Zamonaviy bozor munosabatlarini rivojlantirish davrida tijorat banklari faolioyatida lizing operatsiyalari - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Zamonaviy bozor munosabatlarini rivojlantirish davrida tijorat banklari faolioyatida lizing operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

414.5634765625 KB

Ko'chirib olish

MUNDARIJA betlar KIRISH . ................................................................................................................ ............. 3 I BOB. Zamonaviy bozor munosabatlarini rivojlantirish 7 davrida tijorat banklari faolioyatida lizing operatsiyalarining nazariy asoslari ………………… 1.1 Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarining 7 mazmuni va mohiyati ....................................................……. 1.2 O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini modernizatsiyalash davrida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini o`rni ................................................ 16 1.3. Тijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari jahon 25 amaliyoti tahlili ..................................................................... II BOB. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini modernizatsiyalashtirish sharoitida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini rivojlanishi 33 tahlili ………….................................................... 2.1 Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari…………………………….. 33 2.2 Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari amaliyoti tahlili …………………………....................... 40 III BOB. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini 54 1

rivojlanishining yanada takomillashtirish masalalari……………………………................................ XULOSA……………………………………………………. 62 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI….... 65 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasida olib borilayotgan islohotlar, iqtisodiyotdagi tuzilmaviy o`zgarishlar, shuningdek mamlakatdagi tadbirkorlikning rivojlanishi natijasida milliy iqtisodiyotda ichki moliyaviy resurslarning cheklanganligi yangi noan’anaviy investitsiyalar manbalarini qidirilishiga olib keldi. Jahon tajribasida xorijiy kapitalning migratsiyasi, qo`shma korporativ mulkni shakllantirish, xorijiy kredit liniyalari va davlatlararo kreditlarni jalb qilish, shuningdek lizing operatsiyalarini o`tkazish kabi yangi moliya manbalaridan keng foydalaniladi. Rivojlangan mamalakatlarda lizing operatsiyalariga katta ahamiyat beriladi. O`zbekistonda mazkur faoliayat turini keng joriy etish uchun avvalo uning mohiyati va tabiatini, shuningdek iqtisodiyotda bajarayotgan rolini chuquqrroq o`rganib chiqish lozim. Bozor iqtisodiyotiga o`tish sanoat korxonalari oldida bir qancha muammolarni vujudga keltirdi. Bulardan asosiylari: raqobatning tobora o`sib borishi, narxlarning o`sishi, xom-ashyo va uskunalar yetkazib beruvchilarning aloqalarining uzilishi va buning natijasida mahsulot ishlab chiqarilishining keskin kamayishi, moliyaviy resurslarning chegaralanganligi. Jahon tajribasida sanoat uskunalari, mashinalar, yangi texnologiyalar, sanoat qurilmalarini ishlatishning alohida usuli qo`llanilmoqda. Bu usulning nomi lizing bo`lib, u nafaqat mamalakat ichida, balki xalqaro miqyosda muvaffaqqiyatli amalga oshirilishi mumkin. Bu xizmat turi vujudga kelishi bilanoq juda tez sur’atlarda rivojlana boshladi. Tijorat banklari operatsiyalari ichida sezilarli salmoqqa ega bo`lish bilan birga lizing kompaniyalarining soni tabora oshib bordi. 2

