Piroliz jarayoni natijasida etilen olishning termodinamik kattaliklarini optimallash

Piroliz jarayoni natijasida etilen olishning termodinamik kattaliklarini optimallash

Yuklangan vaqt:

29.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

918 KB

Ko'chirib olish

P iroliz jarayoni natijasida etilen olishning termodinamik kattaliklarini opt i mallash mavzusida 1

MUNDARIJA KIRISH …………………… ……………...........................…………………… 3 I bob . ADABIYOTLAR SHARXI ……………………....…………………..8 1.1. Neft xom ashyosi tarkibi va uni haydash egri chizigi……..…………............11 1.2. Neftni haydashda hosil bo‘ladigan fraksiyalar va ularni ajratib olish usullari…………………………………………………………........... .... ............. . 13 1.3. Neftning ayrim fizik – kimyoviy xossalari................................... ......... ........ .. 19 1.4. Neftning qovushqoqligi, sig‘imi va. elektrik xossalari................. ........... ...... . .22 1.5. Neftning kimyoviy tarkibi………………....................................................... . 24 1.6. Azeotropli va ekstraktivli haydash...................................................................26 1.7. Piroliz jarayoni.................................................................................................31 II bob . OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN MUHOKAMASI ...................................................................................................36 2.1. Pirolizlashning texnologik jarayonlari.............................................................36 2.2. Piroliz reaktori........................................................................................... ....... 38 2.3. Regenerator.................................................................................................... .. 40 2.4. Pirolizning rektifikatsiya k o lonnasi............................................................... .. 43 2.5. Piroliz mahsulotlari..........................................................................................44 2.6. Piroliz jarayoni parametrlari.............................................................................45 Ш bob. TAJRIBA QISM ..............................................................................46 3.1. T o’ yingan gazni fraksiyalarga ajratish qurilmasi va maqsadi……………......46 3.2. Piroliz gazini fraksiyalarga ajratish qurilmasi..................................................52 3.3. Termik piroliz...................................................................................................54 3.4. Yengil pirolizlash.............................................................................................58 3.5. Gidropiroliz jarayoni texnologiyasi..................................................................59 3.6. Etilenni piroliz usili bilan ishlab chiqarish.......................................................63 3.7. Etilen ishlab chi q arishda piroliz jarayoni texnologiyasi..................................66 XULOSALAR ................................................................................................75 ADABIYOTLAR ...........................................................................................76 2

KIRISH O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 4 oktabrdagi «Yangi turdagi raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish va o‘zlashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi 1623-sonli qarori bilan tasdiqlangan dasturga muvofiq, 2012-2016 yillarda, hisob-kitoblar bo‘yicha, qiymati 6 milliard 200 million dollar bo‘lgan 270 dan ziyod investitsiya loyihasini, shuningdek, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash bo‘yicha tarmoq dasturlarini amalga oshirish ko‘zda tutilmoqda. Joriy 2012 yilda Surgil koni bazasida Ustyurt gaz-kimyo kompleksi, Dehqonobod kaliy o‘g‘itlari va Qo‘ng‘irot soda zavodlarining ikkinchi navbatlari, sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqarish zavodini qurish ishlari boshlandi. 2012 yilda Jamg‘arma chet ellik investorlar bilan hamkorlikda Ustyurt GKK qurilishi, SHo‘rtan GKKda sintetik suyuq yoqilg‘i ishlab chiqarishni tashkil etish, “Muborak gazni qayta ishlash zavodi” unitar sho‘ba korxonasida gaz-kimyo kompleksini ishga tushirish, Tollimarjon IES quvvatini oshirish loyihalarini moliyalashtirishda ishtirok etadi. Hammasi bo‘lib Jamg‘arma Navoiy va Olmaliq TMKlarida, “O‘zneftegaz” MXK, “O‘zbekiston Temir yo‘llari” DATYK , “O‘zbekiston havo yo‘llari” MAK, “O‘zkimyosanoat” DAK, “O‘zbekenergo”DAK tizimida va boshqa yo‘nalishlarda yangi quvvatlarni yaratish bo‘yicha 444,55 million dollar mablag‘ bilan, mavjud quvvatlarni modernizatsiya va rekonstruksiya qilish borasidagi loyihalarni amalga oshirishda esa 167,85 million dollarlik mablag‘ bilan ishtirok etishi ko‘zda tutilgan. Mamlaktimizda yoqilg‘i-energetika resurlaridan foydalanish samaradorligini oshirish uchun quyidagi yo‘nalishlarda chora-tadbirlar amalga oshirishga ustuvor ahamiyat berilmoqda: gaz, elektr energiyasi, issiqlik energiyasi va suv yetkazib berish va saqlash tizimini modernizatsiya qilish orqali bu resurslarimizning texnik yo‘qotilishi miqdorini kamaytirish; 3

gaz, neft, ko‘mir qazib chiqarish texnologiyalarini takomillashtirish, Issiqlik elektr stansiyalarini modernizatsiya qilish, ulardagi energiya hosil qiluvchi va uzatuvchi qurilmalarni zamonaviylari bilan yangilash, kichik gidroelektrostansiyalarni qurish va yagona energotizimga ulash asosida energiya resurslari hajmini oshirish va tannarxini kamaytirish; gaz va neft xomashyosidan qo‘shimcha mahsulotlar, jumladan, polietilen, polipropilen, kimyoviy tolalar, sulfat kislotasi, mashina moylari va boshqa kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish [1]. Tabiiy gaz bilan ta’minlash texnologik jarayoni gazni qazib olish, tayyorlash, qayta ishlash, tashish, saqlash va istyemolchilar o‘rtasida taqsimlash kabi uzluksiz va murakkab bo‘lib, faqatgina qo‘llanilayotgan texnologik qurilmalarning ishonchli ishlashi bilangina emas, balki tayyorlanayotgan va istyemolchiga yuborilayotgan gazning sifat ko‘rsatkichlari bilan ham belgilanadi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida respublikamizda uning oldini olish va bartaraf etishning asosiy tadbirlaridan biri, halq xo‘jaligining alohida tarmoqlarini rivojlantirish, ularni yangi texnika va texnologiyalar bilan jihozlash, ishlab chiqarishda qo‘llanilayotgan qurilmalarni modernizatsiya qilish, sifatli va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biridir [2]. Neft va tabiiy gaz va gaz konlarda foydalanilayotgan qurilma va jihozlarning vaqt o‘tishi bilan har xil omillar ta’sirida eskirishi, neft va tabiiy gaz va gaz qazib olish va tayyorlashda quduqlarning qatlam bosimi, suvlanganliq xlorat, quduqlar debiti va boshqa shu kabi ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi qazib olinayotgan mahsulot miqdori va sifatiga, hamda jihozlar ish qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi. Tabiiy gazni quduqlardan qazib olish, kon sharoitida tayyorlash jarayonida qatlam xom ashyosining tarkibiy o‘zgarishlariga bog‘lik ravishda turli xildagi kimyoviy texnologik usullardan foydalaniladi. Respublikamizdagi konlardan foydalanish va ularni ishlatish davrida esa mahsulot sifatini oshirish bo‘yicha turli xildagi texnologik jarayonlar ishlab chiqilmoqda, ularning kon sharoitlarida maqsadga muvofiq ravishda qo‘llanilish imkoniyatlari tadqiqot qilinmoqda. 4

Respublikamiz prezidenti I.A. Karimov hozirgi paytdagi jahon moliyaviy- iqtisodiy inqirozi va uning respulikamiz iqtisodiyotini chetlab o‘tish yo‘llarini taxlil qilib, uning O‘zbekiston sharoitida oldini olish chora tadbirlari dasturlarini keltirar ekan, mahalliy xom-ashyolardan ishlab chiqariladigan ichki mahsulotlarning hajmini ko‘paytirish va ularning eksportini yo‘lga qo‘yish, sohada qo‘llanilayotgan texnologik qurilmalar va jihozlarni modernizatsiya qilish kabi omillarga ham to‘xtalib o‘tdi. Bu borada respublikamiz olimlari va soha mutaxassislari tomonidan ko‘plab ilmiy va amaliy tadqiqot ishlari olib borilishi yo‘lga qo‘yilgan va amaliyotda qo‘llanilishiga erishilmoqda[1,2]. Neft va tabiiy gaz qazib olish tizimida turli xildagi organik yoki noorganik kimyoviy reagentlar - alohida va kompozitsiya moddalar ko‘rinishida keng miqyosda qo‘llaniladi. Kompozitsiyalar asosan neft va tabiiy gaz kimyo yoki boshqa turdagi ishlab chiqarish korxonalarining ko‘p miqdorli qoldiqlari hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligidan so‘ng hukumatimiz tomonidan neft va tabiiy gaz va gaz sanoati rivojlanishiga yanada ko‘proq e’tibor berila boshlandi. Xududimizda 1956 yildan boshlab mustaqil ravishda rivojlana boshlagan gaz sanoati hozirgi paytda halq xo‘jaligining yetakchi tarmoqlaridan biriga aylandi. Oxirgi yillarda kon va zavod sharoitlarida gazni tayyorlash va gaz sanoati barcha asosiy tur mahsulotlariga zaruriy bo‘lgan sifat ko‘rsatkichlari ishlab chiqilmoqda va qo‘llanilmoqda. Gazni tayyorlash va tashishda birlik quvvatga ega bo‘lgan blok-kompleks jihozlar texnologik sxemalari samarali ishlatilmoqda. Bunday texnologiyalarga quvvati 5 va 10 mln. m 3 /kun bo‘lgan jihozlarning qo‘llanilishi, noturg‘un kondensatlarni yig‘ish va turg‘unlashtirish yopiq tizimlari, gaz tarkibidan etan, propan, bo‘tan va kondensatlarni yuqori darajada ajratib olishni ta’minlovchi yangi texnologik tizimlar, tozalangan gaz tarkibida vodorod sulfid miqdorining kamligini ta’minlovchi yangi sxemalar shular jumlasidandir. Mavzuning dolzarbligi. Piroliz jarayonida qo‘llanilayotgan gazni tayyorlash barcha qurilmalari va jihozlari kon mahsulotining boshlang‘ich tarkibiy va 5

termodinamik sharoitlariga mo‘ljallangan bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan ularning tavsifnomalari o‘zgarishi bilan qurilmalar ish jarayoni texnologik sharoitlari ham o‘zgaradi. Ayniqsa qatlam bosimi va haroratning o‘zgarishi, kon quduqlarining suvlanganlik darajasining oshib borishi va boshqa shu kabi omillar tayyorlanayotgan etan gazi sifatiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladi. Hozirgi paytda bu muammolarning eng samarali yechimlari fizik-kimyoviy jarayonlarga asoslanib qo‘llanilayotgan kimyoviy texnologik usullarning to‘plangan nazariy va amaliy bilimlarga tayangan holda etan gazni tayyorlash, foydalanish tajribalarini hisobga olgan holda tadqiqot usullarini qo‘llashni taqazo qiladi. Etan gazi tayyorlash sifatini oshirish masalalarini yechish uchun ishlatilayotgan kon sharoitlariga bog‘liq holda qo‘llanilayotgan gazni tayyorlash qurilmalarining ish rejimlarini o‘rganish, harakatdagi qurilmalarni rekonstruksiya qilish orqali zaruriy o‘zgarishlarni kiritish orqali sifat va samaradorlik ko‘rsatkichlariga erishish, kimyoviy-texnologik usullarni ishlab chiqarishga tadbiq qilish, texnologik jarayonlarning uzviyligini ta’minlash kabilar hozirgi kunning dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Kon qatlam suvlari va muhit ta’siridagi sodir bo‘ladigan fazaviy o‘zgarishlari jarayonlarini talqin qilish asoslarida maqbul usullar va kimyoviy-texnologik jarayonlar rejimlarini tanlash, samarador kimyoviy-texnologik usullarni ishlab chiqish hozirgi asosiy muammolar hisoblanadi. Ishning maqsadi. Etanni piroliz qurilmalarida barqarorlashtirish jarayonida, ajralib chiqayotgan etilen gazini toza holda ajratib olish va polimer ishlab chiqarishda xom-ashyo ba’zasini yaratishdan iborat. Polimerlar kimyo sanoati uchun etilen qimmatbaho xom ashyo hisoblanib, texnologik parametrlarni, termodinamik ko‘rsatkichlarining optimal kattaliklarini aniqlash, turg‘un holatda zaruriy standart ko‘rsatkichlar talabiga javob beradigan qilib tayyorlashda imkon beradi. Ilmiy yangiliklari. Neft va tabiiy gaz tarkibidagi etan gazini piroliz qilib, etilen gazini olish hozirgi polimer sanoati uchun eng asosiy muammolardan biri 6

hisoblanadi. Shu sababdan etan gazini piroliz jarayoni texnologik parametrlarini o‘rganish orqali eng qulay temperatura 870-920 0 С oralig‘ida ekanligi aniqlandi. Olingan natijalardan kelib chiqqan holda, etanning piroliz jarayoni uchun eng maqbul termodinamik kattaliklar ishlab chiqildi. Etanning piroliz jarayoni 870- 920 0 С temperaturada 0,01-0,1 s vaqt oralig‘ida 5 at bosimda etilenning hosil bo‘lish unumi yuqori ekanligi aniqlandi. Amaliy ahamiyati. Polietilen ishlab chiqarish jarayonida asosiy xomashyo hisoblangan etilen gazini olish va tozalash asosiy muammolardan hisoblanadi. Hozirgi polimerlar asrida, polietilen asosida halq xo‘jaligi uchun kerakli maxsulot ishlab chiqish juda katta amaliy ahamiyatga ega hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligining paxtachilik sohasida plyonka ostiga paxta ekish orqali, hosil ko‘p olinmoqda. Bu esa etilen monomeriga bo‘lgan talabni oshib ketishiga sabab bo‘lmoqda. Bitiruv malakaviy ishning hajmi va tuzilishi: Bitiruv malakaviy ishning an’anaga ko‘ra kirish, ilmiy adabiyotlar tahlili (1—bob), olingan natijalarning umumlashtirilgan muhokamasi (2 —bob), tajribaviy qismi (3 —bob), xulosa, foydalanilgan adabiyotlar roʻyxatidan iborat. 7

I. BOB. ADABIYOTLAR SHARXI Neft — bir emas, balki bir qancha kimyoviy birikmalar aralashmasidan iborat suyuqlik. Neft qizdirilganda uning holatini tavsiflovchi, nisbatan qiziq xususiyatlari (xossalari) namoyon bo‘ladi. Agar neft qaynash haroratiga qadar qizdirilsa va uni o‘z holatida saqlab turilsa, u butkul parlanib (bug‘lanib) ketmaydi. Solishtirish uchun, masalan, suvni ko‘rib chiqaylik. Suv solingan idishi 100°С yoki 373°K gacha qizdirib, haroratni saqlab tursaq suv qaynay boshlaydi va asta- sekin bug‘lanadi. Nihoyat, isitiishi davom ettirsak u butunlay bug‘lanib ketadi. Agar suv solingan idishda termometr bo‘lsa, siz oxirgi suv tomchilarining bug‘lanishdan oldin ham harorat 100°С atrofida saqlanib qolganini ko‘rasiz. Bunga sabab, Н 20 tarkibli kimyoviy birikma — suv aynan 100°С da qaynaydi. Tekislikdagi atmosfera bosimi ostida suvning qaynash harorati 100°С, undan kam ham, ko‘p ham emas. 1.1. Neft xom ashyosi tarkibi va uni haydash egri chizigi Yuqorida qayd etib o‘tganimizdek bir emas, balki bir necha ming turdagi kimyoviy birikmalar aralashmasidir. Ulardan ba’zilari juda oddiy, masalan, СН 4 (metan), ba’zilari murakkab, masalan, С 85 Н 60 СН 4 va С 85 Н 60 formulalari (brutto- formulalar) kimyogarlarga tushunarli bo‘lgan aniq kimyoviy birikmalarga tegishli shifrlardir. Bu masala ustida keyinroq bafurja tuxtalib o‘tamiz. Neft tarkibiga kiruvchi ko‘pgina kimyoviy birikmalar uglevodorodlar deb atalib, uglerod va vodorodning aniq kombinatsiyalaridan tashkil bo‘lgan atomlardan iborat. Neft tarkibida uglerod — 83—87%, vodorod - 11-15% ni tashkil etadi. Qo‘shimcha birikmalar holida kislorod, azot va oltingugurt bo‘lishi mumkin. Neft xom ashyosi va dastlabki haydash mahsulotida parafin, naften va aromatik uglevodorodlar yoki ularning aralashmasi uchraydi [3]. Neft yer qobig‘ining 500—5000 metr chuqurligida joylashgan bo‘lib, asosiy qismi 800—2500 metrdan nasoslar yordamida qazib olinadi. Neft qudug‘i qazilganda dastlab undan neft erigan yoki birgalikda mavjud bo‘lgan gazlarning 8

bosimi ta’sirida yer yuzasiga fontan holida otilib chiqadi. Keyinchalik bosim pasayadi va neft kompressor orqali tortib olinadi. Qazib olinayotgan 1 tonna neft uzi bilan 50 - 100 m 3 gaz, 200-300 kg suv, 10—15 kg mineral tuz va chiqindilarni birga olib chiqadi. Quduqlardan chiqgan (20—30 ta yoki ba’zan 80 tagacha quduqdan) neft bir joyga yig‘ilib hosil qilingan aralashma tarkibidagi neft miqdori aniqlanadi. Neft bilan chiqgan gaz maxsus qurilmalarda ajaratib olinadi. Bu holda neftdagi suv 0,2—0,8% gacha, tuz esa 1 tonna neftda 0,8— 1kg gacha kamayadi. Suv va tuz miqdori kamaytirilgan neft qayta ishlash zavodlariga yuboriladi. Turli konlardan olinayotgan neft tarkibi bo‘yicha bir-biridan farq qiladi. Yuqorida aytilganideq neftda turli molekulyar og‘irlikdagi uglevodorodlar mavjud. Shunisi qiziqki, ularning har biri o‘z qaynash haroratlari bilan tavsiflanadi. Neftning fizik xossasidan neftni qayta ishlash sanoatida unumli va nisbatan keng miqyosda foydalaniladi. Tushunarli bo‘lishi uchun 1.1-rasmda ko‘rsatilgan idishni olib, uni o‘rtacha zichlikdagi neft bilan to‘ldiramiz. So‘ngra neft solingan idishni gaz alangasida qizdira boshlaymiz. Harorat 65°С (338°K) ga yetganida neft qaynay boshlaydi. Qizdirishni davom ettirib, haroratni bir xil ko‘rsatgichda saqlab turamiz. Ma’lum vaqtdan sung neft mahsuloti qaynashdan tuxtaganini ko‘ramiz. Keyingi bosqichda gaz alangasini kuchaytirib, neft taxminan 230°С (504°K) gacha qizdiramiz. Bunda neft yana qaynay boshlaydi, lekin ma’lum muddatdan so‘ng u yana qaynashdan tuxtaydi. Bunday bosqichlarni qayta va qayta takrorlash mumkin. Bunda idishdagi neft miqdori har gal borgan sari kamayib boradi. Siz, balki nima sodir bo‘layotganiga tushungan bo‘lsangiz kerak. Birinchi bosqichda qaynash harorati 65°С (338°K) dan kichik bo‘lgan birikmalar, ikkinchi bosqichda esa 65-230° С (504°K) da qaynaydigan birikmalar bo‘lganadi va hokazo (1.2 -rasm). Shunday qilib, neftni haydash egri chizigi — grafigini tuzamiz. Grafikning bir o‘qiga harorat, ikkinchi o‘qiga esa qaynashdan qolgan neftning umumiy hajmiy foizi qo‘yiladi( 1.3-rasm). Har bir neft turi o‘ziga xos noyob haydash egrisiga ega. Bu egrilar mazkur neft tarkibida qanday kimyoviy birikmalarning borligini 9

aniqlashga yordam beradi. Qonunga ko‘ra, birikma tarkibida uglerod atomlari qancha ko‘p bo‘lsa, uning qaynash harorati shunchalik yuqori bo‘ladi. Buni quyidagi misolda ko‘rish mumkin. 1.2-расм. Нефт хом - ашёсининг қайнаш хароратлари 1.3-rasm. Neft xom ashyosining haydash egri chizig’i. 10

