logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Musiqa
  4. Уста Олим Комилов ва Илҳомжон Икромов асарлари Доира йўналиши

Уста Олим Комилов ва Илҳомжон Икромов асарлари Доира йўналиши

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1779 KB
Ko'chirib olish
ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ МАДАНИЯТ ВА СПОРТ ИШЛАРИ ВАЗИРЛИГИ ҚАРШИ САНЪАТ КОЛЛЕЖИ “ ТАСДИҚЛАЙМАН ” “ КЕЛИШИЛДИ ” Қарши санъат коллежи Касбий таълим бўйича директор директори __________ Д.Мадиев ўринбосари __________ Қ.Ғоппоров “___” ______________ 2016 йил. “___” ______________ 2016 йил. “ АНЪАНАВИЙ ИЖРОЧИЛИК КАФЕДРАСИ ” “Доира” мутахассислиги, III- босқич, 20- гурух ўқувчиси ЖЎРАЕВ ШАҲБОЗ ТЎРА ўғлининг Давлат имтихони дастурлари мавзусидаги Малакавий иш рахбари: _________ Ҳ.Мухаммадиев. “___” ______________ 2016 йил. Қарши 2016 - йил. МУНДАРИЖА I- Уста Олим Комилов асари “Катта ўйин” 1. Уста Олим Комилов ижоди хақида қисқача маълумот....................... 2- 4 бетлар. 2. Асарнинг тахлили......................................................................................... 5 - бет. 3. Асардан нумуна 1-2 бет нусха ва ижро жараёнидан расм....................... 6 - 8 бетлар. II- Илҳомжон Икромов асари “Сарбоз” 1. Илҳомжон Икромов ижоди хақида қисқача маълумот........................... 9-10 бетлар. 2. Асарнинг тахлили.......................................................................................... 11- бет. 3. Асардан нумуна 1-2 бет нусха ва ижро жараёнидан расм..........................12-13 бетлар. III- Уста Олим Комилов асари “Довул” 1. Уста Олим Комилов ижоди хақида қисқача маълумот.......................... 14- 15 бетлар. 2. Асарнинг тахлили............................................................................................ 16- бет. 3. Асардан нумуна 1-2 бет нусха ва ижро жараёнидан расм...........................17-19 бетлар. IV- Уста Олим Комилов асари “Тантана” 1. Уста Олим Комилов ижоди хақида қисқача маълумот.............................20- 21 бетлар. 2. Асарнинг тахлили............................................................................................. 22- бет. 3. Асардан нумуна 1-2 бет нусха ва ижро жараёнидан расм........................... 23-25 бетлар. V- Давлат аттестацияси дастурини ижро этишда битирувчи ўқувчида билим ва кўникмаларни шаклланганлиги. ................................... 26- бет. VI- Малакавий иш раҳбарининг бириктирилган ўқувчисининг ижро маҳоратига берган ижодий тавсифномаси ..… ……......................... 27- бет. VII- Фойдаланилган адабиётлар: ........................................................ 28- бет. -1- I- Уста Олим Комилов асари “Катта ўйин” I- 1. Уста Олим Комилов ижоди хақида қисқача маълумот. Уста Олим Комилов халқ созандалари орасида машхур созандалардан бири. Деярли умрининг ярим асрга яқин даврини халқ санъатини ўрганиш ва ривожлантиришга бағишлаган. Миллий чолғуларимиздан Чанг ва Доира чолғусини жуда яхши ўзлаштирган эди. Доира чолғу ижрочилигини мукаммал даражага олиб келиб, чолғу учун кўплаб асарлар яратган. Устозлик тизимини йўлга қўйгани холда, Ўзбек мусиқасидаги бой ва ранг- баранг рақс усулларини тўплашда ўзининг улкан ҳиссасини қўшган. Доира ва рақс санъатини асосчилари Ўзб халқ артисти, мехнат қахрамони 1935- йилда Лондонда халқаро фолклор санъати фестивали олтин медал нишондори Уста Олим комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним. 29-30 йиллар биринчи бор доира усуллари жамланиб “Қўш- қарс” номи билан ижро этган. Уста Олим Комилов, доира усулларини марғилонлик Уста Масаид Марғилонийдан ўрганган. Ижро усулларини мураккаблаштириб жило, янгича қирралар очиб рақсга мослаштирган. Мана шу усуллар оқибатида “Қўш- қарс” номли, кейинчалик “Доира дарси” деб аталувчи ўзбек рақс мактабининг асоси бўлиб қолди. Уста Олим комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним. 30 йиллар йиллар “Қўш- қарс” ни Москвада раққосалар ижросида Тамара Хоним, Гавхар Хоним Рахимова, Мукаррама Турғунбоева, Ҳалима Рахимова, Зайнаб Ҳамидова, Ҳайри Хоним, Зулайхо Хонимлар ва бошкалар билан намойиш этишган. Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним ижросидаги . 29- йиллар “Қўш- қарс” номи билан ижрони Малик Қаюмов тасвирга олган. Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хонимлар “Қўш- қарс” асосида “Садр, Занг, Пилла, Савти уфор, Катта ўйин” каби асарларни яратган. Мукаррама Тургунбоева бу анъаналарни ривожлантириб Бахор ансамблининг дастурини 40-50 % доира жўрлигида ракслардан ташкил этган. Уста Олим Комилов тўқувчи, яни косиблар оиласида 1875- йили Марғилон шахрида туғилган. Ёшлигидан ота- онасидан ажралиб етим қолган. Олимжон ўн ёшидан тирикчилик ташвишида аравасозлар устахонасига ишга кириб ишлай бошлайди. Халқ сайиллари, тўйлар ва байрамларда доира ижрочилиги уни ўзига мафтун этади ва бўш вақтларида эсида қолган усулларни доирада машқ қилади. Шу -2- даврларда эл орасида машхур бўлган яллачи Салом хола билан танишади. Шу инсон Уста Олим Комиловни Доира ижрочилигига иқтидори борлигини сезади ва ўзи билан тўй маросимларга бирга олиб боради. Тўй маросимларга бориш Уста Олим Комиловга ҳақиқий амалиёт вазифасини ўтайди ҳамда Доирани якка холда ижро этишни ўрганади. Тиришқоқлиги ва мехнатсеварлиги оқибатида доира ижрочилигида моҳирлик даражасига эришади. Доиранинг турли услубларда чалишни замонасининг машхур санъаткори, Марғилонлик устоз доирачи Мухаммадсаид отадан ўрганади. Доира чолғуларидан ташқари Мухаммадсаид отадан у чанг ва ноғора чолғуларини чалишни ўрганади. Шундан сўнг турли корхоналарда мусиқа тўгараклари очади ва иқтидорли ёшларни мусиқага ўргатиш вазифаси билан хам шуғулланади ва кўплаб шогирдлар тайёрлашга эришади. Ўша даврларда шахар ва қишлоқ чойхоналарида хизмат қилувчи чолғу ансамблларида доирачи созанда сифатида қатнашади. 1926- йили Уста Олим Комилов Фарғона водийсининг устоз санъаткорларидан бири машхур Юсуфжон қизиқ Шакаржонов билан халқ ижодини тарғиб этувчи консерт ташкилотига ишга қабул қилинадилар. Кейинчалик бу ансамблга Тамарахоним ва Мукаррама Турғунбоевалар каби санъатимиз дарғалари кириб келадилар ва биргаликда фаолият бошлайдилар. Труппа тузилгандан сўнг гастрол консертлари бошланади. Уста Олим Комилов ўз санъати билан Москва, Петрбург, Паволжъе, ва Баку шахарларида илк гастрол консерт сафарларида бўлади. 1930- йилда ушбу ансамбл Ўзбек давлат мусиқали театрига айлантирилади. Уста Олим Комилов Тамарахоним ва Мукаррама Турғунбоевалар таъсирида бир қатор халқ усулларини тизимларга келтириб, алоҳида рақсбоп туркумлар йиға бошлайди. Унинг биринчи наъмуналарини москвада ўтказилган Бутуниттифоқ халқ ижодий олимпиадасида намойиш қилинади. Бу анжуманда “Даромади гул ўйин”, “Катта ўйин”, “Ифори сохта” ва шу каби рақсларини доирада ижро этади. Тамарахоним ва Мукаррама Турғунбоевалар ижросида бу рақслар олимпидада жуда катта мувафаққият қозонади. У машхур доирачи созанда сифатида Республикамиз ва собиқ иттифоқда хам донг таратади. Шундан сўнг уни хурматини бажо қилиб исмига уста сўзини қўшиб “Уста Олим” деб атайдиган бўлдилар. Уста Олим Комилов ижрочиликдан ташқари халқ орасида машҳур бўлган усулларни йиғиш билан хам шуғуллана бошлайди. 1931-1934 йиллар халқ орасида машҳур бўлган усулларни йиғишга катта эътибор қаратади. Бу усуллар унитила -3- бошлаган эди. Бу усулларни биринчи устози Мухаммадсаид ота, хамда Юсуфжон қизиқ Шакаржоновдан эшитиб ўрганган эди. Натижада кўпгина усулларни тўплашга эришади. Бу усулларни жамлаб, усуллар тўпламини яратишга харакат қилади. Бу асарлар бора- бора Уста Олим Комилов тўплаган асарлар деб юритилади. Уста Олим Комилов Тамарахоним билан машхур “Занг”, “Гулойим”, “Садр” каби доира усул термаларини яратган эди. Бу термалар асосида янги Ўзбек рақслари майдонга келди. Мусиқали драма театри ва опера жанрларида хореографик чекинишлар мавжуд. Ана шу бўлимларда доира жўрлигида рақсга тушиш санъати анъанага айланиб қолди. Уста Олим Комилов яратган хореографик композициялар В.Успенский билан Г.Мушелнинг “Фарход ва Ширин”, Р.Глиэр билан Ф.