Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida neologizmlar - Nemis tili - Diplom ishlar

Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida neologizmlar

Yuklangan vaqt:

29.06.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

250.5 KB

Ko'chirib olish

5 1 20100 – F ilologiya va tillarni o’qitish (nemis tili) ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun « Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasi da neologizmlar » mavzusida yozgan

MUNDARIJA KIRISH ...........................................................................................................3 1.BOB. IJTIMOIY - SIYOSIY LEKSIKA VA TERMINOLOGIYA TADQIQOT OBJEKTI SIFATIDA 1.1 Ijtimoiy-siyosiy leksika va terminologiyaning o‘zaro munosabati va ta’siri ............................................................ .......................................... ...... .............. 7 1.2. Xalqaro ijtimoiy hayot masalasiga yo’naltirilgan leksika......................14 1.3. Nemis realiyalariga yo’naltirilgan i jtimoiy-siyosiy leksika …...............19 2. BOB . IJTIMOIY-SIYOSIY MAZMUNDAGI YANGI LEKSIKA 2.1. N eologizmlar ning struktur-semantik tavsifi ........................ ...................25 2.2. Ижтимоий-сиёсий мазмундаги ўзлаштирма неологизмлар....... . ..... 3 2 2.3 Okkazional leksik birliklar...................... . . . .......................... . ................. . 41 XULOSA ......................................................................................................4 6 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ...............................4 9 2

КИРИШ Mavzuning dolzarbligi. Til – murakkab ijtimoiy hodisa. U insonlar o‘rtasidagi muloqot vositasi sifatida doimiy rivojlanishda. Aytish mumkinki, til – jamiyat ko‘zgusi. Jamiyat taraqqiyoti ijtimoiy munosabat va o‘zgarishlarni o‘zida mujassamlashtirgan ko‘p sonli leksik birliklarda o‘z aksini topadi. Bu holat, nafaqat nemis tilida, balki boshqa tillarda ham kuzatiladi. Nemis tili lug‘at tarkibi, boshqa tillarda bo‘lgani kabi doimiy ravishda yangilanib boradi. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida nemis tilida ko‘plab yangi so‘zlar paydo bo‘ldi, tilning leksik tizimi yangi ma’noli so‘zlar bilan boyidi, ayrim so‘zlar esa iste’moldan chiqdi. Mustaqillik yillarida, mamlakatimizda chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirishga alohida e’tibor qaratildi, natijada ushbu sohada fundamental tadqiqot ishlari jadallashdi. Taraqqiyot tamoyillariga asoslangan holda «... ilmiy- tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag‘batlantirish, ilmiy hamda innovatsiya yutuqlarini amaliyotga joriy etishning samarali mexanizmlarini yaratish»ga alohida e’tibor berildi. Xorijiy tillarni o‘qitishning kompleks tizimini yaratish hamda respublikaning jahon hamjamiyatiga yanada integratsiyalashuviga alohida e’tibor qaratilishi xorijiy tillarni o‘rganish va o‘qitishda muhim ahamiyat kasb etib, bu, o‘z navbatida maxsus izlanishlar olib borishni taqozo etadi. Istiqlol yillarida yurtimizda yoshlarimizning bilim olishi va intellektual salohiyatini oshirish uchun barcha imkoniyatlar yaratildi. Qisqa muddat ichida o‘g‘il-qizlarimiz ilm-fan, madaniyat, san’at, sport sohasida olamshumul g‘alabalarni qo‘lga kiritmoqda. Bu boradagi muvaffaqiyatlarni mustahkamlash va yanada kengaytirishda yoshlarimizda chet tillarni bilishga ehtiyoj va zarurat ortmoqda 1 . Hozirgi nemis tili tizimi so‘z yasalishi, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish, oldindan mavjud bo‘lgan so‘zlar ma’nosining o‘zgarishi va yangi ma’nolarning hosil bo‘lishi, yangi frazeologizmlarning yuzaga kelishi orqali boyib bormoqda. Mazkur bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi, avvalo, zamonaviy 1 Dunyo bilimlarni o’rganish tilsimi. Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent , 201 4 . – № 3 – B . 3-4 . 3

tilshunoslik fanida hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasi va terminologiyasida paydo bo‘lgan neologizmlarni internet-resurslaridan foydalangan holda o‘rganish, neologizmlarning paydo bo‘lish va til tizimiga singib borishidagi asosiy tendensiyalarni aniqlash hamda ularni leksikografik jihatdan qayta ishlab chiqishga bo‘lgan e’tiborning kuchaygani bilan belgilanadi. Bu kabi masalalar uzoq vaqtlardan buyon kam o‘rganildi va yetarlicha tizimlashtirilmadi. Vatanimiz va chet mamlakatlarda ijtimoiy-siyosiy leksika doirasida neologizmlarning kam o‘rganilganligi ularni maxsus o‘rganish zaruratini keltirib chiqardi. Bu holatni hozirgi nemis tilida neologizmlarni o‘rganish XX asrning oxirida yanada kuchayganligi bilan izohlash mumkin. Bu davrga kelib, til egalarining siyosiy hayoti, mamlakat iqtisodiyoti, ilmiy-texnika va boshqa ko‘plab sohalarda tub burilishlar yuz berdi. Bularning barchasi hozirgi nemis tili leksikasining taraqqiy etishiga olib keldi va natijada uni maxsus o‘rganish dolzarb masalaga aylandi. Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Bugungi kunda jahon tilshunosligida mazkur soha tadqiqiga bag‘ishlangan yangi ishlar yuzaga keldi: YE.V. Rozenning « Немецкая лексика: история и современность » 1 , «Новые слова и устойчивые словосочетания в немецком языке» 2 , « На пороге ХХ I века. Нов ы е слова и словосочетания в неме ц ком яз ы ке » 3 , « Как появляются слова. Немецкая лексика: история и современность» 4 , H.Diterning «Neologismen in der deutschen Gegenwartssprache. P robleme ihrer Erfassung und Beschreibung » 5 , D.Shteffesning «Nicht nur Anglizismen… Neue Wörter und Wendungen in unserem Wortschatz» 6 va boshqa shu kabi sohaga oid asarlari shular jumlasidandir. So‘nggi yillarda nemis tilidagi neologizmlarni tadqiq qilish bilan I.Bars, V.D.Devkin, A.I.Domashnev, H.Elzen, M.Kinne, L.Lemnitser, 1 Розен Е.В. Немецкая лексика: история и современность: Учеб. пособие. - М.: Высшая школа, 1991. - 96с. 2 Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в немецком языке. - М.: Высшая школа, 1991. - 94с. 3 Розен Е.В. На пороге XXI века. Новые слова и словосочетания в немецком языке. - М.: Менеджер, 2000. - 192с. 4 Розен Е.В. Как появляются слова. Немецкая лексика: история и современность. - М.: МАРТ, 2000. - 156с. 5 Dieter H. Neologismen in der deutschen Gegenwartssprache. P robleme ihrer Erfassung und Beschreibung. Deutsch als Fremdsprache 39.4 2002. S.195-201. 6 Steffens D. «Nicht nur Anglizismen… Neue Wörter und Wendungen in unserem Wortschatz. IDS-Sprachforum, 21.Mai 2003. Sprachreport 2003/4. 2003. S .2-9. 4

Ye.V.Rozen, V.Flyaysher, A.Herbert, D.Herberg, B.Sheder, A.Shenfeld, D.Shteffens, X.Emann, O.Nikitina, A.Axmedov, S.Toshaliyeva kabi tadqiqotchilar shug‘ullanib kelmoqdalar. Vatanimiz va chet ellik olimlar, eng avvalo, yangi so‘zlar paydo bo‘lishining nazariy jihatlariga, jumladan «neologizm» tushunchasini aniqlash va yangi so‘zlarni o‘rganish mezonlarini belgilash, neologizmlarni tasniflash va ularning paydo bo‘lishidagi asosiy tendensiyalarni aniqlashga asosiy e’tibor qaratdilar. Bugungi kunga qadar, asosan, siyosiy soha, xalqaro hayot, reklama va moda, sport, ekologiya, gender leksikasidagi yangi birliklar, GDR va GFR leksikasidagi farqlar maxsus o‘rganilgan. Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida paydo bo‘lgan neologizmlarning formal, semantik, mavzuiy-tushunchaviy, morfologik, grafik, fonetik va so‘z yasalish jihatlari tizimli ravishda yetarli darajada o‘rganilmagan. Tadqiqot obyektini nemis tilining lug‘at tarkibini doimiy ravishda yangilab boradigan neologizmlar tashkil etadi. Tadqiqot predmetini ijtimoiy-siyosiy leksika doirasida neologizmlarning XX asr oxiri va XXI asr boshida nemis tili tizimiga formal, semantik, mavzuiy- tushunchaviy, morfologik, grafik, fonetik va so‘z yasalish jihatidan moslashish jarayoni tashkil etadi. «Neologizm» tushunchasiga doir qator muammoli masalalarni o‘rganishda salmoqli natijalarni qo‘lga kiritgan olimlarning neologiya sohasidagi tadqiqotlariga tayangan holda mazkur ishning maqsad va vazifalari belgilab olindi. Tadqiqotning maqsadi hozirgi nemis tilida neologizmlarning XX asr oxirgi va XXI asrning birinchi o‘n yilligida ko‘p aspektli kompleks tahlilini o‘tkazishdan iborat. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar bosqichma-bosqich amalga oshirildi: – ijtimoiy-siyosiy leksika (ISL) va ijtimoiy-siyosiy terminologiyaning (IST) tarkibi va turlarini aniqlash; – ijtimoiy-siyosiy leksika va terminologiyaning shakllanish va taraqqiy etish 5

jarayonini tadqiq etish; – neologizmlarni struktur-semantik jihatdan tavsiflash; – ijtimoiy-siyosiy mazmundagi o‘zlashtirma neologizmlarni tahlil etish; – okkazional leksik birliklarni o‘rganish. Tadqiqot metodlari. Bitiruv malakaviy ishni yozishda kontekstologik, struktur-semantik, qiyosiy-solishtirma, komponentli va statistik tahlil metodlaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi hozirgi nemis tilidagi neologizmlarni tadqiq qilishning asosiy nazariy va amaliy jihatlari hamda ijtimoiy-siyosiy sohada paydo bo‘lgan neologizmlarning o‘ziga xos xususiyatlaridan iborat. Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalaridan o‘rta maktab, akademik litsey, kasb-hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlari, malaka oshirish va qayta tayyorlash markazlarida leksikologiya, stilistika, nemis tili tarixi, tarjima nazariyasi va amaliyoti, til nazariyasi kabi nazariy kurslardan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda, shuningdek nemis tilining amaliy aspektlarini o‘rganishda foydalanish mumkin. Bundan tashqari, mazkur tadqiqot materiallaridan o‘quv jarayonida foydalanish ushbu soha o‘qituvchilari va talabalarining hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasida paydo bo‘lgan neologizmlar bo‘yicha bilimlarini yanada oshirish va boyitishga imkon darajasida hissa qo‘shadi. Tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki tadqiqot bobi, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6

I.BOB. IJTIMOIY-SIYOSIY LEKSIKA VA TERMINOLOGIYA TADQIQOT OBYEKTI SIFATIDA 1.1. Ijtimoiy-siyosiy leksika va terminologiyaning o‘zaro munosabati va ta’siri Ijtimoiy-siyosiy leksika tadqiqi lingvistik jihatdan katta qiziqish uyg‘otadi. Siyosiy kommunikatsiya va kommunikativ faoliyat qonuniyatlarini tadqiq etishga bo‘lgan e’tiborning kuchayishi bilan bog‘liq ravishda hozirgi davrda siyosiy leksikani o‘rganish tobora dolzarb masalaga aylanmoqda. Ijtimoiy-siyosiy leksikani tadqiq etish, mazkur soha va mavzular doirasining kengligi va bu borada olib borilayotgan ko‘plab tadqiqotlarga qaramasdan, bir qator masalalar o‘z yechimini kutmoqda. Masalan, siyosiy leksika taraqqiyotining davriy chegarasini belgilash, verbal siyosiy maydonning leksikografik jihatdan taqdim etilishi va mavzuiy chegarasini aniqlash, chuqurroq izlanishlarni talab qilmoqda. Ma’lumki, leksik qatlam tilning boshqa qatlamlariga nisbatan o‘zgarishlarga moyildir. Bunda leksik maydonning transformatsiya jarayoni uzluksiz kechadi va til tizimining ijtimoiy hayotning ijtimoiy-iqtisodiy siyosiy sohalar bilan aloqasida namoyon bo‘ladi. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, siyosatda o‘zgarishlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, leksikada va uning taraqqiyotining har bir bosqichida ham o‘zgarishlar shunchalik tezlashadi. Aynan, siyosiy leksika doirasida ijtimoiy-siyosiy jarayonlar bilan bog‘liq bo‘lgan jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradi 1 . Yangi so‘z va so‘z birikmalari ijtimoiy-siyosiy mazmundagi gazeta va jurnal materiallarida doimiy ravishda paydo bo‘ladi. Shuningdek, ular xalqaro munosabatlar va jahon iqtisodiyoti sohalaridagi, nemis tilida so‘zlashuvchi va boshqa mamlakatlarning ichki siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini aks ettiruvchi realiyalarni (xos so‘zlar) ifodalovchi yangi so‘zlardir. Bundan tashqari, yangi so‘z va so‘z birikmalari hozirgi xalqaro va ichki siyosiy hayotning eng dolzarb 1 Бантышева Л.Л. Общественно-политическая лексика начала ХХ века: традиции изучения // Политическая лингвистика. - Выпуск (1)21. - Екатеринбург, 2007. - С.13. 7

muammolariga, ularning «nozik» farqlariga qaratilgan hamda yuzaga kelgan barqaror tizimlarni to‘ldirgan holda jamiyat hayotining ushbu sohasida yangi fakt va tushunchalarning yuzaga kelishini aks ettiradi. Shuningdek, ular muloqot ishtirokchilariga tegishli mazmundagi dolzarb tushunchalarni va ularning nozik jihatlarini ifodalash uchun birmuncha qulay bo‘lgan leksikani ham aks ettiradi. Ijtimoiy-siyosiy mazmundagi leksikaning o‘ziga xosligi quyidagilarda ko‘rinadi: bir tomondan, uning mavzuiy qamrovi juda keng va chegaralari noaniq bo‘lib, bu siyosiy, iqtisodiy, savdo, yurisprudensiya, harbiy soha atamalari hisoblanadi va to‘g‘ridan to‘g‘ri nomlar va perifrazalar, to‘liq nomlar va abbreviaturalar (qisqartmalar) va shu kabilardir; boshqa tomondan, kundalik muloqotda ishlatiladigan ko‘plab nomlar, metaforalar, hatto atoqli otlar, siyosiy tushunchalarning ma’lum bir jamlanmasi hisoblanadi. Ijtimoiy-siyosiy mazmundagi leksikaga, ba’zan, ma’lum bir vaqt davomida siyosiy vaziyatda qo‘shimcha ma’noga ega bo‘ladigan so‘zlar ham kiradi. Ko‘plab so‘zlarning alohida vaziyatlarda bunday qo‘llanishi tufayli siyosiy leksika o‘zining terminologik va yarim terminologik tarkibini kengaytirib boradi. Ijtimoiy-siyosiy leksika va terminologiya o‘rtasidagi aloqa qay darajada?, degan savol tug‘ilishi tabiiy. Ayrim olimlarning fikricha, ijtimoiy-siyosiy terminologiya ijtimoiy-siyosiy leksikaning bir qismi hisoblanadi. Bunday nuqtai nazar (ijtimoiy-siyosiy leksika doirasida termin va noterminlarning jamlanmasini tushunmaslik) bizningcha, unchalik ham to‘g‘ri bo‘lmasa kerak. Birinchidan, yuqorida qayd etilganidek, ijtimoiy-siyosiy terminologiyaning bir qismi, faqat maxsus sohaviy matnlarda va mutaxassislarning og‘zaki muloqotida qo‘llanadi hamda umumxalq tiliga o‘tmaydi, ijtimoiy-siyosiy leksika elementiga aylanmaydi. Ikkinchidan, hatto, ham ijtimoiy-siyosiy leksika, ham ijtimoiy-siyosiy terminologiya elementlari bo‘lgan birliklar ko‘rsatib o‘tilgan tizimlarning har birida turli funksional tavsifga ega bo‘lib, bu holat ularning mazmunida, albatta, ma’lum darajada o‘z aksini topadi. Shuning uchun, to‘g‘risini aytganda, gumanizm so‘zi etika termini sifatida, shuningdek, masalan ommaviy axborot vositalarida keng qo‘llanuvchi termin sifatida aynan bir xil ma’no anglatmaydi. Bizningcha, 8

