 1 Zahriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. Tohkent. “Yulduzcha” nashriyoti, 1990. 2 O'sha asar. 27

avlodini va vujudi saltanat mirzo derlar edi, ushbu navbat buyurdimkim, podshoh degaylar”. 3 Bobur lashkar tuzib, 1519 yilda Hindistonga yurish qiladi. 1526 yilning aprelida Dehli shahrining shimolidagi Panipat shahri yaqinida bo’lib o’tgan mashhur tarixiy jangda Sulton Ibrohim Lodi lashkarlarini mavh etdi. Bobur Hindistonda markazlashgan Boburiylar davlatini tuzadi. Bu davlat g’arbda ”Buyuk mug’ullar imperiyasi” nomi bilan mashhur edi. Bobur Agra shahrini yangi imperiaysini poytaxti qilib belgilaydi. Bobur Hindiston taxtiga besh yilgina hukmronlik qilgan bo’lsa-da, xo’jalik hayotiga, madaniyati va obodonchiligiga katta e’tibor berdi. Ariqlar va kanallar qurdirib, suvsiz yerlarga suv chiqartiradi, bir qancha bog’lar barpo etdi, ko’priklar va turli binolar qurdiradi. U Hindistondagi xilma-xil qabila va xalqlarning urf-odat va rasm-rusumlariga qarab ish ko’ra boshlaydi. Atrofiga olimlarni va san’atkorlarni to’playdi. Bobur tajribali beklar va fozil kishilar bilan kengashib ish tutar, o’g’illariga ham shuni maslahat berardi. Ko’p yillik og’ir va dahshatli janglar, tug’ilib o’sgan Vatanidan yiroqlashish va yaqin do’stlarining Afg’oniston va Movaraunnahrga qaytib ketishi Boburga qattiq ta’sir qiladi. Bobur yurtini qumsaydi, yor-do’stlarini sog’inadi. Kunlarning birida unga farg’onadan qovun keltirganlarida, u qovunni kesib turib, achchiq-achchiq yig’laydi. Bobur Movaraunnahr va afg’onistondagi do’stlari, yor-birodarlari bilan mustaqil aloqada bo’lib turadi, ularga o’zining yangi asarlarini va sovg’a-salomlar yuboradi. Umrining oxiriga qadar o’z yurtiga qaytish orzusi bilan vatanni qumsab yashaydi. Hayotni, ma’lum bir davrning ijtimoiy-siyosiy hodisalarini o’rganishda, uni tushunishda boy materiallar beradigan manbalardan biri – shu hayotning badiiy in’ikosi bo’lgan adabiy-badiiy asarlarning ahamiyati kattadir. Adib hayotining biror tomonini yoritishda badiiy obrazlar bilan ish ko’radi. Badiiy obrazlar orqali yozuvchi o’zi olg’a surayotgan g’oyalarni, intilishlarni, hayotning ayrim masalalariga bo’lgan o’zining munosabatlarini, axloq, odob v 3 Zahriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. Tohkent. “Yulduzcha” nashriyoti, 1990. 28

boshqa masalalardagi qarashlarini ilgari suradi. Buning uchun esa o’zi tasvirlayotgan obrazning jonli, hayotiy va yorqin bo’lishini ta’minlashga harakat qiladi. Unda o’quvchini hayajonlantiradigan, uni o’ziga maftun etadigan sifatlarini yoki o’quvchida shu obrazga, uninig xatti-harakatiga nisbatan nafrat hissini uyg’otadigan belgi va holatlarni mujassamlashtirib beradi. Bunday xususiyatlar eng avvalo shu obrazning qiyofasida, bu qiyofa detallarini ixcham, mazmunli va badiiy qilib tasvirlashida ko’zga tashlanadi. Adib o’z qahramonining qiyofasini tasvirlash orqali uni o’quvchiga tanishtiradi. Uning ko’z o’ngida shu qahramonning qiyofasini gavdalantiradi. Lekin so’z san’atkori portretni oddiy fotograf sifatida chizmaydi. U qahramon portretining hayotiy chiqishi uchun uning portreti detallarida shu qahramonning ichki dunyosini, xarakter va xususiyatlarini, uning biror muhim tomonini aks ettirishga yordam beradigan momentlarini ko’rsatishga harakat qiladi. Aks holda u jonsiz quruq bir surat bo’lib qoladi, o’zining ta’sir kuchini yuqotadi. Badiiy asardagi obrazning xarakter va xususiyatlari portretdagi ayrim shtrixlar orqali tasvirlanishi bilan birga, yozuvchi shaxsdagi, uning xatti-harakatidagi o’ziga xos tomonlarini yaqqol gavdalantirish uchun, uning jonli odam sifatidagi ko’rinishi, kishilar bilan aloqalsini, o’z atrofini o’rab olgan voqea-hodisalarga bo’lgan munosabatini tasvrilaydi. Bu aloqa va munosabatlar jarayonida qahramonning xarakteri ochila boradi, ayrim xarakter va xususiyatlar shakllanadi va portret detallaridagi ayrim shtrixlar konkretlashib, bir butun holga keladi. Bunda u personajning xarakterini o’zi bayon qilishi, boshqa bir personaj tilidan so’zlashishi, xotirlara shakida tasvirlashi, boshqa bir shaxsga yozgan xati orqali berishi, qahramonning oshkora yoki ichki monologi orqali ko’rsatishi, personajlarni bir-biriga qarama-qarshi qo’yish usulidan foydalanishi, qahramonning laqabi, ismi yoki familiyasi mazmunidan uning xarakterini keltirib chiqarishi mumkin va boshqalar. Bulardan qay birini qo’llash, albatta yozuvchining ish uslubiga, badiiy mahoratiga bog’liqdir. Bu usullarning hammasi ham personaj xarakterini ochib berishiga xizmat qila oladi. 29

Uzoq va boy tarixga ega bo’lgan o’zbek adabiyotida, uning ilg’or vakillari tomonidan yaratilgan ajoyib jozibador badiiy asarlarda ham kishilar portreti va ularning xarakteri o’ziga xos badiiy uslub va estetik did bilan tasvirlangandir. Bir ming to’qqiz yuz o’n yettinchi yilgacha o’zbek adabiyotida , asossan, poeziya taraqqiy qildi va rivojlandi. Uning xilma-xil janrlarida jahon adabiyoti va madaniyati xazinasiga munosib durdonalar bo’lib qo’shilgan yuksak badiiy asarlar yaratildi. O’zbek klassik poeziyasining butun taraqqiyotida bo’lgani kabi uning XVI asrgacha bo’lgan rivoji ham bir-biriga qarama-qarshi adabiy oqimlarning g’oyaviy kurashi bilan xarkterlanadi. O’zbek poeziyasining bu davrdagi ilg’or vakillari asarlarida diniy-mistik qarashlar, qarama-qarshi bo’lgan g’oyalar – real dunyoni sevish, uning go’zalliklaridan bahramand bo’lish, undan lazzatlanish bu dunyodagi hayotni xushchaqchaqlik bilan o’tkazish kerakligi va boshqalar ilgari surilgan edi. Bunday g’oyalarni ilgari surushda bu davr shoirlari uchun bir tomondan, rasman shodlik beruvchi vosita ma’nosida qo’langan sharob, may obrazi, ikkinchi tomondan, hech qayerda tenggi bo’lmagan, hatto ”jannat”da ham nusxasi topilmaydigan go’zal yor, ma’shuqa obrazi xizmat qilgan. Dunyoviy adabiyotning bu davrdagi yirik vakillari: Alisher Navoiy, Lutfiy, Atoiy, Sayfi Saroyi, Sakkokiy va boshqalar o’zlarining ajoyib lirik asarlarida (g’azallar, ruboyilar, tuyuqlar) va boshqalar ma’shuqa obrazini g’oyat jozibador qilib tasvirlab, shu obraz orqali gavdalangan real hayotga bo’lgan muhabbatni kuylaydilar. Ular haqiqiy hayotga bo’lgan muhabbatini kuchaytiradi uchun ana shu go’zal yorning qiyofasini chizganda uning ”sarv qad” , ”g’uncha lab”, ”sumbul soch”, ”xumor ko’z”, ”bodom qovoq”, ”gul yuz”, ism rang donasi Zuhra ”yuzung oy”, bu sarvu sanobartek ”beling qil”, ”kumush tan”, ”mengizlari gul-gul”, mijjalari xor, qabeqlari keng-keng, og’izlar tor” kabi elementlar bilan bezaydilar. Bular, albatta, real bir go’zalning, hayotiy, konkret bir insoniy portreti sifatida emas, balki umuman go’zallikning tavsifiy ko’rinishi sifatida berilgandir. Portretdagi bunday detallar oshiqning ma’shuqaga, insonning real hayotga, borliqqa bo’lgan muhabbatini kuchaytirish, shoirning ilgari surayotgan g’oyasi uchun xizmat qilgandir. 30