Ushbu kompaniyalar ishlatilmasdan yotgan sanoat quvvatlarini ishga solib, sanoat va tijorat korxonalarning uskuna va qurilmalarga bo`lgan ehtiyojlarini qondira olishlari mumkin. Eng asosiysi esa mazkur kompaniyalar moliyaviy manbalarning taqchilligi vaqtida ko`pgina korxonalarning bankrot bo`lib ketmasligiga ko`mak beradi, ularda ishlab chiqarishni texnologiya bilan ta’minlaydilar va inqirozdan chiqib ketish uchun, qolaversa iqtisodiy o`sish uchun zamin yaratadilar. Tijorat banklari tomonidan lizing operatsiyalari qo`llanilishining uzoq yillik jahon tajribasi uning yuqori samaradorligi haqida dalolat beradi. Bugungi kunda O`zbekistonda o`tish jarayonida yuzaga kelgan muammolar mavjudligini hisobga olganda, banklarning lizing operatsiyalariga va uning imkoniyatlaridan keng foydalanishga katta ehtiyoj mavjuddir. Mustaqil Republikamiz bozor munosabatlariga jadal sur’atlar bilan kirib bormoqda. Iqtisodiyotimizning bozor munosabatlariga o`tishi bir qator muammolarni, jumladan, investitsiya jarayonini mablag` bilan ta’minlash, ya’ni moliyalashtirish manbalarini izlab topish masalasi oldinga tashlanmoqda. “Nobank moliya tashkilotlari, kredit uyushmalari, lizing, sug`urta va auditorlik kompaniyalarining rolini yanada oshirish hamda tarmog`ini rivojlantirish, xalqaro normalar va standartlarga muvofiq ularning barqarorligi va samaradorligini ta’minlash, ular tomonidan ko`rsatiladigan xizmatlar turi va ko`lamini kengaytirish, moliya bozori infratuzilmasi institutlarini mustahkamlash.” 1 Iqtisodiyotimizda 2012 yili yuqori o`sish sur’atlari ta’minlanib, bu davrda mamlakatimiz yalpi ichki mahsuloti 8,2 foizga o‘sdi, sanoat ishlab chiqarish hajmi 7,7 foizga, chakana savdo aylanmasi hajmi 13,9 foizga oshdi. 1 I.A. Karimov “2011-2015” yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish yanada yuqori xalqaro reyting, ko`rsatkichlariga erishishning ustivor yo`nalishlari to`g`risida” qarori . www.lex.uz saitidan olindi 3

Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiyotning mutanosibligi ta’minlandi. Eksport hajmi sezilarli ravishda, ya’ni 11,6 foizga o‘sdi, eksport qilinayotgan mahsulotlar tarkibi va sifati yaxshilanib bormoqda. Buning natijasida xomashyo bo‘lmagan tayyor tovarlarning ulushi 70 foizdan ziyodni tashkil etmoqda. Tashqi savdo aylanmasidagi ijobiy saldo 1 milliard 120 million dollardan oshdi. “Mamlakatimiz moliya-bank tizimi barqaror va ishonchli faoliyat yuritib, yuqori ko‘rsatkichlarni namoyon etib kelmoqda. 2012-yilda bank tizimining jami kapitali 24,3 foizga, so‘nggi uch yilda esa ikki barobar ko‘paydi. Mamlakatimiz iqtisodiyotining o‘tgan yil natijalarini baholaganda, Xalqaro valyuta jamg‘armasi missiyasi rahbari Veronika Bakalu xonimning ushbu missiyaning O‘zbekistonda 2012-yil noyabr-dekabr oylaridagi ishi natijalari bo‘yicha bildirgan fikrlarini keltirish o‘rinli, deb bilaman. Uning ta’kidlashicha, “O‘zbekiston iqtisodiyoti jadal sur’atlar bilan o‘smoqda. Soliq-byudjet va tashqi faoliyat sohalaridagi mustahkam pozitsiya, bank tizimining barqarorligi, davlat qarzining kamligi va tashqaridan qarz olishga ehtiyotkorlik bilan yondashish mamlakatni global inqirozning salbiy oqibatlaridan himoya qildi.” 2 Ma’lumki, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish jarayonini tegishli bozor infratuzilmasini, bank moliya tizimi, lizing, auditorlik, sug`urta, injiniring va boshqa tuzilmalarni rivojlantirilmasdan turib amalga oshirish mumkin emas. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Tijorat banklarning lizing operatsiyalarini, uni iqtisodiyotda tutgan o`rni va ahamiyatini ko`rsatish bilan birga uni O`zbekiston Respublikasida qo`llash masalalarini hamda uning oldida turgan muammolarni yechish yo`llarini yoritish maqsad qilib qo`yilgan. 2 “Bosh maqsadimiz – keng ko`lamli islohotlar va modernizatsiyalash yo`lini qat’iyat bilan davom ettirish” O’zbekiston Respublikasi PrezidentiIslom Karimovning 2012 yilda Mamlakatimizni ijtimoiy iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustivor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013. WWW . LEX . UZ saytidan olindi. 4

Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqib, quyidagi vazifalarni belgiladik: - bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida tijorat banklarning lizing operatsiyalarini nazariy asoslarini o`rganish; - tijorat banklarning lizing operatsiyalarining mazmuni va mohiyatini yoritish; - tijorat banklarning lizing faoliyatini jahon amaliyotini o`rganish; - O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini modernizatsiyalash davrida lizing operatsiyalarini o`rnini tahlil etish; - tijorat banklarning lizing operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslarini o`rganish; - iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarida lizing operatsiyalarini rivojlanishining yanada takomillashtirish masalalarini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining predmeti – iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini tahlili va ulardan investitsion loyihalarni moliyalashtirishda foydalanish masalalarini o`rganish. Bitiruv malakaviy ishining ob’yekti – tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari tahlili. Bitiruv malakaviy ishining nazariy-amaliy ahamiyati. Ushbu bitiruv malakaviy ishida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini lizing beruvchi kompaniya va firmalar bilan taqqoslangan. Bitiruv malakaviy ishining tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uch bob, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat. 5

I – bob. Zamonaviy bozor munosabatlarini rivojlantirish davrida tijorat banklari faolioyatida lizing operatsiyalarining nazariy asoslari. 1.1. Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarining mazmuni va mohiyati. “Lizing so`zi iqtisodiyot uchun yangilik emas, biroq qadimda lizing (lease) so`zi amaliyotda foydalanilmagan. Lizingning mazmuni va mohiyatini ochish – Aristotel davrlariga borib taqaladi (taxminan eramizdan avvalgi 384 – 383- 382 yillarni o`z ichiga olgan davrlar). Aristotel shunday degan: “Boylik egalik qilishda emas, balki undan samarali foydalanishdadir” hozirgi zamon tili bilan aytganda, kishining daromad olishi uchun qandaydir bir mulkka albatta egalik qilishi shart emas, balki undan foydalanishi huquqiga ega bo`lishi va natijada foyda olishining o`zi kifoya qiladi.” 3 Hozirgi zamon lizing munosabatlariga o`xshab trast boshqaruvchisi asbob-uskunani tayyorlovchiga to`lovini to`lab so`ngra shu asbob-uskunadan bitim davomida foydalanuvchidan ijara to`lovini yi`gib olar edi. Ijara to`lovi o`zining hajmi bo`yicha barcha majburiyatlarni qoplashi kerak. XX asr boshlarida ko`pgina temir yo`l lizing kompaniyalari shu qarorga keldilarki, mol jo`natuvchilarning o`sib borayotgan qismi vagonlardan foydalanishda monopol yoki uzoq muddatli boshqarishni xohlashmadi, bu 3 G`ozibekov D.G` “Lizing munosabatlari nazariyasi va amaliyoti”. “Fan va texnologiya”.: 2004 yil. 6