ijtimoiy-siyosiy leksika va ijtimoiy-siyosiy terminologiya ikki o‘zaro kesishmaydigan, biroq o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lgan tizimlarni tashkil etadi (3- chizmaga qarang). 3- chizma 3- chizmaga izoh: 1. Tor maxsus ijtimoiy-siyosiy terminologiya: ruscha, noumen, kviyetizm; inglizcha, emergent – evolyutsiya jarayonida yuzaga keladigan, biroq oldingi holatlardan kelib chiqib xulosa qilinmaydigan yangi sifat, scientism – sayyentizm ; nemischa, Ichheit – « o‘taketgan manmanlik », Urph ä nomen – tirik organizmga xos barcha hodisalarda saqlanib qoladigan eng qadimgi fenomen (hodisa), ilk obraz ; fransuzcha, harmonie preetablie – oldindan belgilangan uyg‘unlik, volonte general – « ijtimoiy shartnoma» bo‘yicha kishilarning o‘z huquqlarini o‘zlari cheklashi natijasida yuzaga keladigan istak; 2 . Keng qo‘llanadigan ijtimoiy-siyosiy terminologiya, masalan: ruscha, революция; inglizcha, right – huquq, politics – siyosat; nemischa, Freiheit – ozodlik, Demokratie – demokratiya; fransuzcha, crise – krizis , guerre – urush; 3 . Kelib chiqishiga ko‘ra terminologiya hisoblangan ijtimoiy-siyosiy leksika (yuqorida keltirilgan misollarga qarang); 4 . Turli jamoat tashkilotlarining nomlari: o‘zbekcha, Oliy Majlis, O‘zbekiston xotin-qizlar uyushmasi; ruscha, Росси йская государственная Дума, ФСБ (Федерал служба безобасности); inglizcha, the Congress – AQSH kongressi, Un - American Activities Committee – Antiamerika faoliyatini tekshirish va tergov qilish komissiyasi; nemischa, Bund Deutscher Jugend – Nemis yoshlari ittifoqi, Ministerrat – Ministrlar Kengashi; fransuzcha, Chambre des deputes – deputatlar palatasi, Marche Commun – Umumiy bozor; 9

5 . U yoki bu ijtimoiy tuzumga xos bo‘lgan realiya (xos so‘zlar) va hodisalar nomi: o‘zbekcha, mahalla raisi, umumxalq hashari; ruscha, brigadalar uyushmasi, yollanma ishchilar; inglizcha, angries – jamiyat hayoti bilan u yoki bu shaklda murosa qilolmaydigan kishilar, favelado – xilvat joylar aholisi (odatda, Lotin Amerikasida); nemischa, Armenhaus – kambag‘allar uchun boshpana; fransuzcha, cegetiste – umumiy mehnat konfederatsiyasi a’zosi, privation – davlat tashkilotlarini jismoniy shaxslarga xususiy mulk sifatida berish; 6 . Ommaviy kommunikatsiya sohasida ishlatiladigan siyosiy iboralar: o‘zbekcha, temir xotin (ledi) (Angliyada: lordning xotini, shuningdek aristokratlarga mansub erli xotin); inglizcha, nixonomics – niksonomika, nemischa, Einpeitscher – kuch ishlatish yo‘li bilan tarbiyalash vositasi tarafdori; fransuzcha, salonnards – salon hoziru noziri (agrar sohadagi masalalar bilan uzoq shug‘ullanuvchi va ularni «kabinetda» hal qiluvchi vazirlar haqida). Hozirgi davrda ijtimoiy-siyosiy terminologiya va ijtimoiy-siyosiy leksika o‘rtasidagi o‘zaro aloqa, asosan, ayrim ijtimoiy-siyosiy terminlarningg qo‘llanish doirasining kengayib borishi natijasida amalga oshmoqda va bu holat ijtimoiy- siyosiy leksikaga oid bir xil (o‘xshash) ifoda plani (shakli) va birmuncha shaklan o‘zgargan mazmun planiga (ma’nosi) ega elementlarning paydo bo‘lishiga olib kelmoqda. XVIII-XIX asrlarda tadqiq etilayotgan tizimlarning o‘zaro aloqasi, asosan, qarama-qarshi yo‘nalishda kechdi, ya’ni ijtimoiy-siyosiy leksika elementlari atamalarga aylandi, buning natijasida, mazkur atamalar tizimida terminlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy terminologiyaning yangi elementlari paydo bo‘ldi 1 . Shuni ham qayd etish kerakki, ijtimoiy-siyosiy terminologiya va ijtimoiy- siyosiy leksika bir-biridan harakatchanlik darajasiga ko‘ra jiddiy farq qiladi. Ijtimoiy-siyosiy terminologiya nisbatan barqarordir. Biz ko‘rib chiqqan barcha tillarda uning asosiy fondi XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida shakllandi. Yangi tushunchalar mafkura sohasida tezda yuzaga kelavermaydi, ijtimoiy 1 Крючкова Т.Б. Особенности формирования и развития общественно-политической лексики и терминологии. – М.: Наука, 1989. – С.21. 10

taraqqiyot jarayonida oldindan mavjud bo‘lgan tushuncha va kategoriyalar ma’nosining o‘zgarishi, kengayishi yoki qayta anglanishi sodir bo‘ladi, natijada terminlarning tovush qobig‘i saqlangan holda ma’nosi o‘zgaradi, aniqrog‘i, o‘zgarish go‘yo mavjud terminlar tizimining ichkarisida yuz beradi: uni tashkil etuvchi elementlar to‘plamining asosiy qismida ular ma’nosi o‘zgaradi, tizimli aloqalar qaytadan taqsimlanadi va h.k. Shubhasiz, bu yerda ham ba’zan yangi terminlar, avvalo siyosat va iqtisod sohasida hosil bo‘ladi, biroq ularning soni unchalik ko‘p bo‘lmaydi. Ijtimoiy-siyosiy leksikada bu jarayon boshqacha tarzda kechadi: bu leksika haddan tashqari harakatchan. Ommaviy kommunikatsiya sohasida ishlatiladigan siyosiy iboralarga, o‘ziga xos ko‘chuvchanlik xosdir. Modomiki, ular tez o‘zgaradigan siyosiy hayotdagi dolzarb voqea va hodisalarni ifodalar ekan, bu mutlaqo tabiiydir. Darhaqiqat, Pol Pot – Iyeng Sari yoki Amin to‘dasi kabi yaqin yillarda ommaviy kommunikatsiya matnlarida tez-tez uchrab turadigan so‘z birikmalari bugungi kunda iste’moldan butunlay chiqqan. Ko‘plab tashkilot, korxona va shu kabilarning nomlari nisbatan turg‘un va barqaror. Albatta, vaqti-vaqti bilan qandaydir yangi tashkilot va partiyalar tashkil topadi, natijada ushbu sohada yangi nomlar yaratiladi, masalan, Germaniyada tashkil etilgan yashillar partiyasi kabi nomlar natijasida qaysidir bir instansiyalar (bosqich) tugatiladi va ularning nomi faol iste’moldan chiqib ketadi, biroq bunday hodisalar kam uchraydi. Turli xil ijtimoiy tizimlarga xos bo‘lgan tushuncha va realiyalarning nomlari ijtimoiy-siyosiy leksikaga kiradi. Ijtimoiy hayotda sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarga qarab, yangi tushunchalar doimiy ravishda paydo bo‘ladi. Ular bilan birga yangi nomlar ham yaratiladi. Boshqa tomondan esa qaysidir hodisalar va ularni ifoda etuvchi so‘zlar iste’moldan chiqib ketadi, yaqinda paydo bo‘lgan turg‘un so‘z birikmalarini qiyoslaymiz, besh yillik sifat, ishlab berish kafolati, hamma ishlarni o‘zi bajaradigan universal brigada (ulardan ayrimlari hozir iste’moldan chiqqan). Shu bilan birga, batrak, qashshoq, o‘rtahol dehqon, musht, mushtumzo‘rlar tarafdori, yakkaxo‘jalik va b. faol qo‘llanishdan chiqib ketgan. 11

Kelib chiqishiga ko‘ra terminologiya hisoblangan ijtimoiy-siyosiy leksikada qiziq o‘zgarishlar sodir bo‘layotganini kuzatish mumkin. Bir tomondan, u tor sohaviy va uzoq vaqtdan buyon qo‘llanib kelayotgan nomlarning bir qismi keng qo‘llanish kasb etishi hisobiga boyib borsa, boshqa tomondan, ijtimoiy-siyosiy leksika qatlamiga yangi paydo bo‘lgan terminlar ham to‘htovsiz o‘tib turadi. Bu jarayon ikki muhim omilga bog‘liq: birinchidan, umumiy ma’lumot va siyosiy savodxonlik darajasining o‘sishi bilan bog‘liq holda aholining keng qatlami ancha murakkab ijtimoiy tushuncha va kategoriyalar hamda ularni ifoda etuvchi so‘zlarni egallashi mumkin; ikkinchidan, ijtimoiy hayotda sodir bo‘ladigan u yoki bu hodisalar natijasida ijtimoiy fanlarga oid bo‘lgan ma’lum bir tushunchalar, ayniqsa, muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. Buning natijasida ushbu tushunchalarni ifoda etuvchi so‘zlar tor maxsus muloqot doirasidan tashqariga chiqadi (bunday jarayon istalgan ijtimoiy sharoitda sodir bo‘lishi mumkin). Boshqa tomondan, vaqti vaqti bilan alohida til birliklari ijtimoiy-siyosiy leksikaning tadqiq etilayotgan tizimida faol qo‘llanishdagi element sifatida iste’moldan chiqib ketishi mumkin. Bu jarayon ular ifoda etayotgan hodisa o‘z dolzarbligini yo‘qotishi bilan bog‘liq holda kechadi. Ikki yetakchi tendensiya ijtimoiy-siyosiy mazmundagi leksikaning boyishini belgilab beradi 1 : 1) fikr yuritilayotgan fakt, hodisa va tashkilotlarni to‘liq nomlashni talab qiladigan aniqlik va bir ma’nolilikka intilish, ularning rasman belgilangan nomlari; 2) so‘zning noterminologik obrazliligi, yorqinligi va ta’sirchanligiga, emotsional baholashga intilish; bu tendensiya, umuman olganda birinchi tendensiyaga ziddir. Birinchi tendensiya qo‘pol, barqaror ta’rifga, rasmiy tusdagi chet tillarga xos so‘zlarni kalkalashga (boshqa tildagi so‘zni aynan tarjima qilib yoki unga taqlidan so‘z yaratish) olib kelsa, ikkinchisi, birmuncha o‘zgaruvchani – yangi, “ohori to‘kilmagan” ifodalarga, murakkab nomlarni birmuncha ixcham va rasmiylikdan 1 Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в немецком языке. – М.: Высшая школа, 1991. – С.100. 12

xoliroqlariga almashtirishga intiladi. Nomlashda aniqlikka intilish tendensiyasi siyosiy terminologiya ayrim qismlarining obyektivlikka, «vazminlikka» intilish tendensiyasi bilan qo‘shilib ketadi; ekspressivlikka intilish tendensiyasi nom berilayotgan obyektning u yoki bu siyosiy muhim jihatlariga e’tiborni kuchaytiradi, bo‘rttirib yuboradi yoki aksincha, obyektni boshqa tomondan kichraytirib ko‘rsatadi. Siyosiy leksika va frazeologiya taraqqiyotida, ko‘pincha, yana ikki boshqa bir-biriga zid tendensiya kuzatiladi. Ulardan biri qandaydir jiddiy paytda yashirib ketilgan nomlarni, bugungi kunda keng jamoatchilikka urf bo‘lmagan niyat va rejalarni yashirib turgan so‘zlarni yasashga yo‘naltirilgan. Ikkinchi tendensiya esa aybni ochib tashlaydigan bo‘lib, u obyektiv frazeologiyaning munofiqona yoki soxtaligini fosh qilishga bo‘lgan intilishini, soxta obyektiv yoki uncha yoqimsiz bo‘lgan nomlarning asl ma’nosini tushuntirib berishga qaratilgan. Butun etimologik tarkibi nuqtai nazaridan yangi ijtimoiy-siyosiy leksika ma’lum darajada chet so‘z – internatsionalizmlar va ularning nemischa kalkalaridan iborat. Asdini olganda, til egalari uchun u yoki bu chet tiliga xos so‘zning internatsionalizm, aniqrog‘i boshqa tillarning ham lug‘at tarkibida uchraydigan so‘z ekani hech qanday ahamiyatga ega emas. Agarda ular chet tilini bilishmasa, u holda bu kelib chiqishi chet tillariga xos bo‘lgan nostandart leksika hisoblanadi. Siyosiy leksikaning manbai bilan qiziquvchi tilshunos olim uchun bunday fakt alohida nazariy ahamiyatga ega. Shakliga ko‘ra siyosiy hisoblangan deyarli barcha internatsional leksika va frazeologiya rus tilida mos keladigan sinonimiga ega. Chet tiliga xos leksika va frazeologiya jamiyat hayotining mazkur sohasidagi terminologik va ta’sirchanlikdan xoli nomlarga bo‘lgan talablarini a’lo darajada qondiradi, modomiki ular (chet tiliga xos leksika va frazeologiya) boshqa til sohiblari uchun (bu yerda, nemislar) ma’noning tushunarli bo‘lgan asosiga (izohiga) ega emas. Buning ustiga, chet tiliga xos so‘zlar o‘ziga xos talaffuzi tufayli til egalari tomonidan, ko‘pincha, ekspressivroq va kuchli ifoda vositasi sifatida qabul qilinadi. 13