XV asrda o’zbek adabiyotidagi dunyoviy oqim o’z taraqqiyotining yuqori bosqichiga ko’tarildi. Bu eng avvalo, tematikaning kengayishi, adabiy janrlarning taraqqiy qilishi, unda davrnng eng muhim ijtimoiy masalalarini keng aks etttirishi bilan, g’oyaviy va badiiy jihatdan yuksak badiiy asarlarning maydonga kelishi bilan xarakterlanadi. Durbekning ”Yusuf va Zulayho” dostoni, Lutfiyning ”Gul va Navro’z” dostoni, Alisher Navoiyning ”Hamsa”, “Xazoyinul ma’oniy” va boshqa asarlari ana shu davrlarga to’g’ri keladi. Bu asarlar o’zbek adabiyotida lirik va liro- epik janrlarni rivojlantirish ishiga muhim hissa bo’lib qo’shildi. Bu asarlarda davr hayotini aks ettiruvchi bir qator realistik elementlar bo’lishiga (bo’lganda ham anchagina baquvvat) qaramasdan, umuman, ular romantik xarakterdagi asarlar edi. Ulardagi Gul, Navro’z, Farxod, Shirin, Layli, Majnun, Mehr, Suxayl, Iskandar, Lu’bati, Chiniy kabi qator obrazlar o’zlarida bir qtor realistik xususiyatlarning mavjudligiga qaramasdan, romantik xarakterga egadirlar. Bu ijobiy xarakterga ega bo’lgan obrazlar orqali asar mualliflarining o’z zamonasi uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan g’oyalari ilgari surilgandir. Unda do’stlik, vafo va vafodorlik, rostgo’ylik va to’g’rilik, insonparvarlik va vatanparvarlik, ilm-fanni egallash va mehnatga ijodkorlik kabi yuksak insoniy fazilatlar kuylanadi. Adolat haqidagi fikrlar ilgari suriladi. Lutfiy va Navoiy ijobiy qahramonlar siymosida o’zlari orzu qilgan, ko’rinishni istagan xususiyat va holatlarni mujassamlashtirib berganlar. Shuning uchun ham bu obrazlarning portret va xarakterlarini tasvirlaganda, ularga ko’proq romantik detallarni kiritganlar. Bu detallarning ko’pchiligi mubolag’aviy harakatga egadir. Bu asarlarda ijobiy qahramonlar bilan bir qatorda Xisrav, Laylining otasi, Jobir, Mallu, Mudbir, Maxman kabi (”Hayratul abror” dostonidagi tavsifiy xarakterga ega bo’lgan zolim shoh, riyoli Shayx, devon amaldorlari va boshqalar ham) salbiy xarakterga ega bo’lgan bir qator obrazlar ham bordir. Bu salbiy obrazlar orqali jabr- zulm bilan shug’ullangan, boshqa o’lkalarni bosib olishga intilgan, mamlakatda feodal bosh-boshdoqlikni kuchaytirishga harakat qilgan feodal guruhlar, kishilarning taqdiriga feodal, din, shariat nuqtai nazaridan qaraydigan va ulardagi sevgi, muhabbat, muhabbatda sadoqat kabi olijanob fazilatlarni toptalishiga intiluvchi kuchlar, insoniylikka dog’ tushiradigan xoinlik, sotqinlik, qotillik kabi iflos ishlar 31

bilan shug’ullanuvchi kishilar tasvirlanganki, ular XV asr Movaraunnahr va Xuroson ijtimoiy hayotida mavjud bo’lgan va shu davr uchun xarakterli hisoblangan tipik kishilar sifatida namoyon bo’lgan. Shuning uchun ham bu obrazning portret detallarida, xatti-harakatida, dunyoqarashlarida, o’z atroflarini o’rab olgan hodisalar va kishilarga munosabatlarida mavjud, hukmron guruhlarning tipik xususiyatlari mujassamlashtirib berilgan. Bu esa ularning realistik xarakterini, hayotiylik xususiyatini ta’min etgan. O’zbek adabiyotida XVI asrgacha yirik prozaik asarlar yaratilgan emas edi. 1311 yilda Nasriddin Burxoniddin o’g’li Rabg’uziy tomonidan ”Qissai rabg’uziy” nomli bir kitob tasnif etilgan bo’lib, unda avliyolar, payg’ambarlar haqidagi afsonaviy, diniy qissalar to’plangan edi. Asar nasr bilan yozilgan bo’lsa ham, har qaysi alohida syujet liniyasi, g’oyaviy yo’nalishiga ega bo’lgan kichik hikoyachalardan iboratdir. Undagi obrazlarning hammasi diniy va afsonaviy xarakterga ega bo’lganligi uchun portret va xarakterlar ham ana shunday tipdagi detallar bilan bezatilgan. Xusam Kotibning ”Jum juma”, Muhammad ibn Alining ”Najhul foradis” asarlari ham XVI asr prozasining namunasi bo’lib, diniy xarkterga egadir. XV asrda o’zbek prozasida bir qator munozaralar yaratildi. Yusuf Amiriyning ”Chog’ir va bang” munozarasi, Yaqiniyning ”O’q va yoy” munozarasi va Ahmadiyning ”Sozlar munozarasi” asarlari xarakterga ega bo’lib, yozuvchilar ular o’rtasidagi munozaralar vositasi orqali davrning ayrim masalalari ko’tarib chiqishga harakat qilingan. Ulug’ o’zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning ijtimoy-siyosiy qarashlarini o’zida aks ettirgan ”Mahbub ul-qulub” asari shu davr prozasining nodir yodgorliklaridan biri sanaladi. Muallif unda turli ijtimoiy-siyosiy guruhlarga bo’lgan o’zining munosabatining, axloqiy didaktik qarashlarini aks ettirgan. Asardagi obrazlarning barchasi tavsifiy xarakterga egadir. Navoiyning me’muar xarakterdagi ”Xamsamul mutaxayyirin”, ”Munoqibi Said Hasan Ardasher”, ”Manoqibi Muhammad said Pahlavon” asari ham o’zbek prozasining dastlabki namunalari hisoblanadi. Ammo bu asarlar u yoki bu shaxs haqidagi muallif esdaliklaridan iborat bo’lib, bir tomondan me’muar, ikkinchi tomondan esa, o’sha shaxsning o’limi munosabati bilan ularning 32

eng yaxshi hislatlarini ko’rsatish uchun yozilganligi sababli, qisman nekrolog xarakteriga ham egadir. Bu asarning hammasi nasr bilan yozilgan bo’lishga, u yoki bu masalani ma’lum darajada yorita olganligiga qaramasdan proza janrining rivojlanishidagi dastlabki qadam bo’lgan asarlar hisoblanadilar. XVI asr boshlarida Zahriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan ”Boburnoma” asari o’zbek adabiyotida proza janrini rivojlantirishi ishga qo’shilgan muhim hissa bo’ldi. Bu asar fanning juda ko’p tarmoqlari uchun g’oyat katta qimmatga ega bo’lgan manba bo’lishi bilan birga, o’zbek adabiyotida prozaning yirik yodgorligi ham hisoblanadi. O’sha davr xarakterining to’la manzarasi sifatida musulmon adabiyotida mutlaqo mustasno hodisa bo’lgan, bu ajoyib asarda to’la shakllanmagan bo’lsa-da, badiiy prozaning hamma elementlari mavjuddir. Unda syujet chizig’i ham, keskin konfliktlar ham bordir. Eng muhimi bu asarda kishilar, ularning realistik portretini, xarakter va xususiyatlari ham tasvirlangandir. Zahriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asari jahon adabiyoti va madaniyati xazinasida o’ziga munosib alohida bir o’rinni egallagan, uning muallifini jahonga mashhur qilgan noyob asardir. Unda muallifning o’z boshidan kechirgan voqea va hodisalari badiiy ravishda sodda ifodalar, ixcham va silliq, lekin aniq va ravshan tasvirlanadi. Bobur bu asarda 1494 yildan 1529 yilgach bo’lgan, butun hayot davomida o’zi ko’rgan, eshitgan, bilgan voqealarni izchillik bilan, xronologik tartibda bayon qilinadi. Bobur o’z hayotida uchragan voqealarni izchillik bilan tasvirlash jarayonida Farg’ona, Movaraunnahr va Xurosonda XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida yashagan yirik davlat arboblari, temuriy hukmdorlar, bek va amaldorlar, yozuvchi va shoirlar, rassom va xattotlarning – o’z zamondoshlarining (tarixiy shaxslarning) tashqi qiyofalari, xatti-harakatlarini, fe’l-atvorlarining, ish va amallarini, muhim va xarakterli xususiyatlarini, jamiyat hayotida tutgan mavqelarini ham tasvirlaydi. Demak, ”Boburnoma”da qator kishi obrazlarini ham ko’ra olamiz. Hatto ular asarda belgili bir qahramon ”obrazi” – Boburning o’z obrazi – tevaragida aylanadilar. Asarning ruhi, uning markaziy obrazi bo’lgan Boburning xarakter va xususiyatlar, 33

uning kishilarga, o’z atrofini o’rab olgan voqea va hodisalarga bo’lgan munosabati asardagi barcha voqealarni bir-biriga bog’laydi, ularni bir-biriga qizil ip bilan tikadi. Asarda tasvirlangan boshqa shaxslar ko’pincha epizodik tarzda beriladi va ular asosiy obrazga biror voqea yoki hodisa munosabati bilan bog’lanadilar, ”Lekin asarga muallifning o’zining xarakteri eng ko’p joziba bag’ishlaydi.”. ”Boburnoma”da tasvirlangan kishilarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: - Bobur obrazi; - Temuriy hukmdorlar (Umarshayx Mirzo, Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo, Boysung’ur Mirzo, Husayn Boqaro va boshqalar); - Tarxonlar va harbiy aristokratiya vakillari (Abdul-ali Tarxon, Boqi Tarxon, Boqiy Chag’oniyoniy, Hasan Yaqub, Ali Do’st Tarxon), Hisravshox va boshqalar; - Ilm-fan, san’at va adabiyot namoyondalari; Asar memuar xarakterga ega bo’lganligi uchun, unda tasvirlangan kishilarning qiyofasi, portreti ham, ularga berilgan xarakteristika ham, ularning voqealar jarayonidagi xatti-harakatlar, xarakterli xususiyat va qiliqlar ham muallifning o’zi tomonidan so’zlanadi. Badiiy asarlarda yozuvchining o’z qahramonlariga nisbatan, shubhasiz, ma’lum munosabati bo’ladi, ba’zilarini yomon ko’radi. Sevgan qahramonlarni muhabbat bilan yoqimli bir tarzda tasvir qiladi. Uni eng yaxshi ko’rgan sifatlar bilan bezaydi. Yomon ko’rganlarini esa nafrat va g’azab bilan tasvirlaydi. O’quvchida ham ularga nisbatan nafrat hislarini uyg’otishga kirishadi. Asarda turli tabaqa vakillarining qanday tasvirlanganligini yozuvchi mafkurasini, uning duyoqarashi, estetik didini belgilaydigan muhim oqimlardan biridir. Shunday ekan, ”Boburnoma”dagi kishilar qiyofasi, ularning xarakter va xususiyatlari muallif tomonidan qanday yoritilganligini tahlil qilishga kirishmasdan avval shu davrdagi ijtimoiy kuchlar va ularning jamiyat hayotida tutgan o’rni haqida bir necha og’iz so’z aytmoq kerak. Zahriddin Muhammad Bobur yashagan va ijod etgan Xv asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Markaziy Osiyoda siyosiy bosh-boshdoqlik kuchaygan, temuriy shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun o’zaro urushlar avj olgan, diniy reaksiyaning zaharli, achchiq tutunlari butun mamlakatni qoplab olgan, mamlakat parchalangan, 34