Содиқовнинг “Гулсара” каби мусиқали драмаларини яратиши ва сахнага қўйилишида ахамиятли бўлди. Уста Олим Комилов Ўзбек мусиқа маданиятининг ривожланишига қўшган бебахо ва улкан ҳиссаси учун 1931- йили Республикамизнинг “Социалистик мехнат қахромони” деган фахрий унвон билан тақдирланган. Халқ усулларини тўплашдан ташқари “Пахта”, “Пилла”, “Тантана”, “Шодиёна”, “Доира рақси” каби машхур асарларнинг муаллифидир. Уста Олим Комилов 1935- йили Лондонда бўлиб ўтган Халқаро рақс фестивалида Тамарахоним билан қатнашиб, Ўзбек рақс ва доира ижрочилиги санъатини оламга ёяди ва уларнинг ижроси фестивалнинг олтин медалига сазовар бўлади. 1937- йили Москва шахрида ўтказилган Ўзбек санъатининг 10 кунлигида хам Тамарахоним билан иштирок этиб “Сайил”, “Колхоз тўйи” каби сахнавий асарларини қўйиб олқишларга сазовор бўлади. Уста Олим Комилов ўзининг ижоди давомида кўплаб шогирдлар тайёрлаган ва улар: Тўйчи Иноғомов, Ғофур Иноғомов, Ғофуржон Азимов, Ғофур Солиҳов ва бошқалар. Машхур доирачилар Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Ғофур Иноғомов, Ўзбекистон халқ артисти Раҳим Исаҳўжаев, Ғофур Азимов, Ғофур Салихов, Авнер Бараев, Қаҳрамон Дадаев, Равшан Акбарбеков, Одил Камолхўжаев, Дадахўжа Соттихўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Тўйчи Иноғомовлар, Убай Хўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Учқун Алимухаммедов, Рустам Убайдуллаев, ака- ука Елмурод, Дилмурод, Холмурод Исломовлар, Тожиали Олимов, Хусан Носировлар ҳамда хозирги кунда ижод қилаётган Ҳасан Азимов, Аббос Қосимов, Мурод ва Маъруф Азимовлар, Маъмур Мирдадаев, Санъат Азимов, Дилшод Юлдошев ва бошқалар. -4- I- 2. “Катта ўйин” асарининг тахлили. Уста Олим Комиловнинг “Катта ўйин” асари доира ва рақс учун халқ усуллари асосида яратилган. Машхур раққосалар Тамарахоним ва Мукаррама Турғунбоевалар ижросида бу асар ўз даврининг машхур асарлари ҳисобланган. Москва шахрида 1930- йилда ўтказилган Бутуниттифоқ халқ ижодий олимпиадасида асарнинг намойиши мувафақиятларга эришган. Асар хажм жихатидан йирик асар бўлиб 4/3 саноғида ёзилган. Асар затактдан бошланади. иккинчи ва учинчи тактлар триолли ўн олтиталик ўттиз иккиталик ноталар билан бошланади. Учинчи такт асарни мустахкамлаш учун реприза билан такрорланади. Тўртинчи такт саккизталик ноталардаги, бешинчи такт саккизталик ноталардаги усулларда давом этади. Учинчи ва тўртинчи тактлар алохида- алохида реприза билан такрорланиб ижро этилади. Олтинчи ва еттинчи тактда усул ўзгаради ва реприза билан ривожлантирилади. Саккизинчи ва тўққизинчи тактлар олтинчи ва еттинчи тактлардаги усулларни такрорлайди. Ўнинчи ва ўн биринчи тактларда ўнг қўлда усул ижро этилиб, чап қўлда нохун берилиши билан ажралиб туради ва реприза билан такрорланади. Ўн иккинчи тактдан ўн тўртинчи тактгача саккизталик ноталардаги усуллар бўлиб ўнг қўлда ижро этилади ва чап қўл нохуни чалинади. Биринчи қисм охирларида сфарсанда билан фермато орқали тугаб, иккинчи қисм биринчи қисм охирги нотаси эвазига затактдан Риано динамик белгиси билан бошланади. Иккинчи қисм ўн олтиталик ноталар ва триоллар билан давом этади. Иккинчи қисмнинг иккинчи тактти реприза билан такрорланади. Иккинчи, учинчи, тўртинчи тактларда бир хил усуллар билан ижро этилади. Бешинчи такт мессо форте динамик белгиси билан триолли усулларда ижро этилади. Олтинчи тактда усул такрорланиб форте динамик белгисида ижро этилади. Саккизинчи тактда усул сақланиб қолиниб яна мессо фортеда ижро этилади. Ўн иккинчи тактгача усуллар такрорланиб, реприза билан қайтарилади. Ўн иккинчи тактдан усул яна ўзгаради. Мессо форте билан бошланади. Саккизталиква ун олтиталик ноталар алмашиниб, триолли усуллар ижро этилади. Асарнинг қисмлари динамик белгиларнинг ўзгариб тўриши билан асар жозибадорлиги оширилган. Асар охирида секин- аста Крешчендо билан Fортега ўтиб билан тугалланади. -5- I – 3 “Катта ўйин” асаридан нусха -6- -7- I - Расм. III- босқич ўқувчилари ансамблида битирувчи ўқувчи чапдан биринчи Ш.