Hozirgi nemis tili ijtimoiy-siyosiy terminologiyasi nemis tilida so‘zlashuvchi mamlakatlar, xususan, tarixda ilk nemis sotsialistik davlati bo‘lgan sobiq Germaniya Demokratik Respublikasidagi ijtimoiy-siyosiy tafovutlar sharoitida taraqqiy etib keldi. Bu taraqqiyotning turlicha bo‘lgan ikki muhim yo‘li ko‘pchilikka ma’lum bo‘lib, ilmiy adabiyotlarda allaqachon yoritilgan, gap, asosan, siyosiy leksika va frazeologiya, mafkuraviy mazmundagi leksikaning tafovutlari haqida bormoqda. Prinsipial jihatdan turli xil bo‘lgan ikki ijtimoiy tuzum tabiiy oqibatlarga hamda ijtimoiy munosabatlar va iqtisodiy tuzum bilan bog‘liq bo‘lgan leksikaning ma’lum bir qatlamlarining turli xil taraqqiy etishiga olib keldi. Monopolistik kapitalizm hukmron bo‘lgan Germaniya Federativ Respublikasida bunday o‘zgarishlar lug‘at tarkibining ijtimoiy-siyosiy qatlamida sezilarli darajada sodir bo‘lmadi, Avstriya yoki Shveytsariya kabi mamlakatlarda faqat bir oz milliy o‘ziga xoslikka ega bo‘lgan ko‘rinishlarda namoyon bo‘ldi. Ijtimoiy-siyosiy mazmundagi hozirgi nemis tili leksikasida bundan keyingi bayonimizda to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiq bo‘lgan ikki asosiy tematik qatlamni ajratish mumkin: 1) xalqaro siyosiy hayot muammolariga xoslangan yangi leksika; 2) nemischa realiyalarga xoslangan yangi ijtimoiy-siyosiy leksika. 1.2. Xalqaro siyosiy hayot muammolariga xoslangan yangi leksika Hozirgi nemis tili leksikasida bir guruh so‘z va so‘z birikmalari xalqaro siyosiy hayot sohasida ishlatiladigan realiyalarning nomlarini ifodalaydi. Bu til lug‘at tarkibida yetarli darajada tartibga solinmagan turli xil birliklar bo‘lib, ularning chegarasi yo‘qolib ketgan, hajmi esa jamlab va qayd qilib bo‘lmaydigan darajada noaniq. Bu birliklar tinchlikni saqlashga intilish va mudofaa masalalari, yangi iqtisodiy, siyosiy yoki harbiy ittifoqlar tuzish, ekologiya va atrof muhit muhofazasi, xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash, inson huquqlari himoyasi va h.k. kabi dunyo jamoatchiligi shug‘ullanadigan xususiy muammolar 14

atrofida guruhlarga ajratiladigan bir qancha nomlar ko‘rinishida ham namoyon bo‘ladi. Jamiyat hayotining mazkur sohasida ishlatiladigan so‘zlar repertuari muttasil, shu bilan birga, har doim ham sezilavermaydigan darajada taraqqiy etib boradi, dolzarbligini yo‘qotadi, ayrim nomlar «eskiradi», boshqalari esa yangilari bilan almashadi, yana biri haddan tashqari faol qo‘llana boshlaydi va natijada vaqt o‘tishi bilan o‘z «mashhurligini» yo‘qotadi. Bu jarayonlarning barchasi, shu jumladan, bizni qiziqtirayotgan yangi so‘zlarning paydo bo‘lishi ham, asosan, lingvopragmatik va siyosiy stimullar (rag‘batlantiruvchi omil, qo‘zg‘atuvchi sabab) jamlanmasi bilan birga sodir bo‘ladi. Xalqaro siyosat sohasida keng qo‘llanishda bo‘lgan tushunchalar, ko‘pincha aniqlashtiriladi, to‘ldiriladi. «tahrir qilinadi». Masalan, Nichtpaktgebundenheit (qo‘shilmaslik) atamasining o‘z tasdig‘ini topishi quyidagi parchada keltirilgan ko‘pgina boshqa ifodalarning oldin qo‘llanishini taqozo etadi: Bei der Darstellung dieses Kampfes ... gehören heute in den Kommentaren, Berichten und Stellungnahmen von Presse, Rundfunk und Fernsehen solche Begriffe wie «positive Neutralität», «Nichtpaktgebundenheit», «Blockfreiheit», «Nichtbindung», «Nicht-Verpflichtung», «aktive Neutralität», «Non Alignement», «Nicht-Ausrichtung» u. a. m. zum festen Sprachgebrauch. Die Vielfalt der Begriffe ist zunächst verwirrend. Allein sie alle sind ihrem Wesen nach identisch. Sie sind Synonyme für die auf den politische Grundhaltung zahlreicher Staaten, namentlich in Asien und Afrika. Ko‘pincha, bir so‘zni boshqasi, mukammalrog‘i va narsa-predmet yoki voqealarning yangi holatiga yoxud «yangicha qarashga» javob beradigani bilan almashtirish jarayoni sodir bo‘ladi. Masalan, siyosiy soha leksikasida, birmuncha keng qo‘llanishda bo‘lgan das Entwicklungsland ёки Schwerpunktland, halbindustrialisiertes Land, Land auf dem Weg zur Industrialisierung, Land mit mittlerem Einkommen аtamalariga anglatadigan ma’nosiga ko‘ra juda yaqin bo‘lgan das Schwellenland = SL degan yangi atama, yaqinda paydo bo‘ldi. O‘z navbatida, Entwicklungsländer («rivojlanayotgan mamlakatlar») atamasi, o‘z vaqtida unterentwickelte Länder («sekin rivojlanayotgan mamlakatlar») atamasi 15

o‘rniga almashdi, chunki u mazkur davlatlarning milliy o‘zligini anglashini kamsituvchi atama sifatida idrok qilinar edi. Schwellenland (die Schwelle – bo‘sag‘a) neologizmi haqida gapiradigan bo‘lsak, «Lexikon der 3. Welt» ma’lumotnomasida yozilishicha, siyosatchi va iqtisodchilar, hanuz «uchinchi dunyo»ning u yoki bu mamlakatini nomi ko‘rsatilgan kategoriyaga kiritish mezonlarini ishlab chiqqan emas. Shu bilan birga, siyosiy terminologiyada tegishli mamlakatning iqtisodiy darajasini tavsiflaydigan -land asosiga ega turli xil atamalarni uchratishimiz mumkin: Billig-Land, Hochlohn-Land, Niedriglohn- Land, Empfangnisland der Entwicklungshilfe, Schuldner-Land. Ehtimol, nemis tili lug‘atining boshqa biror qatlami, xalqaro munosabatlar sohasidagi siyosiy terminologiyadagi kabi, bu qadar ko‘p internatsionalizmlarni qabul qilib olmagan bo‘lsa kerak. Internatsionalizmlar ommaviy axborot vositalari orqali uzatilayotgan matnlarda hech bir to‘siqlarsiz qo‘llanib kelmoqda va juda tez ommalashmoqda. Masalan, elliginchi yillarning oxirida xalqaro taomilga kirgan die Eskalation neologizmi bilan xuddi shunday holat yuz bergan edi. Bu neologizmning muallifi amerikalik politolog (siyosatshunos) German Kan hisoblanadi. «Doimiy, pog‘onali oshirish» ma’nosiga ega ushbu xalqaro taomilga kirgan so‘z barqaror kontekstlarda (nutqiy vaziyatlarda) qo‘llanishda davom etdi, masalan: militärische, politische Eskalation, die Eskalation weitertreiben. Bu so‘zdan yasalgan yasama (hosila) co‘zlar ham uchraydi, masalan: eskalieren (= durch Eskalation steigern, verschärfen), die Deeskalation (= stufenweise Verringerung oder Abschwächung eingesetzter/militärischer Mittel), deeskalieren . Xalqaro qo‘llanishda bo‘lgan tushunchalar nemis tilidagi matnlarda nemischa ekvivalentlar (muqobillar), shuningdek kalkalar orqali ifodalanishi mumkin, masalan: nemischa, Internationaler Währungsfonds (IWF), inglizcha International Monetary Fund (= IMF), ruscha Международный валютный фонд (= МВФ), o‘zbekcha Xalqaro valyuta fondi (= ХВФ). Xalqaro siyosiy terminologiyaning katta qismini o‘tgan asrning oxirida paydo bo‘lgan tashqi siyosiy tashkilot va muassasalar nomlari tashkil qiladi. Bu nomlarning aksariyati, kommunikatsiyaning (muloqotning) tegishli sohalarida, 16

yetarli darajada barqaror qo‘llanib kelmoqda. Shu bilan birga, yangi siyosiy ittifoqlar, tashkilotlar, harakatlar va shu kabilarning natijasi sifatida yangi so‘z va iboralar ham paydo bo‘lmoqda. Misollarga murojaat qilamiz: die Contadora-Staaten – Kontador guruhi davlatlari (Kolumbiya, Meksika, Panama, Venesuela) die Lima-Gruppe (Argentina, Braziliya, Peru, Urugvay). Greenpeace («Grinpis», 1971 yilda Kanadada tashkil topgan). Siyosiy leksika qatlamida abbreviaturalar (qisqartma so‘zlar) ham ko‘p qo‘llanadi. Ulardan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz: Сосот (- + – inglizcha Coordinating Committee for Multilateral Export Controls) = KOKOM, AKP-Länder, AKP-Raum (AKP = Afrika-Karibik-Pazifik), Buko – Bundeskongreß entwicklungspolitischer Aktionsgruppen. Meck-Pomm – Mecklenburg Vorpommern – (Germaniyadagi Meklenburg- Pomereniya o‘lkasi nomi) der BRIC – Brasilien, Russland, Indien und China (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy) Ba’zi hollarda, ilgariroq qabul qilingan rasmiy nomlarda ham innovatsiyalar uchraydi. Masalan, EWG = Europaische Wirtschaftsgemeinschaft (ruscha, Европейский экономический союз (ЕЭС); o‘zbekcha, Yevropa iqtisodiy ittifoqi (YEII)) qisqartma so‘zi 1973 yilda EG (= Europäische Gemeinschaft(en); ruscha, Европейский союз (EC); o‘zbekcha, Yevropa Ittifoqi (YeI)) atamasiga o‘zgardi. Republik Cabo Verde (Kabo Verde Respublikasi) rasmiy nomi 1986 yilda oldingi Ilhas do Cabo Verde = Kapo-verdische Inseln (Yashil Burun oroli) nomiga o‘zgardi va h.k. Xalqaro siyosat sohasida qo‘llanadigan ayrim so‘zlar tavsifiy, perifrastik (perifrazaga oid) xususiyatga ega, qiyoslang Supermachte («Buyuk davlatlar», odatda, sobiq Sovet Ittifoqi va AQSH nazarda tutilgan), Reformstaaten, reformwillige Länder (Markaziy Yevropa davlatlari – Chexiya, Slovakiya, Vengriya, Ruminiya, Bolgariya nazarda tutilgan), Hegemonialmachte . Oldingi davrlarda bo‘lgani kabi tashqi siyosat sohasiga oid leksikada 17

ishlatilayotgan, insoniyatning asosiy muammolari – harbiy tahdidlar va tinchlikni saqlash, sog‘-salomat qolish uchun kurashga qaratilgan ko‘plab so‘z va so‘z birikmalari mavjud. Oldingi yillardagi tajovuzkorona harbiy-siyosiy leksikaning atama va klishelar (siyqasi chiqqan ibora, bir qolipdagi gap) to‘plamiga, jumladan quyidagilar ham kiradi: chemische Binarwaffen – (kimyoviy) binar (qo‘sh, ikkili) qurollar Erstschlagwaffe – dastlabki hujum qurollari, Erstschlagstrategie, Massenvernichtungsmittel (Pl.) – ommaviy qirg‘in (qurol) vositalari, Nachrüstung – oldindan qurollanish, Hochrüstung – qurollanish poygasini avj oldirish, Anhaufung der Militärpotentiale – harbiy potensialni (salohiyatni) oshirish. Qurollarning eng yangi turlarining nomlari keng qo‘llanish kasb etgan, masalan: Flugelraketen, Marschflugkörper (qanotli raketalar), Mittelstreckenraketen (o‘rta uzoqlikka uchuvchi raketalar), Kurzstreckenraketen, weitreichende Nuklearwaffen , shuningdek, ko‘p sonli inglizcha nomlar ham qo‘llanmoqda MX [em'eks], Pershing, Cruise Missiles, Midgetman, Stinger va b. Vayronkor g‘oyalar orqali kosmosga yadroviy tahdidlar uyushtirish bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi Kosmoswaffen-Test, Ausdehnung des Wettrüstens auf den Weltraum, nukleare Abschrekkung kabi nutqiy tuzilmalar, shuningdek, ASAT – Antisatellitensystem, SDI (= Strategic Defence Initiative) – Strategische Verteidigungsinitiative (СОИ) kabi abbreviaturalar ham keng qo‘llanib kelmoqda. Ayni paytda, Peace Shield – so‘zma-so‘z ma’nosi tinchlik qalqoni (kosmik qalqon) bo‘lgan evfemizm ham keng iste’molga kirdi. Bu nomga demagogiya xosdir. Shu o‘rinda, jurnalist X.Gofmanning so‘zlarini keltirib o‘tish o‘rinli: Anfangs benutzte Washington bewußt den Titel des Erfolgsfilms «Star Wars» (Sternenkriege) als Namen für sein kosmisches Hochrüstungsprogramm. 1984 ordnete es, um die Protestwelle zu dampfen, die offizielle Sprachregelung «Strategic Defence Initiative» (Strategische Verteidigungsinitiative) an. Der nächste Etikettenschwindel erfolgte 1985 mit der Bezeichnung « Peace Shield» (Friedensschild). Dieser Zynismus hat Tradition. Schon die interkontinentale Rakete MX wurde « Peace-keeper» (Friedensbewahrer) getauft. 18

Nemis tili ijtimoiy-siyosiy leksikasiga bugungi kunda, ilgari rasmiy turdagi matnlarda qo‘llanishi mumkin bo‘lmagan – jinoyat olami vakillari, narkomafiya, xalqaro terrorizm jargonlaridan so‘z va iboralar qo‘shilmoqda. Ularning aksariyati kelib chiqishi anglo-amerikanizmlar hisoblanadi. Ulardan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz: der Hijacker – samolyotni o‘g‘irlab ketuvchi. Bu so‘zning nemischa ekvivalentlari Flugzeugentführer, Luftpirat so‘zlari hisoblanadi. 1.3. Nemischa realiyalarga xoslangan ijtimoiy-siyosiy leksika Yangi so‘zlarning aksariyati siyosiy leksikaga sotsiologiya va statistikadan olingan. Bu sohalardan ular kundalik muloqot nutqiga o‘tadi va kundalik so‘zlashuv nutqida qo‘llana boshlaydi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: Normalbtirger («o‘rta statistika fuqarosi»), Erwerbstätiger = Berufstätiger («ishli odam»), Normalverbraucher («o‘rtacha iste’molchi»). Nutqning bir qancha quyi uslublarida Otto Normalverbraucher каби kinoyali yoki oddiygina betakalluf so‘zlarni uchratamiz. Yangi nomlarning aksariyatida so‘zning tarkibida sozial – asosi (negizi) mavjud: Sozialarbeit «patronaj» – patronaj (chaqaloqlar va bemorlarning uylariga borib, doimiy ravishda tibbiy-profilaktik yordam ko‘rsatish) ( Betreuung bestimmter Personen oder Gruppen, die auf Grund ihres Alters, ihrer sozialen Stellung, ihres körperlichen oder seelischen Befindens der Fürsorge bedürfen (Wtb . ), Sozialarbeiter (jmd., der in der Sozialarbeit tätig ist), Sozialamt (Behörde, die für die Durchführung aller gesetzlich vorgeschriebenen Maßnahmen der Sozialhilfe zuständig ist), Sozialeinkommen (alle vom Staat o.a. Institutionen gezählten Unterstützungen an j-n, der nicht in der Lage ist, (genügend) Geld zu verdienen (z.B. Arbeitslosengeld, Subventionen), Sozialtarif (verbilligte Preise für Rentner, Schüler о . а .). Sozial- komponentli so‘zlar ro‘yxatini yana davom ettirish mumkin, biroq biz bu yerda faqat yana ikki nomni keltirish bilan chegaralanamiz: Sozialwohnung (kam daromadli shaxslar uchun beriladigan arzonlashtirilgan kvartira) va 19