asbob-uskunani trastli (ishonchli) foydalanishga berilishini ko`zda tutdi. Uning o`rniga ular faqatgina qisqa muddatda foydalanishni talab qildilar. Trastlar bitimlarni qisqa muddatda harakat qilishini taklif qildilar. Bitimning muddati tugaganidan so`ng vagonlar ijaraga beruvchiga qaytarilar edi, o`z navbatida u mulkiga egalikni o`z qo`lida saqlab qolar edi. Bunday ijara to`lovlari haqiqiy yoki operatsion lizingni yuzaga kelishiga sharoit yaratdi. Xorijiy davlatlarning statistikasining guvohlik berishicha, hozirda ular barcha lizing bitimlarining asosiy qismini tashkil qiladi. Lizing mulkni yollash yoki prokatga olish tushunchasidan ham farq qiladi ( 1 -jadval). 1-jadval. Lizing va ijara, ular o`rtasidagi farqlar 4 № Baholash ko`rsatkichlari Munosabat turlari Prokat (yollash) Lizing 1 2 3 4 1 Ishlab chiqarish vositasiga bo`lgan munosabat nuqtai nazaridan  Foydalanish • Foydalanish • Egalik qilish • Qisman tasarruf qilish 2 Prokat ob’yekti nuqtai nazaridan  Hodim  Mulk 3 Resurslarga javobgar nuqtai nazaridan  Ma’naviy va qisman moddiy  To`la mulkiy javobgar 4 Motiv va rag`bat nuqtai nazaridan  Birinchi navbatda fiziologik ehtiyojni qondirish  Shaxsiy salohiyatni ishga solish, ijtimoiy va intelektual ehtiyojni qondirish 5 Ishlab chiqarilgan mahsulot va daromadga bo`lgan huquq nuqtai nazaridan  Mahsulot va daromadga korxonaning o`zi xo`jayinlik qiladi  Lizing oluvchi ya’ni, foydalanuvchi ixtiyorida bo`ladi 6 Tovar ishlab chiqaruvchining holati nuqtai nazaridan  Yollangan hodim  Tadbirkor mulk egasi 7 Bajaradigan funksiyasi nuqtai nazaridan  Ijrochilik • Ijrochilik • Boshqaruvchanlik, ya’ni 4 Бородулин В. «Лизинг в современной экономике»ю Экономическое процветание напрокат коммерсант – ВАГЬУ, 1995 г. 24 апрелъя, №79. 7

tashabbuskorlik 8 Boshqarish usuli nuqtai nazaridan  Asosan boshqarish ma’muriy usuli • O`z-o`zini boshqarish • Boshqarishning iqtisodiy usuli 9 Muvofiqlashtirish usuli nuqtai nazaridan  Mehnat shartnomasiga • Mulkiy huquq • Qarziy huquq • Tijoriy huquq munosabatlari Shunday qilib, prokat ijara munosabatlarining eng oddiy turi bo`lib, bu ijaraga asosan maishiy xizmat ko`rsatish bilan bog`liq tovarlar (nikoh liboslari, muzlatgichlar, televizorlar, tikuv va yozuv mashinalari, mavsumiy sport anjomlari va h.k.) beriladi. Bu ijara turning xususiyati shundaki, aksariyat hollarda muddati belgilanmaydi yoki ijara o`ta qisqa muddatli bo`ladi yoki iste’molchi undan xohlagancha foydalanishi mumkin. Shu davrga transport vositalari bilan bog`liq biznesda lizing operatsiyalari hajmining oshishi yuz berdi. Avtomobillarni lizingga berish – 1918 yilga borib taqaladi. Undan so`ng, 30 – yillarda genriy Ford o`zining avtomobillarini sotishni samaradorligini oshirish uchun ijaradan foydalandi. Biroq, avtomobil lizinggi biznesining qonuniy otasi bo`lib, Zolli Frenk hisoblanadi. U 40 – yillarning boshida avtomobillarni uzoq muddatga ijaraga berishni birinchi bo`lib taklif etgan Chikagolik savdo agenti bo`lib hisoblanadi. Hozirgi davrda transport lizingidan tushayotgan yalpi daromadlar yiliga 50 mlrd. AQSH dollaridan oshib ketmoqda. Lizingning keng tarqalgan turi – ijara munosabatlariga haqiqiy inqilob bizning asrimizning o`rtalarida bo`lib o`tdi. Ijaraga sanoat vositalari yoppasiga berila boshladi. Xususan, texnologik asbo-uskunalar, mashinalar, mexanizmlar, kemalar, samolyotlar AQSH hukumati bu yutuqni to`g`ri qabul qilib, tezlikda qayta ishlasb chiqdi va uni rag`batlantirish uchun davlat dasturini ishlab chiqdi. 8