xalq ommasi og’ir soliqlar va qirg’inchilik urushlari natijasida qashshoqlashgan, behad jabr-zulmdan cheksiz azob chekayotgan bir davr edi. Shu bilan birga bu davrda zamonning ilg’or kishilari ham bo’lib, ular mamlakat butunligi uchun, o’zaro urushlarni tugatish, xalq boshiga kelayotgan kulfatlarni yengillatish uchun kurash olib borgan edilar. Umuman, ”o’sha davr ikki yo’nalish va shunga muvofiq, ikki asosiy guruh bor edi, birinchisi mamlakatni saqlashga, moddiy va ma’naviy boyliklar yaratishni ta’min etishga qaratilgan, ikkinchisi mamlakatni parchalashga, moddiy va ma’naviy boyliklarini yemirishga, yoki ularni yaratish jarayonini bug’ushga qaratilgan” edi. Bobur o’sha davr hukmdorlarining qiyofasini chizar ekan, ularning xarkterli xususiyatlarini xoh bir o’rinda tasvirlar, xoh voqealar jarayonida yoritar ekan, u kishilar ga birinchi guruh, birinchi yo’nalish nuqtai-nazaridan yondoshadi, ularning faoliyatiga baho beradi. Demak, Bobur bu davrdagi u yoki bu siyosiy arbobga, fan, san’at va madaniyat namoyondalariga baho berar ekan, eng avvalo o’sha shaxsning faoliyatini, jamiyat hayotida tutgan o’rnini nazarda tutadi, unga ijtimoiy tomondan yondoshishga harakat qiladi: bu shaxsning ijtimoiy turmush uchun, jamiyat, mamlakat, xalq, madaniyat va fanga yetkazgan foydasi yoki zarari nuqtai-nazaridan uni xarakterlaydi. Agar o’sha shaxs ijtimoiy turmush uchun, hayot uchun, mamlakat, xalq, fan va madaniyat uchun foydali ish qilgan bo’lsa, jamiyat rivojiga biror foydali hissa qo’shgan bo’lsa uni yaxshi deb e’tirof etadi, yaxshi kishi sifatida tasvrilaydi. Kimki mamlakat, jamiyat, xalq, fan va madaniyatga, uning taraqqiyot etishiga ziyon-zahmat yetkazishgan, unga to’siq bo’lgan bo’lsa, o’sha odamni yomon shaxs sifatida ta’kidlaydi, ularni tasvirlash orqali o’z xarakter xususiyatini ochib beradi. Bu ajoyib asarni ”o’qiganda kitobxonning ko’z o’ngida o’sha davrning gigant bir shaxsiyati, siyosiy arbobi gavdalanadi”. Biz Boburni asarda tasvrilangan barcha voqealarning faol ishtirokichisi sifatida uchratamiz. U ba’zan janglar girdobida, ba’zan uzoq sarson-sargardonlik yurishlarida, ba’zan adabiy-ijodiy ish ustida, adabiy suhbatda, ba’zan bazm dilkashlik va kayfu-safo majlislarida, do’stlari bilan o’tkazilgan xushchaqchaq hazil mutoyiba o’tirishlarida, ov manzaralarida, ba’zan binokorlar, tosh yo’narlar bilan suhbatda va 35

boshqa turli-tuman ko’rinishlarda ko’zga tashlanadi. Uning siymosida har xil xarakterga ega bo’lgan xususiyatlar o’sha davrning ijtimoiy-siyosiy hadisalarida o’z aksini topgan. ”Boburnoma” Bobur uslubini aniqlashda muhim ahamaiyatga ega bo’lgan frazeologizmlarga juda boy. Bunga quyidagi misollarni keltirish mumkin: ”Deh kujovu daraxton kujo”. ”Where are the town, and where are the trees”. ”Wo sind eure Häuser und Gärten”. ”On guzarro ob burd”. ”The river has carrid down it’s fords”. ”Der Fluβ hat sein Furth mit genommen”. ”Lazzati may mast donad, xushyoronrogi haz”. ”The drunker knows the flawour of the wine: now shound the sober knowit?” ”Der Trinker nur kennt den geschmack des Weines”. Shunday qilib ingliz tarjimonlari Bobur tilining o’ziga xosliklarini saqlab qolishga katta e’tibor berganlar. ”Boburnoma”da qalamga olingan asosiy narsa – tarixiy voqealar. Lekin Bobur voqea va hodisalarni sanab o’tish yoki uni quruq bayon etish bilan cheklanib qolmagan. U badiiy buyoqlardan hamda tilning tasviriy vositalaridan unumli foydalanadi. Bobur har bir personaj-tarixiy shaxsning o’ziga xos qiyofasini chiza olgan. Sulton Husayn Boyqaroni mana bunday tasvir etadi: ”Kiyik ko’zluk, sherandom bo’ylik kishi edi. Belidan quyi ingichka edi. Bovuqsudkim, ulug’ yosh yashab, oqsoqollik bo’lib edi, xushrang, qizil, yashil abrishimni kiyar edi. Qora ko’zi bo’rk kiyar edi yo qalpoq. Ahyonan iydlarda kichik sepech dastarni yalp-yassi yomon chirmon chirmab, qarqara o’tag’asi sanchib, namozga borur edi”. [222] Ingliz tarjimonlari Erskin va Leyden asardagi uslubiy unsurlarni qayta tiklashga erishadilar: ”He added streight norrow eyes, his body was robust and firm; from the body maist down-wards he was of a shendenen make. Althagh he was adwanced in years and had a white beard,he chessed in gancolonred, gaelen woolen clothes. He usually wore a cap of black lamb’s skin or a kilpak. Now and thea showy, and having plaece a peume hodding oven it, went in this stule to praers”. [287] 36

Asarni nemischa o’girgan A. Kayzer, inglizcha matndan foydalangan bo’lsada, Bobur uslubini saqlab qoladi. ”Er hatte kleine Augen, war stark und kräftig von gestalt (wörtlich einem Löwen gleich) die von Gestalt die unteren Teile seines Körper waren jedoch schwüchen. Obgleich er schon bei Jahren waren war und einen weiβen Bart hatte, kleidete er sich doch in hellfarbige, rote und grün wollene Kleider. Gewöhnlich trug er eine Mütze von schwarzen schaffelen oder, einen Kilpak (Turnomannische Mütze). An Festtage und mit einer Schwungfeder gezierten Turban auf, mit dem er sich zum Gebet begaβ”. [330] ”Boburnoma”dagi muhim badiiy vositalardan biri mubolag’a san’atdir. Muallif Xo’jand chiroyini tasvirlaydi. Kishilar xarakterini chuqurroq ochish maqsadida Bobur o’xshatish tazdod kabi san’atlardan ham unumli foydalanadi. Masalan: ”Yana Shoxg’arib Mirzo edi. Agarchi hay’ati yomon edi, bo’rki edi, kalomi marg’ub edi”. ”Although his from was not preporsrsing, he had a fine genius and though his constitutions wasfee ble, he had a powerful stule”. Nemischa tarjima: ”Sein Sohn schah garib Mirsa besaβ unegachtet seiner wenig versprechenden Gestalt, einen groβen verstand und trotz seines schwächlichen Körpers, schrieb er einen eröffligen Stuhl”. Inson tasvirida yozuvchi lo’ndagina aniqlikka ko’p e’tibor berdi. U xarakterni bir necha so’zda ifoda etadi. Qisqa jumlalarda Bobur muayyan kishilargina emas, hatto uning atrofidagilarini ham tasvirlab ketadi: ”Hisravshohni lashkarlaridan ayirib, mundog’ zabun qilmasam edi, Qobulni Zunnunning o’g’li Muqimdan olmasam edi, borib Mirzoni – ko’rmoqlari mumkin emas edi. Badiuzzamon mirzo xud bo’lar bularning iligida xamir edi, so’zlaridan tajovuz qila olmas edi”. Inglizcha nusxa: ”For had not deprived Khosrou Shoh of his army and retainers, and reduced him to his present helpless condition, and had not a taken kabul from Musi, Zulmis Mirza. Badiaer – zeman was only as dough in the hands of the other two, and hever altempted to swerwe from theiz advece”. 37