1.2. Neftni haydashda hosil bo‘luvchi fraksiyalar (uglevodorodlar qismi) va ularni ajratib olish usullari Neft mahsuloti tavsifi hisobida so‘z yuritish uchun aniq birikmalarni fraksiyalar deb nomlanuvchi guruhlarga kiritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Fraksiya aniq ikki harorat orlag‘ida qaynaydigan barcha birikmalarni jamlaydi. Bu haroratlar fraksiyalarning qaynash chegarasi yoki qaynab buklanish oralig‘i deb ataladi. Keyingi boblarda neftning alohida fraksiyalari tavsifiga batafsil e’tibor beriladi. Shuni qayd etish kerakki, neft turlari tarkibi bo‘yicha bir-biridan keskin farq qiladi. Yengil benzin tarkibida, odatda, benzin, nafta va kerosin, og‘ir neft tarkibida esa gazoyl va mazut ko‘p bo‘ladi. Siz balki og‘irlik va qaynash harorati o‘zaro bog‘liq degan xulosaga kelgandirsiz. Darhaqiqat shunday ham, ya’ni birikma molekulalari qancha og‘ir bo‘lsa, uning qaynash harorati shunchalik yuqori bo‘ladi. Yoki aksincha fraksiyalarning qaynash chegarasi qancha yuqori bo‘lsa, fraksiya shunchalik og‘ir, ya’ni yuqori molekulali kimyoviy moddalar miqdori ko‘p bo‘ladi[4]. Odatda neft quyidagi fraksiyalarga ega Qaynash harorati Fraksiyalari 32 °С ( 305°K) gacha Uglevodorod gazlari(butan va nisbatan yengil gazlar) 32-105 °С ( 305-378°K) Benzin(gazolin) 105-180 °С ( 378-453°K) Nafta(og’ir benzin, benzin ligroin fraksiyasi, ligroin) 180-230 °С ( 453-503°K) Kerosin 230-430 °С ( 504-703°K) Gazoyl 430 °С ( 703°K) dan yuqori Qoldiq(mazut) 11

Neft fraksiyalarining muhim fizik xossalariga ma’lum bosimda qaynash, qotish, suyuklanish harorati, zichligi, yopishqoqligi (ayniqsa, yuqori molekulali uglevodorodlar uchun), infraqizil nurlarni yutishi, nur sindirish ko‘rsatgichi kiradi. Neftni uglevodorod qismlariga (fraksiyalarga) ajratish oddiy va molekulyar haydash bilan amalga oshiriladi. Moy moddalarini olish uchun xom ashyo vakuum ostida haydaladi. Benzin tarkibidagi erigap gazlarni chiqarib yuborish va benzinni bir necha xillarini olish uchun rektifikatsiya usulidan foydalaiiladi. Qaynash haroratlari bir-biriga yaqin bo‘lgan va bir-biri bilan azeotrop aralashma (masalan, "benzol-siklogeksan, metilsiklopentan) hosil qiluvchi uglevodorodlarni ajratish ekstraksiya, absorbsiya va azeotrop rektifikatsiya usullari bilan amalga oshiriladi . Oddiy hollarda A sistema tarkibiga bog‘liq bo‘lmaydi. Aralashmani haydash vaqtida komponentlarning uchuvchanligi (bug‘ bosimi) orasidagi farq qancha katta bo‘lsa, ularni ajratish shuncha oson. Bu ajratish koeffitsiyenti A bilan xarakterlanadi. Neftdan olinadigan tiniq mahsulotlar (benzin, kerosin, dizel yoqilg‘isi) atmosfera bosimida ishlovchi AT qurilmalarida haydash usuli bilan olinadi. Vakuum ostida (AVT qurilmasida) yuqori molekulali moddalar haydaladi. Hozirgi kunda AVT qurilmalari tuzlardan tozalash, suvsizlantirish va barqarorlashtirish (stabilizatsiya) qurilmalari bilan tutashtirilgan holda birga ishlatilmoqda[5,6]. AT va AVT qurilmalarida haydash natijasida quyidagi maxsulotlar olinadi [7]: 1. Siqilgan uglevodorod gazi. U asosan propan va butandan iborat Bu gazning qanchalik ko‘p yoki kam bo‘lishi neftni stabilizatsiya qilish darajasiga bog‘liq. Gazlar oltingugurtdan tozalanganidan so‘ng xo‘jalik yoqilg‘isi sifatida ishlatiladi. 2. Benzin fraksiyasi (70-180°С). Turli xil avtomobil yoqilg‘isini olish uchun komponent sifatida qo‘llanadi. Ikkilamchi qayta ishlash natijasida hosil bo‘luvchi oraliq qismlari asosida aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol) olinadi . 3. Kerosin fraksiyasi (120-315°С). Bu fraksiyadan reaktiv aviatsiya, traktor va bashqa dvigatellar uchun yoqilg‘i olinadi. 12

4. Dizel fraksiyasi (180-350° С ). Uni gazoyl deb ataladi. Undan dizel dvigatellari, teplovoz, suv kemalari uchun yoqilg‘i olinadi. 5. Mazut fraksiyasi (350° С dan yuqorida). Uni termik pirolizlab, ko‘p miqdorda yoqilg‘i va moylar olish mumkin. 6. Gudron fraksiyasi (500° С dan yuqorida). Bu fraksiya juda yopishqoq bo‘lib, 30-40°С da qotadi. Koks, bitum va bonqa yopishqoq materiallar olish uchun ishlatiladi. 1.3. Neftning ayrim fizik – kimyoviy xossalari Zichligi va solishtirma og‘irligi. Zichligi va solishtirma og‘irlikni aniqlash areometrlar bilan va Morvestfol tarozisida yoki yanada aniqroq piknometrlarda olib boriladi. Ko‘pchilik neft fraksyalari uchun ayniqsa ko‘p katta bo‘lmagan temperatura (0-50 ° С) gacha oraliqlarida solishtirma aniqlik va zijlikning temperaturaga bog‘liqligi to‘g‘ri chiziqli xarakterga ega bo‘ladi va quydagi fomula bilan ifodalanadi: d 1 – d 2 J = t 2 – t 1 Agar aniqlash qandaydir temperaturada olib borilsa, u holda yuqoridagi formuladan foydalanish, orqali hisoblash kerak. D 420 = dr + J (t - 20) Ko‘pchilik neftlarning zichligi 1 dan kichik va o‘rtacha 0.80 dan 0.90 oraliqda yotadi. Yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgan smolasimon neftlar tabiiy asfaltlarga yaqin bo‘lib, ularning zichligi 1ga yaqin bo‘ladi. Gazokondesatli joylarda hosil bo‘lgan oq neftlarning zichligi juda yengil bo‘ladi[8]. d 204 0.75 - 0,77 Neftning zichlik kattaligiga ko‘p faktorlar tasir qiladi. Eng asosiy smola va erigan gazlar kimyoviy tarkibidir. Neftda ketma – ket keluvchi fraksiyalarning zichligi tekis o‘sib boradi. Neftning ingichka fraksiyalarining zichligi esa ximyaviy tarkibi bilan bog‘liq bo‘ladi. Aromatik uglevodorodlar ko‘proq zichlikka ega, parafenlar esa kamroq, naftenlarning zichligi esa ular oralig‘ida yotadi. Shuningdek neftning zichligiga asoslanib, benzin va kerosinlar tarkibiga kiruvchi 13

moddalarning kimyoviy tarkibi haqida oldindan aytish mumkin. Neftning yuqori temperaturalarda qaynaydigan fraksiyalardagi strukturalari haqida zichligini aniqlamasdan turib gapirib bo‘lmaydi[9]. Turli jarayonlardagi issiqlik effekti. Turli jarayonlarda, shu jumladan, kimyoviy jarayonlarda ajraladigan yoki yutiladigan issiqlikka reaksiyaning issiqlik effekti deyiladi. Issiqlik noto‘liq funksiya bo‘lganligidan issiqlik effektining qiymati jarayonning borish sharoitiga bog‘liq. 1) izoxorik (v = const) jarayondagi issiqlik effekti Qv termodinamikaning birinchi qonunini asosiy tenglamasiga muvofiq , d(Q = dU + PdV ва V = const, dv = O bo‘lganligidan dQV = dU bo‘ladi. (3.1.) Demak izoxorik jarayonlarda reaksiyaning issiqlik effekti ichki energiyaning o‘zgarishiga teng. U to‘liq funksiya bo‘lganligidan, bu holda Qv ham to‘liq funksiyadir, ya’ni izoxorik jarayonlarda issiqlik effektning qiymati jarayonning borish yo’liga bog‘liq emas. 2) izobarik (P = const) jarayondagi issiqlik effekti Qp (3.1) tenglama bo‘yicha integrallansa: Qp = (U 2 –U 1 )+P(V 2 –V 1 )=(U 2 +PV 2 )–(U 1 +PV 1 ) Agar H = U + PV deb ishoralansa, unda (H – entalpiya deyiladi): Qp = H 2 – H 1 = ΔH bo‘ladi. ( 3 .2.) U, P, V – holat funksiyasi bo‘lganligidan ΔH – ham holat funksiyasi – energiya o‘lchamidir. U sistemaning ichki energiyasi bilan hajmiy energiya (PV) lar yig‘indisi bo‘lib, u sistemaning to‘liq energiyasi hisoblanadi. H – izobarik jarayonda sistema energiya zaxirasini o‘zgarishini harakterlaydi[9,10]. Izobarik jarayonda issiqlik effekti (Qp) sistema entalpiyasi zaxirasining o‘zgarishi ichki energiyaning o‘zgarishiga teng. Izoxorik sharoitda boradigan jarayonlarda sistemaning energiyaning o‘zgarishiga (ΔU), izobarik ravishda boradigan jarayonlarda entalpiyaning o‘zgarishiga (ΔH) teng. H = U + Pv ( 3 .3) va ΔH = ΔU + PΔV ( 3 .4) Ideal gazlar uchun, PΔV = nRT bo‘lganligidan: 14

ΔH = ΔU + ΔnRΔT ( 3 .5) Δn – mollar soni. Agar sistema ish bajarsa, dH > dU bo‘ladi, agar sistema ustida ish bajarilsa dH < dU bo‘ladi va ish bajarilmasa dH = dU bo‘ladi. a) reaksiya natijasida molekulalar soni o‘zgarmagan reaksiyalarda H 2 + J 2 = 2HJ da Δn = O ga teng, demak dH = dU; б ) molekulalarning dissossilanish reaksiyalarida: PCl 5 = Cl 2 + PCl 3 , N 2 O 4 = 2NO 2 kabi reaksiyalarda Δn > O, demak dH > dU . в ) 3 H 2 + N 2 = 2 NH 3 , 2 SO 2 + O 2 = 2 SO 3 , kabi reaksiyalarda ΔH < O (manfiy qiymat) ga teng, demak bu xil reaksiyalarda sistema ustidan ish bajariladi, shunga ko‘ra, ΔH < dU bo‘ladi [ 10,11 ] . Kimyoviy reaksiyalarda uch xil issiqlik effekti ifodasi mavjud: а ) reaksiya issiqlik effekti; б ) molekulaning hosil bo‘lish issiqligi; v) yonish issiqligi. Reaksiya issiqlik effekti. Reaksiya issiqlik effekti Δ Hp ishorasi bilan belgilanib ma’lum reaksiyada ajralgan (yo yutilgan) issiqlik miqdori bilan ifodalanadi, masalan, SO 3 ( г ) + H 2 O ( с ) = H 2 SO 4 ( с ) – ΔHp Bu yerda, g – gaz, s – suyuq holatdir. Molekulaning hosil bo‘lish issiqlik effekti. Hosil bo‘lish issiqligi ΔHh.b. ishorasi bilan belgilanib, quyidagicha ta’rifga ega, ya’ni 1 mol molekula oddiy moddalardan hosil bo‘lganda ajralgan (yoki yutilgan) issiqlik miqdoridir. Masalan, H 2 + S + 2O 2 = H 2 SO 4 – ΔH 1 . S + 1,5O 2 = SO 3 – ΔH 2 . H 2 + 1/2O 2 = H 2 O – ΔH 3 . Bu yerda ΔH 1 , ΔH 2 , ΔH 3 – sulfat kislota, oltingugurt (VI) – oksid va Н 2 О ning hosil bo‘lish issiqlik effektidir. 15

Oddiy modda molekula (H 2 , O 2 , N 2 va hokazo) larining hosil bo‘lish effekti nolga teng deb qabul qilingan. Oddiy modda standart sharoitda ( Т = 293 0 Қ Р = 1 atm) barqaror agregat holatda olinadi[12]. Yonish issiqligi. Yonish issiqligi Δ H ё ishorasi bilan belgilanib, 1 mol modda to‘la yonganda (yuqori oksidlar hosil qilish bilan) ajralgan issiqlikdir. Masalan, C 2 H 5 OH + 3O 2 = 2CO 2 + 3H 2 O – Δ H ё Reaksiyaning issiqlik effektini ( Δ H ni) – kimyoviy reaksiyalarda ajralgan (yoki yutilgan) issiqlikni va umuman, turli jarayonlar – erish , bug‘lanish, kristallanish va hokazolarning issiqlik effektini muayyan ma’lumotlar asosida Gess qonuniga muvofiq hisoblab topish mumkin. Yuqorida bayon etilgan issiqlik effektlari orasida reaksiyaning issiqlik effekti amaliy ahamiyatga egadir. Yonish issiqligi esa yoqilg‘i moddalar (neft mahsulotlari, ko‘mir va hokazo) uchun ahamiyatlidir. Hamma reaksiyalarning issiqlik effektini ma’lumotnomalarda keltirish juda katta hajmni oladi, ba’zi reaksiyalarning issiqlik effektini tajribada aniq o‘lchash juda qiyin yoki o‘lchash mumkin bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra, reaksiyaning issiqlik effektini molekulaning hosil bo‘lish issiqlik effekti yoki yonish issiqlik effektlaridan foydalanib Gess qonuni asosida hisoblash mumkin. Ko‘p moddalar uchun molekulaning hosil bo‘lish va yonish issiqlik effekti qiymatlari standart sharoitda ma’lumotnoma jadvallarida berilgan. SO - 3 + H 2 O = H 2 SO 4 reaksiyaning issiqlik effektini hosil bo‘lish issiqligidan foydalanib hisoblash mumkin, u quyidagicha amalga oshiriladi: SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 = ΔHp ( а ) S + 1,5O 2 = SO 3 – ΔH 1 (b) H 2 + 0,5O 2 = H 2 O = ΔH 2 (v) H 2 + S + 2O 2 = H 2 SO 4 – ΔH 3 (g) Bu yerda ΔH 1 , ΔH 2 , ΔH 3 – hosil bo‘lish issiqligi. Agar g tenglamadan (b + v) tenglamalarni ayirilsa, a tenglama kelib chiqadi, demak: ΔH р = ΔH 3 – (ΔH 1 + ΔH 2 ), 16

Ya’ni ΔH =  ΔH h.b. Bu yerda H h.b. – hosil bo‘lish issiqliklari. Demak kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti, mahsulotlar hosil bo‘lish issiqliklari yig‘indisidan dastlabki moddalarning hosil bo‘lish issiqliklarining yig‘indisini ayirib tashlanganiga teng: ΔH р =  (n ΔH h.b. ) ма h. –  (n ΔH h.b. ) d а st. bu yerda nΔH h.b. mahsulot va dastlabki moddalarning stexiometrik koeffitsiyenti va hosil bo‘lish issiqliklaridir[13]. Reaksiyaning issiqlik effektini yonish issiqlik effektidan ham hisoblab chiqarish mumkin. Reaksiya issiqlik effektining jarayon bosib o‘tgan yo‘liga bog‘liq emasligini 1836 yilda Rossiya akademigi Gess tajribada aniqladi. Gess qonuniga ko‘ra, kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effekti reaksiyada ishtirok etadigan moddalarning boshlang‘ich va oxirgi holatlarigagina bog‘liq. Lekin boshlang‘ich holatdan oxirgi holatga qanday yo‘l bilan o‘tganligiga bog‘liq emas. Moddalar o‘zaro reaksiyaga kirishib boshqa moddalarga aylanishida qancha issiqlik chiqishi yoki yutilishini aniqlash uchun Gess qonuniga ko‘ra, boshlang‘ich va oxirgi moddalarning hosil bo‘lish issiqligini bilish kerak. Masalan: CH 4 + 2O 2 = CO 2 + 2H 2 O + Q reaksiyada moddalarning elementlardan hosil bo‘lish issiqliklari quyidagicha: C + 2H 2 = CH 4 + 74,6 kJ C + O 2 = CO 2 + 394 kJ 2H 2 + O 2 = 2H 2 O + 2 · 286 kJ Reaksiyaning issiqlik effekti: Gess qonuniga ko‘ra, reaksiyaning issiqlik effekti reaksiya mahsulotlarining hosil bo‘lish issiqliklari yig‘indisi bilan dastlabki mahsulotlarning hosil bo‘lish issiqliklari yig‘indisi orasidagi ayirmaga teng[14]. 17