Жўраев Доирада созандаларга жўр бўлмоқда. -8- II- Илҳомжон Икромов мусиқаси “Сарбоз” II- 1. Илҳомжон Икромов ижоди хақида қисқача маълумот. Илҳомжон Икромов ўз ҳаёти ва ижоди давомида Доира чолғусида Ўзбекистон Давлат Консерваториясида ёш авлодларга таълим бериб келмоқда. У ўз иш фаолияти давомида жуда кўплаб шогирдлар тайёрлаб устозлик вазифасини бажариб келмоқда. У ўқувчилар учун техник синовлар учун кўплаб машқлар, академик консертлар учун бир қанча асарлар тайёрлаган. Машхур доирачилар Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Ғофур Иноғомов, Ўзбекистон халқ артисти Раҳим Исаҳўжаев, Ғофур Азимов, Ғофур Салихов, Авнер Бараев, Қаҳрамон Дадаев, Равшан Акбарбеков, Одил Камолхўжаев, Дадахўжа Соттихўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Тўйчи Иноғомовлар, Убай Хўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Учқун Алимухаммедов, Рустам Убайдуллаевларнинг ижодларидан нотага олинмаган айрим асарларни нотага олиб ўқув қўлланмалар тайёрлаган. Доира ўзбек халқ мусикаси тажрибасида ўзига хос жўр усулини яратиб ансамбллларнинг барча турларида албатта қатнашади. Ўзбек мусиқаси учун характерли бўлган ритмик тембрик фонни яратади. РАҚС ЖАНРИДА ДОИРА МУСТАҚИЛ суръатда чалинади. Замонавий профессионал. Хам ҳаваскор эстрада оркестрлари ва халқ чолғу асбоблари оркестрида хам мустахкам ўрин олган. Доира ёғоч гардишдан иборат бўлиб, бир томонига таранг тери қопланган. Унинг ички томонига метал халқачалар 50-75 гача шинғироқлар ўрнатилган. Доира гардиши одатда тут, ёнғоқ, ток аояси ёки заранг дарахтидан. Гардишнинг диаметри 38- 41см. Қалинлиги 5-6 см. Парда мембранаси от, бузоқ, эчки териларининг тўш қисмидан, баъзан балиқ ткрисидан. Асбоб силкитилганда ёқимли шинғироқ товуш чиқаради. Доира бир хил тембрли усул билан чалинувчи бошқа уриб чолғу асбоблардан фарқли ўлароқ кўп миқдордаги тембр воситаларига эга. Доира ва унинг тасвири хақидаги маълумотлар X асрлардан бошлаб кўпгинп адабий ва иконаграфик манбаларда учрайди. Дастлабки доира тасвири кўра ўакли жихатидан тоғли тожикларнинг дои расига гардишидаги тешикчаларига ликопчасимон шингироқлар ўрнатилгван Дафга анча ўхшайди. Аммо булар замонавий доирадан анча кичик Хиндистон, эрон, афғонистон, покистон, озарбайжон, тожикистонларда доирасимон чоғу учрайди. Доира садоси Лотин америка ва африка мамлакатлари -9- уриб чалинувчи чолғу асбоблар группаси иштирокида ижро этилади. Доиранинг илгари нота ёзуви булмаган оғиздан- оғизга. 19- асрнинг 80- йиллари харбий капелмейстер А.Ф.Эйхгорн, 20- асрнинг 20-30 йилларида В.М.Беляев, В.А.Успенский, Н.Н.Миронов мусиқаларнинг ритмик томонини акс эттирганлар. Ўзбек халқи жуда қадим замонлардан буён доира чолғусини жуда ардоқлаб келмоқда. Ўтмишдан маълумки доира садолари остида сайиллар, томошалар, мусобақа курашлар, тўй- томошалар, байрамларга чорловлар амалга оширилган. Республикамизда доира ритмик усулини дунёга машхур қилишда ўз ҳиссасини қўшган Уста Олим Комиловнинг бой мероси хозирги кунгача ўрганувчилар учун дастур бўлиб хизмат қилмоқда. Машхур доирачилар Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Ғофур Иноғомов, Ўзбекистон халқ артисти Раҳим Исаҳўжаев, Ғофур Азимов, Ғофур Салихов, Авнер Бараев, Қаҳрамон Дадаев, Талъат Сайфутдинов, Равшан Акбарбеков, Одил Камолхўжаев, Дадахўжа Соттихўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Тўйчи Иноғомовлар, Убай Хўжаев, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Учқун Алимухаммедов, Рустам Убайдуллаев, ака- ука Елмурод, Дилмурод, Холмурод Исломовлар, Тожиали Олимов, Хусан Носиров ва бошқалар. Хозирги кунда Ҳасан Азимов, Аббос Қосимов, Мурод ва Маъруф Азимовлар, Маъмур Мирдадаев, Санъат Азимов, Дилшод Юлдошев ва бошқаларни санаш мумкин. Ўзбек халқи жуда қадим замонлардан буён доира чолғусини жуда ардоқлаб келмоқда. Ўтмишдан маълумки доира садолари остида сайиллар, томошалар, мусобақа курашлар, тўй- томошалар, байрамларга чорловлар амалга оширилган. Республикамизда доира ритмик усулини дунёга машхур қилишда ўз ҳиссасини қўшган Уста Олим Комиловнинг бой мероси хозирги кунгача ўрганувчилар учун дастур бўлиб хизмат қилмоқда. -10- II- 2. “Сарбоз” асарини тахлили. Сарбоз асарининг саноғи 4/4 бўлиб ўртача тезликда МОДЕРАТО темпида ижро этилади. Асар