Nemischa nusxa: ”Hätte ich nicht den Khosrou seines Heeres und seiner Anhänger beraubt und in diese hülflose Lage versetzt, und wenn ich nicht Kabul von Mokum, dem Sohne Sulnnuns erobert hätte wurde sie Beide nicht daran gedacht haben, sich vor Mirsa zu bemüthigen. Badia –es –semon richtete sich immer nach Ihren und wagte nicht, wo ihrem Rate abzuweichen”. Bobur ”ilgida xamir edi” iborasini bilan Badiuzzamonning xarakterini yorqinlashtradi, uning boshqalar qo’lida o’yinchoq ekanligini ko’rsatadi. Ingliz tarjimoni bu iboraning ahamiyatini to’g’ri anglab, muvaffaqiyatga erishadilar. Shuningdek, bu ibora nemischaga ham yaxshi o’tkazilgan. ”Boburnoma”da o’zbek klassik adabiyotining muhim durdonasidan biri hisoblanadi. U Sharqda ”Tuzuki Boburi”, ”Voqeoti Bobur” nomlari bilan mashhur. ”Boburnoma”da XVI asrning o’zidayoq bir necha marta fors tilida, keyinroq esa qator g’arbiy Yevropa tillarida o’girilgan edi. ”Boburnoma”da Umarshayx, Sulton Ahmad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzo, Boysung’ur Mirzo, Husayn Boqaro va boshqalarning ishlari va xarakterlari keng har tomonlama qalamga olingan. Bobur o’z asarida harbiy zodogonlarning ayrim vakillari - Abdul-ali Tarxon, Boqi Tarxon, Boqiy Chag’oniyoniy, Hasan Yaqub, Ali Do’st Tarxon va boshqalarning xarakterlarini mohirlik bilan chizib beradi. Bu ularning xarakteristikasi misolida, bu sinfga xos bo’lgan tipik xususiyatlari: hokimiyatni o’z qo’liga olish uchun intilishi, kishilarga nisbatan nafrat, boshqa beklarga norozi munosabat, ularni jismoniy jihatdan majaqlab tashlashga urinish, boylik to’plashdagi ochko’zlik va xasislik, amaldorlarni o’z qo’g’irchog’iga aylantirishga tirishishi, turli xil nayranglar bilan shug’ullanish, be’ma’ni urush va talonlarni avj oldirish kabilarni ko’ramiz. 2.2.Badiiy tarjimada Bobur siymosi va qiyofasi. Asarda Bobur o’z qiyofasi va xulq atvorini boshqalarni tasvirlagandek, biror bir o’rinda birma-bir sanab ko’rsatilmaydi. Uning qiyofasi va butun xarakteri voqealar jarayonida xatti-harakat, yurish-turishi, hayot voqealariga qarashi, o’z atrofidagilarga kishilarga munosabati, turli paytdagi kayfiyati va holatlari, yozuvchi 38

shoirlarga bergan bahosi, do’stlariga, oila a’zolariga bo’lgan hurmati va yozgan xatlari, buyruq va farmonlari, oshkora nutqlari, fikr-o’ylari, psixologik kechinmalari, jangovar ishlarining natijasi va xalqning qiynalganligi oila a’zolari va boshqalarning xatti-harakatlarini satirik va yumoristik shaklda fosh qiladi. Ularga nisbatan kishilikning nafrat va g’azabini, xalq la’natini yo’naltiradi. Muallif bunday shaxslarning taqdiri halokat bilan tugaganligini konkret misollar bilan ta’kidlab, undan tegishli tarbiyaviy xarakterdagi xulosalar chiqaradi. Shuni ham aytish kerakki, o’z xarakterini, xatti-harakatlarini to’g’ri tasvirlay olgan Bobur ko’p tarixiy shaxslarning xarakterini aniq tasvirlab beradi. Hech shubhasiz, Bobur siymosidagi uning dunyoqarashidagi feodallik ko’rinishlari ayrim masalalarini yoritishda, ayrim kishilar xarakteristikasini chizishda o’z ifodasini topgan. 1494 yildan boshlab Markaziy Osiyoda yuz bergan qizg’in hodisalar temuriy shahzodalar o’rtasidagi toj-taxt uchun olib borgan o’zaro qonli urushlar, Samarqand taxtini egallash, so’ngra esa uni Shayboniyxon qo’shinlarining hujumidan saqlab qolish uchun qilingan harakatlar, Andijonni qo’ldan chiqarmaslik uchun qilingan harakatlar, fitnachi beklarga qarshi olib borilgan kurashlar, Afg’oniston janglari, turli qabilalar ustida uyushtirilgan chopqin va to’lovlar, Hirot safari, Hindistonni qo’lga olish uchun uyushtirilgan harbiy yurishlar, Panipat va Sikri janglar, isyonkor rojalarni itoatga keltirish uchun qo’llangan harbiy, diplomatik tadbirlar, Qobul, Agra, Dehli, G’azna shaharlari va ularning atrofidagi joylarni obod qilish, yo’llarni xavf – xatarsiz bo’lishini ta’minlash, soliqlarni tartibga solish uchun qilingan harakatlar tasvirida Bobur obrazi yorqin gavdalanadi. Bu manzaraning hammasida Bobur o’zi ishtirok etadi, uning ijobiy va salbiy xislatlari “goh feodallarning vakili, goh zamonasining ilg’or kishi sifatida”gi xususiyatlari kitobxon ko’z o’ngida o’zining to’laligi bilan namoyon bo’ladi. U o’zining g’alaba va mag’lubiyatlari, yutuq va kamchiliklari, donolik va xato-yanglishlari, kurash va farog’otlari, siljish va chekinishlari, shodlik va qayg’u, alam, iztiroblari, zulm va marhamatlari, quvnoqlik va umidsizlik kayfiyatlari hamda boshqa kishilik hislatlari bilan birga tasvirlangan. O’z qo’shini, yigitlari va navkarlarga g’amxo’rlik qiluvchi, dushmanlarning nimaga qodiru, nimadan ojizligini hisobga olgan holda strategik rejalarni mohirlik 39

bilan tuzuvchi tadbirkor, ehtiyotkor va epchil lashkarboshi, ayrim harbiy aristokratlar qo’lida to’plangan va ko’pincha bosh hukmdorga xoinlik qiluvchi qo’shinlar o’rtasida mustahkam intizom o’rnatishga, jang paytida ularning ma’lum tartib bo’yicha harakat qilishini ta’minlashga muvaffaq bo’lgan zabardast sarkarda, ilojsiz holatlarda ham o’zini yo’qotmaydigan, shoshib qolmaydigan ajoyib shaxs: o’z yaqinlari va navkarlarining ko’ngli uchun o’z rohatini fido qiluvchi olijanob inson, o’z oldiga qo’ygan maqsadlarini amalga oshirishda har qanday qiyinchiliklardan qo’rqmaydigan, bu maqsadlar yo’lida oxirigacha sabot bilan kurashuvchi qat’iy iroda egasi, xato va kamchiliklarni o’z bo’yniga oluvchi, ulardan tegishli xulosalar chiqaruvchi mard, tabiat va hayotni sevuvchi, undan bahramand bo’lishini targ’ib qiluvchi quvnoq shaxs ishning chappasiga ketishi va ideallarining chil-chil sinishi bilan uning oqibatlarini chuqur his etuvchi, iztirob va alamlar bilan yashovchi dardman: o’zbek va fors-tojik klassik adabiyotini chuqur o’zlashtirgan o’z zamonasidagi shoirlar ijodga qat’iy baho bergan, o’zi ham g’oyaviy-badiiy jihatdan Navoiy g’azallariga hamohang bo’lgan talantli shoir va adabiy tanqidchi, davrdagi ijtimoiy-siyosiy hodisalarni, ayniqsa temuriy shaxzodalar o’rtasida avj olgan urushlarni va ularning oqibatlarini ochib beruvchi ob’yektiv tarixchi, Markaziy Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda yashovchi xalqlarning tumushi, tirikchiligi, odam va xulqlari, o’lkalarning geografik joylashishlari, iqlimi, hayvonot dunyosi, san’at ahlini mehr bilan qadrlovchi madaniyat muxlisi, do’stlik, vafodorlik, to’g’rilik va axloqiy jihatlarning qadriga yetadigan fazilat egasi; qo’lga tushgan yovlarni ham jazolay ham avf et oluvchi, sharoitga qarab siyosat yurituvchi ishbilarmon; faqat istilochi emas, balki markazlashgan davlat vujudga keltirish uchun intiluvchi, zamonasidagi tartibsizliklar ichida “nisbiy tartib joriy qilish”ga harakat qiluvchi, shahar va qishloqlarning obodonchiligi uchun qayg’uruvchi yirik tarixiy voqealar ichidan o’sib chiqadi. Bobur qiyofasi va xarakterini belgilaydigan ana shu ko’p xususiyatlar ichida temuriylar sulolasini saqlab qolish, mayda urushqoq feodallarning qarshiligini sindirib, ularni birlashtirib, siyosiy jihatdan ham, iqtisodiy jihatdan ham baquvvat bo’ladi deb hisoblagan. Bu o’sha davr uchun, ayniqsa feodal bosh-boshdoqlik 40