Gess qonuni fiziologiyada katta ahamiyatga ega: organizmda ovqat mahsulotlar oksidlanganda qancha energiya chiqishi shu qonun asosida hisoblab topiladi. Reaksiya olib borilayotgan temperatura o‘zgarishi bilan issiqlik effektining qiymati ham o‘zgaradi, ya’ni ΔH =  ( Т 0 ). Bu qonun shu o‘zgarishni miqdoriy jihatdan ifodalaydi. Masalan, o‘zgarmas bosimda quyidagi reaksiya borayotgan bo‘lsin: аА + вВ + ... = dD + gG + ... а , в , d, g – stexiometrik koeffitsentlar. Bu reaksiyada entalpiyaning o‘zgarshi: ΔH=  ΔH ма h –  ΔH dast. =(dHD+gHG)...–( a H a +vH v +...) ( 3 .11.) bo‘ladi. ΔH =  ( Т ) ifodasini topish uchun tenglama T bo‘yicha diferensiallanadi: ).6 ( ) ( dT H dв dT H da dT HG dg dT HD d dT H d          Ma‘lumki: p dT dH Cp ) (  Demak: Cp в вCp A aCp G gCG D dCp dT H d         ...) , , ( ...) , , ( bo’ladi. Bu yerda Δ С p – mahsulotlar issiqlik sig‘imining yig‘indisi bilan dastlab moddalarning issiqlik sig‘imi yig‘indisi farqi[14,15]. ; CpdT dT H d    ва CpdT Hi H S T T      2 1 ( 3 .12.) CpdT H H S T T      2 1 1 2 ( 3 .13.) bunda , ΔH 2 , ΔH 1 lar Т 1 va Т 2 dagi entalpiya o ‘ zgarishlaridir [16]. 18

Agar kimyoviy jarayon izoxorik sharoitda bo‘lsa:CvdT U U S T T      2 1 1 2 va umuman. CvdT Q Q S T T    2 1 1 2 ( 3 .14.) 1.4. Neftning qovushqoqligi, sig‘imi va elektrik xossasi Amalda dinamik qovushqoqlik va kinematik qovushqoqlik uchraydi. Ko‘pchilik hollarda kinematik qovushqoqlikdan foydalaniladi. Kinematik qovushqoqlik bir xil va ayni temperaturada suyuqlik dinamik qovushqoqligining uning zichligiga bo‘lgan nisbati bilan ifodalaniladi. Kinematik qovushqoqlikning birligi (g) 1 stoks (st) bilan belgilanadi. Stoksning SGS dagi o‘lchov birligi sm 2 /sek SI sestemasida esa, m 2 /sek. B u qiymat 10000 marta stoksdan k at t a, ya’ni 1 st = 1·10 1 m 2 / se k. Turli joylardagi neftning kinematik qovushqoqligi 20 ° С temperaturada keng sohalarda o‘zgaradi, yani 2 dan 300 gacha. Ammo o‘rtacha qovushqoqlik (gga) ko‘pchilik neftlarning 40 – 60 sst ga ayrim hollardagina ortadi. Neftning surkov moylari uchun kinematik qovushqoqlik asosiy fizikaviy – mexanik tavsifnoma bo‘lib hisoblanadi. Qovushqoqlik qiymatiga temperatura kata tasir ko‘rsatadi. Qanchalik temperatura kam bo‘lsa, shunchalik qovushqoqlik kam bo‘ladi. Temperaturaning 50 -100 ° С diapazon oralig‘ida qovushqoqlik kamo‘zgaradi. Xudi shunday ko‘pchilik neft moylari temperaturaning keng diapezonlarida ishlaydi. Shuning uchun qovushqoqlikning xarakterli temperatura egri chizig‘i ular uchun asosiy ekspluatatsion xarateristikasi bo‘lib xizmat qiladi. Qovushqoqlikni aniqlash turli konstruksiyali viskozimetrlarda amalga oshiriladi[17]. Neft fraksiyalari uchun ularning qaynash temperaturalari va molekulyar og‘irliklari ortib borishi bilan qovushqoqligi ham ortib boradi. Masalan: 20 ° С da benzinning qovushqoqligi 0,6 sst ga teng bo‘lsa, og‘ir qoldiq yog‘ning qovushqoqligi 300 – 400 sst ga teng bo‘ladi. Ayrim holdagi komponentlaridagi 19

eng yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgani bu smolasimon moddalar: uglevodorodlardan eng kam qovushqoqlikka ega bo‘lganlari bu to‘g‘ri tuzilishga ega bo‘lgan alkanlardir. Tozalangan neft moylari qattiq holdagi parafinlar va smolasimon moddalarni ahamiyatli darajada saqlamaydi. Neftning qovushqoqligi kattaligiga uning tarkibiga kiruvchi gibridlangan va politsiklik uglevodorodlar tutilishi ham ta’sir ko‘rsatadi. Ko‘pchilik tatqiqotchilar turli tuzulishli yuqori molekulyar uglevodorodlrni sintezlab ularning fizikaviy konstantalarini aniqlaydilar, shu jumladan qovushqoqligini ham olingan malumotlardan shunday xulosa qilish mumkinki, ya’ni gibridlangan uglevodorodlarning mavjudligi qovushqoqlikka ta’sir etar ekan: 1) Bir xil konfiguratsiyaga ega naften halqalarning molekuladagi soni qovushqoqlikni oshiradi. 2) Molekuladagi halqalar qanchalik ko‘p bo‘lsa, qovushqoqlik ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 3) Bir halqali uglevodorodlar yon zanjirida murakkab parafen uglevodorodlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, qovushqoqlik ham shunchalik yuqori bo‘ladi. 4)Yon zanjirning tarmoqlanganligi ham o‘z navbatida qovushqoqlikni oshiradi[18]. Issiqlik sig‘imi. Issiqlik sig‘imi ham issiqlik effekti bilan bir qatorda kimyoviy jarayonlarni harakatlantiruvchi kattalik hisoblanadi. Bir birlik massadan iborat sistemaning temperaturasini bir gradusga oshirish uchun sarf bo‘lgan issiqlik miqdoriga issiqlik sig‘imi deyiladi. С – solishtirma issiqlik sig‘imi 1 kg yoki 1 g moddani, С – bir mol moddani, С V – turg‘un hajmda bir mol moddaning, Ср – turg‘un bosimda 1 mol modda temperaturasini bir gradusga isitish uchun talab qilingan issiq miqdori (Joul yoki Kkal). Isitish jarayoni turg‘un hajmda olib borilganda, termodinamikaning birinchi qonuni asosiy tenglamasiga muvofiq:  Q = dU + PdV, V = const, dv = O bo‘lganda dQ = dU Demaq sistemaga berilgan issiqlik faqatgina sistemaning ichki energiyasini oshirishga sarf bo‘ladi. Isitish turg‘un bosimda olib borilganda esa issiqlik 20

sistemaning ichki energiyasini oshirishdan tashqari ish bajarishga ham sarf bo‘ladi. Shunga ko‘ra, Cp > Cv bo‘ladi. Qattiq va suyuq holdagi moddalarda, temperatura o‘zgarishi bilan ularning hajmi kam o‘zgaradi. Shunga ko‘ra, Cv, Cp o‘rtasidagi farq kam bo‘ladi[19]. Qattiq va suyuq holdagi moddalarda, temperatura o‘zgarishi bilan ularning hajmi kam o‘zgaradi. Shunga ko‘ra, Cv, Cp o‘rtasidagi farq kam bo‘ladi. Shunga ko‘ra, moddalarning bu holatlarida, taqribiy hisoblarda Cp, Cv – o‘rtasidagi farqni hisobga olmasa ham bo‘ladi. Lekin moddalarning gaz holatida bu farqni e’tiborga olish kerak. O‘rtacha va chin issiqlik sig‘imi. O‘rtacha va chin issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq bo‘ladi. Qanday bo‘lmasin biror moddani, masalan, 10 dan 11 ° С gacha yoki 100 dan 101 ° С gacha istish uchun turli miqdorda issiqlik kerak bo‘ladi. Shunga ko‘ra, chin va o‘rtacha issiqlik sig‘imi tushunchalari kiritilgan[20]. Modda T1 dan T2 gacha isitilganda sarflangan issiqlik miqdorining (Q) temperaturaning o‘zgarishiga nisbati o‘rtacha issiqlik sig‘imi (C) deyiladi. O‘rtacha issiqlik sig‘imi:;) ( 1 2 T T m Q С   ) ( ) ( 1 2 1 2 T T n dU T T n Qv CV     ( 4 . 1 .) ) ( ) ( 1 2 1 2 T T n H T T m Qp Сp      ga teng . ( 4 .2.) bu yerda m – moddaning massasi; n – mol soni. Demak Т 1 – T 2 chegarasida issiqlik sig‘imi temperaturaga bog‘liq bo‘lmasdan, o‘rtacha С , С v, Cp qiymatga ega [ 21 ]. Sistemaning temperaturasini cheksiz kam o‘zgartirishi (dT) uchun kerak bo‘ladigan issiqlik miqdorining shu temperatura miqdoriga nisbati chin (haqiqiy) issiqlik sig‘imi (C, Cv, Cp) deyiladi: ; mdT dQ C   ; V dT dQv Cv      P dT dQp Cp     va d Q = mCdT; d Q v = nCvdT; d Q p = nCpdT, 21

; 2 1 CvdT m Q S T T  CpdT n Qp S T T 2 1  ( 4 .3.) kelib chiqadi. ( 3 .7.) va ( 3 .8) tenglamarni bir – biriga tenglashtirib, quyidagi tenglama olinadi.[22] CdT T T S С T T 2 1 ) ( 1 2    bundan: CdT T T C S T T 2 1 1 2 1   ( 4 .4.) va    1 2 T T C dT d C    kelib chiqadi ( 4 .5.) bu tenglamalar o‘rtacha va chin issiqlik sig‘imlari orasidagi bog‘lanishni ifodalaydi. Ulardan foydalanib,T dan С ni va, aksincha С dan T ni hisoblab chiqarish mumkin [23,24]. Suvsiz neft mahsulotlari dielektrlar hisoblanadi. Neft mahsulotlarining nisbiy dielektriklar doimiyligi ikki atrofida tebranadi, bu esa shisha (E = 7), forfor (E = 5 - 7), marmar ( E = 8 - 0) kabi izolyatorlardan 3 – 4 marta kichikdir. Suvsiz toza neft mahsulotlarining elektr o‘tkazuvchanligi deyarli yo‘q. Ularning bu xossasidan amalda keng foydalaniladi. Elektrotexnika sanoatida izolyatorlar sifatida qattiq parafinlardan foydalaniladi. Maxsus neft moylari esa transformatorlarga, kondensatorlarga quyish uchun qo‘llaniladi[25]. Yuqori voltni izoliyatsilovchi moy С – 2200 yuqori bosimga chidamli kabellarning to‘ldiruvchilari sifatida ishlatiladi. Neft mahsulotlarining yuqori dielektrik xossasi uning sifatida stratik elektr energiyasining to‘planuvchanlik qobiliyatini nomoyon yetadi. Ularning razryadlanishi uchqun chiqishiga sababchi bo‘lishi mumkin. Bu esa neft mahsulotlarining yonishiga va portlashiga olib keladi. Statik elektr energiyasining hosil bo‘lishi har bir qator sabablardan kelib chiqishi mumkin. Masalan, neft mahsulotlari sanalgan erituvchilarda ipak va jun to‘qimalaridan yasalgan buyumlarni chayqash ularda elektrlanishni vujudga keltiradi. Buyumni erituvchidan chiqarish vaqtida uchqun paydo bo‘ladi. Statik 22

elektr to‘planishiga qarshi kurashning ishonchli usullaridan biri bu apparatlar, nasoslar, turba o‘tkazgichlar va shunga o‘xshashlarga metall qismlarining yerga sim orqali ulanishidir[26]. Neft mahsulotlarining fizikaviy konstaktalari faqatgina yuqorida ko‘rib o‘tilgan konstaktalar bo‘lmasdan boshqa konstaktalari, jumladan, rangi, hidi, optik xossasi, molekulalarning harakati va boshqa xossalari ularni o‘rganishda muhim ahamiyatga egadir Zarraning       2 0 р 1 0 р 0 ) ( 0 x €‹€ U x €‹€ x U potensial maydondagi h arakatini qarab chiqamiz. Zarralar chapdan tushadi va x=0 nuqtada qaytadi. 1- sohada to’lqin tushayotgan va qaytayotgan yassi to’lqinlar superpozitsiyasidan iborat bo‘ladi[27,28]. xik xik ђ€Ћ — щ Ae Ae 1 1 1      ( 5.1. ) 2-sohada unga harakatlanayotgan zarralar uchun 2,1 2 2     i mv k ‡—’ Љ— Ae i i x ik   ( 5.2. ) Korpuskulyar nazariyadan foydalanib, qaytish va o’tish koeffitsiyentlarni kiritamiz. Qaytish koeffitsiyenti uchun R k k k k         2 1 2 1 2 2 ( 5.3. ) , o’tish koeffitsiyenti uchun D kk k k   4 12 1 22 ( ) ( 5.4. ). R+D=1 ( 5.5. ) ifodalarni olamiz. Tunnel effekti kvant xodisadir. Bu effekt orqali elektronning metallardan sovuq chiqishi, fotoeffekt, alfa yemirilish va boshqa hodisalar tushuntiriladi[29,30]. Garmonik ossilyator deb bir erkinlik darajasiga ega bo‘lgan va potensial energiyasi  U x kx m x   2 2 2 2 2  ( 5.6. ) ga teng bo‘lgan zarraga aytiladi. Garmonik ossilyatorga muvozanat atrofida tebranayotgan atomlar, molekulalar misol bo‘ladi. Bu xolatda SHT quyidagicha bo‘ladi: d dx m E m x 2 2 2 2 2 2 2 0            ( 5.7. ) 23

Bu tenglamani soddalashtirish uchun   x m  ( 5.8. ) o’lchamsiz kattalikka o’tamiz va     2 0 ( 5.9. ) tenglamani olamiz.              e f ва f akk k 2 2 0 ( 5.10. ) almashtirish bajarib,     f f nf 2 2 0 6  tenglamani olamizki, buning yechimi  n k k k n a ( )   0 ( 5.11. ) ko’rinishdagi Chebishev-Ermit polinomi bo‘ladi [31,32]. Garmonik ossilyatorning xususiy kiymati sifatida   n n n n      2 1 2 12 012 8    , ,,............() ifodani olamiz. Garmonik ossilyatorning XF si     n n n A e H     2 2 ( 5.12. ) ko’rinishda bo‘lib, A normalash shartidan topiladi. Energetik sathlar orasidagi masofa bir xil bo‘lib, holatlar aynimagan bo‘ladi[33,34,35]. 1. 5 . Neftning ki my o viy tarkibi Neft kompanentlarini ajratish metodlari. Neftninig kimyoviy tarkibini tekshirishning asosiy prinsipi, fizikaviy va kimyoviy usullar bilan moddalarni qo‘shib olib borish bilan bog‘liq. Neft komponentlarining kimyoviy tabiati va molekulyar tuzilishi ajratib olishda o‘zgarmasligi kerak. Olingan fraksiya so‘ngra, fizikaviy, kimyoviy, spektroskopik va boshqa usullar yordamida analiz qilinadi. Shunday tekshirishlar natijasida ajratilgan fraksiyada molekulyar og‘irligiga va aralashmaning murakkabligiga bog‘liq holda oxirida quyidagilarga erishiladi. 1. Neft tarkibida uglevodorodlarning ayrim gruppalari yoki boshqa komponentlarning mavjudligi. 2. Yuqori molekulyar uglevodoradlar aralashmasida gibridlangan molekula tuzilish elementlarining nisbiy tarqalishi. 3. Ayrim individual kompenentlarnin borligi. Hozirgi vaqtda neftning komponentlar tarkibini aniqlash gazlar va yengil benzin fraksiyalarini faqatgina uzoq teshirishlar bilangina amalga oshirilmoqda. Neftning kimyoviy tarkibi murakkabligiga qarab, uni ajratish uchun turli xil metodlar qo‘llaniladi: haydash va rektifikatsiyalash, adsorbsiya – desorbsiya, ekstraksiya, kristallizatsiya, qattiq kompleks birikmalar olish va boshqa metodlar[36]. Distillatsion metod – atmosfera bosimida va vakuum tasirida haydash. 24

Oddiy haydash orqali bir – biriga yaqin bo‘lgan temperaturalarda qaynaydigan suyuqliklarni ajratish juda mushkul. Shuning uchun oddiy haydash keng sohalarda haydaladigan fraksiyalarni ajratishda qo‘llaniladi. Masalan, benzinlar va kerosinlar gruppalarini kimyoviy analiz qilishda ularni standart fraksiyalarga ajratiladi. 60 – 95 , 95 – 112 o C , 112 - 150 o C va boshqalar. Bunda deflegmator bilan haydaladi. Yuqori tempratura, yani 300 o C dan ortiq tempraturalarda haydashda yuqori molekulyar birikmalarning kimyoviy tarkibini o‘zgartirmaslik uchun vakuum ostida haydaladi. Bu maqsadda suv bo‘g‘i yordamida yoki inert gaz (azot) oqimidan foydalaniladi. Reaktifikatsiya. Reaktifikatsiya usulida haydash, qaynash temperaturalari bo‘yicha fraksiyalashning eng ko‘p tarqaladigan usulidir. Labaratoriya usulidagi reaktifikatsion qurilmaning ishlash usulida oddiy haydashdagi kabi suyuqlik bug‘lari kalbadan kondensatorga bormasdan reaktifikatsion kolonnalarga boradi, bo‘g‘lar kolonka bo‘ylab ko‘tarilib yuqoriga yetadi va u yerdan deflegmator – kondensatorga o‘tadi va u yerda kondensatlanadi. Olingan kondensat sovutich orqali qabul qiluvchi idishga qisman ajratib olinadi, ammo uning katta qismi yana kolonkaga qayta tushadi va yuqoridan pastga harakat qiladi. Kondensatning bu qismi flegma deb ataladi. Shunday qilib kolonkada ikkita oqimi hosil bo‘ladi: ulardan biri qizdirilgan bug‘lar kolonkada pastdan yuqoriga qarab harakat qilsa, sovigan suyuq flegma oqimi esa kolonka bo‘ylab yuqoridan pastga harakatlanadi. Kolonkaning barcha balandliklari bo‘yicha s u yuq va b u g‘ fazalar orasida int e nsiv ravishda issiqlik almashinuvi sodir bo‘ladi. Natijada bug‘ fazadagi eng yengil uchuvchan komponentlar bug‘lanadi kam uchuvchan birikmalar esa flegma oqimiga qo‘shilib ketadi. Bu vaqtda pastki qatlamning kondensatsiyalanish issiqligi yuqori qatlam suyuqliklarining bug‘lanishi uchun foydalaniladi. Natijada suyuqlik va bug‘ning bu jarayonda ko‘p marta bug‘lanishidan va yana kondensatlashidan har doim komponentlarning o‘zaro fazalar chegarasida almashinuv jarayoni kechadi. Labaratoriya usulidagi k o lonkalarning ishlash sharoitidagi eff e ktivligi nazariy tarelkalarning soni bilan baholanadi. Amalda 25