Sozialtouristik (arzonlashtirilgan (qisqa muddatli) sayyohlik safari). Sozial- komponentidan ushbu barcha so‘zlarni yasash uchun foydalanishdan ko‘zlangan maqsad, jamoatchilik uchun «yoqimsiz va xunuk» bo‘lgan farovon va to‘kin- sochin dunyoda moddiy yordamga muhtoj kambag‘al va nochorlarning mavjudligini tan olishdan retushlash (xaspo‘shlash) usuli hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham ilgari qo‘llanib kelingan Fürsorge, Fürsorger so‘zlari Sozialhilfe, Sozialhelfer so‘zlari bilan almashtirilgan. Germaniya Federativ Respublikasi siyosiy leksikasida jamiyat ijtimoiy strukturasi haqida so‘z ketganda, G‘arbda zamonaviy sotsiologiya fani foydalanayotgan ijtimoiy «chatishuv»ni nomlash jarayoni kechmoqda: Oberschicht, obere Mittelschicht, untere Mittelschicht, obere Unterschicht, untere Unterschicht (bularning barchasi ingliz tilidagi so‘zlarning kalkasi hisoblanadi): Zur oberen Mittelschicht ... gehören freie Berufe, Beamte des gehobenen und höheren Dienstes, selbständige Geschäftsleute mit großerem Betrieb, höhere Angestellte. Untere Mittelschicht ... Beamte des mittleren und einfachen Dienstes, selbständige Gewerbetreibende, mittlere und einfache Angestellte, Selbständige in Land- und Forstwirtschaft. Obere Unterschicht: angelernte und ungelernte Arbeiter, abhängige Beschäftigte in Land- und Forstwirtschaft. [Hartwig u.a. «Politik im 20. Jahrhundert»] Bu so‘zlarga die Randgruppe («marginal guruh») atamasini ham qo‘shish mumkin. Morfologiyada mazkur neologizmni nomlashda uning xunuk ma’nosini «yumshatish» harakati yaqqol ko‘zga tashlanadi. Lug‘atda die Randgruppe so‘ziga quyidagicha izoh berilgan: «Grup ре , lockerer Zusammenschluß von Menschen, die auf Grund ihrer schlechten sozialen Lage o.a. ...isoliert und diskriminiert wird» . Bunga mos ravishda, mazkur ijtimoiy guruhga mansub bo‘lgan shaxs Randständige (Pl.) so‘zi orqali ifodalanadi. Tubanlikka tushgan, jamiyatdan surilgan odamlarni ifodalash uchun ichki shakli «xiralashgan» ma’noga ega nomlar hosil bo‘lgan, masalan: der Ausgeflippte, der Drop-out (inglizcha) = j-d., der aus der sozialen Gruppe, in die er integriert war, ausgebrochen ist. Milieugeschädigt sifatdoshi nosog‘lom muhitning 20

ta’siriga «ishora qiladi» (Nicht so sehr die armen milieugeschädigten Morder sind schuldig am brutalen Mord zweier Menschen, sondern die Strafverfolgung. Evfemistik sinonimi «iqtisodiy krizis» bo‘lgan Konjunktur so‘zining keng qo‘llanishiga iqtisodiy krizis holatlari sabab bo‘ldi, qiyoslaymiz: Talsohle der Konjunktur (krizisning quyi nuqtasi), die Talfahrt ( krizis ), Konjunkturspritze so‘zida Spritze «inyeksiya (ukol)» ma’nosini anglatadi (ishbilarmonlarga davlat tomonidan beriladigan yordam) , konjunkturgerechte Begrenzung des Staatshaushalts (ijtimoiy ehtiyojlar uchun budjetdan ajratilgan pulni kamaytirish). Boshqa yangi so‘zlarni ham aynan shu ma’noda tushunmoq kerak: Konjunkturabschwächung, ~ abkühlung, ~ bremse . So‘nggi yillarda Germaniya Federativ Respublikasi matbuotida krizis, aksiyalarning tushib ketishi ma’nosida inglizcha Crash (bu so‘z hozircha lug‘atlarda qayd etilmagan) so‘zi ko‘p qo‘llana boshladi, qiyoslang: Bei Verbrauchern hat sich ein Gefühl der Verunsicherung eingestellt, weil sie fast täglich mit Schlagzeilen wie «Crash» oder «Wirtschaftskrise» und mit beunruhigenden Nachrichten konfrontiert werden. Germaniya Federativ Respublikasi kuchli bozor iqtisodiga ega yuksak darajada taraqqiy etgan sanoat mamlakati hisoblanadi. Der Markt (bozor) mamlakat iqtisodiyotida asosiy tushunchalardan biridir. Tabiiyki, Germaniya Federativ Respublikasida paydo bo‘lgan ko‘plab yangi so‘zlar u yoki bu darajada ushbu tushunchaga borib taqaladi: Finanzmarkt (kapitalning talab va taklifi), Ausbildungsstellenmarkt = Lehrstellenmarkt (o‘quv muassasasi, kasb-hunar maktablarida o‘rinlarning mavjudligi), Marktchancen ( Pl.); Marktlucke, Marktnische (bozorda qoniqarsiz talabning mavjudligi), Marktschwamme (tovarlarni sotmasdan jamg‘arib qo‘yish). Ancha mashhur bo‘lgan tovar va xizmatlar, firma va korxonalarni ifodalaydigan der Marktführer (lug‘atlarda hali qayd etilmagan) neologizmi keng qo‘llanish kasb etdi, masalan: sieben Jahre nach der Gründung ist die Firma als Versender von Werbeartikeln Marktführer in der Bundesrepublik und auf weiteren sechs europäischen Markten präsent. Markt- asosi yordamida marktgängig (tez va oson sotiladigan, xaridorgir), 21

marktkonform (bozordagi mavjud vaziyatga mos keladigan) marktpflegend (narxning to‘g‘ri keladigan qiymatini ushlab turishga yordam beradigan) kabi sifatlar yasalgan. Oxirgi so‘z hozircha lug‘atlarda qayd etilganicha yo‘q. Uning matnda qo‘llanishiga misollar keltiramiz: dieses Konzept geht von marktpflegenden Steuererhöhungen aus. Jahon bozoridagi raqobat Preiswettbewerb neologizmida o‘z aksini topgan, masalan: i m deutschen Kopierermarkt herrscht nach wie vor durch die hier dominierende Fernost-Konkurrenz ein brutaler Preiswettbewerb. Garchi leksikograflarimiz tomonidan yaqinda qayd qilingan bo‘lishiga qaramasdan, inglizcha Marketing so‘zi nemis tilidagi matnlarda das Marketing ko‘rinishida allaqachon qo‘llanib kelmoqda. Bu so‘z «katta daromad olish maqsadida xo‘jalik qarorlarini qabul qilish uchun bozorda sodir bo‘ladigan jarayonlarni har tomonlama va kompleks hisobga olish» ma’nosiga ega. Marketing asosidan ko‘plab neologizmlar yasashda foydalaniladi. Lug‘atlarda ulardan quyidagilarni uchratish mumkin: Marketingabteilung = besondere Abteilung des Unternehmens für das Marketing; Marketing-Research = Marktforschung, marketingorientiert = den Gesetzen des Marketings folgend (marketingorientiert produzieren). Bozorni tadqiq etish, odamlar xulq-atvori, motivatsiyasi va ijtimoiy fikrni tahlil qilish sotsiologlarning (Sozialforscher) tadqiqot obyektiga kiradi. Bu umumlashtiruvchi nom, ya’ni giperonim «uch M» tushunchani birlashtiradi: Markt-, Meinungs- und Motivforscher . Ijtimoiy fikr va bozorning holatini o‘rganuvchi sotsiologlarning hazilomuz nomi Nasenzahler bo‘lsa, xulq-atvor sabablarini tushuntirib beruvchi psixologlarniki esa Tiefenboys deb ataladi. Tiefenboy qo‘shma so‘zi tarkibidagi -boy komponenti bu fan va uning uslublarining kelib chiqishi amerikacha ekanligiga ishora qiladi. Mazkur soha mutaxassislari fikricha, Motivforscher nomiga jamoatchilikning munosabati salbiy, masalan: «... daß das Wort Motivforschung bei vielen Leuten häßliche Assoziationen weckt, daß sie sogleich in Abwehrstellung gehen. Anschleichen von hinten Seelenmassage, Jiefensteuerung, unterschwellige Beeinflussung, 22

kommerzielle Psychoanalyse, das sind nun einige Zitate, die echogleich ertönen». [Gayer] Marketingda ommaviy axborot vositalari orqali namoyish qilinadigan reklamaning o‘rni, ayniqsa, muhim, masalan: PR = Publik Relations. Bu sohada ko‘p yillardan buyon anglo-amerikanizmlar hukmronlik qilib kelmoqda. Bu borada Media-Mann (Fachmann f ü r Auswahl und Ausnutzung von Medien), Media- Planer, Media-Direktor va boshqa so‘zlar juda ham mashhur. Ular kerakli mutaxassislarga ish taklif qiladigan firmalarning gazeta e’lonlarini deyarli egallab oldi, masalan «tovarga beriladigan pochta buyurtmasi» ma’nosiga ega die Mail- Order so‘zi kelib chiqishiga ko‘ra anglo-amerikanizm hisoblanadi. Nemischa realiyalarga xoslangan ijtimoiy-siyosiy leksika qatlamida abbreviaturalar (qisqartma so‘zlar) ham ko‘p qo‘llanadi. Ulardan ayrimlarini misol tariqasida keltiramiz: Meck-Pomm 1 – Mecklenburg Vorpommern (Germaniyadagi Meklenburg- Pomereniya federal o‘lkasining norasmiy nomi); der BRIC – Brasilien, Russland, Indien und China (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy). Bu so‘z «iqtisodiy taraqqiyot prognozi ancha ijobiy bo‘lgan davlatlar (Braziliya, Rossiya, Hindiston, Xitoy) guruhi» ma’nosiga ega. Bu qisqartma so‘zdan das BRIC-Land, der BRIC-Staat kabi yangi siyosiy nomlar yasalgan. Ins – XX asrning 90- yillari o‘rtasida Yevropa valyuta fondida ishtirok etish istagini bildirgan Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar (Belgiya, Germaniya, Irlandiya, Ispaniya, Italiya, Lyuksemburg, Portugaliya, Niderlandi, Finlyandiya i Fransiya. Gretsiya ayrim talablarga javob bera olmagani uchun bu fondda ishtirok eta olmagan). 1 Steffens D., Nikitina O. Deutsch-russisches Neologismenwörterbuch. Neuer Wortschatz im Deutschen. 1991- 2010. 2., überarbeitete Auflage. – Mannheim: Institut für Deutsche Sprache, 2016. S .334. 23

Outs 1 – XX asrning 90- yillari o‘rtasida Yevropa valyuta fondida ishtirok etishni rad etgan Yevropa Ittifoqiga a’zo mamlakatlar (Buyuk Britaniya, Daniya i Shvetsiya). PIIGS [pIks] (Portugal, Italien, Irland, Griechenland, Spanien) – XXI asrning boshida jahon moliyaviy-iqtisodiy krizisi tufayli katta davlat qarziga ega Yevropa ittifoqiga a’zo besh davlatdan (Portugalii, Irlandii, Italii, Gretsii, Ispanii) iborat guruh. 1 Neologismenw ö rterbuch [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http / www . owid . de / neologismen /, свободный – Язык немецкий. 24

2. BOB . IJTIMOIY-SIYOSIY MAZMUNDAGI YANGI LEKSIKA 2.1. Ijtimoiy-siyosiy mazmundagi neologizmlar ning struktur-semantik tavsifi Til tizimida yangi so‘zlar doimiy ravishda paydo bo‘ladi. Ularning aksariyati, muloqot tizimiga tabiiy ravishda qo‘shilib ketadi va nemischa so‘zlarga xos bo‘lgan standart talablarga to‘liq javob beradi. Bunday so‘zlar, odatda, sezilmaydi. Boshqa bir turlari esa, aksincha, tovush va morfemalarning esda qoladigan birikmasiga ega bo‘lib, yaqqol ko‘zga tashlanadi. Til lug‘at tarkibining yangi so‘zlar, aniqrog‘i neologizmlar bilan boyishi boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish, so‘z yasalishi va tilda mavjud so‘zlar ma’nosining o‘zgarishi natijasida yangi ma’nolar hosil bo‘lish yo‘li bilan amalga oshadi. Shuning uchun ham neologizmlar sof neologizmlar, yangidan yasalgan neologizmlar va yangi ma’noli neologizmlarga (semantik neologizmlar, neosemantizmlar) bo‘linadi. So‘z yasovchi affikslar (suffiks va prefikslar) orqali yangidan yasalgan neologizmlar ishimizda son jihatdan ko‘p emas, masalan: das Unwort, die Globalisierung . Atoqli otlardan yasalgan fe’l-neologizmlarda qiziqarli holatlar kuzatiladi, masalan: verhunzingern  Hunzinger, hoyzern  Hoyzer , shuningdek, SMS abbreviaturasidan yasalgan simsen neologizmini ham misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Neologizmlarning keyingi guruhini so‘z birikmasi-neologizmlar tashkil qiladi. Ular sitatalarning (matn parchasi) stereotipizatsiyasi, nutqiy parchaning tarkibiy atamaga, shartli formulaga qaytishi, so‘z birikmasining qayta anglanishi asosida yasaladi, masalan: intellegente Waffensysteme, weiche Ziele, virtuelle Realität, neue Beelterung. Bunday neologizmlarni nofrazeologik turdagi barqaror so‘z birikmalari, deb atash mumkin (I.I Chernishevaning terminologiyasiga ko‘ra 25

«leksik birliklar» 1 ). Bunday neologizmlarning aksariyati aniqlovchi so‘z birikmalari hisoblanadi. Son jihatdan salmoqli guruhni yangi ma’noli neologizmlar (semantik neologizmlar) tashkil etadi. Semantik neologizmlar metafora va boshqa ko‘chimlar asosida semantik derivatsiya (so‘z yasalishi) natijasida hosil bo‘ladi. Bu turdagi semantik innovatsiyalarda so‘z morfologik tarkibi o‘zgarmaydi, masalan: der Schläfer . Duden nashriyoti tomonidan 1996 yilda chop etilgan Deutsches Universalwörterbuch lug‘atida mazkur so‘zning ikki ma’nosi qayd etilgan: 1. «jmd., der schläft (1a), Schlafender» («uxlayotgan kishi, uxlovchi»). 2. «Bilch» (zool. «sonya (qishda uzoq vaqt uyquda bo‘ladigan hayvon)»). Duden nashriyoti tomonidan 2000 yilda chop etilgan 10 jildli lug‘atda ushbu so‘z ma’nolariga yana bir ma’no qo‘shilgan: (Jargon) «Perspektivagent» («ўз фаолиятини бошлаш учун қулай фурсат кутаётган, ўз ҳаракатини тўхтатиб турган жосус»). So’nggi yillarda matbuot sahifalarida chop etilgan matnlarda bu so‘z «auf Einsatz wartender Terrorist» («qo‘poruvchilik harakatlarida ishtirokini kutayotgan terrorist») 2 ma’nosida qo‘llanib kelmoqda. Semantik neologizmlar nutqda, asosan, ko‘chma ma’noda qo‘llanadi, tabiiyki, bu ma’nolar lug‘atlarda qayd etilmaydi. So‘zning muntazam ravishda ko‘chma ma’noda qo‘llanishi, odatda bu ma’noning so‘z semantik tarkibidan mustahkam o‘rin egallashiga olib keladi. Masalan, «biologisch» sifati oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechaklar va oyoq kiyimlariga nisbatan, ularning ekologik jihatdan tozaligini ko‘rsatish uchun doimiy qo‘llana boshladi. «bio» o‘zagigacha qisqargan bu so‘z ko‘p qo‘llanadigan so‘zlar qatoridan o‘rin egalladi: das Bio- Brot, die Bio-Küche, der Bio-Koch, der Bio-Tisch, bio-fit usw. Germaniya Federativ Respublikasining siyosiy lug‘atida ko‘plab neologizmlarning paydo bo‘lishi «yashillar», yoshlar, ayollar, so‘l ekstremistlar kabi turli xil oqimga mansub siyosiy guruhlarning faol faoliyati bilan bog‘liq. 1 Stepanova M . D ., Cernyseva L . I . Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache : Учебное пособие для студ. высш. учеб. заведений. М.: Издательский центр «Академия» , 2003. – С. 219. 2 Тарасова М.В. Неологизмы современного немецкого языка // http : // conference . kemsu . ru / GetDocsFileid =9813& table = papers _ file & type =1&.. 26