kuchaygan davrda ilg’or harakat edi. Bobur butun umri davomida ana shunday yirik, markazlashgan, baquvvat davlat tuzishni orzu qilidi. Shuning uchun kurashdi. Asarda Boburning xarakteri va xususiyatlari ana shu kurashlar jarayonida namoyon bo’lgan. U bu kurashda mard, jasoratli, chiniqqan bir jangchi va isarkarda sifatida ko’zga tashlanadi. Yoshligidan qo’liga qilich olishga majbur bo’lgan Bobur “Harbiy san’atni hayotning mashaqqatli maktabidan o’rganadi va uni mukammal egallaydi”. U janglarda o’zining botirligi va qo’rqmasligi bilan atrofdagilarga shaxsan na’muna ko’rsatadi. Jangchilarni g’alabaga ruhlantiradi. Qish kunlarining birida bo’lgan voqeani tasvirlar ekan, shunday yozadi: “Muhammad Ali Mubashirbek mening yangi rivoyat qilg’on beklarimdan edi, xili mardona va qobili rivoyat, yaxshi yigit edi, jibasi yo’q, ilgarrak shoh sachg’on yo’lga mutavajjix bo’ldi, biqiniga o’qladilar, ushul zamon jon taslim qildi. Ildam kelib edi. Askarning jibasi yo’q edi. Bir-ikki o’q, o’tib-o’tib tushdi. Ahmad Yusufbek iztiroblar qilib, har zamon aytadurkim, yalang’och shundoq kirib borasiz, ikki-uch o’qni ko’rdimkim, boshingizdan o’tti. Men dedikim, siz mardona bo’lung, mening boshimdin mundoqlar xili o’tibdur”. 1 Bunday shaxsiy namuna ko’rsatish hollari juda ko’p o’rinlarda uchratish mumkin. Bir buguna emas, hatto Boburning 2-3 kishi bilan jangga kirib g’alaba qilgan paytlari ham ko’p bo’lgan. Bobur jangda shaxsan namuna ko’rsatib janchilarni o’zining orqasidan ergashtirishdan tashqari, jangchilar ruhini ko’tarish uchun jang oldidan ularga qarata ajoyib nutqlar so’zlar, jangchilarning g’alabaga bo’lgan ishonchini kuchaytirgan edi. Uning fikri jang oldidan xuddi ana shunday yo’l tutib g’alabaga erishadi. Bobur o’z navkarlariga g’amxo’rlik qilishi, ular bilan oddiy jangchiday barcha mashaqqat va qiyinchiliklarni birga tortishi, piyoda yurishi, tog’u- tosh oshib, suv kechib, safar qiyinchiliklariga sherik bo’lishi, jangchilar o’rtasida katta hurmatga sazovor bo’ladi, ularning ishonchini qozonadi va armiyada mustaqil intizom o’rnatishga muvaffaq bo’ladi. Boburning xarakteri kuchli ziddiyat va qarama-qarshiliklar bilan to’lib – toshgan. Bu ziddiyatlar shoir va adib Bobur bilan podsho Bobur o’rtasida qarama- 1 Zahriddin Muhammad Bobur. “Boburnoma”. Toshkent. “Yulduzcha”, 1990. 41

qarshiliklardan ham kelib chiqqan. O’zbek va fors-tojik klassik adabiyotining eng yaxshi an’analarini o’zlashtirgan, do’stlik, vafodorlik, to’g’rilik, insof singari, olijanob fazilatlarning qadriga yetuvchi shoir va adib Bobur birovga ozor berishni istamaydi, beva-bechoralarning qalbini yaralanishini, ularning azoblanishini, ranjishini hoxlamaydi. Xisravshoh singari zulm-sitamni haddan oshirib yuborgan beklarning xatti-harakatini qattiq qoralaydi, ayishu-ishrat, kayfu-safoga berilishiga nafrat bilan qaraydi. U xalqqa zulm qiluvchi, tovlamachilik bilan shug’ullanuvchi bek va navkarlarni omonsiz jazolaydi. Masalan, Afg’onistonning Oqsaroy ulanidagi voqeani tasvirlar ekan, shunday yozadi: “Bu yurttin ko’chib, Qorabog’ yonidagi Oqsaroy o’langiga tushildi. Xisravshohning el kuni zulm va besarliqqa el, elga zulm qila boshladilar. Oxir sayidim Ali Darvonning bir o’bdon navkari birovning bir ko’za yog’ini tortib olgan uchun eshikka keltirub tayoqlattim, tayoq ostida – o’q joni chiqdi. El bu siyosattin tamom bosildilar”. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin. Bobur xalq boshidagi soliqlarni yengillatish uchun 1525 (932 hijriy) yildagi maxsus buyrug’i bilan kishilardan, shaharlarda, qishloqlarda, ko’chalarda olinadigan tamg’a pulini bekor qiladi. G’azna viloyatini suv bilan ta’minlovchi va bir vaqtlar Alovuddin Sahasoz’ Qoriy tomonidan vayron qilib yuborilgan suv inshoatini tuzatish uchun katta mablag’ ajratadi. Afg’oniston viloyatlaridagi bir qancha sug’orish shahobchalarini tartibga soladi. Qobul, Dehli, Agra shaharlarida, Jo’n daryosi yoqalarida katta qurilish ishlarini boshlab yuboradi. Yo’llarni qaroqchilardan saqlash va osoyishtalikni ta’minlash uchun karvon-saroylar qurilishiga ko’rsatma beradi. Lekin podshoh Boburning ayrim harakatlarida uning asl insoniy hislatlariga qarama-qarshi bo’lgan xususiyatlar aks etgan. Mashhur rus tanqidchisi N.G.Chernishevskiy aytganidek, “Ma’lum bir shaxsning ko’z o’ngimizda alohida shaxs sifatidagi ahamiyatidan tashqari, u siyosiy jihatdan, qolaversa ijtimoiy jihatdan ham o’zi mansub bo’lgan sinfning vakilidir”. Feodal sinfni vakili bo’lgan Bobur ham o’z hokimiyatini mustahkamlash va uning tinchligini ta’minlash uchun siyosiy tadbirlar sifatida el-yurtga zulm qiladi. 42

Butun boshli qabilalarni, ayniqsa, itoatdan bo’yin tovlagan, bosqinchiliki, talonchilik bilan shug’ullangan qabilalarning mol-mulkiga tajovuz qiladi, ularning ko’pini qirib tashlaydi, bobosi temur kabi katta minoralar quradi. Ba’zan xalq boshiga og’ir soliqlar soladi, uni xonavayron qiladi. Qo’lga kiritgan viloyat va mavzelarni o’g’illari, bek va amaldorlariga bo’lib beradi. Qo’shinning ehtiyojini ta’minlash uchun qishloqlarga, chorva hayvonlari o’rnashgan o’tloqlarga chopqin va talovchilik yurishlarini tashkil qiladi va boshqalar. Chunki podsholik uning ruhida bo’lgan odamgarchilikka, insoniy fazilatlariga o’z ko’lkasini tashlab qo’yar edi. U podshoh sifatida el tortgan azobni ijtimoiy-sinfiy hodisaday tushuna olmas edi. “Boburnoma”ni o’qir ekanmiz, Bobur obrazining evolutsion takomilini ham ko’ramiz. U asarning dastlabki qismida hayot tajribasiga ega bo’lmaganligi uchun bir qator katta axatoliklarga yo’l qo’yadi, ayrim beklarning yaramas xatti-harakatlarini ko’ra bilib turib, ularni tiyib qo’yishga ojizlik qiladi. Qo’shinlarning ixtiyorini o’z qo’liga olgan yirik beklarning ra’yi bilangina u yoki bu masalani hal qilishga majbur bo’ladi, chopqin va talovlarga yo’l beradi. Dushmanlar tomonidan qo’yilgan hiyla – nayrang tuzoqlarini payqamay qoladi, munajjimlarning yolg’on ko’rsatmalariga qarab ish ko’radi. Lekin asarning keyingi qismlarida biz Boburning xarakteriga ajoyib tomonga qarab o’zgarishlar yuz berganligini ko’ramiz. Unda hayotiy tajriba ortgan sari, ayrim masalalarga munosabati ham o’zgara boradi. Saripo’l urushida munajjimlarning qur’alariga ishonib, shoshilib jang boshlagan va mag’lubiyatga uchragan Bobur, Sikri jangi arafasida Muhammad Sharif munajjimlarning “Bu ayomda Mirrix g’arb saridir, har kim bu tarafdin urushsa mag’lub bo’lur” degan gaplariga quloq ham solmaydi. Jang g’alaba bilan tugagach esa, bu “shumnafas” munajjimni o’z dargohidan butunlay quvib yuboradi. U aql-idrok kuchiga ishonib jang taktikasiga dadillik bilan yangiliklar kiritadi. Vayronlik keltiruvchi harbiy yurishlar o’rnida diplomatik tadbirlarni ko’proq ishlata boshlaydi, qurilish, obodonchilik va ijodiy ishlar bilan ko’proq shug’ullanishga intiladi. Mana shu o’rinlarda uning xarakterida mavjud bo’lgan va hayotning dastlabki qismalarida ham namoyon bo’la boshlagan insoniy hislar yanada baquvvat, yorqinroq ko’rinadi. O’quvchining ko’z o’ngida eliga, 43

yurtiga, yigitlariga g’amxo’r bo’lgan va boshqa ko’p ijobiy xislatlarni o’zida mujassamlashtirgan inson siymosi yuksalib turadi va muallifning “o’z qiyofasini chizishidagi samimiylik, fazilat va nuqsonlarini ham tasvirlashi, ochiqlaigi, haqqoniyligi va ajoyib hazilkashlik tuyg’usi uning go’zal memuarlari e’tiborini oshiradi”. Shunday qilib, Boburning o’z qiyofasi va xarkterli xususiyatlari asarda tasvirlangan butun tarixiy voqealar fonida o’zining salbiy va ijobiy tomonlari bilan, ko’p qirrali belgilari bilan namoyon bog’langandir. Bobur bizga eng avvalo o’zining ilg’or qarashlari, ijodi bilan qadrlidir. Rus olimi S.P.Tolstoy olimlarning fikrlarini ifodalab, Bobur shaxsini shunday ta’riflagan edi: “Afg’onistonning poytaxti Qobulda farg’onalik Zahriddin Boburning, biz Sharqda tiklanish davri deb biladigan davrning yirik siyosiy va madaniy namoyondasining ajoyib maqbarasi tiklanmoqda”. Mashhur rus yozuvchisi N.Tixonov “Bobur maqbarasi” ocherkida afg’on xalqi chet el imperiyalizimining irqchilikka qarshi olib borgan kurashida Zahriddin Muhammad Boburni o’zining fidokor-qahramoniday deb biladi”, deya yozadi. Shayboniyxon Xurosonni bosib olgandan keyin, o’sha atrofda bo’lgan Bobur o’zining oz sonli qo’shini bilan Qobul tomonga yo’l oladi. Ular yo’lga tushishi bilan qor yopg’a boshlaydi. Bobur mashaqqatli bu yo’l voqeasini “Boburnoma”da shunday tasvrilaydi. “Borg’on soyi qor ulug’roq bo’lur edi. Chaxcharon navosida xud qor otning tizidan yuqoriroq edi. …chiroqdondin o’tgach ham qor ko’p ulug’ bo’ldi, ham yo’l noma’lum bo’ldi. Langari Mir G’iyos navohisida Qobulg’a ne yo’l bilan borurimizni kengashtuk. Men va askar barin edkkim qishdir, tog’ yo’lida ko’p dag’dag’a va taraddud tur. Qandahor yo’li agarchi bir nima yiroqdur vale betaraddud va bedag’dag’a bo’lur. Qosimbek ul yo’lni yiroqdur, bu yo’l bilan borurmiz, deb ko’p jahd qildi, bu yo’lda bo’ldik. Bir Sulton otliq peshoyi boshchi edi, qarilig’idanmu yo oldorg’onidonmu, qorning ulug’danmu, yo’lni yo’qotdi, boshlay olmadi”. Bu yo’lda boshlagan Qosimbek hijola tortib o’g’ilari bilan qor tepib yo’l ochishga harakat qildi. Yo’l nihoyatda mashaqqatli kechadi. Yetmish – sakson 44