haydaladigan aralashmaning tarkibiga bog‘liq holda nazariy tarelka sonlari 20 dan 150 gacha va undan yuqori bo‘lgan kolonkalardan foydalaniladi[37,38]. Labaratoriyaga mo‘ljallangan rektifikatsion qurilmalar turli xil maqsadlarda qo‘llaniladi. Suyuq azot ishtirokida past temperaturalarda bu qurilmalarda gazsimon uglevodorodlar aralashmalarini ham haydash mumkin. Atmosfera bosimi sharoitida 30–200 ° С oraliqda qaynaydigan aralashmalar reaktifikatsiyalanadi va hokazo. 1.6. Azeotropli va ekstraktivli haydash Azeotropli yoki doimiy qaynovchi aralashma deb shunday aralashmaga aytiladiki, malum molyar konsentratsiyadagi ikkita o‘zaro eriydigan syuqliklarning qaynash temperaturalari past bo‘ladi, yoki yuqori temperaturalarda qaynaydigan komponentlarning qaynash temperaturalaridan past bo‘ladi, yoki yuqori temperaturalarda qaynaydigan komponentlarning qaynash temperaturalaridan yuqori bo‘lgan syuqliklariga aytiladi.Boshqacha qilib aytganda, bu aralashmalar Raul qonunidan musbat yoki manfiy chetlanadigan aralashmalardir. Oddiy qaynash yoki reaktifikatsiyalash orqali azeotrop moddalarni ajratish imkoni yo‘q. Amalda ko‘pincha aromatik uglevodorodlarni alkanlar va sikloalkanlar bilan hosil qiladigan azeotroplari ko‘p uchraydi. Ammo bunday aralashmalarni ajratish uchun uchinchi suvda eriydigan uglevodorodlvrni bo‘lmagan komponentni qushish kerak bo‘ladi. Bu qo‘shilgan komponentning ishtirokida azeotrop aralashmaning qaynash temperaturasida o‘zgarish ro‘y beradi, yani har ikkala komponent ayrim – ayrim temperaturada qaynandi. Bu yerda ikkita hodisa kuzatish mumkin. Birinchi hodisada ozeotrop komponentlarga nisbatan uchinchi bo‘lib qushilgan komponent past uchuvchanlikka ega bo‘lishi kerak. Haydash vaqtida u syuqlik ichida qoladi va azeotropdagi yuqori qaynash temperaturasida ega bo‘lgan komponent bilan yangi azeotrop aralashmani hosil qiladi. Shunda past darajada qaynaydigan komponent toza holda haydaladi. Shu hildagi haydash usuli ekstraktiv haydash usuli degan nomni oladi. Labaratoriya sharoitida ekstraktiv haydash usuli kam ishlatiladi. Ikkinchi hodisada esa azeotrop aralashmaning past temperaturalarida qaynaydigan 26

komponenti bilan qo‘shilgan uchinchi komponent yangi azeotrop aralashmani hosil qilib, yanada past haroratda haydaladigan bo‘ladi. Haydash davomida yangi hosil bo‘lgan azeotrop haydalib, yuqori qaynash haroratiga ega bo‘lgan komponent esa toza holda idishda qoladi. Haydash usulining bunday ko‘rinishi azeotropli haydash nomini oldi. Har ikkala holatda ham qo‘shilgan uglevodorod bo‘lmagan komponent suv bilan yuviladi va shuyolar bilan qaynaganda bir xil qaynaydigan va ajratib bo‘lmaydigan aralashmalar ikkita individual toza komponentlar holida ajratiladi. Azeotrop haydash usulida qo‘shiladigan komponentlar sifatida spirtlar, kislotalar, atseton, glikollar va ularning efirlari ishlatiladi. Molekulyar haydash usuli yuqori molekulyar tuzilishli moddalarni ajratish uchun qo‘llaniladi. Yuqori molekulyar birikmalar oddiy vakuum haydashda ham termik parchalanishga uchraydi. Molekulyar haydash juda past bosimlardao‘tkaziladi Bunday sharoitlarda, ya’ni To’liq darajagacha bo‘shliqda haydaladigan moddaning molekulalari o‘zlarining qaynash haroratlaridan past haroratlarda sirtdan erkin bug‘lanadi. Bunday sharoitdagi molekulalarningo‘rtacha to‘qnashishlar uzunligi 1-5 sm orasida bo‘ladi. Neftning yuqori molekulyar birikmalarini molekulyar haydash orqali ajratishda ular qaynash haroratlari bo‘yicha emas, balki molekulyar og‘irliklari kattaliklari bo‘yicha ajraladi. So‘ngi yillarda adsorbsiya-desorbsiya metodi rektifikatsiya metodi bilan birga neft tarkibini o‘rganish bo‘yicha dominant metodlardan biriga aylanmoqda. Bu metodning mohiyati shundaki, aralashma tarkibidagi komponentlar sorbent sirtiga ma’lum ketma-ketlikda turli energiyalarda tanlanib yutilishiga asoslangan. Ularni ajratish ham xuddi shu usulda ma’lum ketma-ketlikda va turli haroratlarda desorbsiyalanishiga asoslangan. Desorbsiya jarayoni bo‘yicha ajratib olingan ayrim komponentlar o‘zgarmagan holatda olinadi va tekshirilishi mumkin. Desorbsiya jarayoni tartibli ravishda adsorbsiyaga teskari ravishda o‘tadi. Eng avvalo adsorbent sirtidan shunday komponentlar desorbsiyalanadiki, qaysiki ularning sorbentga adsorbillanish qobiliyati sust bo‘lsa. Zamonaviy adsorbsion usullarda neft va uning tarkibidan komponentlarni ajratishda xromatografik metodlardan keng foydalaniladi. 27

Neft mahsulotlari va uglevodorod aralashmalarini ajratishda asosan quyidagi xromatografik usullardan foydalaniladi. 1. Gazoadsorbsion xromatografiya. 2. Xromatermografiya. 3. Suyuqlik xromatografiyasi (elyuyentli so‘ruvchi). 4.Gaz-suyuqlik yoki taqsimlovchi xromatografiya. Gazoadsorbsion xromatografiya gazlarni analiz qilish uchun qullaniladi. Bu metod qattiq yutuvchilarga gazsimon komponentlar aralashmalarining adsorbillanishiga asoslangan. Xromatermografiya- gazoadsorbsion xromatografiyadan farq qilib, desorbsiya jarayoni haroratning asta-sekinlik bilan ortib borishi tufayli amalga oshiriladi. Suyuqlikda bo‘ladigan adsorbsion xromatografiya esa qattiq sorbentlar ishtirokida suyuq moddalar aralashmasini ajratishga asoslangan. Bu usul neft mahsulotlarini ajratishda keng qo‘llaniladi. Bu usulda desorbsiya jarayoni siqib chiqaruvchilar yordamida va elyuyentlar ishtirokida amalga oshiriladi. Ko‘pgina olib borilgan tadqiqotlar natijasida shu narsa aniq bo‘ldiki, neftning ayrim komponentlari neft mahsulotlarining silikagelga adsorbillanishi ma’lum bir qator bo‘yicha yotar ekan, ya’ni smolasimon moddalar: azot saqlovchi, kislorodli, oltingugurtli, aromatik uglevodorodlar, polihalqali birikmalar, bitsiklik va tritsiklik birikmalar, monotsiklik birikmalar, diolefinlar, sikloolefinlar, alifatik monoolefinlar, naften qatori uglevodorodlar va parafin qatori uglevodorodlar ketma-ketligi kurinishida adsorbsiyalanishi ma’lum bo‘ldi. Suyuqlik xromatografiyasi benzinlar, kerosinlar, gazoyllar, yog‘lar tarkibini tekshirishda juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari neft mahsulotlari komponentlarini ajratishda va ularni tadqiq qilishda ekstraksiyalash metodi, kristallga tushirish metodi, mochevena bilan komplekslar hosil qilib ajratish metodi va boshqa usullar ham keng doirada qo‘llaniladi. 28

1.7. Piroliz jarayoni Tasavvur qilayliq laborant neft xom ashyosi uchun haydash egri chizigi grafigini tuzmoqchi. U neftni isitib va haroratni yozgan holda bug‘ni yig‘ib va uni kondensatsiya qilib, suyuqlik hajmini hisoblab boradi. Harorat 480°С dan yudoriga kutarilganda egri chiziq shakli kutilmaganda o‘zgaradi. Harorat 480-580°С oralig‘ida bo‘lganda suyuqlikning umumiy hajmi 100 foizdan oshadi va neft hali ham qaynayotgan holatda bo‘ladi. Buni shunday tushuntirish mumkin: yuqori molekulyar uglevodorodlar bukmagan holatda 480°С dan yuqori bo‘lgan haroratgacha isitilganda ularning energiyalari katta molekulani 2 ta (yoki undan ko‘proq) kichik molekulalarga bo‘linishga yetarli miqdorda qoladi. Masalan:С 16 Н 34 3 ta kichik molekulaga bo‘linishi mumkin - С 8 Н 18 , С 6 Н 12 , С 2 Н 4 Biz bilamizki, kichik molekulali uglevodorodlar yuqori molekulali uglevodorodlarga qaraganda ancha pastroq bo‘lgan haroratlarda qaynaydi. Kichik molekulalar piroliz hodisasi tufayli paydo bo‘lishi bilanoq, ular qaynayotgan suyuqlikdan boshlaydi. Haydash egri chizig‘ining uzgarib ketishini shu hodisa bilan izohlash mumkin. Bunga sabab kichik molekulalar katta molekulalarga qaraganda ko‘proq hajmni egallaydi. Endi uglevodorodlarning zichligi xossalari haqida eslab o‘tsak С 16 Н 34 birikmasi 7,2 funtgallon zichlikka eta, С 8 Н 18 , С 6 Н 12 , С 2 Н 4 birikmalari esa mos holda 5,9 va 5,6; 3,1 funtgallon zichligiga ega. Tasavvur qilaylik С 16 Н 34 birikmasi To’liq parchalanib yuqoridagi uchta birikmalarga ajralsin. Kimyoviy reaksiya natijasida 50% С 8 Н 18 , 38% С 6 Н 12 va 12% С 2 Н 4 xreil bo‘ladi. Bu kursatkichlar birikmalarning og‘irligiga mos ravishda keltirilgan (boshda 7,2 funt birikma, reaksiya sutitida shuncha birikma hosil bo‘lishi bilan yakunlanadi). Reaksiya boshi va oxiridagi xajmni quyidagicha hisoblash mumkin: 7,2 funt С 16 Н 34 7,2 funt bo‘lib yoki 7,2/7,2 = 1,00 gallon 29

3.1-rasm. Molekulani pirolizlash. Kurinib turibdiki, 7,2 sm 3 С 16 Н 34 1 gallon hajmli egallasa, piroliz tufayli hosil bo‘lgan uch birikmaning umumiy hajmi 1,38 gallon hajmni egallamoqda. С 18 Н 34 va piroliz mahsulotlarining og‘irligi bir xil, ya’ni quyidagicha: piroliz — qiziqarli va foydali jarayon, biroq uni tug‘ri boshqarib turish lozim. Rektifikatsiya kolonnasida bu jarayon boshqarilmagani uchun harorat piroliz bo‘lishi mumkin bo‘lgan darajagacha ko‘tarilmaydi. Haydashdagi eng yuqori harorat 400°С (673°К) tashkil qiladi. Lekin to‘g‘ri haydash qoldirida ko‘plab uglevodorodlar mavjud bo‘lgani uchun ularni fraksiyalarga ajratish talab qilinadi. Shu maqsadda vakuumli haydash metodi ishlab chiqilgan. Pirolizlash jarayoniga bosimning ta’siri. Qaynash harorati bosim bilan bog‘liqligini quyidagicha tushuntirish mumkin. Molekulalar suyuq fazadan gaz fazaga ajralib chiqishi uchun issiqlik energiyasi talab qilinadi. Bu hodisaning kuzatilish tezligi issiqlik energiyasining qanday tezlikda berilayotgani va suyuqlik ustidagi mavjud bo‘lgan havo bosimiga bog‘liq. Bosim qancha past bo‘lsa kam energiya talab qilinadi. Shundan kelib chiqgan holda suyuqlik bug‘lanishi uchun, 30

ya’ni qaynashi uchun pastroq harorat talab etiladi. Qisqasi bosim qancha past bo‘lsa, qaynash harorati shuncha past bo‘ladi. Masalan, dengiz cathi bilan barobar bo‘lgan quruqlikda suv 100° С da qaynaydi. Dengiz sathidan ancha yuqori bo‘lgan yerda (masalan, tog‘da) suv ancha pastroq haroratda qaynaydi. Chunki tog‘da, havo molekulalari ancha siyrak bosim ham shunga yarasha pastroq bo‘ladi. Endi qaynash haroratining bosim bilan bog‘liqligini neft pirolizi muammosida ko‘rib chiqamiz. Oddiy piroliz harorat juda yuqori bo‘lganda kuzatiladi. Oddiy haydash qoldig‘ini fraksiyalarga ajratish muammosining yechimi past bosimda haydash bilan bog‘liq. Oddiy haydash rektifikatsiya kolonnasidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri vakuumli haydash kolonnasiga o‘tkaziladi. Rektifikatsiya kolonnasining ishlash rejimiga mos holda qoldiq harorati uning qaynash haroratidan 2°С yuqori bo‘ladi. Qoldiq pasaytirilgan bosimli va katta diametrga ega bo‘lgan kolonnaga kelib tushadi. Vakuumli rektifiksiya kolonnasida bosim 0,32—0,40 atmosfera bosimiga teng bo‘ladi. Oddiy rektifikatsiya kolonnasiga esa u 1,03 atmosfera bosimini tashkil qiladi. Past bosimda qoldiqning yengil fraksiyasi birdaniga qaynab va tez bug‘lana boshlaydi. Bug‘lanish yutilish bilan boradi. Sovib ketishga qarshi kolonnaga bosim ostida 400°С hapopatdan past bo‘lmagan haroratda bug‘ beriladi. Bug‘ning yana bir vazifasi bu bosimni boshqarishdadir. Kolonnaning yuqori qismida ishlayotgan vakuum nasosi past bosim saqlab turilishini ta’minlab turadi. Vakuum rektifikatsiya kolonnasidan bir necha fraksiyalar ajralib chiqadi. Yengil vakuum distillyat va og‘ir vakuum distillyatlarni ba’zida alohida mahsulot holatida olinadi. Bu ikki fraksiyani surkov moylari ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida ishlatish mumkin. Ko‘p holatlarda bularni ajratmasdan aksincha qo‘shiladi, uni vakuum ostida haydashning yengil fraksiyasi deyiladi. Og‘ir mahsulot, ya’ni tarkibida yuqori molekulali birikmalari ko‘p fraksiya kolonnaning pastki qismida qoladi va uni vakuum ostida haydash qoldiq deyiladi. Bu qoldiq bitum olishda yoki termik pirolizlash jarayonida xom ashyo sifatida ishlatiladi. Tug‘ri haydash qoldig‘ini vakuumli haydash natijasida olingan mahsulot miqdori ekvivalent jihatdai 540-590°С haroratdagi atmosfera bosimida 31

haydashdan olingan mahsulot miqdoriga teng bo‘ladi. Qoldiqni tavsiblash uchun zichlik va yopishqoqlik ko‘rsatkichlari qo‘llanadi[40]. 32

II.BOB. OLINGAN NATIJALARNING UMUMLASHTIRILGAN MUHOKAMASI Neftni qayta ishlash sanoati rivojining dastlabki davrlarida avtomobil benziniga bo‘lgan talab og‘ir suyuq yoqilg‘i (masalan, dizel yoqilg‘isi)ga nisbatan tezroq o‘sib bordi. Shuningdek neftni qazib chiqarish miqdoriga bo‘lgan talab ham oshib bordi, chunki uni benzinga aylantirish kerak edi. Neftni qayta ishlovchilarga yoqilg‘i bozorini qoniqtiradigan miqdorda benzin haydashga to‘g‘ri keldi. Natijada bozor benzin bilan birga bir vaqtning o‘zida og‘ir yoqilri bilan ham to‘lib ketdi. Yuzaga kelgan iqtisodiy holat oqibatida benzinning narxi doimiy ortib, nisbatan og‘ir fraksiyalarniki tushib ketdi. Neftni qayta ishlash muxandislari uzoq izlanishlar natijasida mazkur fizik va iqtisodiy muammoni hal etish yo‘lida izlanuvchan bir necha piroliz jarayonlarini uylab topdilar. Ularning orasida eng keng tarqalgani katalitik pirolizdir. Bu jarayon yuqori oktanli avtomobil benzinlarini ishlab chiqarishning asosiy usulidir. 2.1. Pirolizlashning texnologik jarayonlari Avvalgi bobda piroliz jarayoni kimyosi, shuningdek neft xom ashyosi bilai tanishgan edik. Bu bobda esa pirolizning texnologik jarayoni bilan tanishib chiqamiz tug‘ridan-tug‘ri haydaluvchi og‘ir gazoyl fraksiyasi piroliz moslamasida yuqori bosimda reaksiyaning borishiga yordam beruvchi katalizator ishtirokida qizdiriladi. Katalizator — kimyoviy reaksiyani tezlashtiruvchi yoki hatto kimyoviy reaksiyani keltirib chiqaruvchi, reaksiyaning boshlanishida qanday holatda bo‘lsa, reaksiya so‘ngida ham o‘zgarmay qoladigan modda. Boshqacha aytganda, uzi kimyoviy o‘zgarmaydi, ammo boshqa moddalarning o‘zaro ta’sirlashishiga yordam beradi. Katalizatorlar o‘rtoqlarini bir-biriga tezlab, o‘zlari tomoshabin bo‘lib turadigan ba’zi bir yosh bolalarga o‘xshashadi. Umuman, o‘zaro muomalada gohi - gohi qallanib turadigan. Sen katalizatorlik qilma degan ibora ham katalizatorning xuddi xususiyatiga tanlama hisoblanadi. 33