саккизталик ноталар, ўн олтиталик ноталар билан алмашилиниб келадиган усуллардан иборат бўлиб, триоллар билан бойитилади. Асарнинг биринчи ва иккинчи тактлари реприза билан такрорланиб, иккинчи такт охирида кейинги усулга ўтиш олидан усул озгина ўзгаради. Учинчи ва тўртинчи тактлар хам реприза билан такрорланиб, тўртинчи такт охири кейинги усулга утиш олдидан ўзгариб келади. Бешинчи тактдан саноғ 8/6 га ҳамда усул хам ўзгаради. Бешинчи тактни олтинчи такт усули тўлдиради. Еттинчи такт, бешинчи тактни, саккизинчи такт олтинчи тактни усулини такрорлайди ва реприза билан бешинчи- саккизинчи тактлар такрорланади. Темпи МОДЕРАТО. Тўққизинчи - ўнинчи тактлар АЛЛЕГРО темпида яна саноқ 4/4 га қайтади. Усул ўзгариб бу икки такт реприза билан такрорланади. Ўн биринчи ва ўн иккинчи тактлардаги усуллар, тўққизинчи ва ўнинчи тактдаги усулларни такрорлайди. Ўн учинчи тактдан асар темпи яна МОДЕРАТО темпига қайтади. Ўн учинчи тактда чоракталик усул билан саккизталик усуллар ижро этилади. Ўн тўртинчи такт бошида тўртта ўн олтиталик ноталардан сўнг яна чоракталик ва саккизталик ноталарда ижро этилади. Ўн бешинчи такт ўн учинчини, ўн олтинчи такт ўн тўртинчи тактни бевосита такрорлаб ижро этилади ва ўн учинчи – ўн олтинчи тактлар реприза билан бойитилади. Ўн еттинчи тактда бир хил ўн олтиталик ноталардан фойдаланилган. Ўн саккизинчи ва ўн тўққизинчи тактлар усуллари бир хил бўлиб, ўн еттинчи ва ўн тўққизинчи тактлар реприза билан такрорланади. Йигирманчи тактда чоркталик ва саккизталик нотали усуллар ижро этилади. Йигирма биринчи тактдан ўн олтитал ноталар билан бошланиб, саккизталик ва чоракталик ноталар қўлланилган. Йигирманчи тактдан йигирма еттинчи тактгача шу усуллар қўлланилиб, реприза билан такрорланади. Йигирма саккизинчи такт асарнинг бошқа қисмларидан фарқли ўлароқ бир хил саккизталик ноталар триоллар билан ижро этилади. Асар охирида иккита бум ФЕРМАТО билан чўзилиб, асар ўнг ва чап қўл бака бак усули билан тамомланади. Асар Т.Ашрафхўжаев ижросида нотага олинган. -11- II – 3. “Сарбоз” асаридан нусха. -1 2 - II – Расм. III- босқич битирувчиси Шахбоз Жўраев Танбур ва Дутор чолғуларига жўр бўлиб асар ижро этадиган вақтдан лавха. -1 3 - III- Уста Олим Комилов мусиқаси “Довул” III- 1. Доира чолғуси хақида қисқача маълумот. Доира ва рақс санъатини асосчилари Ўзб халқ артис, мухнат қахрамони 1935- йилда Лондонда халқаро фолклор санъати фестивали олтин медал нишондори Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним. 29-30 йиллар биринчи бор доира усуллари жамланиб “Қўш- қарс” номи билан ижро этган. Уста Олим Комилов, доира усулларини Марғилонлик Уста Масаид Марғилонийдан ўрганган. Ижро усулларини мураккаблаштириб жило янгича қирралар очиб рақсга мослаштирган. Мана шу усуллар оқибатида “Қўш- қарс” номли, кейинчалик “Доира дарси” деб аталувчи ўзбек рақс мактабининг асоси бўлиб қолди. Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним. 30 йиллар йиллар “Қўш- қарс” ижроси билан Москвада биринчи театрлар олимпиадасида биринчи бор группа раққосалар ижросида Тамара Хоним, Гавхар Хоним Рахимова, Мукаррама Турғунбоева, Ҳалима Рахимова, Зайнаб Ҳамидова, Ҳайри Хоним, Зулайхо Хонимлар ва бошк. Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хонимлар ижросини 1929- йиллар “Қўш- қарс” номи билан ижро Малик Қаюмов тасвирга олган. Уста Олим Комилов, Давлат мукофоти лаурияти Тамара Хоним. “Қўш- қарс” асосида “садр, Занг, пилла, Савти уфор, Катта ўйин, яратилган. Мукаррама Турғунбоева ривожлантириб Бахор анс 40-50 % доира журлигидаги рақслардан ташкил этган. Доира -уриб чалинувчи чолғу асбоблар дап, чилдирма, чирманда аталади. У аниқ товушқаторга эга бўлмасада хилма- хил овоз, -тембр ва динамик имкониятларга эгадир. Доира ногора, қайроқ, сафоил. Резноғора, дул, туркумига мансуб, Доира ўзбек халқ мусикаси тажрибасида ўзига хос жўр усулини яратиб ансамбллларнинг барча турларида албатта қатнашади. Ўзбек мусиқаси учун характерли бўлган ритмик тембрик фонни яратади. Рақс жанрида доира мустақил суръатда чалинади. Замонавий профессионал. x ам ҳаваскор