chog’li yigitni atrofdan yo’l yoki biror boshpana topish uchun yuborishadi. “Ul begonalar kelguncha uch-to’rt kun bu yurttin ko’chilmaydi. Beg’onalar ham obdon yo’l boshlar kishi kelturmadilar”. Tavakkal qilib oldinga yurishadi. Qor nihoyatda qalin bo’lganligi uchun, bir qadam olg’a siljish ham mashaqqatli edi. Bu yo’l azobini Bobur shunday tasvirlaydi: “Ul necha kun bisyor tasvirlar va mashaqqatlar tortuldi, andog’kim muddatul umr muncha mashaqqat kamroq tolib edi”. Bu matla’ni o’shal fursatda aytildi. Charxning men ko’rmagan jabru-jafosi qoldimu? Xast ko’nglim chekmagan dardu balosi qoldimu? Bir hafta yovuq qor tepib, kunda bir sha’riy- bir yarim sha’riydan ortuq ko’chulmas edi. Qor tepar kishi men edim, o’n-o’n besh ichki bilan va Qosimbek edi, ikki o’g’li va yana uch navkari ham bor edi… Har qadam qo’yg’onda beligacha, ko’ksigacha bota-bota qor tepar edi. Uch- to’rt kun mana shunday yurgandan keyin havoli Kutol degan vodiyga kelishadi, u yerdan kichkina g’orga duch kelinadi, navkarlarni, Boburni g’orga kirib dam olishga undaydi. Ammo Bobur “Margbo yoron surast” ya’ni “do’stlar bilan birgalikdagi o’lim to’ydir” deb rozi bo’lmaydi. Butun umrini jangi jadal bilan yonib o’tkazgan buyuk sarkarda Zahriddin Muhammad Bobur qalbi ana shunday insoniy tuyg’ularga ham boy edi. Shuning uchun ham bu dilbar shaxs asrlar osha avlodlar muhabbatini qozonaveradi. “Boburnoma”da faqat XV asrning oxiri va XVI asrning boshlarida Movaraunnahr, Xuroson va boshqa joylarda yashab, shu davr ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotida ma’lum o’rinni egallagan tarixiy shaxslargina tasvirlanmasdan, tabiat, manzara, ayrim joylarning tasviri va turli tuman hayot lavhalari ham chizilgandir. Asarda muallif bu davrda o’zi bevosita ishtirok etgan, o’z ko’zi bilan ko’rgan yoki eshitgan tarixiy voqealarni o’z ichiga tarixiy voqealar bo’layotgan joyni, uning tabiat voqealar sodir bo’layotgan joyini, uning tabiat ko’rinishlarini, shu joyda yashovchi xalqning hayot sharoitlarini, tarixiy voqealar sodir bo’layotgan paytdagi sharoit ham badiiy bo’yoqlar, hayotiy lavhalarda o’tkir ko’zatuvchi va mohir rassomdek tasvirlaydi. “Boburnoma” ko’p yillik voqealarni (1494 yildan 1529 45

yilgacha bo’lgan) voqealarni o’z ichiga olgani, bir necha mamlakat, viloyat va shahar, qishloqlardagi hayotning, sharoitining har xil ko’rinishlari o’z ifodasini topgani uchun ham unda tasvirlangan ob’yektlar xilma-xil xususiyatlarga egadir. Yuksak badiiy iste’dod, o’tkir zehn egasi v ziyrak kuzatuvchi, zamonasiga ko’ra zo’r bilimdon bo’lgan Zahriddin Muhammad Bobur o’z asarida tabiat va hayotning, joy va sharoitning juda ko’p hamda xilma-xil ko’rinishlarini tasvirlagandir. Uning asarida yil fasllari, bahor, yoz, kuz, qishning ajoyib manzaralari, bu fasllarda bo’ladigan toza havo, rang-barang gullar, yomg’ir, suv toshqini, jazirama issiq, kuz paytidagi hazon, mevalarning shiraga to’lib pishishi, qishdagi qalin qor, kuchli izg’irin sovuq, daryolarni muz bilan qoplangani kabi ko’rinishlari, jang tasviri, xilma-xil ov manzaralarini – sher, kiyik ovi, baliq tutish, qush ushlash va boshqalar; jilg’alar, chashmalar, shaharlar va ularning qo’rg’onlari, bog’lari, ayrim joylar, ularning xususiyatlari, xalqning yashash sharoitlari, tog’lar va vodiylar tasviri yozuvchi me’muaristik diqqatini jalb etgan asosiy ob’yektlardir. “Boburnoma”da tasvirlangan asosiy ob’yektlardan biri tabiat ko’rinishi, uning xilma-xil manzaralari – yil fasllari va ularning har biridagi o’ziga xos holatlardir. Bobur o’z asarida yil fasllari va undagi turli – tuman ko’rinishlarni tasvirlashda bo’lagn adabiy harakatchanlik tajribasidan, birinchi navbatda Lutfiy va Alisher Navoiyning ijodiy merosidan, ularning liro-epik asarlarida tasvirlangan yil fasllarining xilma-xil ko’rinishlaridan foydalangan, unda ijodiy o’rnak olgan. Lutfiy va alisher Navoiy asarlarida ham bahor fasli alohida o’rin tutgan va ular tomonidan zo’r zavq va shavq bilan kuylangan yil fasllaridan biridir. Navoiy o’zining lirik g’azallari va “hamsa”ga kirgan dostonlarida bahor tasvirini chizar ekan, shu faslning xilma-xil manzaralarining hamma xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi detallarni bir o’rinda to’plab beradi. Ularda bahor shamoli, bulut, uning yerga suv sepishi, yerda har xil gullarning unib chiqishi – tabiatning go’zal tusga kirishi, jonlanishi dinamik ravishda tasvirlangandir. “Boburnoma”da yozuvchi bahor ko’rinishini, uning ajoyib manzaralarining hamma tomonlarini bir o’rinda bermagan. Lekin bahorning Navoiyda tasvirlangani kabi ko’rinishlarini o’rni-o’rni bilan, ayrim-ayrim holatlarda tasvir etganidir – Bobur 46

ayrim joylarni (asosan shaharlarni) tasvirlaganada ham shu joining bahor paytidagi ko’rinishini, havosini yoritishga e’tibor bergan. Yozuvchi O’shni tasvirlar ekan, “havosi xo’p va oqar suvi farovondir. Bahori bisyor yaxshi bo’lur… qalin lola va gullar ochilur” – desa, Qobulning “bisyor latif havosi bor. Qobul havosidek, havolik yer olamda ma’lum emaskim bo’lg’ay, yozlarda kechalari po’stinsiz yotib bo’lmaydi…” – deydi. Shahrisabz haqida gapirar ekan, bahor paytda bu shahrning ko’m-ko’k maysalar, gullar bilan qoplanishini ko’rsatib, “Bahorlar sahrosi va shahri va boshi va tomi ho’b sabza bo’lur uchun Shaxrisabz derlar”– deb tasvirlaydi. Albatta, bu ko’rinish u yoki bu shaharlarning bahor paytidagi manzarasining umumiy tasviridir, xalos. Ammo “Boburnoma”da bahorning konkret tasviri ham o’z ifodasini topgan. Klassik adabiyotimizda yaratilgan lirik va liroepik asarning hammasida hammasida ham bahor gul fasli, har tarafga atir hidlarini tarqatuvchi, yer yuziga qizil, oq, sariq, binafsha ranglarini surtuvchi gullar fasli, yerga ko’m-ko’k to’shak soluvchi maysa gilamlar fasli, shu gullar va maysalarning yerdan unib chiqishi, tabiatning jonlanib, yashashi uchun vosita bo’luvchi yog’ingarchilik fasli sifatida tasvir etilgandir. “Boburnoma” muallifi ham bahorning shunday ko’rinishlarini, jumladan rang-barang gullarni, ularning kishiga rohat baxsh etuvchi, hayotga go’zallik kirituvchi manzarasini tasvir etgandir. Quran Toziyon va Dashti Shayx degan joydagi manzara, gullarning turlarini yozuvchi shunday tasvirlaydiki: “Bu domayada rango- rang har nav lola bo’lur. Bir qatla sanattim, o’ttizikki – o’ttiz uch nav g’ayri muqarrar lola chiqti. Bir katta nav lola bo’lurkim, andek qizil gul idi kelur, lola gulbo’y der eduk… yana ushbu domanada Narviddin quyiroqda sarbarg lola bo’lur”. Yoki Narmovar navohissida bahor faslida xilma-xil gullarning ochilishi quyidagicha tasvirlanadi. “Payshanba kuni oftob chiqqanda suv yoqasidan ko’childi. Bu kun ma’jun yeyildi. G’ariyib gulzorlar ma’juniylikda nafarruj qilduq. Sariq arg’uvoniy parcha-parcha yerlarda yaqdast sariq gullar ochilibtur. Yana ba’zi yerlarda afshon qilg’andek darhan ochilibtur. Urda yovug’ida bir balandi ustida o’ltirub, gulzor tafarruj qildik. Tarrahlik qilgandek bu ustida o’lturub, gulzor tepaning olti tarafida bir daf’a sariq va bir arg’uvoniy gul xat-xat musaddas shaklida ochilubtur. Ikki tarafda 47