Katalizatorning tanlab ishlatilishi reaksiya borishini tezlatib, harorat va bosimning ancha pasaytirilishiga olib keladi. Odatda tug‘ridan tug‘ri haydalgan og‘ir gazoyl va vakuumda haydaladigan fraksiyalar katalitik piroliz jarayoni uchun xom ashyo hisoblanadi. Piroliz uchun xom ashyoning qaynash harorati 340-590°С (613-863°К) orlig‘ida bo‘lishi kerak. Jarayon boshlanishi uchun qizdirish shart: piroliz davrida reaktordagi harorat 480°С (753°К) atrofida bo‘ladi. Jarayon termik piroliz borishi uchun yordam beradigan qilib ishlab chiqilgan bo‘lib, maqsad og‘ir fraksiyalarni benzinga aylantirishdir. Piroliz mahsulotlari qaynash harorati bo‘yicha benzinga xos intervalda ideal bo‘lishi kerak ammo uning texnologiyasi ideal bo‘la olmaydi. Moslamalar ishlayotgan davrda bir necha jarayon sodir bo‘ladi. Katta molekulalar kichikroq molekulalarga parchalanganda barcha molekularni tuyintirish uchun vodorod yetishmay qoladi. Shuning uchun ham uglerodning faqat bir-biri bilan ulanib zanjir hosil qilgan qismi koksga aylanadi. Yirik molekulalar uzilganda metan va undan yuqori birikmalar tuplami hosil bo‘ladi. Vodorod yetishmaganligi sababli piroliz jarayonida olefinlar hosil bo‘ladi. Xom-ashyo tarkibi o‘zaro birikkan bir necha aromatik yoki naften uglevodorodlari halqalaridan iborat bo‘lsa, ular molekulyar og‘irligi nisbatan kichik bo‘lgan aromatik yoki naften molekulalari va olefinlarga parchalanadi. Nihoyat, bir necha aromatik yoki naften sikli va uzun yon zanjirlariga ega molekulalar odatda yon zanjirlarini yo‘qotadi. Natijada olingan molekulalar tarkibidagi uglerod atomlari soni kam bo‘lsa ham, ular nisbatan og‘ir, ya’ni nisbiy zich-ligi yuqori bo‘ladi. Bundan tanqari, ularning qaynash harorati ham odatda yuqoridir. Eng qizig‘i shundaki, bu molekulalar dastlabki moddalardan ham og‘irroq bo‘lgan maxsulotlarni hosil qiladi. Shunday qilib, metandan tortib qoldiqgacha, shuningdeq koksdan iborat uglevodorodlar to‘plami piroliz maxsulotlari hisoblanadi. Katalitik piroliz qurilmasini tayyorlash uchun uch qismdan iborat: reaktor, regenerator va rektifikatsiya kolonnasi jixozlari bo‘lishi kerak. 34

2.2. Piroliz reaktori Reaktor — katalitik piroliz moslamasining markaziy qismidir (2.1-rasm). Xom - ashyo qizdirgichdan o‘tib, katalizator bilan aralashadi va reaktor deb nomlanuvchi suv rezervuariga uxshash katta idishning quyi qismiga olib boruvchi vertikal quvur (rayzer) ga kelib tushadi. Xom - ashyo reaktorga kelib tushayotgan daqiqadayoq jarayon boshlangan bo‘ladi, shuning uchun ham xom - ashyoning reaktorda mavjud bo‘lish vaqti atigi bir necha sekundni tashkil etadi. Nisbatan zamonaviy konstrkutsiyalarda piroliz, asosan, rayzerning uzidayoq sodir bo‘ladi. Shunday qilib, reaktor uglsvodorodlarni katalizatorlardan ajratish uchungina kerak. Bu siklon holidagi mexanik moslama bo‘lib, katalizatorni ajratish sentrifugalash yordamida amalga oshiriladi. Katalizator odatda ikki tipdan, ya’ni sharikli yoki mikrosferali bo‘ladi. Sharikli katalizatorning diametri odatda 0,3 yoki 0,6 sm. Mikrosferali nisbatan kichik bo‘lib, bolalar prisipkasini (upasini) eslatadi. Mikrosfera g‘ayrioddiy ikki xususiyatga ega. Agar katalizator kukuni solingan idish chayqatilsa yoki engashtirilsa, u uzini suyuqlikdek tutadi. Shuning uchun bunday jarayonni psevdosuyultirilgan katalizatorli piroliz deyiladi. Har bir mikrosfera (yoki sharik) katta sirt yuzasiga, ko‘pgina teshikchalarga ega ekanligini mikroskop ostida ko‘rish mumkin. Katalizatorning eng muhim xossasi uning sirt yuzasining kattaligi bo‘lib, katalizatorning ta’siri uning xom-ashyo bilan o‘zaro kontaktiga qarab aniqlanadi [41]. 2.1-rasm. Piroliz reaktori qismi. 35

2.3. Regenerator Piroliz vaqtida uglevodorodlarning koksga aylangan qismi katalizator ustiga qoldiq sifatida chiqadi . Katalizator yuzasi qoldiklar bilan qoplanganida, u nofaol (ishlatib bo‘lingan) hisoblanadi. Bu uglerod qoldig‘ini yo‘qotish uchun ishdan chiqgan katalizator regenerator (2.2-rasm) deb ataluvchi idishga tushiriladi. Regenatorda u taxminan 600° С (873° К ) gacha qizdirilgan havo bilan aralashtiriladi. Natijada quyidagi reaksiya sodir bo‘ladi: С + O 2 -+ СО ва С 0 2 . Bu jarayonda 2 С + 0 2 —> 2 СО reaksiyasi ko‘proq sodir bo‘ladi. Bu jarayon koksning oksidlanishi deyiladi va briket holdagi yog‘och ko‘mirning yonishini eslatadi. Chunki ikki holatda uglerod kislorod bilan birikib uglerod ikki oksid ( С 0 2 ), ba’zan uglerod monooksid ( СО ), shuningdek katta miqdorda issiqlik ajarlib chiqadi. СО va С 0 2 ning issiq oqimi ko‘rinishidagi issikliq asosan jarayonning ma’lum bir qismida, masalan, issiklik aralashtirgichda xom ashyoni isitish uchun ishlatiladi. Nisbatan eski modellarda СО , С 0 2 oqimi oksidlanadigan pechga yuboriladi. Qaytarilgan, ya’ni qayta faollashtirilgan katalizator regeneratorning quyi qismidan chiqariladi. Bu katalizator xom ashyoda yana aralashtirilib, reaktorga qaytadan yuboriladi. Shu tarzda katalizator "piroliz — regenerator" siklini o‘tab tinimsiz harakat qiladi [42]. 36

2.2-rasm. Katalizatorni regeneratsiyalash. 2.4. Pirolizning rektifikatsiya k o lonnasi Piroliz natijasida olingan uglevodorodlar aralashmasi katalitik piroliz maxsulotlarini ajratib olishga muljallangan rektifikatsiya kolonnasiga haydab o‘tkaziladi. Aralashma kolonnada, asosan quyidagi fraksiyalarga ajraladi: uglevodorod gazlari ( С 4 va nisbatan yengil, ya’ni С 4 ), "piroliz benzin", yengil "piroliz gazoyl", "piroliz gazoyl" va retserkulyatsiyalashuvchi gazoyl deb ataluvchi kub qoldiq. Oxirgi mahsulot xar xil usullar bilan ishlatilishi mumkin, lekin u asosan xom ashyoning yangi porsiyasi bilan aralashtiriladi va qaytadan jarayonda foydalaniladi. Agar sikllar soni aytarli darajada katta bo‘lsa, retsirkulyatsiyalanuvchi gazoyl butunlay yo‘qolishi mumkin. Ovar "piroliz-gazoyl" termik piroliz uchun xom ashyo o‘rnida ishlatilishi yoki qoldiq yoqilg‘i mazutning komponenti sifatida foydalanilishi mumkin. Yengil gazoyl dizel va distillyat yoqilg‘ining yaxshi komponenti bo‘lib, "piroliz-benzin" esa avtomobil benzini uchun samarali komponent bo‘lib xizmat qiladi. Benzin va yengil gazoyl fraksiyalari orasidagi chegara qat’iy belgilanmagan. Bu chegaraning surilishi yil vaqtiga qarab benzin va distillyat orasidagi nisbatni boshqarishga imkon beradi. Qishki isitish vaqti kelganda, ko‘pgina neftni qayta ishlash korxonalari distillyatning maksimal miqdori ish 37

rejimiga o‘tadilar. Buning uchun "piroliz — benzin" uchun qaynash no‘qtasini shunday o‘zgartiradilarki, bunda mahsulotning ko‘p qismi yengil gazoyl fraksiyasiga o‘tib qoladi. Yozda maksimal miqdordagi benzin rejimiga qatish uchun fraksiyalar orasidagi chegara qarama-qarshi yo‘nalishda o‘zgartiriladi. Piroliz rektifikatsiya kolonnasidan dastlabki haydalgan maxsulotlar neft xom ashyosini rektifikatsiya qilib olinayotgan yengil fraksiyalardan tarkibi bilan ajralib turadi. Piroliz jarayonida olefinlar hosil bo‘ladi, shuning uchun ham uglevodorod gazlari oqimi tarkibida metan, etan, propan va butandan tashqari vodorod, etilen, propilen va butilen ham bo‘ladi. Mana shunday ko‘shimcha komponentlar tufayli "piroliz gaz" piroliz gazni fraksiyalash moslamasiga yo‘naltiriladi. Aynan shu bilan bu neftni rektifikatsiyalashda (shuningdek biz keyinroq tanishadigan, gidrotozalash, gidropiroliz, riforming va hokazo) ajraladigan gaz birikmalari aralashmasidan farq qiladi. Tuyingan va tuyinmagan gazlar aralashmasi gazlarni fraksiyalash moslamasiga yo‘naltiriladi. Katalitik piroliz moslamasi yordamida ajratib olingan izobutan, propilen va butilen, olefinlar benzinning komponentlarini hosil qilish jarayoni, ya’ni alkillash jarayoni uchun ahamiyatga ega. Umumiy sistemaga (tizimga) birlashgan katalitik piroliz moslamasining tarmoqlari 2.3-rasmda tasvirlangan. Siz sistemada ikkita sirkulyatsiya qiluvchi oqim borligiga e’tibor bering. Rasmning chap tomonida katalizator reaksiya zonasidan chiqib regeneratsiyani o‘tib, yana reaksiya zonasiga qaytib keladi. O‘ng tomonda (qismda) uglevodorodlar sistemasiga kirib undan chiqib ketayapti. Bu holat gazoylni retsirkulyatsiyalash fraksiyasi hisobiga ba’zi komponentlarning sistemani doimiy ravishda sirkulyatsiyalashi sababli yuzaga keladi. 38

2.3-rasm. Fraksiyalash. Katalitk pirolizlash "karbon - ion"larining hosil bo‘lish mexanizmi bilan ifodalanadi. Karboniy ionlari ammoniy ionlariga uxshash bo‘lib 3 valentli musbat zaryadlangan ugleroddan iborat. Ular katalizator protoni bilan olefinlarning uzaro ta’sirida oson hosil bo‘ladi: R —СН=СН 2 + Н = R —СН— СН 3 Karboniy ionlari faol(aktiv) oraliq mahsulot bo‘lib barcha katalitik piroliz reaksiyalarida uchraydi. Karboniy ionlari quyidagi xossalarga ega: a) qayta guruhlanishi yoki izomer ion hosil qilishi: b) neytral ionlar bilan birikib yangi karboniy ion hosil qilishi: R - CH - СН 3 + С 4 Н 10 -> С 4 Н+ + R - CH 2 - CH 3 + R - CH - СН 3 + С 3 Н 8 -> с 4 Н 9 + + R - CH = СН 2 v) Karboniy ion parchalanishi mumkin. СН 3 — СН — СН 2 — R -> СН 3 — СН = СН 2 + R + о lefin Umuman, katalitik pirolizlash mexanizmi zanjir reaksiyaga uxshashdir. Bunda zanjir hosil bulishi katalizatorning protoni ( Н + ) ta’sirida ruy beradi: НА -> Н + + А " R-CH=CH 3 +A - -> R_CH=CH 2 +HA Izoparafinlarni pirolizlash tezligi n-parafinlarni pirolizlashdan ancha yuqoridir. 39

2.5. Piroliz mahsulotlari Og‘ir gazoylni benzin va nisbatan yengil fraksiyalarga aylantirish katalitik pirolizning asosiy maqsadidir. quyida ana shu maqsad yulida erishilgan natijalar keltirilgan. Retsirkulyatsiya jarayoni batamom tugaguncha davom etganligi uchun u katalitik pirolizning oddiy sxemasida umuman hisobga olinmaydi. Biroq, nisbatan muhim natija, aynan hajmning ortishi yaqqol namoyon bo‘ladi. Dar haqiqat moslamadan chiqayotgan mahsulotlar hajmi miqdori moslamaga kelib tushayotgan xom ashyo xajmi miqdoriga nisbatan 11,8% ni tashkil etadi. Bu sirkulyatsiyalovchi oqim bilan bog‘liq emas. U mahsulotlar va xom ashyoning nisbiy zichligi bilan aniqlanadi. Agar mahsulotlarning chiqinshni hajmiy foizlarda emas, balki og‘irlikda ulchasak unisining ham, bunisining ham og‘irlik miqdori 100 ni tashkil etgan bo‘lar edi. Lekin ko‘pgina neft mahsulotlari og‘irligiga qarab emas, balki hajmi bo‘yicha sotilganligi uchun ularning miqdori, odatda, hajm birliklarida ifodalanadi. Piroliz vaqtida zichlik bilan g‘alati holatlar yuz berganligi sababli, mahsulotlar miqdori sezilarli darajadagi qo‘shimchalarning borligini ko‘rsatadi Ba’zan bu qo‘shimchalar neftni qayta ishlovchilarning g‘oyasi bo‘lmay, balki ular "barrelni ko‘tarishga" harakat qiladilar. Katalitik piroliz mahsulotlari sifati (xom - ashyo - vakuumda haydash gazoyili, oltingugurt miqdori 1,75%) 40

2.6. Piroliz jarayoni parametrlari Odatda, katalitik piroliz moslmasi koksni To’liq kuydirish imkoniyatiga ega bo‘lmaguncha ishlayveradi. Bu turlicha holatda ruy berishi mumkin, benzin chiqishining kamayib, С 4 yoki og‘ir gazoyl miqdorining ortishida yaqqol ko‘rinadi. Piroliz moslamasidan mahsulotlarning chiqishi turli xil omillarga: xom ashyo sifati, reaktordagi harorat, xom ashyoni uzatish va sirkulyatsiya tezligi, eng qimmat xom- ashyoning qurilmada bo‘lgan kungi vaqti va atrof muhit haroratiga ham bog‘liqdir. Xom ashyo sifati. Piroliz reaksiyasi ancha murakkab. Xom ashyoning turli tavsiflariga asoslanib mahsulotlarning chiqishini oldindan aytish uchun yetarlicha ma’lumotlar mavjud. Muhim tavsiflar xom ashyoning zichligi va uning tarkibidagi parafinlar va aromatik uglevodorodlardir. 41

Reaktordagi harorat. Harorat qancha yuqori bo‘lsa, piroliz reakpiyasi shuncha shiddatli davom etadi. Lekin reaksiyaning ma’lum bir vaqtida benzin yoki yengil gazoyl miqdorining keskin kamayishi hisobiga hosil bo‘layotgan gazlar miqdori keskin ortadi. Reaktordagi optimal harorat iktisodiy qarashlar orqali aniqlanadi. Xom ashyoni uzatish va sirkulyatsiya tezliklari. Xom ashyoni juda katta tezlikda uzatish mahsulotning chiqishiga salbiy ta’sir etadi. Shuning uchun fraksiyalash qoldig‘i hajmi balansiga amal qilish kerak: u yoki sirkulyatsiyaga yo‘naltiriladi, yoki og‘ir piroliz - gazoyl fraksiyasida qoldiriladi. Kun vaqti va harorat. Ishlatilgan katalizatordan doimiy ravishda havo o‘tkazib turiladi. Agar harorat moslamadan tashqarida pasayib ketsa, havo nisbatan zich bo‘lib qoladi. Havo uzatuvchi nasoslar doimiy tezlikda ishlaganligi uchun regeneratorga sovuq havo issiq havoga nisbatan ko‘proq uzatiladi. Kislorod qancha ko‘p bo‘lsa, katalizator yuzasida shuncha kuydiriladi. Katalizator qanchalik yangi bo‘lsa, reaksiya shuncha unumli bo‘ladi. Jarayon parametrlarining avtomatik ravishda yozib olinishi ba’zi strelkalarda chetlanishlar borligini ko‘rsatadi: masalan, kechasi havo harorati past bo‘lganida, mahsulotlar ko‘proq hosil bo‘ladi. Kunduzi, havo isib ketganida, maxsulotlarning chiqishi kamayib ketadi. Xuddi shuningdek qishda va yozda olingan mahsulotlar bilan ham shu holat yuz beradi. Bu unchalik yaxshi emas, chunki benzinga yozda talab ko‘proq bo‘ladi, vaholanki aynan shu vaqtda uni hosil qilib olish natijasi kamayadi. Neftni qayta ishlash zavodining umumiy texnologiya sxemasida uzatilayotgan xom - ashyo va oqib kelayotgan mahsulotlardan iborat yashik deb tasavvur etish mumkin. Hozirgi daqiqagacha, biz neft mahsuloti rektifikatsiyasi, vakuumda haydash va katalitik piroliz bilan tanishishga ulgurdik 2.4.- rasmda bular kompleks holda tasvirlangan. Bundan tashqari, bu rasmda ba’zi kisqartirishlar ham kel- tirilgan bo‘lib, ulardan keyinchalik foydalanamiz. 42

Ш.BOB. TAJRIBA QISM. Neftni qayta ishlash zavodlarining deyarli barcha qurilmalarida butan va ancha miqdorda yengil uglevodorod gazlari olinadi. Gazlarni qayta ishlash juda qulay texnologiya asosida bormaydi. Bu jarayonda "yog‘li moy", "yog‘sizroq moy", ajratuvchi absorber va boshqa shu kabi kam uchraydigan iboralar qo‘llanadi. Umuman gazlarni qayta ishlash qurilmasi "Gazlarni fraksiyalarga ajratish qurilmasi" (GFAgh) (ruschada GFU) deyiladi. Hozirgi vaqtda qayta ishlash korxonalaridagi barcha qurilmalarda hosil bo‘luvchi gazlar GFAga yuboriladi. Gazlarni qayta ishlashdan oldin birinchi navbatda tarkibidagi oltingugurt birikmalarini tozalash va gazni quritish jarayonlari bajariladi. GFAdan olinadigan har xil frak-siyalarni maqsadli ishlatish yo‘lga qo‘yilgan. 3.1. To‘yingan gazni fraksiyalarga ajratish qurilmasi va maqsadi Ko‘pchilik jarayonlarda hosil bo‘luvchi gazlar tarkibida to‘yingan uglevodorodlar, jumladan, metan, etan, propan, butan (n-butan va izobutan) mavjud. Ayrim holatlarda vodorod ham uchraydi. To‘yingan iborasi shu xil gazlarda qo‘shbog‘li uglevodorodlar bo‘lmasligini anglatadi. Demak tuyingan gaz molekulasida uglerodning barcha atomlari vodorod bilan tuyingan bo‘ladi. Mana shunday tarkibli gazlar GFA (GFU)ga yuboriladi. Boshqa xil gazlar aralashmasi tarkibida olefinlar (etilen, propilen va butilenlar) bor bo‘lganligi sababli bunday gazlar aralashmasi uglevodorod fraksiyalariga ajratish uchun piroliz gaz (GFU piroliz gaz) qurilmasiga yuboriladi. Gazlarning aralashmasini alohida komponentlarga ajratish xom neftni qayta ishlashga nisbatan ancha murakkab jarayondir, chunki gaz tarkibida har bir modda kimyoviy birikma tarzida bo‘lib o‘zining ma’-lum qaynash haroratiga ega (3.1-jadval). Shu sababli ularni uglevodorodlarga ajratishda hech kanday qoldiq,chiqindi va boshqa keraksiz qism hosil bo‘lmaydi. Jarayon aniq hamda to‘liq ravishda oxirigacha boradi. Gazlarni fraksiyalarga ajratish uchun qo‘llanadigan rektifikatsiya kolonnasining tarelkalari (suyuq moddaning 43

parchalanishiga yordam beruvchi uskuna) soni ancha ko‘p bo‘lib, qayta butlantirish jarayoni bir necha marotaba olib boriladi. Past haroratda qaynovchi gaz fraksiyasining ayrim xossalari 3.1-jadval Eslatma: Jadvaldagi qaynash haroratlari atmosfera bosimiga tent bo‘lgan holatdagi qiymatidir. Zichlik esa 15,5°С da aniqlangan qiymat. 1. * - n-butilenni uch xil hosilasi bor. Ularniig molekulyar formulasi С 4 Н 8 bo‘lsa ham tuzilishi va xossalari har xil. Boshqa qiyinchiliq qaynash haroratining bosimga bog‘liqligiga aloqador. Bu yerdagi sharoit vakuum ostida haydashga qaraganda qarama-qarshidir. Gaz aralashmasining bir qismi suyuq holga o‘tishi uchun aralashmani yoki juda sovitish (6.1-rasm), yoki bosimni mumkin qadar oshirish kerak. Odatda unisi ham, bunisi ham amalga oshiriladi. Qurilmadan chiqayotgan va raksiyalanishga kirayotgan to‘yingan gaz quyidagi o‘zgarmas jarayonlardan o‘tadi: 1. Siqilish. Past bosim holatidagi gazlar 14,6 atm bosmga siqiladi . 2. Fazalarning bulinishi. Yuqori bosim ostida ba’zi bir gazlar suyuqlikka aylanadilar va ularni separator yordamida ajratish mumkin. 44