эстрада оркестрлари ва халқ чолғу асбоблари оркетрида хам мустахкам ўрин олган. Доира ёғоч гардишдан иборат бўлиб, бир томонига таранг тери қопланган. Унинг ички томонига метал халқачалар 50-75 гача шинғироқлар ўрнатилган. Доира гардиши одатда тут, ёнғоқ, ток пояси ёки заранг дарахтидан. Гардишнинг диаметри -14- 38- 41см. Қалинлиги 5-6 см. Парда мембранаси от, бузоқ, эчки териларининг тўш қисмидан, баъзан балиқ терисиданқопланади. Асбоб силкитилганда ёқимли шинғироқ товуш чиқаради. Доира бир хил тембрли усул билан чалинувчи бошқа уриб чолғу асбоблардан фарқли ўлароқ кўп миқдордаги тембр воситаларига эга. Доира ва унинг тасвири хақидаги маълумотлар X асрлардан бошлаб кўпгина адабий ва иконаграфик манбаларда учрайди. Дастлабки доира тасвири кўра шакли жихатидан тоғли тожикларнинг доирасига, гардишидаги тешикчаларига ликопчасимон шингироқлар ўрнатилган Дафга анча ўхшайди. Аммо булар қадимги доиралар замонавий доирадан хажм жихатидан анча кичик. Хиндистон, эрон, афғонистон, покистон, озарбайжон, тожикистонларда доирасимон чоғу учрайди. Доира садоси Лотин америка ва африка мамлакатлари уриб чалинувчи чолғу асбоблар группаси иштирокида ижро этилади. Доиранинг илгари нота ёзуви бўлмаган оғиздан- оғизга ёдлаб ва эслаб қолиш услуби орқали ривожланиб келган. Усулларнинг мезони IX- XVIII асрларда математик услуб орқали тахлил этилган. 19- асрнинг 80- йиллари харбий капелмейстер А.Ф.Эйхгорн, 20- асрнинг 20-30 йилларида В.М.Беляев, В.А.Успенский, Н.Н.Миронов мусиқаларнинг фақатгина ритмик томонини акс эттирганлар. Доира усули нота системасини йигирманчи асрга келиб А.И.Петроцянс такомиллаштириб 4- чизиқдан фойдаланиш усулини киритган. -15- III- 2. “Довул” асарини тахлили. “Довул” асари оғирроқ Модерато темпида бошланади. Саноғи 4/2. Биринчи тактдан тўртинчи тактгача рез ва бум чалинади. Бешинчи, олтинчи, еттинчи ва саккизинчи тактлар бак, бак, бак, бак бум, бум, бак икки марта такрорланади. саккизталик ноталар чоракталик ноталар билан алмашилиниб ижро этилади. Тўққизинчи, ўнинчи, ўн биринчи, ўн иккинчи тактлар асар бошидаги тактлар такрорланади. Ўн учинчи тактдан, ўн олтинчи тактгача бак, бак, бак, бак бум, бум, бак икки марта сал жонлантирилиб такрорланади. Ўн еттинчи тактдан йигирма тўртинчи тактгача асар бошидаги усуллар сал жонлантирилиб ижро этилади. Йигирма бешинчи тактдан усул ўзгаради. Фортиссимо билан бум, бум, бака- бак, бум, бум, бак, бум, бум, бака- бак, бум, бум, бак, ўн икки такт такрорланади. Пуйи моссо темпида асар давом этади. Ўттиз еттинчи, ўттиз саккизинчи тактлар саккизталик нотали усуллар ижро этилади. Ўттиз туққизинчи ва қирқинчи тактларда бум, бум, бака бак, бум, бум, бак ижро этилади. Қирқ биринчи тактдан эллик олтинчи тактгача шу усуллар такрорланган. Эллик еттинчи тактдан етмиш учинчи тактгача усуллар ўзгаради. Етмиш тўртинчи тактдан саксон биринчи тактгача асарнинг саноғи ўзгариб 6/8 га алмашади. Саксон иккинчи тактдан форте белгиси билан Крешчендо билан саксон тўртинчи тактгача ижро этилади. Саксон бешинчи тактда чоракталик нота фермато билан чузилиб, асар яна 4/2 саноғига қайтиб асар Ларго темпида ижро этилиб давом эттирилади. -1 6 - I II – 3. “Довул” асаридан нусха. -1 7 - -1 8 - I II – расм. Шахбоз Жураевга мутахассислик ўқитувчиси Х.Мухаммадиев дарс ўтиш жараёнидан лавха. -1 9 - IV- Уста Олим Комилов мусиқаси “Тантана” IV- 1. Доира чолғуси хақида қисқача маълумот. Анъанавий мусиқа шаклланганидан сунг унинг сўзига Аруз вазнига ва мусиқа оҳангига, усулига мос мумтоз усуллар яратилган. Ҳар бир анъанавий усулнинг шаклланишида асарнинг сўзлари ва мусиқий оҳанг усулларининг аҳамияти катта бўлган. Зеро усуллар мусиқий асарларда ҳам асосий- ҳам етакловчи вазифани бажаради. Усул- бу қолип, усул- бу чегара, усул- бу мезон яъни вақт. Демак, мусиқани музони, шакли, чегараси Доирада бўлса, мусиқани ижрочиси бу жараённи жиловлаши мумкин. Чунки хонанда ва чолғу ижрочилигида созанда хам асар ижроси давомида Импровизацияга ўхшаган бир қатор табиий жараёнга эга. Агар қолип Доирада бўлса хонанда ёки чолғучи унга равон ўзига ҳос