Jahonda tijorat banklarning lizing operatsiyalari keng ko`lamda rivojlansada, bizda rivojlanish mustaqillikdan so`ng amalga osha boshladi. Hozirgi kunda O`zbekiston Respublikasi moliya bozorida xorijiy capital ishtirokida bir necha yirik qo`shma lizing kompaniyalari faoliyat yuritmoqdalar. Amaliyotda qo`llanilayotgan lizing bitimlarining bir-biridan farq qiluvchi muhim jihatlari bo`yicha u operatsion (joriy) va moliyaviy lizing tushunchlariga bo`linib ketgan. Qonunchilik hujjatlarida ijara bu – operatsion lizing, moliyaviy ijara esa moliyaviy lizing yoki bir so`z bilan lizing deb qabul qilingan. Demak, moliyaviy ijara – bu lizingdir. Mazkur tushunchalar xalqaro adabiyotlarda ham shunday ma’noda qo`llanilmoqda. Shu sababli O`zbekiston Respublikasining 2002 yil 13-dekabrdagi 447 – II sonli Qonuni bilan 1999 yil 14-apreldagi “Lizing to`g`risida”gi Qonunga tegishli o`zgartirishlar kiritildi va respublikaning lizing bo`yicha qonunchiligi xalqaro andozalar talablariga moslashtirildi. Bundan tashqari, lizing mohiyatini ochishda uning tarkibiy qismlari bo`lmish lizing ob’yekti va sub’yektlariga ham aniqlik kiritib o`tishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Lizing beruvchi, lizing oluvchi va sotuvchi lizing sub’yektlaridir (1-rasm). 1-rasm. Lizing sub’yektlari. 5 Bunda:  Lizing beruvchi – lizing shartnomasi bo`yicha lizing ob’yektini keyinchalik lizing oluvchiga berish maqsadida mulk qilib 5 A.V.Vahobov, U.Burxonov, N.Jumayev “Xalqaro moliyaviy munosabatlar”. Darslik. Toshkent.: Moliya 2003 yil. 9 Lizing sub’yektlari Lizing sotuvchi Lizing beruvchi Lizing oluvchi

sotib oladigan bank yoki lizing kompaniyasi yoxud ularning shu’ba kompaniyalari (qonunchilik hujjatlari bo`yicha lizing beruvchi bo`lib nafaqat lizing kompaniyalari yoki banklar, balki har qanday yuridik va jismoniy shaxs ham lizing beruvchi bo`lib maydonga chiqishi mumkin.  Lizing oluvchi – lizing shartnomasi bo`yicha lizing ob’yektiga vaqtinchalik egalik qilish va foydalanish uchun oladigan yuridik shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor yoki jismoniy shaxslar.  Sotuvchi – lizing beruvchiga lizing ob’yektini sotuvchi yuridik yoki jismoniy shaxslar. Lizing ob’yekti – iste’mol qilinmaydigan va qonunchilik bilan taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyatida qo`llaniladigan har qanday buyumlar, barcha mulk majmualalari, shu jumladan, korxona, binolar, inshootlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa ko`char va ko`chmas mulk bo`lishi mumkin (2-rasm). Muomaladan olingan yoki muomala doirasi chegalangan yer uchastkalari va boshqa tabiat ob’yektlari bo`lishi mumkin emas. 10

2-rasm. Lizing ob’yektlari. 6 Xo`sh, lizing nima? Uning mohiyatini ochish uchun xakqaro miqyosda eng ko`p tarqalgan lizing tushunchalarini tahlil qilib ko`raylik. Masalan, Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK) mutaxassislari tomonidan u quyidagicha talqin qilingan: “Lizing – bu mulkiy munosabatlar majmui bo`lib, bunda bir taraf (lizing beruvchi) boshqa bir taraf (lizing oluvchi)ning topshirig`iga binoan uchinchi taraf (mol yetkazib beruvchi)dan lizing shartnomasiga muvofiq lizing ob’yekti bo`lgan mulkni o`z mulki qilib sotib olib, uni to`lash asosida lizing shartnomasida belgilangan shartlar bilan vaqtinchalik foydalanish va egalik qilish uchun lizing oluvchiga beradi”. Lizingga berilgan ushbu ta’rifda uning mohiyatini ochib beruvchi qator muhim belgilar mavjud. Chunonchi, unda lizingning mulkiy munosabatlar majmui ekanligiga alohida urg`u berilgan bo`lib, uning mohiyatini ochishda iqtisodiy mazmuniga tayanishga harakat qilingan. Shuningdek, lizing shartnomasidagi kelishuvga asosan lizing ob’yekti shartnomaning amal qilish muddati davomida lizing beruvchining tasarrufida qoldirish sharti ham lizingning mulkiy munosabatlarga taaluqli bo`lgan mazmunini to`ldiradi. Mazkur ta’rifda lizing beruvchining lizing ob’yektini oluvchiga vaqtinchalik foydalanishga to`lash sharti yoki foyda olish maqsadida berishining belgilanishi lizingning tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liqlik jihatiga ham e’tibor qaratilgan yoki boshqacha qilib aytganda, lizing bozor iqtisodiyotining asosiy tamoyillaridan biri bo`lgan foyda olish istagining mahsuli sifatida qaralgan. Shu bilan birga, ushbu ta’rifda lizing ob’yektining lizing shartnomasi yakunlangandan so`ng, kiming mulkiy tasarrufiga o`tishi yoki lizing oluvchi mulkni o`ziga sotib olishi mumkinligi ko`rsatilmagan. Ushbu 6 G`ozibekov D.G`. umumiy tahriri ostida. “Lizing munosabatlari nazariyasi va amaliyoti”. « Fan va texnologiya » - 2004 yil. 11