«Yashillar» (die Grünen, die Alternativen) yagona va birlashgan partiya bo‘lmasdan, ularning orasida turli xil guruhlar yuzaga kelgan. 1986 yilda GSDP (Germaniya sotsial-demokratlar partiyasi) bilan siyosiy alyansda (ittifoq, birlashma) bo‘lgan guruhlar yuzaga keldi. Ularning nomi kontraktura (qisqartma so‘zning bir ko‘rinishi) sifatida yoziladi, masalan: die Fundis (die Fundamentalisten), die Realos . Bunday so‘zlar, aksariyat hollarda umri qisqa so‘zlar hisoblanadi. Ayollar harakati bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan neologizmlar ham turli xildir. Feminismus, Feministin so‘zlari, dastlab Fransiyada 1830-1840 yillarda pydo bo‘ldi va tezda internatsional so‘zlarga aylandi. Bugungi kunda «ayollarni erkaklar bilan teng huquqli qilishga qaratilgan ayollar harakti» ma’nosiga ega bu atamaning an’anaviy, umumiy ma’nosidan tashqari jamiyat hayotida asosiy va muhim mavqega ega bo‘lgan ( Androzentrismus грекча, apeg – эркак, қаратқич келишиги шакли andros ) «erkak jinsi bilan kurash»ga (Geschlechterkampf) qaratilgan xotin-qizlarni ruhan ozodlikka chiqarish oqimi ma’nosi ham mavjud, qiyoslang: Feministinnen verlassen ihre Familien, kundigen im eigenen Haushalt; als Lehrerinnen gehen sie aus den Schulen heraus, als ungeschulte Erwachsene gehen sie in die Schulen hinein; überhaupt steigen viele aus einmal gewählten Berufen aus ... Sie kleiden sich anders, denken anders ... [Wir wollen alles!] G‘arb davlatlariga xos feminizm qator neologizmlarda o‘z aksini topgan, masalan: patriarchalische Zivilisation, Patriarchatismus , yangi kontraktura die Emanze va b. Karrierefrau, Karrieremädchen neologizmlari davlat boshqaruvi, siyosat va shu kabi sohalarda muhim o‘rin egallagan ayollarni ifodalaydi, qiyoslaymiz: Charlotta Seeling, Chefredakteurin, wird vorgestellt; Sie ist geschieden. Etwa, weil der Ehemann keine Karrierefrau vertragen konnte. Yadro urushi xavfiga to‘liq yoki qisman barham berishga qaratilgan xalqaro kuchlar xalqaro siyosat leksikasida qator dolzarb terminologik so‘z va barqaror so‘z birikmalarning paydo bo‘lishiga olib keldi, masalan: Waffenbegrenzung (qurollanishni cheklash), Eindammung des Rüstungswettlaufes (qurollanish 27

poygasini to‘xtatish), Rüstungskontrolle (qurollanish ustidan nazoratni o‘rnatish), Rüstungskontrollevereinbarungen , Verschrottung (der Mittelstreckenraketen) (o‘rta uzoqlikka uchuvchi raketalarni qisqartirish). Oxirgi tushuncha bilan Verifizierung, Verifikation kabi semantik neologizmlar bog‘liq. Verifizierung (lotin tilidan kelib chiqqan) so‘zi «to‘g‘riligini tasdiqlash (tasdiq)» degan ma’noni anglatadi. Bu so‘zning qo‘llanishiga misollar keltiramiz: Die SPD-Bundesfraktion verweist darauf, da ß die Sowjetunion mitgeteilt habe, da ß sie die wirksamste Verifizierung einsc h lie ß lich Inspektionen an Ort und Stelle w ü nsche. Yangi xalqaro bitimlar, shartnomalar va shu kabilar nemis tili siyosiy leksikasida aynan shu hujjatlarning o‘zining (ko‘pincha, inglizcha) to‘liq va qisqartma nomi paydo bo‘lishiga olib keldi, masalan: SALT = Strategic Arms Limitation Talks – (amerika – sobiq sovet) strategik qurollarni cheklash to‘g‘risidagi muzokara; SAL-2 = Strategic Armaments Limitation 2 – SQCh-2; ABM-Vertrag = Raketenabwehr-Vertrag = RHH = raketa hujumidan himoya tizimi; KSZE = Konferenz über Sicherheit und Zusammenarbeit in Europa = YeXHK = Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashi; VKSA = Wiener Verhandlungen über konventionelle Abrüstung; START = Abbau der Arsenale weitreichender Atomwaffen – uzoqqa otadigan atom qurollari zahirasini qisqartirish; Roratonga-Vertrag – Roratonga shartnomasi (Tinch okeanining janubiy qismida yadrosiz zonani tashkil etish to‘g‘risidagi shartnoma). Siyosiy leksikaga, umuman olganda, asosiy tushunchalarning barqarorligi, tabiiyki, ularning nomi xosdir, biroq shu bilan birga, yangi yoki sinonimik so‘zlarni yasash ham amalga oshadi. Ko‘pincha, bu shunchaki «moda (urf bo‘lgan) » so‘zlardir. Masalan, XX asrning yetmishinchi yillari o‘rtasida nemis tilidagi Entspannung (keskinlikni yumshatish) so‘ziga sinonim bo‘lgan Detente [de'td] (fransuzcha detente), Detente-Politik so‘zlari qo‘llana boshladi. O‘sha davrda muallifi Uinston Cherchill bo‘lgan va ko‘klarga ko‘tarib maqtalgan kalter Krieg (sovuq urush) atamasining birikma holatidagi taraqqiy etishini bildirgan die Eiszeit (muzlik davri) metaforasi qo‘llanar edi. Har holda, 1946 yilda Fultonda (AQSH) so‘zlagan «mashhur» nutqida Uinston Cherchill bu atamani taomilga 28

kiritdi. O‘sha vaqtdan boshlab, kalter Krieg birikmasi siyosiy jargonda tahdid va shantaj qilish maqsadida achinarli bir mashhurlik kasb etib, yangi, aynan o‘xshash birikmalar uchun prototip (timsol) vazifasini bajardi. Masalan, kalter Krieg birikmasiga o‘xshashlik asosida kalter Staatsstreich birikmasi yaratildi, kalt / heiß antitezasiga (qarama-qarshilik) o‘xshashlik asosida esa heißer Krieg, heißer Konflikt, heißer Vorstoß birikmalari hosil qilindi. Shu tarzda, heiß ham kinoya bilan, aniqrog‘i «harbiy harakatlar bilan birga» qo‘llana boshladi, qiyoslang: Die Frage ist berechtigt, denn ... jeder heiße Konflikt trägt den Keim zum Weltbrand in sich. Ko‘pincha, nemischa so‘zlar boshqa tillardan o‘zlashgan so‘zlar bilan birga qo‘llanadi va shu tariqa mazmun yoki uslubiy jihatdan tegishli leksik-semantik maydonni boyitadi. Nemischa leksikaga Anschrift (Adresse), Ausflug (Exkursion), Bittsteller (Supplikant), Bei (Bibliothek), Fernsprecher (Telefon), fortschrittlich (progressiv), Leidenschaft (Passion), Stelldichein (Rendezvous), Sterblichkeit (Mortalität), Weltall (Universum) kabi so‘zlar, shu bilan birga Meuchelpuffer (Pistole), Dorrleiche (Mumie), Lotterbett (Sofa) singari tarixiy-lisoniy jihatdan kamdan-kam uchraydigan so‘zlar ham kiradi. Ayollar harakatini ifodalovchi Mädchen-power (power – ingl. kuch, imkoniyat) yangi shior so‘zi Manpower (har ikki so‘z hanuz lug‘atlarda qayd etilmagan) so‘ziga antonim sifatida tushuniladi. Myuller-Turau lug‘atida bu so‘zlarga quyidagicha izoh berilgan: Zunehmend finden sich junge Mädchen zusammen, die Mädchen-power auf ihre lila Fahren geschrieben haben. Ihre Zielsetzung: Kampf dem „maskenhaften", also alten Rollenklischees verhafteten Verhalten der Männer. «Shpigel» jurnalida (1988 yil) Manpower anglo- amerikanizmi qo‘llangan talaba qizning xati nashr etilgan. U o‘z xatida quyidagilarni yozgan: «Ständig wird betont, daß «Manpower» der wertvollste «Rohstoff» ist, den die BRD besitzt, aber als Student (in) fühlt man sich heutzutage nur noch verraten und verkauft » 1 . 1 Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в немецком языке: - М.: Высшая школа, 1991. - С.120. 29

XXI asrning boshiga kelib Yevropa mamlakatlarida, jumladan Germaniyada sodir bo‘lgan ijtimoiy-siyosiy hodisalarni ifodalash zarurati o‘laroq ko‘plab neologizmlar paydo bo‘ldi. Bunday neologizmlardan ayrimlarini tahlil qilishga harakat qilamiz: Flüchtlingskrise 1 so‘zi ko‘p sonli qochoqlar tufayli kelib chiqqan krizisni anglatadi. Bu so‘z aniqlovchi qo‘shma so‘zdir. Uning tarkibidagi Flüchtling aniqlovchi, Krise esa o‘zak komponent hisoblanadi. Aniqlovchi va o‘zak so‘zlar o‘zaro -s- bog‘lovchi elementi orqali bog‘langan. 2015 yilning boshida Yevropada yuzaga kelgan vaziyat, ya’ni Yaqin sharq va Shimoliy Afrika davlatlaridan ko‘p miqdordagi qochoqlarning Yevropaga kelishi, ko‘plab mamlakatlar chegarasida krizis holatini keltirib chiqardi. Bu vaziyatga nom berish zarurati yuzaga keldi. Bu nomni ifoda etgan neologizm qo‘llangan matn axborot uzatishga mo‘ljallangan. AfD-Demo 2 neologizmi AfD tomonidan uyushtirilgan namoyishlarni ifodalaydi. Bu neologizm aniqlovchi qo‘shma so‘z bo‘lib, uning tarkibidagi AfD aniqlovchi komponenti qisqartma so‘z hisoblanadi. AfD bosh harflariga ko‘ra qisqartirilgan qisqartma so‘z bo‘lib, Alternative für Deutschland partiyasi nomining qisqartmasi hisoblanadi. Demo asos so‘zi esa Demonstration so‘zining qisqartmasidir. Bosh harflariga ko‘ra qisqartirilgan aniqlovchi so‘zdan iborat ushbu qo‘shma so‘z matbuot sahifalarida ko‘p uchraydi, masalan: CDU- Vorsitzender und PR-Frau. Bu kabi neologizmlarning asosiy vazifasi gazeta yoki jurnal sahifalarini tejash uchun matnni qisqartirishdan iborat. Flüchtlingsstrom 3 neologizmi ko‘p sonli qochoqlarning markaziy Yevropaga ko‘chib kelish holatini ifodalaydi. Bu so‘z aniqlovchi qo‘shma so‘z bo‘lib, Flüchtling aniqlovchi va Strom o‘zak komponentlaridan iborat. Aniqlovchi va o‘zak komponentlar -s- bog‘lovchi elementi orqali o‘zaro bog‘langan. Bu neologizm qochoqlarning Yevropaga ko‘chib kelish holatini ifodalashga xizmat qiladigan nomlash vazifasini bajaradi. Ushbu neologizm tarkibidagi Strom komponenti metafora sifatida qo‘llangan va ko‘p sonli muhojirlarni anglatadi. 1 http :// www . spiegel . de 2 Ўша манба 3 http :// www . sueddeutsche . de 30

Parallelgesellschaft 1 neologizmi jamiyatdan ayro holda, o‘z turmush tarzi va qonun-qoidalari asosida yashaydigan kishilar jamoasini yoki jamiyatini ifodalaydi. Bu neologizm Parallel aniqlovchi komponenti va Gesellschaft o‘zak komponentlaridan iborat aniqlovchi qo‘shma so‘zdir. Mazkur neologizm Aljir, Marokash, Tunis yoki boshqa Afrika davlatlaridan elliginchi va oltmishinchi yillarda Fransiyaga ko‘chib kelgan afrikaliklarning mazkur davlatga integratsiyalashuv (moslashuv) jarayonini ifodalaydi. Buning asosiy sababi, Fransiyaning sobiq mustamlaka mamlakatlari aholisining Fransiyaga ko‘chib kelishidir. Ular shaharlarning tashqarisida aholi istiqomat qiladigan yangi manzillarga ko‘chib kelib joylashganlar. Ishsizlikning yuqori darajadaligi sababli muhojirlarning ko‘pchiligi qashshoqlashib kolgan va natijada fransuz jamiyatidan ayro holda yashash kayfiyatiga berilgan. Shu tariqa fransuz jamiyatidan ayro holda mavjud bo‘lgan va muhojirlardan iborat o‘z turmush tarzi va madaniyatiga ega yonma-yon jamiyat yuzaga keldi. Bunday jamiyatlarning taraqqiy etishi postmodern hodisa hisoblanadi. Leitkultur 2 neologizmi yetakchi va mas’ul madaniyat ma’nolarini anglatadi. Bu neologizm Leit (leiten so‘zidan) aniqlovchi, va Kultur o‘zak komponentlaridan iborat aniqlovchi qo‘shma so‘zdir. Bu so‘zning zamirida ijtimoiy munosabatlarning asosiy qonun-qoidalari nemis madaniyati va an’analariga asoslanishi kerak, degan ma’no bor. Die Leitkultur (yetakchi madaniyat) so‘zi muhojirlarga nemis jamiyatiga moslashishga burchli ekanini anglatadi. Bu tushuncha ko‘p bor tanqid qilindi va qisman rad etildi, biroq markaziy Yevropadagi bugungi vaziyat uni qaytadan keng iste’molga olib kirdi. Problemviertel 3 (muammoli kvartal (mavze)) neologizmi ijtimoiy nuqtai nazardan aholisida muammolar mavjud bo‘lgan mavzeni anglatadi. Bu neologizm Problem aniqlovchi komponenti va Viertel o‘zak komponentidan iborat bo‘lgan aniqlovchi qo‘shma so‘zdir. Bu so‘z ko‘p sonli muhojirlar yashaydigan, moslashash jarayonida muammolari bo‘lgan yoki bu bilan bog‘liq muammolar 1 Ўша манба 2 Ўша манба 3 http://www.bunte.de 31

kelib chiqayotgan shahar mavzesi ma’nosiga ega bo‘lib, nutqiy matnlarda nomlash vazifasini bajaradi. Shuningdek, bu so‘zning vazifasi matnni qisqartirishdan iborat. Problem komponenti ko‘pgina boshqa so‘zlarda ham aniqlovchi vazifasida keladi, masalan: Problemkind, Problemmüll. Problem aniqlovchi komponentidan iborat bo‘lgan qo‘shma so‘zlar misol tariqasida keltirilgan yuqoridagi so‘zlar analogiya (o‘xshashlik) asosida yasalgan. Schleifenpropeller 1 stilistik vazifaga ega bo‘lgan okkazional so‘z hisoblanadi. Bu okkazionalizm Schleifen aniqlovchi komponenti va Propeller o‘zak komponentidan iborat aniqlovchi qo‘shma so‘z hisoblanadi. Schleifenpropeller so‘zi Propellerga o‘xshash kokilli qizaloqning soch turmagini ifodalaydi. Kokillarning bu tarzdagi kulgili ifodasi va ularning Propeller bilan qiyosi matnning kommunikativ rolini kuchaytiradi. Bunday so‘zlar, asosan, bulvar matbuotiga xosdir. 2.2. Ijtimoiy-siyosiy mazmundagi o‘zlashtirma neologizmlar Nemis tili lug‘at tarkibida leksik o‘zlashmalar nihoyatda muhim o‘rin tutadi. Buni shu bilan izohlash mumkinki, Germaniya uzoq yillar mobaynida tarqoq, zaif davlat bo‘lib keldi, natijada taraqqiy etgan bir qator davlatlarning iqtisodiy, siyosiy va madaniy ta’siri ostiga tushib qoldi. Ingliz va fransuz tillari kabi nemis tiliga ham lotin va grek tillaridan ko‘plab so‘zlar o‘zlashdi. XVIII asrning oxirida bo‘lib o‘tgan fransuz burjua revolyutsiyasidan keyin xalqaro miqyosda qo‘llanadigan ko‘plab so‘zlar nemis tiliga o‘zlashdi. XVIII asrning oxiri va XIX asrning boshiga kelib, ingliz tilidan ko‘pgina so‘zlar o‘zlashtirildi, chunki bu davrda Angliya yetakchi kapitalistik mustamlaka davlatga aylangan edi. Fransuz tilidan o‘zlashgan so‘zlar nemis tili lug‘at tarkibida deyarli qolmadi. Faqat umumiy tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlargina saqlanib qoldi. XX asrda yangi sotsialistik jamiyat qurish bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalaydigan so‘zlar rus tilidan o‘zlashtirildi. 1 Ўша манба 32