gul ozroq edi, ko’z kor kelguncha ushmundok gulzor edi. Narmovarning navohisida bahor vaqti yaxshi gulzorlar bo’ladur”. Bu tasvirda bahor paytida bo’ladigan o’zlarining biri – yer ustini gul va maysalar bilan qoplanishi, gullarning to’p-to’p bo’lib, tabiatga go’zal husn bag’ishlab ochilishi chizilgandir. Asarda yozuvchi bahor tasvirini chizar ekan, u havoning musaffo ko’rinishi, osmonning bulut bilan qanday qoplanishi, bu paytda shamol qanday esishini ko’rsatmagan. Lekin bahor faslining ko’rinishlaridan biri bo’lgan yomg’ir yog’ishi manzarasini ustalik bilan tasvirlaydi. asarda Sind (Hind) daryosi bo’yidagi yomg’ir yog’ishi shunday tasvir etadi: “Ushbu yurtda oqshom andoq yomg’ir bo’ldikim, chodir ichida suv inchka paychadin edi, gilamlarni bir yerda yig’ishtirib, baland qilib ustida o’lturdim. Bu kecha ush mundoq usrat bila otdi” yoki “Suhbat kuni ajab g’alaba yomg’ur yog’di. O’n uch martaba yomg’ir yog’u. ba’zilarg’a yer tashqari tegib edi, g’arq ho’l bo’ldilar“. Bu tasvirlarda yomg’ir yog’ishi, uning kuchli o’z ifodasini topgan. Muallif yumoristik elementlardan ustalik bilan foydalanib, yomg’ir yog’ayotgan paytdagi holatini, asar personajining shu paytdagi holatini, uning atrofidagi odamlarning kayfiyatini ham tasvirlay olgan. Yozuvchi yomg’ir yog’ishi natijasida anhor, soy va daryolarda suvning ko’payishi, doim sahroning suv bilan qoplanishi ham ustalik bilan tasvir etgan: Bobur yomg’ir yog’ishini tasvirlar ekan, undagi eng muhim detallardan birini – yomg’ir yog’ishi natijasida anhor va soylarda suv ko’payoishi, dala-tuzning sel suvi bilan qoplanishi ochiq va ravon yoritishga, manzarani yozuvchi ko’z o’ngida ishonarli qilib gavdalantirishga muvaffaq bo’lgan. Shuni ham aytish kerakki, muallif suv toshqini va soy suvining ko’payib ketishi tufayli voqealarda ishtirok etuvchi kishilarning – Bobur va uning odamlarini og’ir ahvolga tushib qolishlari bog’liq holda tasvirlashga muvaffaq bo’lgan. Bobur asarda tabiat manzaralarini tasvirlar ekan, yilning hamma fasllarini va bu fasllardagi ko’rinishning xilma-xil tomonlarini ham yorita olgandir. Asarda bahordan tashqari yozning jazirama issig’i, kuzdagi xazonrezgilik, mevalarning shiraga to’lib pishishi, qishning izg’irin sovuqlari ham o’ziga xos usul bilan chizilgan. Muallif kuz tasvirini chizar ekan, shu faslning biror xarakterli tomonini 48

yoritishga harakat qilgan. Masalan, Istarg’ach degan joydagi podshoh bog’ining kuz paytidagi ko’rinishi shunday tasvirlagan. Yozuvchi bu o’rinda olma shoxlarida besh – oltita sarg’aygan barglar qolganligini qolgan barglari eas to’lib ketganligini ko’rsatish orqali kuz paytidagi manzaraning bir ko’rinishini tasvirlagan. Bu ko’rinishning ana shu kichik bir detalini hayotiy qilib , o’quvchi ishonadigan holda tasvirlanishining o’zi ham shu faslning muhim tomonini ochishga olib kelgan. Kuz fasli odatda faqat hazonrezgilik davr sifatidagina emas, ayni zamonda insonga huzur va halovat baxsh etuvchi shirin- sharbat mevalarni yetilib pishish fasli sifatida ham o’ziga xos xususiyatga egadir. Bobur Andijonni va uning tevarak atrofini shunday tasvirlaydi: “Arki janub tomonda voqi’ bo’lubtur, To’qqiz tarnov suv kirar. Bu ajab turkim, bir yerdin ham chiqmas. Qal’aning girdogirdi xandakning tosh yoni sanrezalik shohroh tushubtur, tamom maholottur. Bu mahalla bilan qal’aga fosila ushbu handaq yoqasidog’i shohrohtur. Ov kushi dog’i ko’p bo’lur, qirg’ovuli behad semiz bo’lur. Andoq rivoyat qildilarkim, bir qirg’ovulning uskunasini to’rt kishi yeb tugata olmaydur. Eli turqdur. Shahar va bozorida turki bilmas kishi yo’qtur. Elining lafzi qalam bila rostur… Yuzuf xojakim musiqasida mashhurdir, Andijoniydur. Havosining ufunati bor. Kuzlar el bezgak ko’p bo’lur”. A. Kayzer bu tasvirni shunday o’girgan: Die Zitadelle liegt auf der Südseite der Stadt. Neun Kanäle, die ebenso viele Mühlen treiben, führen Wasser henein, dabei ist merkwürdig das nichts davon wiederhinaus flieβt. Rund um die Festung fährt dicht andem gemauerten Graben, ein breiter mit Steinen beschüteter Fahrweg, der die vor Städte davon trennt. Schmackhaftes Wildpret gibt es hier in Menge: die Fasanen sind sofett, das vier Personen sich von einem Sattigen kőnnen. Die Bewohner sind alle Turken und verstehen sammtlich türkisch. Khwajeh Yusuf berühmt wegen seiner Kenntnis der Musik, war in Andijan geboren. Die Luft ist ungesund und Fieber im Herbste nichts ungewohnliches“. Aslida asliyat tarjima qilish ikkinchi bir tarjimadan o’girishga qaraganda ishonchliroq sanaladi. Lekin qizig’i shundaki, biz ko’rib chiqqan konkret misolda 49

unday emas. Chunki A.Kayzerning tarjimasi garchi ingliz tilidan qilingan tarjima bo’lsada, asarning asliyatdan eski o’zbek tilidan o’girgan fon Klaprotning ishiga qaraganda asliyatga yaqinroqdir. Yu. Fon Klaprotning tarjimasi esa quyidagicha: „Die Festung liegt auf der Südseite. In der Stadt sind neun Teiche und wasser leistungen bei denen es besonders Merkwürdig ist, das sie alle veschiedene Quellen haben. Die Festung ist ganz mit einem Graben umgeben an dessen auβeren Seite der kőnigliche Weg vorbeigeht: sie wird von der Stadt durch diesen Graben und durch die groβe Heerstraβe fetrennt. Auf der entgegengestzten Seite ist ein anderer Kőniglicher weg. Bei Andadschon gibt es sher viele Kausvőgel, die auch zur Jagt abgerichtet werden: unter andere so fette Adler, das vier Menschen nun einem ausgewachsehen Satt werden kőnnen. Die Sprache der Einwohner ist im gemeinen Leben und in den Schriften gleich… Jussuf Chodsha, ein berümter Musiker, wurde zu Andadschon geboren. Die hiesige Luft ist ungesund und verursacht haufige Augenkrankheiten“. Asliyatdan tarjima qilish ikkinchi bir tarjimadan o’girishga qaraganda ishonchliroq sanaladi. Lekin biz ko’rib chiqqan aniq misolda unday emas. Chunki A. Kayzerning tarjimasi ingliz tilidan qilingan bo’lsada, asrning asliyatdan eski o’zbek tilidan Klaprotning ishiga qaraganda asliyatga yaqinroqdir. Masalan, „Kuzlar ko’p el bezgak bo’lur“ degan gapdagi „ko’z“ so’zini u „kuz“ deb qabul qiladi. „Qirg’ovul“ Klaprotda „burgut“ ga, „To’qqiz tarnov suv“ – „to’qqiz ko’lmakcha yoki hovuzcha“, Andijon shahrining nomi esa „Andadsho“ga aylanib ketgan. Bu narsa Klaprotning „Boburnoma“ asarini yaxshilab o’rganib olmaganligini, ko’pgina so’zlarni ma’nosini anglamaganligini ko’rsatadi. 50