mezon lizing, ya’ni moliyaviy ijaraning muhim atributlaridan biri ekanligi bois, bizning fikrimizcha, bu mazkur ta’rifning sezilarli kamchiligidir. Bundan tashqari, mazkur ta’rifda lizing beruvchining huquqlari bir oz kamaytirilgan yoki unda lizing beruvchi faqat lizing oluvchining topshirig`iga asosan lizing ob’yektini sotib oladi, deyilgan. To`g`ri, lizing ob’yekti, avvalo, lizing oluvchining manfaatlariga mos bo`lmog`I va uning talablariga javob berishi lozim, aks holda lizing bitimining mazmuni yo`qoladi. Lekin bundan lizing beruvchining mutlaqo lizing oluvchining xohish-istagiga qarab lizing munosabatlariga kirishadi, degan xulosa chiqarish noto`g`ri bo`lardi. Vaholanki, lizing beruvchi lizing munosabatlarining teng huquqli ishitirokchisidir, qolaversa, moliyaviy ijara bo`lmish lizingda u markaziy o`rinni egallaydi. Lizing kompaniyalari mustaqil ravishda lizing oluvchilarni izlab toppish, ularga zarur bo`lgan lizing ob’yektlarini taklif qilish va qulay hamda manfaatli bo`lgan lizing munosabatlarini tashkil etishda tashabbuskor sifatida maydonga chiqishi mumkin. Binobarin, lizing beruvchi lizing munosabatlarining faol ishtirokchisidir. Modomiki shunday ekan, lizing ta’rifida ham bu holat o`z aksini topishi lozim, deb hisoblaymiz. Barcha mamlakatlarning amaliyotda keng tarqalgan lizing turlari bu moliyaviy va joriy ijara turlaridir. Biz yuqorida moliyaviy ijara – bu lizing, oddiy, ya’ni moliyaviy bo`lmagan ijara esa joriy lizing deyilishini aytib o`tgan edik. Bugungi kunda ham amaliyotda lizing bitimlari yo lizing (moliyaviy ijara) yoki joriy lizing (oddiy ijara) shakli tuzilmoqda, shu sababli lizingdan joriy lizingni farqini ajratish amaliy jihatdan kata ahamiyatga ega. Shu sababli, ko`pgina rivojlangan mamlakatlarda lizingning bu turlarini farqlash bo`yicha o`z ichki qonunchilik hujjatlariga tegishli me’yorlar kiritilga va shu me’yorlar bo`yicha lizing shartnomalarini moliyaviy yoki joriy lizingga tasniflashni boshlashdi. 12