Nemis tiliga yillar davomida muntazam ravishda o‘zlashtirilgan so‘zlarga javob tariqasida Germaniyada puristlar harakati yuzaga keldi. Puristlar harakati Germaniyada Angliyaga qaraganda faolroq kechdi. Bu faoliyat XVII-XVIII asrlarda, XIX asr oxiri va XX asrda ayniqsa faollashdi. XVII-XVIII asrlarda kuchaygan puristlar harakati shakllanayotgan va taraqqiy etayotgan nemis milliy tilini mustahkamlashga qaratilganligi bilan progressiv ahamiyat kasb etdi. XIX-XX asrlardagi puristik harakat shovinistik ruhda bo‘lib, g‘ayriilmiy millatchilik bayrog‘i ostida olib borildi. Uzoq vaqt davomida muntazam ravishda olib borilgan puristik harakat chet til so‘zlariga nisbatan nemis tilidagi leksik ekvivalent (o‘rnini bosuvchi so‘z) sifatida dunyoga kelgan ko‘plab sinonim dubletlar (ikkinchi nusxa) uchun manba bo‘lib xizmat qildi. Bunday dubletlar boshqa tillarda ham mavjud, masalan rus tilida: экспорт – вывоз (chetga mol chiqarish), аргументировать – доказывать (isbotlamoq). Zamonaviy matbuot sahifalarida, ko‘p hollarda «Inferno» (do‘zax, jahannam) oti bilan almashadigan «ommaviy qirg‘in, halokat» ma’nosiga ega «Holocaust» o‘zlashtirma anglo-amerikanizmi qo‘llanib kelmoqda. «Nemis tilida ushbu o‘zlashmalarning past qo‘llanish chastotasi ularning kommunikativ qiymatini oshiradi, chunki past chastotali so‘zlardagi axborot ko‘lami va samaradorlik darajasi ancha yuqori» 1 . Boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish hodisasi, faqat atama sifatidagina idrok qilinishi qiyinligi bilan emas, balki bahstalab masalalar sirasiga kirishi bilan ham e’tiborga molik: nemis tiliga so‘zlar boshqa tillardan allaqachon o‘zlashtirilgan. Asrlar davomida ular nemis tili tizimiga moslashib ketgan va bugungi kunda ularning chet tillaridan o‘zlashtirilganligi, umuman sezilmaydi. Bunga misol tariqasida Маuеr (lotincha murus), Fenster (lotincha fenestra), Ziegel (lotincha tegula), Wein (lotincha vinum) so‘zlarini keltirishimiz mumkin. Bu so‘zlar tarixiy tilshunoslikda o‘zlashtirma so‘zlar sifatida qayd etilgan. Boshqa tillardan olingan so‘zlarning nemischalashuv darajasi ularning nemis 1 Носенко И.А. Начала статистики для лингвистов. - М.:, 1981. - С.56. 33

tili tizimida qancha vaqtdan buyon qo‘llanayotganigagina bog‘liq emas. Masalan, taxminan 1500- yilda nemis tiliga o‘zlashgan Bibliothek so‘zi hozirgi kunga qadar o‘zining chet tiliga xos xususiyatini saqlab qolgan. Biroq, XIX asrda ingliz tilidan nemis tiliga o‘zlashgan Streik (inglizcha strike so‘zidan) va fesch (inglizcha fashionable so‘zidan) so‘zlari to‘liq nemischalashib ketgan. O‘zlashtirma so‘zlar nemis tiliga xos tovush shakllari va so‘z o‘zgarishiga shunchalik moslashib ketadiki, buning natijasida faqat lingvistik tadqiqotlar orqali ularning boshqa tillardan kelib chiqqanligini aniqlash mumkin bo‘ladi. Masalan, Nase so‘zi, yanglishgan holda boshqa tildan olingan, deb hisoblangan, uni hatto nemis tiliga Gesichtserker shaklida tarjima qilishga ham urinishlar bo‘lgan. Hozirgi nemis tilida o‘zlashtirma so‘zlar masalasi juda muhim bo‘lib, ularni televideniye, radio, matbuot va boshqa ommaviy axborot vositalarida ko‘rishimiz mumkin. Gazeta matnlarida uchraydigan o‘zlashtirma so‘zlar soni, misol uchun 10-11%ni tashkil qiladi. Bu yerda, faqat otlar, sifatlar va fe’llar hisobga olingan, aks holda o‘zlashtirma so‘zlar 16-17% foizni tashkil qilgan bo‘lar edi. Professional matnlarda o‘zlashtirma so‘zlarning foizi ancha yuqori. O‘tkazilgan hisob- kitoblarga ko‘ra, nemis tili umumiy lug‘at tarkibida 3/8% ni o‘zlashtirma so‘zlar tashkil etadi. Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, tilning asosiy lug‘at fondi qariyb 12 foiz o‘zlashtirma so‘zlardan iborat. O‘zlashtirma so‘zlarning eng katta qismini otlar, ikkinchi o‘rinda sifatlar, uchinchi o‘rinda fe’llar va keyingi o‘rinda boshqa so‘z turkumlari tashkil qiladi. Bugungi kunda barcha mamlakatlarda madaniy va lisoniy o‘zgarishlar ilgari sira kuzatilmagan darajada faol va shiddat bilan kechmoqda. Barcha taraqqiy etgan tillar o‘rtasida ikki tomonlama madaniy aloqalar juda faol tarzda amalga oshirilmoqda. Hozirgi davrda ingliz tili yetakchi til sifatida o‘z mavqei va ta’sir kuchiga ega. Bu holat nafaqat, nemis tilida, balki boshqa barcha yevropa tillarida ham kuzatiladi. Ba’zi hollarda, so‘zlar, hatto ingliz tilida bo‘lmasa ham, faqat inglizcha namuna asosida yasalmoqda. Bunday holatlarda so‘z soxta o‘zlashtirmalar (Twen, Dressman, Showmaster) va yangi ma’noga ega yarim o‘zlashtirmalar (Herrenslip; inglizcha briefs) haqida boradi. Ingliz tilida bo‘lgani 34

kabi, nemischa so‘zlar boshqa tillarga o‘zlashgan va asta-sekin o‘sha til tizimiga moslashgan hollarda, teskari jarayon kechadi, masalan: bratwurst, ersatz, gemütlichkeit, kaffeeklatsch, kindergarten, kitsch, leberwurst, leitmotiv, ostpolitik, sauerkraut, zinc, schwarmerei, schweinehund, Weltanschauung, wunderkind, zeitgeist. Avvalgi davrlarda bo‘lgani kabi, bugungi kunda ham nemis tili turli tillardan ko‘plab yangi so‘zlarni o‘zlashtirmoqda. Shu o‘rinda qayd etish kerakki, o‘zlashtirma so‘zlar ko‘p hollarda bir xil emas. Bu holat turli xil belgilarda namoyon bo‘ladi: 1) so‘z oluvchi til egalari uchun (muhimlik) dolzarblik darajasida; 2) qo‘llanuvchanlik va til tizimida keng tarqalganligida; 3) kontekstda (nutqiy vaziyat) qo‘llanish xususiyatida; 4) turli manbalar bo‘yicha bir tekis tarqalganligida; 5) hozirgi nemis tili lug‘at tarkibidagi boshqa leksik birliklar bilan o‘zaro aloqalarining xususiyatida; 6) so‘z yasash, struktur (tarkibiy) hamda boshqa ba’zi bir aloqalarining mavjudligida. Yuqorida keltirilgan belgilar hozirgi nemis tili lug‘at tarkibidagi yangi o‘zlashtirma so‘zlarning maqomini belgilab beradi. Ayrim boshqa tillarga xos so‘zlar, ko‘p hollarda nemischa so‘z hisoblanadi, chunki ular kundalik nutqda muntazam ravishda qo‘llanadi (Mobel, Bus, Doktor) yoki talaffuz va yozuv shakliga ko‘ra chet tiliga xos so‘z bo‘lib tuyulmaydi (Dose, Bluse, Droschke, Film, Flote, Start, Streik, boxen, parken). Ba’zi bir hollarda, nemischa va chet tiliga xos so‘zlar talaffuzi bo‘yicha o‘zaro mos keladi, masalan: Ball (fransuzcha bal) = Tanzfest va Ball (q.yu.n. Bal) = Spielzeug, Sportgerät. Biroq, boshqa tomondan nemischa so‘zlar chet tiliga xos so‘z hisoblanadi, chunki ular nutqda kamdan-kam hollarda qo‘llanadi, masalan: Frechse, Riege, tosen. Shuningdek, Bummelant, buchstabieren, hausieren kabi nemischa va chet tiliga xos lug‘aviy elementlarning qorishmasidan iborat bo‘lgan va o‘zagiga chet tili qo‘shimchalari qo‘shiladigan so‘zlar chet tiliga xos so‘z sifatida idrok qilinadi. 35

Hozirgi davrda ingliz tilidan, aniqrog‘i uning amerika variantidan so‘z va iboralar o‘zlashtirish yetakchi tendensiya hisoblanadi, masalan: touch screen (sensor bilan boshqariladigan televizor); das Joint Venture (qo‘shma korxona); High-Tech (yuqori texnologiya apparati, mashinasi, jarayoni). So‘z qanchalik yangidan o‘zlashtirilgan bo‘lsa, nemischa va avvalroq o‘zlashtirilgan so‘zdan formal jihatdan shunchalik farq qiladi. Yuqorida keltirilgan misollarda nemis tili tizimiga moslashish jarayonining turli bosqichlarida turgan anglo-amerikanizmlarning o‘zaro qo‘shilishi natijasida yangi so‘z yasalagan. Masalan, High-Tech kontrakturasi, dastlab mustaqil tarzda qo‘llanmagan, balki turli xil so‘zlarning birinchi aniqlovchi qismi hisoblangan: High-Tech-Bereich, High-Tech-Produktionsanlagen, High-Tech-Demonstrator. Ushbu qo‘shma so‘zning tarkibiga zamonaviy texnikadagi umumlashtirilgan yangiliklar singdirilgan. Reklama matnlari va sarlavhalarda High-Te ch so‘zi mustaqil qo‘llanish kasb etgan: High-Tech ohne jeden Komfort (poyga avtomobili modelini ta’riflashda ishlatiladi). Bu so‘z qismlarining har biri boshqa so‘zlar bilan yangi so‘z birikmasi hosil qilishini va ularning ayrimlari neologizmlik xususiyatini allaqachon yo‘qotganligini ham qayd etish o‘rinli, masalan: – High-Fidelity = HiFi (hifi) – (ovozni) yuqori aniqlikda qayta tiklash; – die High Society – yuqori darajada taraqqiy etgan jamiyat; – der Highball – haybol (katta stakanga quyilgan sun’iy mineralli suv qo‘shilgan viski). Qisqartirilgan Tech shakli kamdan-kam hollarda uchraydi, biroq uni «rasshifrovka qilish (ma’nosini tushunish)» til egalariga qiyinchilik tug‘dirmaydi (Tech-Technik). Bunday o‘zlashtirma so‘zlarning tarkibidagi nemischa so‘zlar ularning nemis tili tizimiga o‘zlashishi va singib ketishini osonlashtiradi. Lisoniy anglash jihatidan nemis tili egasiga tegishli so‘zning qandaydir bir struktur analoglari (o‘xshashlari) ma’lum bo‘lsa, chet tiliga xos so‘zning yangilik xususiyati qisman 36

«olib tashlanadi», u yoki bu etimologik planda avvaldan ma’lum bo‘lgan so‘zlar bilan assotsiatsiyasi (birikishi) mumkin bo‘lsa, so‘z yasovchi shakllari tushunarli bo‘ladi. Anglo-amerikanizmlar nemischa so‘zlar bilan yangi, ikkinchi tartibdagi neologizmlar hosil qiladi. Bu yangi neologizmlar gibrid so‘zlar shaklida yasaladi; chet tiliga xos so‘zni bunday usulda o‘zlashtirish nemis tili uchun odatiy hollardan biridir. Kelib chiqishi anglo-amerikanizm bo‘lgan so‘zlar struktur (tarkibiy qurilish) jihatdan nemis tili egasining lisoniy ongida ma’lum darajada, oldindan shakllangan va mavjud bo‘lgan nemischa so‘zlar haqidagi tasavvurdan uzoq emas: ba’zi so‘zlar ular tomonidan qo‘shma so‘z ( der Bypass – yurak faoliyati stimulyatori, die Hardware – kompyuterning moddiy ta’minoti, der Slapstick – noreal sahna (filmda), boshqalari esa suffikslar orqali yasalgan yasama so‘z ( das Cover – konvert, g‘ilof, der Typer – bosib chiqarish qurilmasi), yana biri prefikslar orqali yasalgan so‘zlarning yarmi (bu yerda inglizcha – «eng zo‘r, yuqori darajadagi» ma’nosiga ega top bajaradigan vazifasiga ko‘ra nemischa prefiks va yarim prefikslar bilan qiyoslangan: der Top-Manager, das Top-Hotel, der Top-Beruf, die Top-Qualität, der Top-Star va h.k.) sifatida talqin qilinadi 1 . Kelib chiqishi anglo-amerikanizm bo‘lgan so‘zlar savdo va reklama, ommaviy axborot vositalari, elektronika va informatika kabi sohalarda, ayniqsa, faol qo‘llanmoqda. Tabiiyki, anglo-amerikanizmlar yuqorida nomlari ko‘rsatilgan faoliyat sohalarida dolzarb bo‘lgan yangi va yangi bo‘lmagan obyekt va nomlarni ifodalovchi barcha so‘zlarni «qamrab olmaydi», biroq ular bilan yonma-yon qo‘llanadi, ba’zi hollarda, ushbu obyektlarni faqat o‘zlari ifodalasa, boshqa hollarda esa nemsicha so‘zlarning raqobatchi-sinonimi hisoblanadi. O‘z mazmuniga ko‘ra Germaniya Federativ Respublikasining ijtimoiy- siyosiy hayotidagi realiyalarni (xos so‘zlar) anglatuvchi neologizmlar orasida yoshlarning noroziligini ifodalovchi so‘zlar ham uchraydi. Norozilik sababi va 1 Слепцова Е.В. Заимствования, из роль и место в системе современного немецкого языка // Иностранные языки в школе. 2006. – № 2. – С.70. 37

shakllari turli xil va o‘zgaruvchan, shuningdek, siyosiy platformalari (biror partiya yoki ijtimoiy guruhning siyosiy dasturi) esa ko‘pincha, tushunarsiz. Germaniya Federativ Respublikasi matbuotida Chaoten (-«-Chaos), Spontis (+-spontan), Provos (Provokation), Anarchos (+-Anarchie), Reps (+-Republikaner) deb nomlangan. Yoshlar leksikasida qo‘llanadigan bunday neologizmlarning ayrimlari Myuller-Turau [Müller-Thurau] lug‘atida yetarli darajada izohlangan. Ijtimoiy norozilikning turli ko‘rinishlarining chet tillardan o‘zlashgan so‘zlar orqali ifoda etilgan quyidagi nomlari uchraydi: Sit-in (inglizcha) – o‘tirgan holda (o‘tirib olib) qilinadigan norozilik namoyishi, Stand-in (inglizcha) – tik turgan holda qilinadigan namoyish, Teach-in (inglizcha) – ommaviy munozara, Work-in (inglizcha) – ishlab chiqarish binosini tark etishni rad etish, Ash-in (inglizcha) – manzarali landshaftni xunuk qilib ko‘rsatadigan prospekt (katta keng ko‘chalar) ko‘rinishidagi atrof- muhit muhofazasiga qarshi norozilik, Sing-out (inglizcha) – norozilik qo‘shiqlarini kuylamoq (ijro etmoq). Shuningdek, quyidagilarni ham qiyoslaymiz: Go-slow (inglizcha) – so‘zma-so‘z ma’nosi, sekin-asta bormoq va Sick-out – so‘zma-so‘z ma’nosi, kasaliga qarab tanlab olmoq: Einen Monat schon machen die Männer, die ... den Luftverkehr lenken und dafür besser bezahlt sein möchten, per Bummel- streik («Go-slow») und Krankenmeldung («Sick-out») die Fliegerei zum Geduldsspiel. [Ztg.] Bu amerikanizmlar hozirgi nemis tili lug‘at tarkibiga so‘l (radikal yoki so‘l radikal) terroristlarning nolegal (yashirin, maxfiy) tashkilotlarini ifodalovchi der Underground (= Untergrund) so‘zi kabi kirib kelgan. Talabalar so‘l tashkilotlarining, ba’zi hollarda «yashillarning» turli xil shakldagi umumlashgan nomini ifoda etuvchi Gegengesellschaft so‘zi ham neologizm hisoblanadi. Kelib chiqishi nemischa bo‘lmagan ko‘plab neologizmlar boshqa tillarda o‘z analoglariga (o‘xshash so‘zlar) ega. Bunday so‘zlar interlingvizmlar, deb ataladi. Nemis tili va boshqa yevropa tillari lug‘at zahirasida bunday so‘zlar sonining ko‘payib borishi bugungi davrga xos bo‘lgan madaniy jihatdan integratsiyalashuv jarayonining tezlashib borayotganidan darak beradi. «Tilda neologizmlarning paydo bo‘lishi jamiyatning madaniy hayotida 38