3. Absorbsiya (yutilish). Suyuqlikdan ajratilgan gazlar bosim ostida absorberga (yutuvchi) yunaltiriladi. Absorberniig yuqori tarelkasiga erituvchi (absorbent) beriladi, u kolonnaning tarelkalari orasidan pastga tomon harakatlanadi. Yo‘l yo‘lakay u gaz fazasidan qolgan propan va butanning ko‘p qismini yig‘ib oladi (absorbsiyalanadi). Propan va 3.1-rasm. Siqilish va fazalarga ajratish sxemasi butanlarni yigib olgan bu naftani tuyingan absorbsion moy deb ataladi (esingizda saqlab qoling, keyingi boblarda buni "yog‘liq" moy yoki "yog‘iozroq" moy deb ataymiz) 45

3.2-rasm. Absorbsiya. 4. Debutanizatsiya (butanni ajratish). Boyitilgan (yog‘li) moy debutanizator deb atalgai keyingi kolonnaga kiradi. Bu kolonnada propan va butanlar erituvchilardan ajratiladi. Erituvchining qaynashi 80° С (353° К ) atrofida. Butan esa taxminan 0° С (273° К ) haroratda qaynagani uchun rektifikatsiya kolonnasida butan va propan etanga nisbatan osonroq ajraladi (3.3- rasm). Shu bilan bir qatorda separatordan chiqqan suyuq fraksiya debutanizatorga yo‘naltiriladi. 5. Depropanizatsiya (propanni ajratish). С 3 - С 4 gazlar aralashmasi balandligi katta bo‘lgan kolonnalarda ajratiladi. Bunda propan yuqorigi fraksiya sifatida kolonnadan chiqib ketadi. 6. Bu kolonnada butanlar aralashmasi ham ajratiladi. n-Butanni va izobutanni qaynash nuqtalari bir biriga juda yaqin bo‘lgani sababli, ularni samarali ajratish ko‘p sonli tarelkaga ega bo‘lgan rektifikatsiya usuli qo‘llanishini taqozo etadi. Deizobutanizator odatda — GFAQ (GFU) ichida eng baland kolonna hisoblanadi. 46

3.3-rasm. Butan, propan va izobutanni ajratish. 7. So‘rib oluvchi absorbsiya. Benzinsizlantirilgan moyni (yog‘sizroq absorbent) fraksiyalarga ajratuvchi absorberga berilgan vaqtda qo‘shimcha muammo yuzaga keladi. Moyning ba’zi bir komponentlari, odatda geptan ( С 7 Н 16 ) va oktan ( С 8 Н 18 ) yengil komponentlar ( С 1 - С 2 ) bilan birgalikda bug‘lanib yuqoriga ko‘tariladi. Bu moddalarni ajratib olish uchun kolonnaning yuqori qismida haydalib chiqqan mahsulot qo‘shimcha ravishda absorbsiya kolonnasining pastki qismiga beriladi, keyin chiqayotgan og‘irligi kattaroq "yog‘sizroq" moy esa bu safar kolonnani yuqori qismidan beriladi va squvchi moy deb ataladi. Shu sharoitda dastlab haydalib chiqqan mahsulot — asosan С 1 - С 2 uglevodorodlardan iborat quruq gazdan, qoldiq esa asosan yog‘sizroq moydan iborat bo‘ladi va bu 3.4-rasmda ko‘rsatilgan. С 1 - С 2 fraksiyasini odatda ajratmasdan neftni qayta ishlash zavodlarida yoqilgi sifatida ishlatadilar. Ammo ba’zan etan kimyo zavodlari uchun xom ashyo sifatida talab etilishi mumkin, shu vaqtda С 1 - С 2 gazini qo‘shimcha deetanizatsiya qilinadi. 47

3.5—rasmda to‘yingan uglevodorod gazini fraksiyalarga ajratishni to‘liq texnologik sxemasi berilgan. 48

n-Butan. To’liq holda avtomobil benzinining komponenti (maxsuloti) sifatida qo‘llanadi. Yengil uchuvchanlik xususiyati tufayli u avtomobil dvigatelining sovuq ob-havoda ishga tushishida foydalidir. Ayni paytda u benzinning tarkibida doimo erigan holda bo‘lib, deyarli bu blinmaydi. n-Butanning bir qsmi kimyoviy yoqilgi xom ashyosi sifatida ishlatiladi. Propan. Propan siqilgan neft gazining asosiy komponenta hisoblanadi. Sotishga berilayotgan gazning 10% miqdori asosan butandan yoki propan -butan aralashmasidan iborat. Propan turli sohalarda yoqilg‘i sifatida foydalaniladi. Ma’lum harorat va bosim sharoitida siqish yo‘li bilan uni avtoshisternalarda tashishga qulay suyultirilgan holga keltirish mumkin. Oddiy sharoitlarda propan oson bug‘lanadi, shuning uchun u gaz plitalari, uy pechlarida yoqish uchun qulay hisoblanadi. Propan ko‘pincha kimyoviy xom ashyo sifatida ishlatiladi. Etan. Etan polietilen olish sanoati uchun kimyoviy xom ashyo sifatida qullash mumkin bo‘lganligi sababli neftni qayta ishlash jarayonida ajratib olinadi. Ko‘pincha etan bilan metan aralashma holida qoldiriladi. Metan. Neftni qayta ishlash va bonqa korxonalar barcha qurilmalari, pechlarida yuqori haroratli suv bug‘ini olish uchun metan qulay yoqilg‘i sifatida ishlatiladi. 3.2. Piroliz gazini fraksiyalarga ajratish qurilmasi Katalitik piroliz va boshqa shu xil ko‘rinishdagi qurilmalardan chiqadigan gaz aralashmasi to‘yinmagan olefinlar: etilen, propilen va butilenlardan iborat. Etilen odatda C 1 -C 2 umumiy fraksiyadan ajratilmaydi va aralashma holida zavod-ning isitish tizimiga yo‘naltiriladi. Etilenni kimyoviy xom ashyo sifatida ishlatish zarur bo‘lsa uni ajratish mumkin. Neftni qayta ishlash zavodida propilen va butilenlar odatda alkillash qurilmasiga beriladi. Qulay bo‘lishi uchun parafin uglevodorodlari (propan va butan) shu qurilmaga uzatiladi va shu yerda ajratiladi. Vodorod. Neftni qayta ishlash zavodlarida vodorod ishlatilishini talab qiladigan bir necha jarayonlar, ya’ni gidropiroliz va gidrotozalash( gidroochistka) jarayonining bir necha varianti mavjud. Ba’zi bir gazlar aralashmasi, riforming 49

qurilmasidan kelayotgan gazlar tarkibida ko‘p miqdorda vodorod bo‘ladi. Riforming gazi ajratilgandan so‘ng siqiladi va bu bosqichda Н 2 va СН 4 gazlari aralashmasidan iborat vodorod konsentrati olinadi. Olingan aralashma vodorod olish xom ashyosi sifatida ishlatilishi mumkin. qo‘shimcha miqdordagi vodorodni metanni konversiya qilish qurilmasida olish mumkin. Gazlarning uchuvchanligi yuqori va qaynash haporati pastligi sababli ular siqilgan holda maxsus konteynerlarda bosim ostida saqlanadi. Metan (va uning kimyoviy xom ashyo sifatida ishlatilmaydigan qismi) odatda neftni qayta ishlash zavodlarida saqlanmasdan, to‘g‘ridan -to‘g‘ri isitish tizimlariga yoqish uchun uzatiladi. Texnologik jarayon davomida tizimlar tarkibiga gazlarning oqimi muvozanatini saqlab turishga muljallangan tekislovchi baklar o‘rnatilgan bo‘lib, oshiqcha miqdordagi gazlarning bir qismi shu baklarga yo‘naltiriladi. Bundan tashqari isitish sistemalarida yondirilayotgan gazlardan hosil bo‘layotgan katta alangalar neftni qayta ishlash zavodlarining o‘ziga tegishli bo‘lib hisoblanadi. Shuning uchun bu gazni qisqa muddat ichida qayta ishlash jarayoni murakkabligi sababli yoqib yuboriladi. Propan va butanlarni (va ba’zi vaqtda etan) po’lat yoki yer osti idishlarda (rezervuarlarda) saqlash mumkin. Propan va butanni rezervuarlarda saklash sferik tuzilishga ega, po’lat idishlar yoki uq shaklida (ikki tomoni yumaloq shakldagi yonboshiga yotqizil-gan), shar shaklida tuzilgan sig‘imlarda amalga oshiriladi. Yumaloq shakldagi rezervuarlar yuqori mustahkamlikka ega (yuqori bosimga chidamli) va kam miqdordagi sarf xarajatlarni talab qiladi. Gazlar ohakli, slanets jinsli yer osti o‘ralarida yoki tuzlarning yuvilishi natijasida hosil bo‘lgan o‘ralarda saqlanadi. 3.2. Termik piroliz Ushbu qullanmaning vakuum ostida haydashga bag‘ishlangan qismida pirolizdan qutulish maqsadida ishlangan jarayonlar ko‘rib chiqildi. Bu bobda esa 50

maxsus uylab topilgan usul, ya’ni haroratni ko‘tarish hisobiga pirolizni vujudga keltirishni ko‘rib chiqamiz. Ikki usulning bir-biridan farqi shundaki, piroliz usulida jarayon ustidan bonqaruv bo‘ladi. Shuni esda tutingki, termik piroliz jarayonida kichik molekulalar hosil bo‘lgan deganda uglevodorod molekulalarining parchalanishi tushuniladi (ko‘pincha olefinlar, chunki sistemada vodorod yetishmaydi). Uzun zanjirli parafinlar xoxlagan joydan uzulishi mumkin. Agar siklik bog‘lilar bo‘lsa ular odatda yon guruhning bog‘lanish joyidan uziladi. Natijada, pirolizning og‘ir mahsulotlari odatda yuqori tarkibli olefin, naften va aromatik uglevodorodlarga ega bo‘ladi. Piroliz jarayonining borishi Gibbs (izobarizotermik potensial) energiyasi DG qiymatiga qarab bslgilanadi. Agar DG kichik bo‘lsa uglevodorodlarning barqarorligi (stabilnost) yuqori bo‘ladi. Turli haroratda boradigan piroliz jarayoni uchun bu yerda, AN - dastlabki moddalar va hosil bo‘lgan maxsulotlarning yonish, hosil bo‘lish issiqliklari orqali aniqlanadigan reaksiyaning issiqlik effekti, AS - entropiyaning o‘zgarishi. Gibbs energiyasi muvozanat konstantasi (bosim orqali ifrdalangan) bilan quyidagicha bog‘langan: МК р , bundan AG°=-8,35-2,3Т RC K, bu tenglamada, R — universal gaz doimiysi, Т — reaksiya borayotgandagi harorat. Amalda К =К 1 - ga teng. Agar tug‘ri reaksiya tezligi (К 1 ) teskari reaksiya tezligidan (К 2 ) katta bo‘lsa, ya’ni k 1 >k 2 , unda К р >1 va К р > 0 bo‘ladi. Демак AG 0 bu sharoitda manfiy qiymatga egadir. Agar AG0 qiymati juda kichik bo‘lsa maxsulotlar hosil bo‘lish tomoniga boruvchi tug‘ri reaksiyaning ruy berish ehtimolligi shuncha yuqori bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak uz-uzicha boradigan kimyoviy reaksiyalarda AG0 ning qiymati kamayishi bilan sodir bo‘ladi. Termik piroliz xom ashyosi, odatda vakuum ostida haydashdan chiqgan qoldiq hisoblanadi. Ammo ko‘p hollarda og‘ir piroliz gazoyli va piroliz qurilmasidan chiqgan retsirkulyatsiyalangan gazoyl ishlatiladi. 51

Agarda termik pirolizga kelayotgan maxsulotlar qaynash haroratlari farqi yuqori bo‘lsa, u holda ular odatda yon guruhning boshlanish joyidan uziladi. Natijada, pirolizning og‘ir mahsulotlari odatda yuqori tarkibli olefin, naften va aromatik uglevodorodlarga ega bo‘ladi. Piroliz jarayonining borishi Gibbs (izobarizotermik potensial) energiyasi DG qiymatiga qarab belgilanadi. Agar DG kichik bo‘lsa uglevodorodlarning barqarorligi (stabilnost) yuqori bo‘ladi. Turli haroratda boradigan piroliz jarayoni uchun bu yerda, АН 298 - dastlabki moddalar va hosil bo‘lgan mahsulotlarning yonish, hosil bo‘lish issiqliklari orqali aniqlanadigan reaksiyaning issiqlik effekti, AS 0 - entropiyaning o‘zgarishi. Gibbs energiyasi muvozanat konstantasi (bosim orqali ifrdalangan) bilan quyidagicha bog‘langan: К р , bundan AG°=-8,35-2,3 Т RC K p , bu tenglamada , R — universal gaz doimiysi, Т — reaksiya borayotgandagi harorat. Amalda К = К 1 - ga teng. Agar to‘g‘ri reaksiya tezligi ( К 1 ) teskari reaksiya tezligidan ( К 2 ) katta bo‘lsa, ya’ni k,>k 2 , unda К р >1 va К р > 0 bo‘ladi. Demak AG 0 bu sharoitda manfiy qiymatga egadir. Agar AG 0 qiymati juda kichik bo‘lsa mahsulotlar hosil bo‘lish tomoniga boruvchi tug‘ri reaksiyaning ro‘y berish ehtimolligi shuncha yuqori bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha aytadigan bo‘lsak uz-uzicha boradigan kimyoviy reaksiyalarda AG0 ning qiymati kamayishi bilan sodir bo‘ladi. Termik piroliz xom ashyosi, odatda vakuum ostida haydashdan chiqgan qoldiq hisoblanadi. Ammo ko‘p hollarda og‘ir piroliz gazoyli va piroliz qurilmasidan chiqqan retsirkulyatsiyalangan gazoyl ishlatiladi. Agarda termik pirolizga kelayotgan mahsulotlar qaynash haroratlari farqi yuqori bo‘lsa, u holda yengil qaynaydigan mahsulot yuqori haroratda qaynaydigan mahsulot bilan aralashtirilmaydi. Lekin 3.1-rasmda oqimlar bir joyda kursatilgan bo‘lsada, ammo haqiqatda esa bu oqimlarning har biri alohida turbinali pechlarga tushadi, chunki yengil qaynaydigan mahsulotlar juda qattiq sharoitlarni talab etadi (yuqori haroratda). Pechlarda maxsulotlar 520-550° С (723-823° К ) haroratgacha kizdiriladi. Pechda katta kimyoviy o‘zgarish bo‘lmasligi uchun issiqlik 52

almashtirgich (zmeyevik)ga mahsulotning kelishi va uni ushlab turish vaqti katta emas. Aks holda koks qotsh bo‘lishi mumkin, bu esa tezda issiqlik almashtirgichni to‘ldirib jarayonga tuxtatishgacha olib kelishi mumkin. So‘ng isitilgan mahsulot reaksiya boradigan bo‘limga olib kelinadi va katta bosimda (10 atm.) ushlanadi bu esa uni kokslashga emas balki pirolizlashga olib keladi. 3.6-rasm. Termik piroliz qurilmasining reaksiya bulimi. Reaktordan chiqayotgan mahsulot past haroratli retsirkulyatsiya oqimi bilan aralashtiriladi va u piroliz jarayonining tuxtashiga olib keladi. Bu ikki oqim haydash bo‘limiga yuboriladi, u yerda yengil qaynaydigan mahsulotlar yuqori ko‘tariladi, chuiki bu yerda bosim kichik (bu jarayon, vakuum ostida haydash koloinasida boradi). Pirolizning og‘ir qismi tag qismida qoladi, uniig birinchi qismi yana reaksiya kamerasiga retsirkulyar sifatida junatiladi (odatda qolgan qismi qoldiq yoqilgi sifatida ishlatiladi). Haydash bo‘limining yuqori qismidagi yengil qaynaydigan mahsulotlar rektifikatsiya kolonnasiga yuboriladi (3.2-rasmda kursatilgan). С 4 mahsulotlari piroliz-gazni fraksiyalarga ajratish qurilmasiga yuboriladi. Termik piroliz qurilmasidan olingai benzin va nafta (ligroin) benzin komlonentlari sifatida 53

ishlatiladi yoki bo‘lmasa riforming qurilmasiga yuboriladi. Gazoylni dizel yoqilgi sifatida ishlatish mumkin yoki retsirkulyatsiyaga yuborib qayta piroliz qilinadi. 3.2-rasm. Termik piroliz qurilmasi. 3.4. Yengil pirolizlash (visbreking) Neft qoldiqlarini qayta ishlash vaqtida yarimgudron va gudron chiqayotgan qoldiqning qovushqoqligini pasaytirish hisobiga, odatda qozon yoqilg‘ilari mahsuloti olinadi. Xom ashyo uncha parchalanmagan bunday jarayon yengil piroliz yoki visbreking deb nomlanadi. Visbreking — bu termik piroliz, tarkibida boy maxsulotlar bo‘lmagan neft xom ashyolarini qayta ishlash uchun qo‘llanadi. Visbreking — vakuum ostida haydash jarayonida hosil bo‘lgan og‘ir qoldiqlarga ishlatiladi. Bunda uning bir qismi termik piroliz holatiga tushadi. Mahsulotni yana fraksiyalarga ajratish mumkin, bu esa qoldiq hajmining kamayishiga olib keladi. So‘ngra, qoldikda parchalash uchun neotsugning ayrim distillatlari erituvchi (razbavitel) sifatida qo‘shiladi, natijada visbrekingning qoldig‘i qoldiq yoqilgi sifatida ishlatishga 54