усул бера олади. Мусиқанинг равонлиги, сўз, усул ва оҳангнинг мутаносиблиги шундан бўлса керак. Усул- муайян ритмик тузилманинг бир меёрда қайтарилиши бўлгани билан, суръатини ўзгартириб, секинлатиб- тезлатиш, тўхтаб- давом эттириш каби хусусиятлари мавжуд. Жўрнавозликнинг ана шундай нўқсонлари пайдо бўлиб қолиши мумкин. Шу сабабли ўтмишда айрим хонандалар, айниқса Бухоро ашула ва қўшиқ ижрочилигида ўзлари доира чалиб, ашула ижро этишган. Бу одат Бухоро мақом ижрочилиги ва Азарбайжон муғом ижрочилигида одат тусига кирган. Демак Доирада жўр бўлиши учун мусиқани яхши билиш ва идроклаш лозим. Ўзбек санъатида доира ижрочилигининг ўз нуфузи бўлган. Шу сабабли бу касбга дахлдор кишилар доира чала олишган. Ўтмишда яшаб ижод қилган аксарият ҳофизлар яхши усул ташлашган. Ҳаттоки таниқли қизиқчилардан Юсуфжон Қизиқ Шакаржонов ва Охунжон қизиклар яхши доира чала олганлар. Ўзбек мусиқа ижрочилигида усулларни туркумий ижро этиш, уларни турлаб тараннум этиш, азал- азалдан карнайда намоён бўлган. Доирани якканавоз соз сифатида шаклланиши жараёнида эса Карнай, сурнай ва Ноғора ижрочилигидаги анъанавий замин вазифасини ўтаган. Усулларни кўпроқ ноғорада ижро этиш эса вазият тақоза этган. Доира усули нота системасини А.И.Петроцянс такомиллаштириб 4- чизиқдан фойдаланиш усулини киритган. Профессор А.И.Петросянс Доира дарслигини яратди. Тошкент Давлат Консерваторияси дотценти А.Х.Ливиев доира учун этюдлар туплами яратди. Т.Ашрафхўжаевнинг доира синфи китоби уч қисмли оддийдан мураккабга, биринчи қисм биринчи курсларга оддий бир неча тактлидан бошланиб аста мураккабга - 20 - ўтилади. Доира чалиш усчуллари, нота саводи, 2- қисм 2- курсга мустақил ижро сари етаклайди. Бу қисмда оғир, ўрта, тез темпли асарлар. Қийин зарб усуллари, ўқувчи йил охирида давлат имтихони дастури танлашга имкон берилган 3- қисм 3- курсларга мўлжалланган аралаш зарбли, якка ижро учун пъесалар ва турли халқ куйлари берилган. Доира -уриб чалинувчи чолғу асбоблар дап, чилдирма, чирманда аталади. У аниқ товушқаторга эга бўлмасада хилма- хил овоз, - тембр ва динамик имкониятларга эгадир. Доира ногора, қайроқ, сафоил. Резноғора, дўл, туркумига мансуб. - 21 - IV- 2. “Тантана” асари хақида қисқача маълумот. Уста Олим Комиловнинг “Тантана” асари Юсуфжон Қизиқ Шакаржонов билан халқ ижодини тарғиб этувчи консерт ташкилотида ишлаган вақтларда яратилган. Бу ансамблга кейинчалик Тамарахоним ва Мукаррама Турғунбоевалар келиб қўшилганлар. Тантана асари халқ усуллари асосида яратилган. Асарда усулларни ва асарнинг саноғи доимо алмашиниб келиши билан диққатга сазовордир. Асар 4/6 саноғида бошланади. Форте билан ижро этилади. Бошидаги тўртта такт алохида- алохида икки мартадан реприза орқали такрорланиб ижро этилади. Бешинчи ва олтинчи тактлар хам реприза орқали икки мартадан ижро этилиб триолли усуллар ижро этилади. Темпи тез. Иккинчи сифрадан триолли ўттиз иккиталик ноталар билан давом этади. Еттинчи тактдан саноғ ўзгариб 4/3 га алмашади. Еттинчи ва тўққизинчи тактлар реприза билан такрорланади. Ўн биринчи тактдан яна саноғ 4/2 га ўзгаради. Ўн иккинчи тактдан яна саноғ 4/3 га, ўн учинчи такт 4/2 га, ўн тўртинчи такт 4/3 га, ўн бешинчи такт яна 4/2 га, ўн олтинчи такт 4/3 га, ўн еттинчи такт 4/2 га алмашиниб келади. Ўн саккизинчи тактдан асар 6/8 саноғига ўтади. Форте билан ижро этилади. Ўн саккизинчи ва ўн тўққизинчи тактлар реприза орқали такрорланади. Йигирманчи ва йигирма биринчи тактлар деминуиндо билан йигирма иккинчи тактда рианога утиб ижро этилади. Асар шу алфозда ижро этилади. Асарда халқ тема усуллари мохирона ишлатилган. - 22 - IV – 3. “Тантана” асаридан нусха. - 23 - -2 4 - IV – расм. Шахбоз Жўраев асар ижро этадиган пайтдан лавха. -2 5 - V- Давлат аттестацияси дастурини ижро этишда битирувчи ўқувчида билим ва кўникмаларни шаклланганлиги. Давлат имтихони дастурини ўрганишда ва ижро жараёнида мен асарлар устида ишлаб асарларни ўргандим. Доира ижрочилигида машхур бўлган Уста Олим Комиловнинг хаёти ва мусиқий ижодини тахлил этиб ўргандим. Уста Олим Комилов мусиқаси “Катта ўйин”, Илҳомжон