yangilanishlarning doimiy yo‘ldoshi (hamrohi) hisoblanib, ular barcha sohalarni qamrab oladi: moddiy va ma’naviy faoliyat sohalarining mahsulotlari yoki bu faoliyatlarning ruyobga chiqish shart-sharoitlari, yoxud alohida kishilar va ular jamoasining o‘zaro munosabatlari» 1 . Neologizmlar nemis tili tizimida mavjud barcha so‘z yasash vositalari orqali yasaladi, ularning aksariyati «tayyor holda» boshqa tillardan ham o‘zlashtirib olinishi mumkin. O‘zlashtirma so‘zlarning qo‘llanishi, ko‘pincha, ularning nutqda noto‘g‘ri ishlatilish xavfini yuzaga keltiradi. Nemis maqollaridan birida quyidagicha bayon qilingan: «Fremdwörter sind Glücksache». Bunday so‘zlarni qo‘llashda ko‘plab xatoliklarga yo‘l qo‘yish mumkin, masalan: Restaurator so‘zi Restaurateur so‘ziga, Katheder esa Katheter so‘ziga, Prognose so‘zi Diagnose so‘ziga, kodieren so‘zi kodifizieren so‘ziga, konkav so‘zi konvex so‘ziga yoki insolvent so‘zi insolent so‘ziga chalkashtirib (almashtirib) yuborilishi mumkin. O‘zlashtirma so‘zlar bilan bog‘liq masalalardan biri, ularning ma’noviy, uslubiy (stilistik) va sintaktik xususiyatlaridir. Bunday so‘zlar nemischa so‘zlarda mavjud bo‘lmagan o‘ziga xos uslubiy ( Portier/Pfortner, transpirieren/schwitzen, ventilieren/überlegen ), shuningdek, ma’noviy ( Exkursion/Ausflug, fair/anständig, simple/einfach ) nyuanslarga (nozik farqlar) ega bo‘lishi mumkin. Bu holat, nomaqbul assotsiatsiyalar (fikran bog‘lanish) yoki obyektiv borliqqa mos kelmaydigan tasavvurlarni keltirib chiqarishi mumkin, masalan: Leideform o‘rniga Passiv, Hauptwort o‘rniga Substantiv, Tätigkeitswort o‘rniga Verb; o‘zlashtirma so‘zlar kichraytirish ma’nosida ham qo‘llanishi mumkin, masalan: Visage – Gesicht. Nutqda fikrni qisqa, lo‘nda va tushunarli ifodalash ehtiyoji paydo bo‘lganda, ko‘pincha, o‘zlashtirma so‘zlarga murojaat qilinadi. Bunday o‘zlashtirma so‘zlar kundalik muloqot nutqida keng qo‘llanadi, ortiqcha izoh talab qilmaydi va oson tushuniladi. O‘zlashtirma so‘zlarning muzokara va manipulyatsiyalarda qo‘llanishi 1 Розен Е.В. Немецкая лексика: история и современность. - М.: Высшая школа, 1991. - С.29. 39

masalasi munozarali bo‘lib qolmoqda, masalan, siyosat va reklama tilida yoki ba’zan, faqat intellektual ko‘rk (iftixor) sifatida, imidjni yaratish uchun maxsus uslubiy, sintaktik va ma’noviy vazifalardan tashqari qo‘llangan hollar munozarali sanaladi. O‘zlashtirma so‘zlar, nafaqat tushunishda, balki, ko‘pincha grammatik jihatdan qo‘llanishda ham qiyinchilik tug‘diradi. Ayrim otlarda rod kategoriyasining qo‘llanishi bilan bog‘liq ishonchsizlik holatlari kuzatiladi ( der yoki das Curry, das yoki die Malaise ). So‘zlarning ko‘plik sonda yozilishi ham birmuncha qiyinchilik tug‘diradi ( die Poster yoki die Posters, Regime yoki Regimes ). Nemischa noto‘g‘ri shakllar bilan birga ( Atlas / Atlanten, Forum / Fora ) nemischa namuna (qolip) asosida yasalgan so‘zlar ( Atlasse, Forums ) ham uchraydi. Bunday ishonchsizlikdan, o‘zlashtirma so‘zning nemis tili tizimida hanuz o‘z qat’iy o‘rnini topmaganligidan ikki yoki undan ortiq ko‘plik shakllari yuzaga keladi. O‘zlashtirma so‘zlar, ehtimol boshqa tillardan kelib chiqishiga ko‘ra qo‘llanish va tushunilish jihatdan o‘ziga xos qiyinchiliklar tug‘dirishi mumkin, biroq, ular, ko‘p hollarda, nemis tilining zaruriy tarkibiy qismi hisoblanadi. Umuman, o‘zlashtirma so‘zlarni qo‘llash shartmi?, degan savol qo‘yilmaydi, balki ular qayerda va qanday maqsadlarda qo‘llanadi? qabilidagi savollar qo‘yilishi mumkin. Xulosa sifatida quyidagilarni aytishimiz mumkin: o‘zlashtirma so‘zlar nemischa so‘zlardan aniq ajralib tursa, ularga katta ehtiyoj yuzaga kelishi mumkin. Doimiy ravishda ma’noviy farqlar yuzaga kelsa yoki gap strukturasi (qurilishi) chegaralangan bo‘lsa, ularning qo‘llanishi asoslangan bo‘ladi. Uzatilayotgan axborotni tinglovchi yoki o‘quvchi oxirigacha yoki umuman tushunmasligi xavfi tug‘ilsa, o‘zlashtirma so‘zni qo‘llashdan voz kechish kerak. O‘zlashtirma so‘z biror hodisaning mavqeini ko‘tarishga yoki boshqasini kamsitishga qaratilgan bo‘lsa, bu uni noto‘g‘ri qo‘llash hisoblanadi. 40

2.3. Okkazional leksik birliklar Inson turmush tarzi va ijtimoiy muhit o‘zgarishi, texnika taraqqiyoti, fan va madaniyatning rivojlanishi, shuningdek, hayotning o‘zi taqozo etishi natijasida tilda yangi so‘z – neologizmni yaratishga ehtiyoj tug‘iladi 1 . Til muntazam ravishda yangi leksik birliklar bilan boyib boradi. Leksikadagi okkazional o‘zgarishlar u yoki bu tilning mavjud tizimida yangi mazmunni (ma’noni) ifodalash yo‘lida yuzaga keladigan qiyinchiliklarni bartaraf etish usullaridan biri hisoblanadi. Ma’lumki, og‘zaki va yozma nutqda, doimiy ravishda yangi so‘zlar paydo bo‘ladi. Ular nutqdagi bir martalik ehtiyojni qondirgan holda, iste’moldan chiqib ketadi yoki yangilik va g‘ayriodatiylik xususiyatini yo‘qotib, keng muloqot ehtiyojlariga javob bergan holda, til tizimiga qabul qilinadi. Okkazional so‘z yasash individual, betakror hodisa bo‘lib, har qanday jonli til uchun tabiiy bir xususiyat hisoblanadi. Yaratilgan, ijod qilingan so‘zlarning tuzilishi esa, shubhasiz tadqiqot obyekti bo‘lishi mumkin. Nutqiy hodisalar, ayniqsa, g‘ayriodatiy (okkazional) qo‘llash va yasalishlar tildagi barqarorlik, doimiylik, odatiylik, maromlilik hamda shaxsiy-ijodiylik o‘rtasidagi uzviy ziddiyatning o‘ziga xos ifodasi bo‘lib, til (xususan, so‘z yasalishi) jarayonida yuz berayotgan o‘zgarishlaru yangilanishlarni, ma’noviy-uslubiy tovlanish (toifalanish) larni kuzatish uchun boy material bera oladi 2 . Nemis tilidagi sohaga oid ilmiy adabiyotlarda okkazional so‘zlarni ifodalash uchun Ad-hoc-Bildung, Textwort, Augenblicksbildung, Einmalbildung, Gelegenheitsbildung, rus tilidagi ilmiy adabiyotlarda окказионализмы, авторские неологизмы, индивидуалние неологизмы, стилистические неологизмы, контекстуалные новообразования, слова-самоделки, o‘zbek tilidagi adabiyotlarda esa okkazional so‘zlar, bir martalik yasalmalar, umri qisqa so‘zlar, tasodifiy so‘zlar kabi atamalar qo‘llanadi. 1 Ахмедов А.Б. Ҳозирги немис тили лексикасида инновацион жараёнлар: Филол. фан. бўйича фалс. д-ри. дисс. – Тошкент, 2018. - Б.79. 2 Тошалиева С.Т. Ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши: Филол.фан.номз. ... дисс.автореф. – Тошкент, 1998. – Б.5. 41

Duden redaksiyasi tomonidan chop etilgan lug‘atda okkazional so‘zlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «In einer bestimmten Situation gebildetes, nicht lexikalisiertes Wort» 3 , ya’ni ma’lum bir vaziyatda paydo bo‘ladigan, tilning lug‘at tarkibidan joy olmagan so‘z. Umumiste’molga kirmagan va lug‘atlarda qayd etilmagan yangi birliklar «tasodifiy» yoki okkazional (lotincha occasionalis – tasodifiy) so‘zlar deb ataladi. Bunday yangi so‘zlar individual xarakterga ega (ya’ni, aniq muallifi, ijodkori mavjud) bo‘lib, paydo bo‘lgan (yaratilgan) asar yoki kontekst (nutqiy vaziyat) doirasida «yashaydi». Okkazional so‘zlar quyidagi usul va vositalar orqali yasaladi: -e, -ung, -ling, -er, -ei, -rich, -bold, -erei qo‘shimchalari, un -, erz -, ver -, be -, zer -, an -, ab -, auf -, um -, zu - олд qo‘shimchalari orqali yasama so‘z yasalishi, konversiya, qo‘shma so‘z yasalishi, qisqartma so‘z yasalishi, undov va taqlid so‘zlar yasalishi, boshqa tillardan so‘z o‘zlashtirish, soxta etimologizatsiya, kontominatsiya, noodatiy so‘z qo‘llash va h.k. Okkazional so‘zlar, asosan, badiiy asarlarda, reklama va publitsistik matnlarda, shuningdek jonli nutqda qo‘llanadi va turli xil vazifalarni bajaradi. Masalan, ular mutlaqo yangi tushunchalarni ifoda etadi. Bunday tushunchalarni ifoda etuvchi so‘zlar esa hali tilda mavjud bo‘lmaydi. Bundan tashqari, shoir va yozuvchilar ulardan asar qahramonlariga tavsif berish, sodir bo‘lgan voqea- hodisalarga baho berish, his-tuyg‘ulari, ichki kechinmalarini ifodalashda foydalanadi. Ba’zi hollarda, okkazionalizmlar she’rdagi vazn va qofiyani saqlashda yordam beradi va h.k. Bunday so‘zlarni o‘z asarlarida ko‘p ishlatadigan ijodkorlarni biz yaxshi bilamiz, masalan nemis yozuvchilaridan Elke Haydenrayh, rus ijodkorlaridan V.Mayakovskiy, o‘zbek ijodkorlaridan A.Oripov, M.Yusuf va boshqalarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin. Hozirgi davrda reklama va publitsistik matnlarda ham yangi, noodatiy so‘zlarni tez-tez uchratamiz. Bunday so‘zlar yordamida mualliflar, muharrirlar, noshirlar uzatilayotgan axborotga bizning e’tiborimizni jalb qilishga harakat 3 Duden.Deutsches Universalwörterbuch. Hrsg.v.d. Dudenredaktion. 7., überarb . u. erw . Aufl. – Mannheim / Zürich: Dudenverlag, 2011. – S.2107. 42

qiladilar. Bu kabi so‘zlarga ko‘zimiz tushishi bilan, beixtiyor to‘xtaymiz, e’tiborimizni qaratamiz va nimani anglatayotgani, nima uchun qo‘llanayotgani, zamirida nima ma’no borligini tushunib olishga harakat qilamiz. Yangi so‘z «ijodkorlari», shu tariqa o‘z maqsadlariga erishadilar: yozilgan yoki uzatilgan matn o‘qib chiqiladi va o‘zining noodatiyligi tufayli eslab qolinadi. Bunday yangi, noodatiy so‘zlar qanday yasaladi?, degan savol o‘z-o‘zidan tug‘iladi. Okkazionalizmlarni yasashning qator yo‘l va usullari mavjud. Ular orasida eng qiziqarli va keng tarqalgan usullardan biri so‘z orasiga so‘z qo‘shish yoki so‘z yasovchi gaplologiya hisoblanadi. So‘z orasiga so‘z qo‘shish usuli shundan iboratki, bir so‘z o‘zagining (asosining) oxiriga boshqa so‘zning bosh qismi qo‘shiladi. Shu yo‘l bilan, ikki qo‘shilgan so‘zning ma’nosini o‘z semantikasiga, asosini esa asosiga qo‘shib olgan o‘ziga xos turdagi murakkab okkazional qo‘shma so‘z yasaladi. Masalan, «Sinemaniya», «Kinomaniya» teleko‘rsatuvining nomi sinema va kino so‘zlarini maniya so‘ziga qo‘shish bilan yasalgan. Sinemaniya so‘zida bir so‘zning oxiri va ikkinchi so‘zning boshi umumiy ma elementiga ega bo‘lgani sababli, «sinematografga katta havas, kuchli qiziqish va intilish» ma’nosiga ega mutlaqo yangi okkazionalizm yasalishiga olib kelgan. «Evropa plyus» radiostansiyasi reklama slogani ham «tasodifiy» yasalma hisoblanadi. Muzikayf so‘zi muzika va kayf so‘zlarining birikuvidan yasalgan. Bu holda ka ohangdosh komponenti «muzikadan g‘ayriodatiy huzur qilish» ma’nosiga ega bo‘lgan okkazional so‘z yasash uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. «Pekinematograf yangiliklari» nomli gazeta sarlavhasida birinchi so‘z kin umumiy komponentiga ega bo‘lgan Pekin va kinematograf so‘zlarining birikishidan yasalgan. Hosil bo‘lgan yangi so‘z «Pekin kinematografi» ma’nosiga ega bo‘ldi. Okkazional so‘z yasashning boshqa bir usuli bir so‘zning ikkinchi so‘zga qo‘shilishi hisoblanadi. Bu usulda so‘zlardan birining bosh qismi tushirib qoldiriladi. Bu usulda yasalgan okkazional so‘zga misol tariqasida Dollarika so‘zini keltirishimiz mumkin. Bunda Dollar so‘zi Amerika so‘ziga qo‘shiladi va 43

ikkinchi so‘zning bosh qismi amer olib tashlanadi. Natijada «Amerika dollari» ma’nosiga ega bo‘lgan okkazionalizm hosil bo‘ladi. Ba’zi hollarda, ikki so‘zning bir-biriga qo‘shilib ketishi natijasida birinchi so‘zning bosh qismi va ikkinchi so‘zning oxirgi qismi tushib qolishi mumkin. Masalan, terini parvarish qilish vositalari reklamasida kosme(tika) va (farma)sevtika so‘zlaridan yasalgan kosmetsevtika so‘zini uchratishimiz mumkin. Kosmetika so‘zidan oxirgi qism, farmatsevtika so‘zidan oldingi qism olib tashlanadi. Yangi so‘z yasashning bu usuli teleskopik usul, deb nom olgan bo‘lib, g‘arbiy german tillarida juda keng tarqalgan. Bu nom tarkibiy qismlari bir-biriga qotadigan teleskop trubasi bilan o‘xshashlik asosida kelib chiqqan. Ushbu usul bilan yasalgan so‘zlar so‘zlashuv nutqida ham uchraydi. Masalan: mobil telefon so‘zi qisqartirilgan shaklda mobilon deb ataladi. Bu so‘z mobil sifatini to‘liq va telefon otining bosh qismi -telef ni olib tashlash va oxirgi qismi on ni qo‘shish orqali yasalgan. Ushbu so‘z yasash qolipi asosida hozirgi og‘zaki nutqda dastlabki shakli qo‘shma so‘z emas, balki sodda (bir so‘zdan iborat) so‘zdan iborat bo‘lgan okkazionalizmlar yasaladi. Masalan: Inet so‘zi Internet so‘zining bosh va oxirgi qismlarini qo‘shish natijasida yasalgan. So‘zlashuv nutqida shampan vinosi shampun, million soni limon, penal so‘zi pentalgin, dollar so‘zi ko‘k, ko‘kat tarzida ishlatiladi. Bundan tashqari, shokolandiya so‘zi Irlandiya, Shotlandiya kabi so‘zlarga o‘xshashlik asosida yasalgan. Absurdiston ( «sobiq sovet Rossiyasi» ma’nosida) so‘zi Qozog‘iston, Tatariston kabi so‘zlarga analogiya asosida yasalgan. Bunday so‘zlardagi quyuqlashgan semantika va g‘ayriodatiylik ularni felyetonlar, siyosiy va ma’naviy mazmundagi masallar, satirik she’rlar, gazeta va jurnal maqolalarida fikrning ta’sirchanligini oshirish va komik effektni (kulgili ta’sir ko‘rsatish) yuzaga keltirishda qo‘llanishini ta’minlaydi, masalan: «biotektura» (biologik + arxitektura), «biotika» (biologiya + kibernetika), «degradans» (degradatsiya + renessans), «karmat» (kartoshka + tomat), «kinotavr» (kino + kentavr) va h.k. 1 1 Алиева Г. Н. Окказиональные неологизмы последнего десятилетия // Русская речь. 2006. - № 3. - С.79. 44