yaroqli holga keladi. Distillyatning miqdori qurilmadan chiqayotgan mahsulotdan kam — bu bilan qoldiq yoqilg‘i hajmi pasayadi. Erituvchi (razbavitel) sifatida og‘ir piroliz gazoylini ishlatish mumkin. Pirolizlash gazoyli shu qurilmada olinadi. Visbreking termik pirolizni eslatadi. Ammo intensivligi bilan ajralib turadi. Bu holatda qurilma oddiy va jarayon arzondir. Boshqa tomondan esa, vakuum ostida haydashda olingan 20-30% og‘ir qoldiqda transformatsiya lozim bo‘ladi. Ko‘pgina davlatlarning neftni qayta ishlash sanoatida, to‘g‘ri haydash bilan olingan gazoylning sezilarli miqdori kub qoldiqlarida qoladi. Qoldiq yoqilg‘i imkoniyatlarini bilgan holda qoldiq miqdorini kamaytirish vakuum ostida haydashga olib kelishi mumkin. Bu esa katalitik piroliz bilan qo‘shilishiga (termik pirolizning esa kokslanish bilan qo‘shilishiga) olib keladi. Biroq bu qattiq qoldiq destruksiyasi emas faqat qoldiq miqdorini kamaytirish bo‘lib hisoblana Gidropiroliz - katalitik piroliz va katalitik riformingga nisbatan ancha qiyindir. Shuning uchun ham u aynan ana shu ikkita jarayon bajaradigan masalalarni yecha oladi. Gidropiroliz, asosan, gazoyl tipidagi xom ashyoning uzgarishi hisobiga benzin komponentlari miqdorini oshirishga imkon beradi. Gazoylni o‘zi olingan jarayondan ikkinchi marta qaytadan utkazish bilan benzin komponentlarining sifatini oshirishga erishib bo‘lmaydi. Gidropiroliz og‘ir gazoylni yengil distilyatga aylantirishga imkon beradi (reaktiv va dizel yoqilg‘isi). Eng muhimi - gidropirolizda haydalmaydigan hech qanday og‘ir qoldiq (koks, pech yoki kub qoldiq) hosil bo‘lmaydi. Unda faqat yengil qaynaydigan fraksiyalar hosil bo‘ladi. 3.5. Gidropiroliz jarayoni texnologiyasi Gidropiroliz — vodorod ishtirokidagi katalitik piroliz deganidir. Vodorod, katalizator va jarayon sharoitining mutanosibligi past sifatli yengil gazoyl pirolizgini o‘tkazishga imkon beradi. Bunday gazoyl boshqa piroliz moslamalarida hosil bo‘ladi va ba’zan dizel yoqilgisi komponent sifatida ishlatiladi. Gidropiroliz moslamasida yuqori sifatli benzin olinadi. 55

Bir daqiqa gidropirolizning naqadar ahamiyatli ekanligiga e’tiborni qarating. Uning eng muhim ijobiy tomoni, katta miqdorda benzin oladigan neftni qayta ishlash zavodi (gidropiroliz moslamasi ishlayotganda) quvvatini katta miqdorda dizel yoqilg‘isi olishga (u uchirilganda) o‘tkazish mumkin. Gidropiroliz jarayoniga sport trenerining o‘z uyinchisini boshqa komandaga qaytishiga rag‘batini bildirgan "o‘ylaymanki bu har ikkala komandani kuchaytiradi", degan hazil gapini qo‘llasa bo‘ladi. Gidropiroliz benzin komponentlarining ham, distillyatning ham sifatini ko‘taradi. U distillyatning eng yomon komponentlarini ishlatadi va benzinning o‘rtadan yuqori sifatli komponentini chiqaradi. Yana bir jihatni hisobga olish keraq ya’ni gidropiroliz jarayonida ma’lum miqdorda izobutan hosil bo‘ladi. Bu alkillash jarayoni uchun xom ashyo miqdorini ko‘payishiga imkon beradi. Hozirgi vaqtda uncha yaqin gidropiroliz moslamalari bor, lekin ularning hammasi keyingi bo‘limda tasvirlangan konstruksiyalarga juda o‘xshaydi. Gidropiroliz katalizatorlari riforming katalizatorlariga nisbatan arzonroq. Odatda u oltingugurtning kobalt, molibden yoki nikel bilan ara-lashmasi (So, Ni, Mo) va alyuminiy oksididan iborat. Katalitik pirolizda xuddi katalitik rifomingdagi kabi, katalizator siljimaydigan qatlam holatida joylashtiriladi. Katalitik riforming kabi gidropiroliz ham, 3.1-rasmda tasvirlanganidek ko‘pincha, ikkita reaktorda olib boriladi. Xom ashyo 230-400 o C (503-673°K)ga qizdirilib va bosimi 84—140 atm. bo‘lgan vodorod bilan arlashtiriladi, so‘ngra birinchi reaktorga yo’naltiriladi. Katalizatordan xom ashyoning taxminan 40-50 foizi sizib o‘tgach, qaynash harorati benzinnikiga (qaynash nuqtasi 200°S (473°K) gacha bo‘lgan) yaqin bo‘lgan mahsulotlar hosil qilib pirolizga uchraydi. Katalizator va vodorod bir necha yo‘nalishda bir-birini to‘ldiradi. Piroliz davom etishi uchun issiqlik keltirilishi zarur, ya’ni endotermik jarayon sodir bo‘ladi. Xuddi o‘sha vaqtda vodorod pirolizda hosil bo‘lgan molekulalar bilan ta’sirlashib, ularni tuyintirib, issiqlik chiqaradi. Boshqacha aytganda, gidridlash deb ataluvchi bu reaksiya 56

ekzotermikdir. Shunday qilib, pirolizning borishi uchun zarur issiqlikni vodorod beradi. Ularning bir-birini tuldiruvchi boiqa jihatdan — bu izoparafinlarning hosil bo‘lishidir. Krekingda bir-biri bilan birikuvchi, ya’ni normal parafinlarni hosil qiluvchi olefinlar hosil bo‘ladi. Gidridlash hisobiga qo‘sh bog‘lar tezda to‘yinib, bunda ko‘pincha izoparafinlar hosil bo‘lib, keraksiz molekulalar hosil bo‘lishining oldi olinadi (izoparafinlarning oktan soni normal parafinlarnikiga nisbatan yuqori bo‘ladi). Uglevodorod aralashmasi birinchi reaktordan chiqqanidan so‘ng, u sovitiladi, suyultiriladi va vodorodni ajratib olish uchun separatordan utkaziladi. Vodorodni yana xom ashyo bilan aralashtirib jarayonga kiritiladi, suyuqlik esa haydash uchun yo‘naltiriladi. Birinchi reaktorda olingan mahsulotlar rektifikatsiya kolonnasida ajratiladi. Bu holat natijasida talab etilgan mahsulot (benzin komponenta, reaktiv yoqilgi yoki gazoyl) yoki ularning alohida qismi ajratib olinadi. Kerosin fraksiyasini qushimcha (yonaki) pogon yoki haydashdan dolgan qoldiq sifatida gazoyl bilan krldirish mumkin. Haydash qoldig‘i vodorod oqimi bilan yana aralashtirilib, ikkinchi reaktorga yuboriladi. Bu modda birinchi reaktorda gidridlashga, pirolizga va riformingga uchratilganligi sababli, ikkinchi reaktordagi jarayon nisbatan qat’iy rejim (nisbatan yuqori hapopat va bosim)da olib boriladi. Birinchi bosqich mahsuloti kabi ikkinchi reaktordan chiqayotgan aralashma vodoroddan ajratiladi va fraksiyalashga yuboriladi. Endi siz, bunday jarayon 140 atm. bosim va 400°S (673°K) harorat uchun qanday asbob-uskunalar kerakligini tasavvur etib ko‘ring. Reaktor po’lat devorining qalinligi ba’zan 15 sm gacha bo‘ladi. Asosiy muammo pirolizni nazoratdan chiqarmaslikdir. Summar jarayon endotermik bo‘lganligi uchun harorat tez kutarilishi va piroliz tezligi xavfli darajada oshishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun ko‘pgina gidropiroliz qurilmalari reaksiyani juda tez tuxtatishga imkon beradigan moslamalarga ega. Mahsulotlar va ularning miqdori. Gidropiroliz jarayonining ajoyib xossalaridan yana biri, bu mahsulot hajmini 25% ga oshirishidir. Piroliz va 57

gidridlashning mutanosibligi, nisbiy zichligi xom ashyonikiga nisbatan kichik bo‘lgan mahsulotlarni olishga imkon beradi. Quyida xom ashyo sifatida kokslash moslamasidan olingan gazoyl va katalitik piroliz moslamasidan olingan tiniq fraksiyalar aralagamalari ishlatilganda hosil bo‘lgan mahsulotlarning ruyxati keltirilgan. Gidropiroliz mahsulotlari — bu benzinning komponenti sifatida ishlatiladigan asosiy ikkita fraksiyadir. Gidropiroliz moslamalarining bir necha modeli bor. Ularning konstruksiyalari to‘g‘ridan-to‘g‘ri haydalgan qoldiq yoki vakuum da haydash qoldig‘ini qayta ishlash uchun maxsus moslashtirilgan. Bunday qurilmalarning ko‘pchiligi gidrotozalash moslamasi tipida ishlaydi. Bu jarayondan maqsad katalitik reaksiyalar natijasida oltingugurtli birikmalarning vodorod bilan ta’sirlashib vodorod sulfid (H 2 S) hosil qilishi orqali ortiqcha oltingugurtni yo‘qotish. Shunday qilib, 4% gacha oltingugurt saqlagan qoldiq mahsulot tarkibida 0,3% dan kamroq oltingugrt qolgan og‘ir suyuq yoqilriga aylanishi mumkin. Endi, biz, gidropiroliz moslamasini neftni qayta ishlash umumiy sxemasiga ulay olishimiz mumkin. Keltirilgan operatsiyalarning zarurligi yaqqol ko‘rinib turibdi. Bir tomondan, gidropiroliz moslamasi markaziy punktdir, chunki u benzin, dizel va reaktiv yoqilgisi miqdorlari orasida balans o‘rnatishga yordam beradi. Boshqa tomondan, xom ashyoni uzatish tezligi, katalitik piroliz va kokslash moslamalarining ish rejimi unchalik muhim emas. Bundan tanqari, gidropiroliz mahsulotini taqsimlashni rejalashtirishda alkillash va riformingni unutmaslik kerak. 58

10.1 -rasm.Gidropiroliz qurilmasi. 3.6. Etilenni ishlab chiqarish Etilenni ishlab chiqarish neftni qayta ishlash bilan chambarchas bog‘liq kimyo sanoatidir. Shuning uchun ham kimyoviy ishlab chiqarish va neftni qayta ishlash bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar etilenni ishlab chiqarish buyicha qurilmalar bunyod etib bir ishlab chiqarish bilan ikkinchi ishlab chiqarish orasida kuprik quyadi. Etilen ishlab chiqarishni olefinlarni ishlab chiqarish deb atalsa to‘g‘riroq bo‘ladi. Olefinlarni ishlab chiqarish qurilmalari shunday qurilganki, unda turli xil xom ashyoni piroliz qilish mumkin. Masalan, etanni, etan-propan aralashmasini, propanni, butanni, naftenni, gazoylii. 59

Dastlab bu qurilmalar etilen ishlab chiqarib kimyo sanoatining uzluksiz bo‘lib borayotgan ehteyojini qondirishi kerak chunki ular uchun etilen — eng muhim qurilish blokidir. Propilenni ishlab chiqarish unchalik qiziq emas, chunki bu uglevodorodlarning zahiralari hamma vakt alkillash qazilmalarida mavjud, demak shunday ehtiyoj tushlsa, u yerdan osongina olish mumkin. Shunday qilib olefinlarni ishlab chiqarishni ko‘pchilik qurilmalari etan yoki etan-propan aralashmasining piroliziga hisob qilingan, chunki etan yuqori unum bilan etilenga aylanadi (kuyida keltirilgan jadvalga qarang). Keyingi yillarda texnikaning rivojlanishi Og‘irroq xom ashyolardai foydalanishga olib keldi, chunki bu xom ashyolarning topilishi oson, shu bilan birga neft yoki gazoyl bu qurilmalarda benzinniig yuqori oktanli komponentlariga aylanadi. Hozirgi vaqtda ko‘pincha neftni qayta ishlash zavodlari quvvatiga teng olefin ishlab chiqarish korxonalarining ayrimlari neftni qayta ishlash sistemalari tarkibiga kiritilgan va ular juda ko‘p miqdorda benzin ishlab chiqarmoqdalar. Operatsiyalararo o‘zaro bog‘lanish. Olefin qurilmasi neftni kayta ishlash zavodining ayrim miqdordagi oqimlarini o‘ziga oladi. Masalan, katalitik piroliz qurilmasidan chiqqan gazlarning tarkibida etan, etilen hamda ma’lum miqdorda propan, propilen bo‘lishiga qaramay ko‘p hollarda yoqilg‘i sistemalariga 60

yuboriladi. Ammo olefinlarni olish qurilmalari bo‘lgan vaqtda bu komponentlarni ajratish mumkin. Naftanning ayrim turlari past oktan soniga ega va shuning uchun ularning benzin komponenta sifatida qiymati kam. Bunga benzol rafinati misol bo‘ladi. Bu oqimlar olefin ishlab chiqarish uchun yaxshi xom ashyo bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Etilen ishlab chiqarishda chiqadigan ortiqcha maxsulotlardan benzinning yuqori oktanli komponentlari olinadi. Shu bilan birga neftni kayta ishlash zavodining ayrim qurilmalari etilen ishlab chiqarish uchun qo‘shimcha sifatida xizmat qiladi. 17.1-rasm. Olefinlarni ishlab chiqarish. Etan - propan fraksiyalarining pirolizi. Masalan, bu qurilmadan chiqadigan butilen ortiqcha maxrulotlar neftni qayta ishlash jarayonlarida qo‘llanadi. Bu mahsulotlar neftni qayta ishlash zavodlaridan tashqari hech qayerda tovar qiymatiga ega emas. 61

3.7. Etilen ishlab chiqarish jarayoni texnologiyasi Etan yoki propan piroliz qilinadigan qurilmalar juda oddiy bo‘lib, ular jarayon asoslarini urganishga imkon beradi. Etan yoki propan alohida yoki aralashma holida piroliz pechlariga kiradi va u yerda ular kichik vaqt yuqori haroratda bo‘ladi, so‘ngra keskin sovutiladi, natijada ko‘p miqdorda etilen hosil bo‘ladi. 17.2'rasm. Olefin ishlab chiqarish. Yuqori haroratda qaynovchi fraksiyalarni pirolizlash, olefinlarni ishlab chiqarish qurilmasining xom ashyoga kelsak — bu oddiy termik piroliz qurilmasidir. 62

Etan va propan piroliz pechidan bir marta utkazilganda to‘liq sarflanmaydi. Shuning uchun rektifikatsiya kolonnasida bu gazlar ajratiladi va yana jarayonga qaytariladi. Odatda etan yuq bo‘lguncha retsirkulyatsiya qilinadi, propan esa qisman propilen bilan chiqadi. Propilen tarkibidagi propanning miqdoriga qarab uchta savdo markasi mav-jud: polimerizatsiya uchun propilen (asosiy modda 92— 95%), kimyoviy toza propilen (97—99%) va neft propileni (50—65%). Og‘ir xom ashyoni piroliz qiliga uchun muljallangan qurilmada (nafta va gazoyl) etan hosil bo‘ladi. Shu sababli qaytarilgan etanni qayta ishlash uchun qurilma pechga ega bo‘lishi kerak (3.2-rasm). Ish unumi etanni bir marta qizdirilgandagina emas balki retsirkulyatsiyani hisobga olgan holda ko‘tariladi. Olefin zavodida hosil bo‘ladigan yana bir oqim butadiyen oqimidir (3.3- rasm). Butadiyen diyenli uglevodorod bo‘lib uning formulasi С 4 Н 6 va uzida ikkita qushbog‘ saqlaydi. Bu modda ikki bog‘ hisobiga reaksiyaga kirishish qobiliyati juda yuqori bo‘lgani uchun kauchuk va plastmassa olishda ishlatiladi. Hozirgi kunda dunyo nefteximiyasining asosiy muammosi quyi molekulyar olefinlar olish va ulardan neftekimyoviy maxsulotlar sintez qilish uchun qimmat baho xomashyo sifatida foydalanishdan iboratdir. Piroliz jarayonining asosiy maqsadi yuqori samara bilan etilen olishdan iborat. Shu sababli etanni piroliz qilib etilen olishning termodinamik parametrlarini o‘rganish orqali eng qulay chiqish miqdorini aniqlashga to‘g‘ri keladi. Piroliz jarayoni kimyoviy jarayon bo‘lib, gaz fazada va yuqori temperaturada olib boriladi. Etanning piroliz jarayoni quyidagi mexanizm bilan boradi: Radikal hosil bo‘lish 1.С 2 Н 6 1k 2  C Н 3 Zanjirning uzatilishi 2.  C Н 3 + С 2 Н 6 2k СН 4 + 2C Н 5 Zanjirning guruhlanishi 3. 2C Н 5 3k С 2 Н 4 +  H 4.  H + С 2 Н 6 4k Н 2 + 2C Н 5 63