Икромов мусиқаси “Сарбоз”, Уста Олим Комилов мусиқаси “Довул”, Уста Олим Комилов мусиқаси “Тантана” асарларини Давлат имтихони дастури сифатида ўзим қизиқиб иштиёқ билан танладим. Асарни ижро этиш баробарида кўплаб саволлар туғилди, ижрочилиги хақида маълумотларни ўргандим. Айниқса Уста Олим Комиловнинг “Тантана” асарини ўрганиш жараёнида усулларнинг алмашиши, асарнинг саноғини алмашилиб туриши, асарнинг бадиий жихатдан бошқа асарлардан фарқланишини ўргандим. Давлат имтихонига берилган Уста Олим Комилов мусиқаси “Катта ўйин”, Илҳомжон Икромов мусиқаси “Сарбоз”, Уста Олим Комилов мусиқаси “Довул”, Уста Олим Комилов мусиқаси “Тантана” асарларини ижросини ўрганиш баробарида халқ миллий усуллари туркумини ҳам ўргандим. Машқ қилиш баробарида ўрганган асарларини ва мавжуд доира чолғуси учун яратилган асарларини ёш ўрганувчиларга ўргатишни ўргандим. Мутахассислигига қизиқишим, Доира чолғусига иштиёқим баландлиги сабабли машқлар орқали махоратимни ошириб бордим. Давлат имтихони дастуридаги асарларини ўрганганиб, якка ижро ва ансамблга жўр бўлиш хамда хонандаларга жўр булиб ижро этиш махоратларимни ошириб бордим. Коллежда у уч йиллик ўқишим давомида халқ мусиқалари, этюд машқлар, мумтоз мусиқа наъмуналарини ижросини ўрганиб, ижро этиб ўргандим. -26- VI- Малакавий иш раҳбарининг бириктирилган ўқувчисининг ижро маҳоратига берган ижодий тавсифномаси . Уста Олим Комиловнинг “Катта ўйин”, Илҳомжон Икромовнинг “Сарбоз”, Уста Олим Комиловнинг “Довул”, “Тантана” асарларини Давлат имтихони дастури ижросини тахлил этсак, Шахбоз Жўраев асарларни пухта ўрганди. Ўқувчи коллежда уч йиллик ўқиши давомида дарсларга тўлиқ қатнашди, дарсларга эътиборли бўлиб мавжуд фанларни ўзлаштириши, аъло баҳоларда ўқиши билан ажралиб турди. Мутахассислик фанидан оддийдан мураккабга тизими орқали “Яллама ёрим”, “Дўлонча”, “Арча қўшиғи”, “Подачи”, “Шўх ноз”, “Рақс”, “Овулда”, “Қўшиқ ва рақс”, “Раққоса”, “Ғунча”, “Олтин кўл”, “Гулсара”, “Гул ўйин”, “Ларзон”, “Сарвиноз” ва бошқа шунга ўхшаш асарларни, Консерт этюд № 3, Консерт этюд № 5, Консерт этюд № 6, Терма усулларни ўрганди. Доира ижрочилигидаги оддий усуллар: Тасниф, Таржеъ, Гардун, Қашқарча, Соқийнома, Уфарлар усулларини босқичма- босқич ўқиши давомида ўзлаштариб борди. Уфарлар усуллари ўн саккиз хил тури мавжуд. Мураккаб усуллардан Талқин, Чапандоз, Наср, Муғулча, Савт, Самои, Чанбар, Ораз, Мухаммас, Сақил усулларини ўрганди. Усулларни ўзлаштириши билан бир қаторда ўша асарларнинг матнини хам ўргана борди. Ўқиши давомида якка ижрода, Доирачилар ансамбли гурухида, ансамблларга жўр булиб “Анъанавий ижрочилик кафудраси” йиллик ҳисобот консертларига қатнашиб турди. Кўрсатилган усулларни тўлиқ ижро этиши билан мутахассисликни, Доира ижрочилигини ўзлаштирди. -27- VII- Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ю.Ражабий Шошмақом I-VI томлар. Тошкент 1959- йил. 2. Ю.Ражабий Ўзбек халқ мусиқаси I-VII томлар. Тошкент 1959- йил. 3. А.Петроцянс “Доира дарслиги” Тошкент 1957- йил. 4. И.Икромов “Доира дарслиги” Тошкент 1997- йил. 5. О.Камолхўжаев, А.Ливиев “Доира дарслиги” Тошкент 1985- йил. 6. Т.Ашрафхўжаев, А.Исматиллаев “Доира синфи бўйича хрестоматия”. 7. Одил Камолхўжаев “Зарблар ва рақслар” Тошкент 1993- йил. 8. Рахматилла Самадов “Анъанавий доира ижрочилиги” Тошкент- 2004 й. 9. Т.Ашрабхўжаев “Доира” Тошкент 2003- йил. 10. И.Ражабов “Мақомлар масаласига доир” Тошкент 1963- йил. 11. Одил Камолхўжаев “Зарбга- зарб” Тошкент 1994- йил. 12. “Зиё истаган қалблар учун” Ziyo o’z. Com портали. 13. И.Ражабов “Мақомлар масаласига доир” 1963- йил. 14. Р.Юнусов “Мақом асослари” Тошкент 1992- йил. -28-

O'xshashlar

O`zbek opera asarlarini o`rgatishda musiqiy idrok masalalari
Cholg‘u ijrochiligi va ansambli darslari samaradorligini oshirishda dirijyorlikning o’rni
Musiqa va san’at maktablarida boshlang’ich fortepiano о‘qitish texnologiyalari
O`zbekistonda xizmat ko`rsatgan artist Tojiddin Murodov ijodining Qashqadaryo musiqa madaniyatida tutgan o`rni
Xor asarlari ijrochiligida bolalar ovozi turlari va ular bilan ishlash usullari