Bunday nomlar uchun obrazlilik va ikki jihatlilik xos, chunki, odatda, ularning sifatli, belgiga xos (belgili) bo‘lgan so‘z yasash ma’nosi nominativ (nomlash) ma’no va ayni shu affiksli uzual so‘z yasash qoliplarining uslubiy jihatdan biriktirilganlik muhitida idrok qilinadi. Masalan, boshqaruv yoki iqtisodiy siyosat obrazi «-nom + ik(a) » qolipi bo‘yicha yasalgan okkazionalizmlarda o‘z aksini topgan, masalan: « reyganomika ning 12 yillik davri o‘rniga kelgan klintonomika nimalar olib keladi?» (Rossiya gazetasi. 1993 yil,14- avgust); «Rossiya davlat sug‘urtasi (Rosgosstrax) gaydaronomika xonavayron qilgan tashkilotlarni qo‘llab-quvvatlaydi» (Rossiya gazetasi. 1993 yil, 20- may). Demak, yuqorida ko‘rib o‘tganimizdek, «tasodifiy» so‘zlar, ba’zi bir hollarda, mutlaqo tasodifiy, kutilmaganda paydo bo‘lib qolmas ekan. Ular o‘quvchi e’tiborini tortish, ta’sirchanlikni oshirish, shuningdek nutqiy tejamkorlikni ta’minlash kabi vazifalarni bajaradi. ХУЛОСА 45

XX asrning oxirgi va XXI asrning dastlabki o‘n yilligida nemis tili lug‘at tarkibining ijtimoiy-siyosiy qatlamida jamiyat hayotida yuz bergan tub burilishlar bilan bog‘liq holda ulkan sifat va miqdor o‘zgarishlari sodir bo‘ldi. Bu o‘zgarishlar nemis tili leksik-semantik tizimida o‘z o‘rniga ega bo‘lgan hodisa va jarayonlarni kompleks tahlil qilish zaruriyatini keltirib chiqardi. Hozirgi nemis tili ijtimoiy- siyosiy qatlami leksik-semantik tizimining taraqqiyot tendensiyalari va lug‘at tarkibi boyishining yo‘llari, usul va vositalarini tadqiq etish, bu taraqqiyot so‘nggi yillarda ijtimoiy muhit shakl va komponentlarining yanada murakkablashib borish sharoitida sodir bo‘lganligi va dunyoni bilish harakatining qiyinlashib borayotganligini aks ettirishini ko‘rsatdi. Hozirgi davrda nemis tili boshqa tillar bilan bir qatorda neologik portlashni (birdan yuz beradigan kuchli va shiddatli voqea, hodisa) boshdan kechirmoqda. Germaniya, Yevropa va butun jahon ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotida sodir bo‘lgan tub o‘zgarishlar ko‘p sonli yangi so‘zlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Modomiki so‘z, avvalo, ma’no ifodalash vazifasini bajarar ekan, aynan u sotsiumning hayotida yuz bergan barcha o‘zgarishlarni qayd etib boradi. Yangi so‘zlar paydo bo‘lish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri, uning faollik darajasini oldindan aytib berishning imkonsizligidir. Bu, ko‘p jihatdan ijtimoiy-siyosiy munosabatlar sohasiga taalluqli bo‘lib, aynan ushbu sohada biz yangi ijtimoiy-siyosiy muammo namoyon bo‘ladigan qatlamda bir o‘zakli ko‘plab yangi so‘zlarning doimiy ravishda paydo bo‘lish faktiga duch kelamiz. Ko‘p hollarda, jamoatchilik diqqat-markazida bo‘lgan yangi so‘zlar orqali ifodalanadigan dastlabki tushunchalar aniqlashtiriladi, kengaytiriladi, izohlanadi va h.k. Buning natijasida, ancha taraqqiy etgan nemis tili so‘z yasalish tizimida yangidan yangi so‘zlar paydo bo‘laveradi. Neologizmlar hozirgi nemis tili lug‘at tarkibida o‘ta dolzarb va innovativ qatlamni tashkil etadi. Ular jamiyatda hukmron bo‘lgan manfaatlar (qiziqishlar) yo‘nalishini bilvosita aks ettirgan holda, davr ruhini ifodalovchilar hisoblanadi. Hozirgi nemis tilida ko‘p sonli yangi so‘zlarning paydo bo‘lishi Yevropada sodir bo‘lgan geopolitik o‘zgarishlar bilan bog‘liq: eng avvalo, Germaniyaning 46

birlashuvi va bu bilan bog‘liq voqealar (die Osterweiterung, der Besserwessi, der Solidaritätszuschlag, die Ostalgie, Dunkeldeutschland), undan keyin esa Yevropaning integratsiyasi (birlashuvi) (das Euroland, das Eurogeld, die Eurozone, Teuro), Bolqondagi urushlar (der Kosovo-Krieg, ethnische Sauberung, der Blauhelmeinsatz, der Kollateralschaden), terroristik tashkilotlar faoliyatining kuchayishi (der Anti-Terror-Krieg, die Milzbrandattacke, der Schläfer) va h.k. Ijtimoiy-siyosiy qatlam ko‘p sonli innovatsiyalarning manbai bo‘lishda davom etmoqda. Innovatsiyalar hozirgi zamon dunyo madaniyatiga xos o‘sish tendensiyalari, ijtimoiy va siyosiy harakatlar, til egalarining etnos, jins, yosh, ijtimoiy-siyosiy maqom kabi nutqiy vaziyat mezonlari bilan bog‘liq. Bu sohadagi innovatsiyalar quyidagi xulosalarga kelish imkonini berdi: 1) so‘nggi yillarda tilga etniklik (biror xalq va uning madaniyatiga oidlik), jins, yosh, turmush tarzi kabi ijtimoiy-madaniy omillarning ta’siri ortib bormoqda. Kishilarning muayyan irqiy, etnik va boshqa kategoriyalarini kamsitishga qarshi kurash ma’lum darajada yangi lug‘aviy birliklarda o‘z aksini topdi. Ayollarning erkaklar bilan tenghuquqli bo‘lish uchun kurashi tilga ma’lum darajada o‘z ta’sirini ko‘rsatdi va hanuz ta’sir ko‘rsatib kelmoqda. Bu ta’sir tilning, nafaqat leksik va semantik innovatsiyalar bilan boyishida, balki «inklyuziv tilning» paydo bo‘lishida ham o‘z aksini topmoqda; 2) nominatsiya (nomlash) jarayonining diqqat markazida turli yoshdagi kishilar, xususan ko‘plab mamlakatlarda hukmron sinflarni gavdalantirgan yosh va o‘rta yosh avlod turibdi; 3) axborot inqilobi hozirgi nemis tili lug‘at tarkibidagi ijtimoiy-siyosiy leksikaga sezilardi darajada ta’sir ko‘rsatdi. Axborot inqilobi, kompyuterlashish, ijtimoiy hayotning barcha sohalarini axborotlashtirish bilan bog‘liq holda paydo bo‘lgan neologizmlarning ko‘rsatishicha, ular insoniyatga juda katta manfaat va ezgulik olib keldi, biroq, shu bilan birga, yangi ijtimoiy muaammolarni keltirib chiqardi va salbiy hodisalarning sodir bo‘lishiga olib keldi; 4) jinoyatchilik, terrorizm, narkomaniya muammolarining keskinlashuvi va bu salbiy hodisalarga qarshi kurash ma’lum miqdordagi innovatsiyalarda, «jinoiy 47

soha»da qator so‘z yasovchi elementlarning paydo bo‘lishi va iste’molga kirishi, muayyan tushunchalar atrofida keng sinonimik qatorlarning hosil bo‘lishida o‘z aksini topdi. Jinoyatchilik va narkomaniya ko‘lamining kengayishi, jinoyat olami va narkomanlar jargonidan adabiy tilga so‘z va so‘z birikmalarining o‘tish ko‘lamining kengayishiga olib keldi. 5) ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayotida tutgan muhim o‘rni, aynan ular «dastlabki kontekst» muhiti, davlat, siyosat, jamoat arboblarining, jurnalistlar, yozuvchilar va olimlarning so‘z ijodkorligi (yaratuvchanligi) mahsuli bo‘lgan neologizmlarning til tizimi bo‘ylab keng tarqalishida asosiy yo‘l ekanini ko‘rsatdi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 48

I. Ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони / Халқ сўзи, 2017 йил, 8- феврал. № 28 (6722). 2. Dunyo bilimlarni o’rganish tilsimi. Til va adabiyot ta’limi. – Toshkent , 201 4 . – № 3 – B . 3-4 . II . Ilmiy adabiyotlar 3. Алиаскарова Г.Ф. Сравнительный анализ неологизмов в современном русском и немецком языках / Г.Ф. Алиаскарова. – (Гуманитарные науки) // Вестник Саратовского государственного технического университета. 2006. – № 4. – С. 225-231. 4. Алиева Г.Н. Окказиональные неологизмы последнего десятилетия // Русская речь. 2006. – № 3. – С.79-80. 5 . Ахмедов А.Б. Ҳозирги немис тили лексикасида инновацион жараёнлар: Филол. фан. бўйича фалс. д-ри. дисс. – Тошкент, 2018. – 126б. 6. Бантышева Л.Л. Общественно-политическая лексика начала ХХ века: традиции изучения // Политическая лингвистика. – Выпуск (1)21. – Екатеринбург, 2007. – С.13-18. 7. Гандельман В.А. Актуальная общественно-политическая лексика. Немецко-русский словарь-справочник. – М.: Высш. шк., 1991. – 122с. 8. Домашнев А.И. Развитие лексики немецкого языка ГДР И ФРГ и лексикографическая практика // А.И. Домашнев// Котелова Н.З. Новые слова и словари новых слов. – Л.: Наука, 1983. – С.5-14. 9. Катаев С.Д. Язык немецкой прессы: пособие по чтению и реферированию / С.Д. Катаев, А.Г. Катаева, Г.Н. Самара. – Москва: Высшая школа, 2005. – 158с. 10. Крючкова Т.Б. Особенности формирования и развития общественно- политической лексики и терминологии. – М.: Наука, 1989. –151с. 11. Несмеянов А.В. Структурно-семантическая характеристика неологизмов в сфере глагольного словообразования: (На материале нем. яз.) / 49

А.В. Несмеянов:// Вестник Оренбургского государственного педагогического университета. 2004. – № 1. Естественные и гуманитарные науки. – С.25-30. 12. Нефедова Л.А. О некоторых особых способах словообразования в современном немецком языке // Вестник МГУ. Сер.19. Лингвистика и межкультурная коммуникация. 2003. – № 3. – С.89-97. 13. Носенко И.А. Начала статистики для лингвистов. – М., 1981. – 276с. 14. Панкова О.Т., Медников А.И. Пособие по общественно- политической лексике: немецкий язык. – М.: Высшая школа, 1986. – 179с. 15. Потапова Р.К. К опыту создания баз данных неологизмов молодежной речи конца XX - начала XXI в. (применительно к русскому и немецкому языкам) / Р.К. Потапова, В. В. Потапов, К.А. Тихонова // Вестник Московского университета. Сер. 9. Филология. 2003. – № 5. – С.117-127. 16. Розен Е.В. Немецкая лексика: история и современность: Учеб. пособие. – М.: Высшая школа, 1991. – 96с. 17. Розен Е.В. Новые слова и устойчивые словосочетания в немецком языке. – М.: Высшая школа, 1991. – 94с. 18. Розен Е.В. На пороге XXI века. Новые слова и словосочетания в немецком языке. – М.: Менеджер, 2000. – 192с. 19. Розен Е.В. Как появляются слова. Немецкая лексика: история и современность. – М.: МАРТ, 2000. – 156с. 20 . Савицкий И.П. Неологизмы второго порядка в системе лексики современного немецкого языка // Сборник научных трудов. – Калинин, 1983. –184с. 21. Слепцова Е.В. Заимствования, их роль и место в системе современного немецкого языка / Е.В. Слепцова // Иностранные языки в школе. 2006. – № 2. – С.67-71. 22. Тошалиева С.Т. Ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши: Филол.фан.номз. ... дисс.автореф. – Тошкент, 1998. – 25б. 2 3 . Шеляховская Л.А., Богданов Н.А. Словообразовательный аспект изучения некоторых групп окказионализмов // Новые слова словари новых 50

слов. – Л., 1983. – 146с. 2 4 . Dieter H. Neologismen in der deutschen Gegenwartssprache. P robleme ihrer Erfassung und Beschreibung. Deutsch als Fremdsprache 39.4, 2002. – S.195- 201. 2 5 . Steffens D. «Nicht nur Anglizismen… Neue Wörter und Wendungen in unserem Wortschatz. IDS-Sprachforum, 21.Mai 2003. Sprachreport 2003/4. 2003. – S.2-9. 2 6 . Stepanova M.D., Cernyseva L.I. Lexikologie der deutschen Gegenwartssprache: Учебное пособие для студ . высш . учеб . заведений . – М .: Издательский центр « Академия » , 2003. – 256 с . III . Луғатлар 27. Байков В.Д. Новый немецко-русский, русско-немецкий словарь: новая немецкая орфография: более 40000 слов и словосочетаний: современная лексика, идиомы, разговорные выражения, молодежный жаргон / Владимир Байков, Иобст Беме. – Москва: Эксмо, 2007. – 793с. 28. Duden.Deutsches Universalwörterbuch. Hrsg.v.d. Dudenredaktion. 7., überarb . u. erw . Aufl. – Mannheim / Zürich: Dudenverlag, 2011. – 2112 S. 29. Steffens D., Nikitina O. Deutsch-russisches Neologismenwörterbuch. Neuer Wortschatz im Deutschen. 1991-2010. 2., überarbeitete Auflage. – Mannheim: Institut für Deutsche Sprache, 2016. – 598 S. IV. Gazeta va jurnallar 30. Bunte: http://www.bunte.de 31. Spiegel Online: http://www.spiegel.de 32. Süddeutsche Zeitung: http://www.sueddeutsche.de V. Internet manbalari 33 . Добров Б.В., Лукашевич Н.В. Взаимодействие лексики и терминологии в общезначимой сфере языка // w ww.dialog-21.ru/Archive/2004/ Dobroff.htm l . 34 . Михеева Е.И. Интегративный аспект внутренних производных неологизмов в современном немецком языке (на материале имен 51

существительных) // http://tpl1999.narod.ru/WEBLSE2006/MikheevaLSE 2006 . htm 35 . Тарасова М.В. Неологизмы современного немецкого языка // http://conference.kemsu.ru/GetDocsFile?id=9813&table=papers_file&type=1&. 3 6 . Тарасова М.В. Неологизмы современного немецкого языка // http : // conference. kemsu.ru/GetDocsFileid=9813&table=papers_file&type=1&.. 3 7 . Neologismenw ö rterbuch [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http / www . owid . de / neologismen /, свободный – Язык немецкий. 52

O'xshashlar

Nemis tili darslarida madaniyatlararo muloqotga o`rgatish mashqlaridan foydalanish

“Nemis tilini o`qitishda ilg`or pedagogik texnologiyalar va ularning ahamiyati

Badiiy tarjimada qiyofa va xarakterning berilishi

Der nationalen Kolorit in der Übersetzung

Die philosophische Gedanke in den Werke von Johann Wolfgang Goethe