Zanjirning hosil bo‘lishi 5. 2C Н 5 +  H 5k С 2 Н 4 + Н 2 Etanning peroliz jarayonining umumiy reaksiyasi quyidagicha bo‘ladi: С 2 Н 6  С 2 Н 4 + Н 2 Bu reaksiyaning kinetikasini o‘rganish orqali hosil bo‘ladigan etilenning chiqish miqdori oshiriladi [45].Bu reaksiyaning tezligi quyidagi qiymatlarga ega bo‘ladi. V С2Н6 = k 1 C С2Н6 + k 2 C С2 H 6 C  C Н3 + k 4 C С2 Н 6 C  H ; V  C Н3 =2 k 1 C С2Н6 - k 2 C С2 H 6 C  C Н3; V  C 2Н5 = k 2 C С2Н6 C С2 H 6 C  C Н3 – k 3 C  C 2Н5 + k 4 C С2 Н 6 C Н - k 5 C H C  C 2Н5; V  H = k 3 C  C 2Н5 – k 4 C С2 Н 6 C  H - k 5 C  H x C  C 2Н5; Bu reaksiyalarda radikallarning tezligi V  C Н3 =0, V  C 2Н5 =0, V  H =0, nolga teng bo‘lganda, etanning piroliz jarayonidaga reaksiya tezligi quyidagiga teng bo‘ladi: V С2Н6 = k к C С2Н5 =           21 5 4 4 3 1 k k k k k C С2Н6 Bu formuladan ko ‘ rinib turibdiki , piroliz jarayonining chiqish tezligi piroliz tezligining temperatura koeffiqentiga bog ‘ liq bo ‘ ladi [46]. Etanning piroliz jarayoni bosimi va temperaturasining muvozanat konqentratsiya bilan bog‘liqligi o‘rganildi va 3.4. -jadvalda bayon etildi. Jadval-3.4. Etanning piroliz jarayoni bosimini va temperaturasini muvozanat konsentratsiyasiga bog‘liqligi Бо - сим Мувозanat konqentratsiyasi. mol .% Bo - sim Muvozanat konqentratsiyasi. mol .% Bo - sim Muvozanat konqentratsiyasi. mol .% Etan Etilen Vodo - rod at. Etan Etilen Vodo - rod at. Etan Etilen Vodo - rod 627 0 C temperаturа 827 0 C temperаturа 1027 0 C temperаturа 5 81,8 9,1 9,1 5 33,3 33,3 33,3 5 5,67 47,1 47,1 10 86,5 6,75 6,75 10 45,2 27,4 27,4 10 10,5 44,7 44,7 64

15 89,7 5,15 5,15 15 51,9 24,0 24,0 15 15,5 42,3 42,3 Piroliz jarayonida tempuraturaning juda ortib ketishi olefinlarning hosil bo‘lishidan ko‘ra, aromatik uglevodorodlarning hosil bo‘lishini ortishiga olib keladi. Shu sababli 700-1100 o C temperaturalar oralig‘ida turli vaqtlarda etilenning chiqish miqdori aniqlandi. (3.5-rasm). 700 900 1100 Т ем пратура В акт 0.001 0.01 0.1 1.0 5.0 40 50 60 70 80 0С с К онцентрация % Rasm-3.5. Etanni piroliz jarayonini 700-1100 o C temperaturalar oralig‘ida etilenga aylanishining maksimal miqdori. Etanni piroliz jarayoni natijasida etilenning chiqish miqdorini eng qulay temperatura 870-920 o C oralig‘ida ekanligi aniklandi. Olingan natijalardan kelib chiqqan holda, etanning piroliz jarayoni uchun eng maqbul termodinamik kattaliklar ishlab chiqildi. Etanning piroliz jarayoni 870-920 o C temperaturada 0,01-0,1 s vaqt oralig‘ida 5 at bosimda etilenning hosil bo‘lish unumi yuqori ekanligi aniqlandi. Hozirgi kunda dunyo nefteximiyasining asosiy muammosi quyi molekulyar olefinlar olish va ulardan neftekimyoviy maxsulotlar sintez qilish uchun qimmat baho xomashyo sifatida foydalanishdan iboratdir. Piroliz jarayoni kimyoviy jarayon bo‘lib, gaz fazada va yuqori temperaturada olib boriladi. Maskur jarayonda trubkasimon pechli reaktorlardan foydalaniladi. Bularning o‘ziga xos xususiyati reaktor zmeyevikida ma’lum hajmdagi xomashyo qisqa vaqt ichida parchalanishga ulgurishidir. Kontakt vaqti (xomashyoning reaksion zona bo‘lib turishi) jarayonni o‘tkazish sharoitlaridan kelib chiqadi. Zmeyeviklar ikki oqimli qilib yasaladi. Zmeyevik trubasining bir qismi pechning konveksion qismida, ikkinchi qismi esa radiant qismida joylashadi. 65

Birinchi qismida xomashyo isitiladi, ikkinchi qismida parchalanish amalga oshadi. Xomashyo bug‘lari konveksion kamerada 500-600 o C gacha isitiladi. Reaksiya zonasida harorat 750 o C dan 1200 o C gacha boradi. Zmeyeviklarning o‘rtacha diametri 140 x 8 mm atrofida bo‘ladi. Piroliz pechlarining texnologik jihatdan o‘ziga xosligi aralashmaning reaksiya zonasida past bosimni saqlab turishni talab qilishdir. Bosim ko‘payib ketsa, olifenlar chiqishi pasayib ketadi. Organik sintez texnologiyasida qo‘llaniladigan uskunalardan biri issiqlik almashtirgichlardir. Energiyaning sarflanishida bu uskunaning ahamiyati kattaligi ma’lum. Issiqlik energiyasi sarfi qanchalik kam va tejamli bo‘lsa ishlab chiqarilayotgan mahsulot tan narxi shuncha arzonlashadi. Bunday uskunalar harorat -200 o C dan 1200 o C issiqlik va bosim 1500 atmosferaga yitadigan sharoitlarda ishlaydi, muhit ham turli korrozion faolikka ega bo‘ladi. Issiqlikni uzatish bo‘yicha uskunalar uchga bo‘linadi. 1. Rko‘pirativ issiqlik almashinish issiqlik tashuvchilar oqimi devor orqali ajratilgan holdagi issiqlik almashinish. 2. Aralashtirish orqali issiqlik almashinish issiqlik tashitgichlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) aralishishi orqali. 3. Regenerativ issiqlik almashinish issiqlik energiyasini akkumulatsialovchi uchastkada ko‘proq isigan issiqlik tashitgich issiqligini kamroq isigan tashitgichga o‘tkazish orqali. Kimyo sanoatida ko‘proq reko‘perativ issiq almashtirgichlar qo‘llaniladi. Ikki seksiyali mazkur issiqlik almashtirgichlar sovitgichlar yoki kondensatorlar sifatida ekspluatatsiya qilinadi (sovitiluvchi oqim zmeyevik trubalari orqali harakatlanadi). Idish hajmining kattaligi sababli zmeyevik atrofida harakatlanuvchi issiqlik tashitgich harakat tezligi nisbatan past bo‘ladi, shu sababli zmeyevik trubasi bilan sovitiluvchi agent orasidagi sharoit tabiiy konveksiya sharoitiga yaqin bo‘ladi. Zmeyeviklar po‘lat yoki cho‘yan trubalardan yasaladi, ba’zan ko‘mir- grafit kompozitsiyalar yoki shishadan ham qilinadi. Agressiv muhitlarda borsilikat shishadan qilinganlari ishlatiladi, bular haroratning tez o‘zgarishiga va bosim Rort=3,5 atm yetguncha ishlay oladi. Teflondan yasalgan zmeyeviklar qo‘llanilishi 66

ham amaliyotga kiritilgan. Botiruluvchi zmeyevikli issiqlik almashtirgichlar kamchiligi bo‘lib, ularning kattaligi metall ko‘p ishlatilishi hisoblansada, konstruksiyasining oddiyligi, qurilish maydonida bemalol yig‘ilishi mumkinligi va sovitish uchun beriladigan suv rejimiga befarqligi ajraladi. Sug‘orish, kojuxtrubali, rubajkali, shnekli, spiral, plastinkasimon va blokli issiqlik almashtirgich xillari ham qo‘llaniladi. Halqasimon issiqlik almashtirgich diffuzor ham ma’lumdir. Vertikal va gorizontal holda ishlatiladigan spiral issiqlik almashtirgichlar mavjud bo‘ladi. Gorizontal holda ishlatiluvchilar ikki suyuqlik orasida issiqlik almashganda qo‘llaniladi. Vertikal xildagi issiqlik almashtirgichlar issiqlik bug‘ bilan suyuqlik orasida almashganda ishlatiladi. Bunda issiqlik tashitgichlar qarama-qarshi yoki bir- birini kesib o‘tuvchi yo‘nalishda harakatlanadi. Atrof-muhitga issiqlik yo‘qotmaslik maqsadida sovuq issiqlik tashitgichni tashqi kanaldan o‘tkazish maqbul hisoblanadi. Piroliz pechda etan fraksiyalari piroliz qilinadi. Zmeyeviklar diametri bu pechda har xildir. Isitish seksiyasi va suyuq etan bug‘lanish trubasi diametri 114 x 6mm ga teng. Radiant qismdagi zmeyevik trubasi diametri 140 x 8mm atrofida bo‘lib, zmeyevik trubkalari bir – biriga payvandlanadi. Devorda hosil bo‘lgan smola va koks ko‘ydirish bilan yo‘qotiladi. Pechning quvvati 6500 kg/s atrofida, xomashyo etanga hisoblanganda (870-920 o C) [45]. Pechkaning hozirgi vaqtda ishlab chiqilgan yangi konstruksiyalari biroz o‘zgartirilgan bo‘lib, avaliga unda propan va bo‘tanlar 800-1200 o C da piroliz qilindi. Radiant trubalari yuzasini isitish kuchlanishi 31.200 Kkal/m2s ga yetkaziladi. Keyinroq pechning konveksion kamerasi konstruksiyasi biroz o‘zgartirilib, to‘g‘ri haydaluvchi etan piroliziga moslandi. Neft mahsulotlarini piroliz qilishda yangi uskunalardan ham foydalanilmoqda. Bular juda qisqa vaqt talab etuvchi kontakt piroliz uskunalaridir. Jarayon mohiyati neft mahsulotlarini mayda donador issiqlik tashitgichlari bilan uchrashuvi orqasida yuqori harorat va qisqa vaqtdagi reaksiyada parchalashdir. Moskvadagi “Neft” zavodi ishlab chiqarilgan yarim sanoat uskunasi sxemasi 3.6 – rasmda keltirilgan. Neft koksi 9 o‘choqdan chiqayotgan 900 o C li gazlar bilan etan birgalikda konussimon reaktorning yuqori qismiga uzatiladi. 67

1- rasm. Tezkor piroliz uskunasining ko‘rinishi: 1-reaktor; 2-issiqlik tashitgichni uzatishni boshqarish klapini; 3-yuqori bunker; 4- siklon; 5-isitgich; 6- issiqlik tashitgich idishi; 7-oraliq bunker; 8-boshqarish klapanlari; 9- bosim ostidagi o‘choq; 10- reaktor bunkeri; xomashyo; I -bug‘; II - piroliz gazlari; III -havoga chiqaruvchi gazlar; IV - yoqilg‘i gaz; V –suv. Reaktor bunkeri 10 da issiqlik tashitgichning asosiy massasi yig‘iladi va gaz aralashmasidan ajratiladi hamda past qismda yig‘iladi, piroliz gazlari bunkerning yuqori qismidan siklonga mayda zarrachalarni ushlab qolish uchun uzatiladi. Maqsadli mahsulotlar yuqotilishini kamaytirish maqsadida siklondan chiqayotgan piroliz gazlari suv yordamida 600 o C gacha sovitiladi. Atmosferaga chiqiriluvchi gazlar multitsiklonlarda issiqlik tashitgichdan tozalanadi, issiqlikdan qozon utilizatorda foydalaniladi. Uskunaning ishlab chiqarish quvvati 0,75 t/s atrofidadir. Uskunada oltingugurtli neft ham bemalol piroliz qilinishi mumkin 68

XULOSA Mazkur ishida tadqiqot obekti sifatida qaralgan Zevarda koni sharoitida olinadigan neft va gaz maxsuloti etan gazining piroliz jarayonini o‘rganib olinayotgan tovar gaz sifatini texnik shartlar va ko‘rsatkichlar asosida ta’minlash usullari o‘rganilib natijalar asosida qo‘yidagi xulosalar qilindi: 1. Neftni krekenglab benzin olish korxonalaridan qo‘shimcha qurilma asosida etilen gazini ajratish usullari urganib chiqildi. 2. Zevarda konidan neftni qazib olish va uni qayta tozalash jarayonida etan, etan – propan gaz aralashmalarini pirolizga tayorlashning texnologik parametrlari o‘rganildi. 3. Etanni piroliz jarayoni natijasida etilenning chiqish miqdorini eng qulay temperatura 870-920 o C oralig‘ida ekanligi aniqlandi. 4. Olingan natijalardan kelib chiqqan holda, etanning piroliz jarayoni uchun eng maqbul texnologik parametrlar ishlab chiqildi. Etanning piroliz jarayoni 870- 920 o C temperaturada, 0,01-0,1 s vaqt oralig‘ida, 5 at bosimda etilenning hosil bo‘lish unumi yuqori ekanligi aniqlandi. 5. Zevarda va O‘rtabuloq neftni qazib olish konlarida etan, etan-propan gaz aralashmalarining miqdori eng ko‘p ekanligi aniqlandi. 69

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Тошкент “Ўзбекистон” 2012. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Тошкент “Ўзбекистон” 2011. 3 . Коратаев Ю.П., Ширковский А.Н. Добыча, транспорт и подземное хранение газа. - М.: Недра,1984.- 486с. 4 . Ширковский А.И.. Разработка и эксплуатация газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,1987.- 347с. 5 . Правила разработки газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,1971. - 103с. 6 . Требин Ф.А., Макогон Ю.Ф., Басниев К.С.. Добыча природного газа. - М.: Недра, 1976.- 607с. 7 . Добыча, подготовка и транспорт природного газа и конденсата. Т.1 / Справочное руководство в 2-х томах. Под ред. Коротаева Ю.П., Маргулова Р.Д.. - М.: Недра,1984.- 360с. 8 . Гуревич Г.Р., Брусиловский А.И.. Справочное пособие по расчету фазовых состояний и свойств газоконденсатных смесей.- М.: 1984. - 264с. 9 . Коротаев Ю.П. Эксплуатация газовых месторождений. - М.: Недра, 1975. - 415с. 10 . Инструкция по комплексному исследованию газовых и газоконденсатных пластов и скважин. - М.: Недра,1980. - 301с. 11 . Коротаев Ю.П. Комплексная разведка и разработка газовых месторождений.- М.: Недра, 1968. - 428с. 1 2 . Ермилов О.М., Алиев З.С., Чугунов В.В. и др. Эксплуатация газовых скважин. - М.: Наука, 1995.- 359с. 13. Очистка технологических газов. Семенова Т.А., Лейтес И.Л., Аксельрод Ю.В. и др. М., Химия, 1977. 70

14. Кузьменко Н.М., Афанасьев Ю.М, Фролов Г.С, Очистка природного газа от сернистых соединений. М, ЦИНТИХимнефтемаш. 1990. 15. Опыт эксплуатаци установок очистки газа от кислых компонентов на Оренбургском и Мубарекском ГПЗ Гриценко А.И., Бекиров Т.М., Стрючков В.М.и др. ВНИИЭГазпром, 1979, вып.1. 16. «Муборакнефтигаз» УК га тегишли конларнинг ишлаш ҳолати. Ҳисобот. Муборак. 2008 -2010 йиллар. 17. Нордон газлардан олтингугурт ажратиб олиш усулини кимёвий таҳлили. Исаева Н.Ф., Жумаев Х., Уралова Д.. /Респ.илмий - амалий конференцияси материаллари. Қарши. , 2004. 4-5 май. 205-206 бет 18. Г риценко А.И., Островская Т.Д. Юшкин В.В. Газовые и газоконденсатные месторождения. М., Недра, 1983. 19. Сбор, транспорт и хранение углеводороднкх газов. /Гужов А.И, и др. -М.: Недра, 1978. 20. Базлов Н.М. Жуков А.И. Алексеев Т.С. Подготовка природного газа и конденсата к транспорту. -М.: Недра, 1988. 21. Kuliyev, G.Z. Аlekperov, V.G. Tаgiyev «Texnologiya i modelirovаniye protsessov podgotovki prirodnogo gаzа. Moskvа, Nedrа.Z5-39,123-139. 22. Karimov O.T., Jalolova N.G‘., Shodiyev G‘.CH., Kamolov L.S. “Gazkondinsatni shudring nuqtasini aniqlash”. Turli fiziko kimyoviy usullar yordamida neft va gazni aralashmalardan tozalashning dolzarb muammolari mavzusidagi Respublika ilmiy amaliy konferensiyasi. QDU nashriyoti 2011. 23. Karimov O.T., Jalolova N.G‘., Shodiyev G‘.CH., Kamolov L.S., “Gazkondesatni suvsizlantirishda dietilenglikolni qo‘llashning afzalliklari” Turli fiziko kimyoviy usullar yordamida neft va gazni aralashmalardan tozalashning dolzarb muammolari mavzusidagi Respublika ilmiy amaliy konferensiya materiallari. QDU nashriyoti 2011. 24. Karimov O.T., Kamolov L.S., Jalolova N.G‘. “Gazkondesatni kompleks tayyorlashda gidrat va ortiqcha gazlardan tozalash” Qarshi DU Axborotnomasi. Qarshi 2011y. №4. 71

25. Karimov O.T., Jalolova N.G‘., Kamolov L.S. “Gazkondesatni gazsizlantirish jarayonini samaradorligini oshirish”. Fan taraqqiyot va yoshlar nomli ilmiy. Maqolalar to‘plami. Qarshi 2008y. 26. Бекиров Т.М. «Промисловая и заводская обработка природних и нефтяних газов. Москва, Недра 1980г. 172-174 с. 27. Семенова Т.А., Лейгас И.А., Акселрод Й.В. «Очистка технологических газов», издание 2-ое, М. Химия 1977г. 28. Современная тенденция и развитие технологии переработки газа. Авт. Согомонянс А.А., Борисенко Е.К., Карпенко Г.М. и др. ОЭНГ, 1977. 29. Рамм В.М. Абсорбция газов. М. Химия, 1966. 30. Бекиров Т.М. «Первичная переработка природних газов». Москва, Химия, 1987, 256 с. 31. Бекиров Т.М. «Первичная переработка природних газов». Москва, Химия, 1987, 256 с. 32. Очистка технологических газов. Под редаксией Семеновой Т.А. и Лейтса Л.. Химия. 1977,488 с. 33. Балиберда И.Т. Физические методи переработки и исползование газа. М. Недра, 1988, 233 с. 34. Увеличение мошности установки по очистке газа. Девит Г.Р., Зун- дерман Р., Донелли С.Т. и др. Нефть и газ и нефтехимия за рубежом. -1984.- №5-с. 31-94. 35. Мурин В.И., Киселенко Н.Н. «Перспективи переработки природних газов. Повишение эффективности процессов переработки газов и газового конденсата. Сб. научних трудов. - М. ВНИИГаз. 1995, с .-3-6. 36. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met. 37. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm. 38. www.irimex.ru/energo.htm . 39 . www.vniigaz com/russian/artides/filat t.htm 40. www. http//org.ru .adrem.us/dokument/. Doc 72

O'xshashlar

Neft tarkibida uchraydigan azot saqlovchi birikmalar miqdorini aniqlash

Tabiiy gazlardan propan va butan aralashmasini ajratib olish usullarini takomillashtirish

Neft tarkibida uchraydigan oltingugurtli birikmalar miqdorini aniqlashning zamonaviy usullari

Mochevina-furfurol smolasini olinishi va fizik-kimyoviy xossalari

Melamin furfurol smolasini olish va xossalarini o’rganish