XULOSA Zahriddin Muhammad Bobur XV asrning oxiri va XVI asr boshlarida Movarraunnahr, Afg’oniston va Hindistonda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy hodisalarda muhim rol o’ynagan talantli sarkarda va yirik davlat arbobi, olim va shoir edi. U ilm- fan, adabiyot va san’atga qiziqishi, bu kasbdagi kishilarga homiylik qilishi bilan o’sha davrdagi hukmdorlardan farq qiladi. Bobur o’zbek adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan yirik so’z san’atkorlaridan biridir. U popyeziyada ham, prozada ham ijod etdi: aruz nazariyasi, musiqa harbiy taktika va moliya masalalariga doir asarlar, badiiy jihatdan pishiq, g’oyaviy jihatdan Navoiy asarlariga hamohang o’ynog’i she’rlar yaratdi. U ayniqsa o’sha davr ijtimoiy-siyosiy hodisalari, ilmiy- yutuqlari, maishiy hayot sharoitlarini o’zida mujassamlashtirgan „Boburnoma“ asarini yaratib, o’zbek adabiyotini yangi bir janr-memuar janrining eng go’zal va mukammal namunasi bilan boyitdi. Bu asarda ijtimoiy – siyosiy hodisalar muallifning shaxsiy esdaliklari shaklida, uning shu hayot hodisalariga qarashlari bilan bog’liq holda yoritilgan bo’lib, jud ako’p va xilma-xil masalalarni qamrab olgandir. U badiiy tasviriy lavhalarga boy bo’lgan prozaning eng yaxshi yodgorliklaridan biri bo’lib ham hisoblanadi. Bobur tarixiy voqealarni quruq bayon qilmasdan shu davrda yashagan tarixiy shaxslarning portreti va xarakterini, uning xilma-xil ko’rinishlarini tasvirlash orqali voqeani jonli va qoniqarli bayon qilishga erishadi. Bayon uslubining sodda va ravonligi, fikrning ixcham va aniqligi, axloqiy- ta’limiy xarakterdagi xalq maqollari, ta’birlariga, lirik parchalarga o’rni-o’rni bilan murojaat qilib turishi, shuningdek turli-tuman badiiy tasviriy usullarning qo’llanishi bu asarning badiiylik darajasini kuchaytirgan. „Boburnoma“ning Sharq tarixchilarining an’anaviy asarlariga o’xshamaydigan bunday xususiyatlari rus va g’arb sharqshunoslarining e’tiborini XIX asrdayoq o’ziga jalb qilgan va ular tomonidan yuksak baholangan edi. Ular Bobur tomonidan adabiyotda, fanga kiritilgan g’oyat katta hissani hayajon bilan ta’kidlaydilar. 51

Bobur o’z asarlari bilan o’zbek adabiyotini boyitibgina qolmay uninmg rivojiga ham katta ijobiy ta’sir ko’rsatadi. O’zbek shoirlari uning asarlaridagi soddalik va ravonlikdan bahramand bo’ldilar. Bobur ijodidagi va uslubidagi soddalik, ravonlik, rang-baranglik, qomusiy bilim sohibi ekanligi uning shoh asari „Boburnoma“ning jozibasi nafaqat Sharq, balki G’arb olimlarining, sharqshunoslarining e’tiborini tortgan. Shu bois uning „Boburnoma“si fors tiliga to’rt marta, ingliz tiliga to’rt marta, rus tiliga uch marta, fransuz tiliga uch marta, nemis tiliga ikki marta va boshqa ko’pgin atillarga tarjima qilingan. Tahlillar shuni ko’rsatadiki, „Boburnoma“ning nemis tilidagi Yulius fon Klaprot va Kayzer tarjimalari qiyoslanganda Kayzer tarjimasining afzalliklarini ta’kidlamoqchimiz. Birinchidan, A.Kayzer tarjimasi ham to’liq va mukammal tarjimadir. Ikkinchidan, A.Kayzer tarjimasida sl nusxaning badiiy shirasi, jozibasi oz’ aksini topgan. Yulius fon Klaprot tarjimasi haqida gap ketganda, shuni aytish mumkinki, bu tarjima avvalo to’liq, mukammal tarjima emas, asliyatning jozibasi tarjimada to’liq saqlanmagan. „Boburnoma“ tarjimalarini o’rganish, birinchidan, Bobur ijodiga bo’lgan chet ellardagi qiziqishni anglash Boburning o’zbek adabiyotida turgan o’rnini belgilash uchun muhim bo’lsa, ikkinchidan, o’zbek adabiyotining jahon adabiyotida tutgan o’rnini belgilashda ham muhimdir. Yil davomida olibborilgan kuztishlarimiz va ilmiy manbalardan keltirilgan ma’lumotlarni tahlil qilish natijalariga tayanib quyidagi xulosalarga keldik: 1. O’zbekistonda tarjimashunoslik tarixi asosan XX asrning 70 yillariga kelib, fan sifatida qaror topgan bo’lsada, biroq uning ildizlari uzoq tarixiy zamonlarga borib taqaladi. Biz bu tadqiqotni yaratish davomida ko’pgina o’zbek asarlarini yevropa tillariga tarjimalari ustida fikr yuritdik. 2. Tarjima asarining o’qish jarayonida o’zbek ktobxonlari o’zbek adabiyotining ijod mahsullaridan bahramand bo’lib, jahon ijod adabiyotining durdonalaridan biri ekanligini tushunib yetdilar. 52

3. „Boburnoma“ tarjimonlar Kayzer va Klaprot tomonidan nemis tiliga tarjima qilingan. Biz bu tadqiqotni yaratish davomida ikkala tarjimonning ishini asliyat bilan qiyosiy rejada o’rganib chiqdik. 4. Tahlillar shuni ko’rsatadiki, Kayzer asarini ingl;iz tilidan tarjima qiligan bo’lsada, asliyatga yaqinligini ko’ramiz, ammo Klaprot to’g’ridan-to’g’ri asliyatdan tarjima qilgan bo’lsada, bir qancha xatoliklarga yo’l qo’yganliklarini ko’ramiz. Bu narsa Klaprotning „Boburnoma“ matnini yaxshilab o’rganib olmaganligini, ko’pgina so’zlarning ma’no va mohiyatini anglamaganligini ko’rsatadi. 5 Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi bobida badiiy tarjimada muallif uslubini yarataishga oid bir qancha misollarga duch kelamiz. Kayzer tarjimada Klaprotga qaraganda muallif uslubini to’la yaratib berganligini ilmiy tahlil qildik. 6. Xulosalar tahlili shuni ko’rsatadiki, „Boburnoma“ni ikkala tarjimasini qiyosiy rejada misollar bilan yoritganimizda ilmiy tahlil etilib tarjima nazariyasiga kirish fanining amaliy darslarida qo’llanishiga tavsiy etish mumkin. 53

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXAT 1. Karimov I. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. Toshkent, „O’zbekiston“ 2010. 2. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent, „Ma’naviyat“, 2009. 3. A.Kayzer. Denkwürdigkeiten des Zehir-Eddin Muhammad Baber, Keisers von Hindistan, Deutsch verfaβt von ihm selbst Leipzig – 1928. 4. S. V. Klaprot. Archiv für asiatische Literatur, Geschichte und Sprachkunde. Peterburg 1810 5. Z. M. Bobur. „Boburnoma“. Toshkent – 1960. 6. J. Sharipov. O’zbekistonda tarjima tarixidan. ”Fan” nashriyoti. Toshkent. 1965. 7. M. Xollikov. ”Badiiy tarjima bugunning talabi”. Toshkent. 8. N. Komilov va boshqalar. Badiiy tarjima va ilmiy tavsif. Tarjima san’ati. Toshkent.1978. 9. N. Komilov. Bu qadimiy san’at„. Toshkent, 1986. 10. G’. Salomov. Til va tarjima. ”Fan” nashriyoti. Toshkent. 1966. 11. G’. Salomov. Tarjima nazariyasiga kirish. ”O’qituvchi” nashriyoti. Toshkent. 1978 12. G’. Salomov. Tarjimada tahlil va tahrir . ”Sharq yulduzi” jurnali. 1973yil 8- son. 13. G’. Salomov. Badiiy tarjimada uslubiy-milly o’ziga xoslikni qayta yaratish problemasi. Tarjima san’ati. Toshkent. 1980. 14. G’ Salomov. Adabiy tanqid va badiiy tarjima. ”Fan” nashriyoti. Toshkent. 1983. 15. G’. Xo’jayev. Olmon o’lkasida. Tarjima san’ati. Toshkent 1980. 16. G’. Xo’jayev. Milliylik va tarjima masalalari. Maqolalar to’plami. Tarjima nazariyasi masalalari. Toshkent 1979. 17. G’. Xo’jayev. Tarjimada muallif uslubni aks ettirish masalasiga oid. Ilmiy ishlar to’plami. Toshkent. 1979. 54

18. G’. Xo’jayev va boshqalar. Tarjima tarixida ”Boburnoma”ning tutgan o’rni. Tarjima nazariyasi masalalari ilmiy ishlar to’plami. Toshkent.1979. 19. G’. Xo’jayev. „Badiiy tarjima va milliy kolorit“. Maqolalar to’plami, tarjima nazariyasi masalalari. Toshkent. 1995. 20. Posho Ali Usmon. Tarjima va talqin. Tarjima san’ati. 5-kitob. 21. G’. Xo’jayev va boshqalar. Tarjima tarixida ”Boburnoma”ning tutgan o’rni. Tarjima nazariyasi masalalari ilmiy ishlar to’plami. Toshkent.1979. 22. F. Salimova. Pave de Kurteyl. ”Boburnoma” tarjimoni. Tarjima nazariyasi masalalari. Toshkent. 1979. Elektron ta’lim resurslari 1. www.ziyonet.uz 2. www.ziyouz.com 3. www.google.de 4. www.google.uz 5. www.meindeutschbuch.de 6. www.lingo.de 7. http://www.learn-german-online.net/learning-german-resouces/ grammatik.htm 8. http://www.daf-portal.de/uebungen/index.php?viewCat=2 9. http://www.canoo.net/services/OnlineGrammar/Wort/Ueberblick/ index.htmllang=de 10. http://www.deutsch-online.com/modules.php?op=modload&name= News&file=index 11. http://rechtschreibung-grammatik.suite101.de/article.cfm/ die_artikel_im_deutschen 55

O'xshashlar

Der nationalen Kolorit in der Übersetzung

Nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotga o`rgatish mashqlaridan foydalanish

“Nemis tilini o`qitishda ilg`or pedagogik texnologiyalar va ularning ahamiyati

Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida neologizmlar

Die philosophische Gedanke in den Werke von Johann Wolfgang Goethe