Ayrim iqtisodchilar bu ikki lizing turini lizing shartnomalarining muddatlariga qarab, ya’ni uzoq muddatli lizing shartnomalariga moliyaviy, qisqa muddatlilari esa joriy lizing deb qabul qilindi. Shunga muvofiq joriy lizingda lizing ob’yekti foydalanish muddati davomida ko`p marta qo`llaniladi va ular muddatlariga qarab renting (bir yilgacha) va xayring (bir yildan uch yilgacha) bitimlari deb nomlanadi. Lizing (moliyaviy ijara) shartnomasi esa uzoq muddatlarga uzayib aksariyat hollarda uning muddati lizing ob’yektining foydalanish muddatiga yaqin bo`ladi, binobarin, ushbu lizing ob’yekti faqat bir marta qo`llaniladi. Bundan tashqari, lizing muddati tugagandan so`ng, lizing oluvchi shartnomnada kelishilgan narxlarda lizing ob’yektini sotib olish huquqiga ega bo`ladi. Lizingning asosiy funksiyalarini uch turga ajratish mumkin (3-rasm). 13

3-rasm. Lizingni asosiy funksiyalari. 7 Ba’zi mutaxassislar lizingni joriy lizingdan farqini lizing shartnomasi davomida lizing ob’yekti bo`yicha vujudga keladigan barcha moliyaviy mas’uliyat va xatarlar kimning zimmasiga yuklanishiga qarab aniqlashni taklif etishgan. Ushbu masala bo`yicha bir qarorga kelmaslik lizingni xalqaro munosabatlarda qo`llashda kata muammolarni vujudga keltirib, uning rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. Ayniqsa, lizing kimning balansida hisobga olinishi, soliq majburiyatlari kimning zimmasida bo`lishi va moliyaviy hisobotlarda qanday aks ettirilish masalalari xalqaro moliyaviy tashkilotlarning diqqat-e’tiborini tortdi. Natijada, jahon iqtisodchilari tomonidan lizingni tasniflashning asosiy qoidalarini ishlab chiqish zaruriyati tug`ildi. Oxirgi 15 yilda rivojlangan mamlakatlarda lizing operatsiyalarining hajmi 5 marta oshgan va ularning 30 foizdan ortiq investitsiyasi liizng orqali amalga oshirilayotgnligi to`grisida aytib o`tgan edik. Bu ma’lumotlar shuni ko`rsatib turibdiki, lizing dunyodagi barcha mamlakatlar iqtisodiyotida muhim o`rin egallagan va bugubgi kunda ham ushbu moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Mikroiqtisodiy omillar tahlil qilinganda, lizing munosabatlarining har bir ishtirokchisi manfaatlarini inobatga olish lozim deb hisoblaymiz. 1.Sotuvchi yoki lizing ob’yektini ishlab chiqaruvchi tovarlarini oldindan berilgan buyurtmalar asosida sotish imkoniyatiga ega bo`ladi va uning tovarlari bozorini chaqqon bo`lishiga olib keladi. Oldindan berilgan talablar asosida ishlab chiqarishni aniq reja asosida boshqarish imkoniyati yaratildi. 2.Lizing oluvchi (lizing ob’yektidan foydalanuvchi) esa o`z pul mablag`larine tejashga yordam beradi yoki uning to`lov qobiliyatini mustahkamlaydi. Lizing ishlab chiqarish ob’yektidan samarali foydalanishga 7 Лишенком И. «Основы лизингга» М.: финансы и статистика, 2001 г. 14

majbur qiladi. Lizing oluvchining ishlab chiqarish quvvatini oshiradi. Lizing sharofati bilan u mulk sohibiga aylanadi. 3.Lizing beruvchi (lizing kompaniyasi yoki bank)larning daromadli aktivlarini oshiradi, undan foyda olishni va tadbirkorlik faoliyatini rag`batlantiradi. Bank uchun lizing lizing ob’yekti sug`urtalanganligi bois, ssuda amaliyotlariga qaraganda bexatarli aktivdir va lizing to`lovlarining muntazamligi ularga barqaror daromad manbai bo`lib hisoblanadi. 4.Lizing operatsiyalari tijorat banklari uchun qator afzalliklarga ega, masalan lizing operatsiyalari bo`yicha biznes-reja tayyorlash kreditlash amaliyotlariga qaraganda qulay chunki lizingda biznes ob’yekti va undan foydalanish aniq bir jarayonga bog`liqdir. Lizing bo`yicha bank mablag`larining maqsadga muvofiq ishlatilishi to`la ta’minlanadi. Shuningdek, banklarda lizing ob’yektining kredit ta’minoti sifatida qabul qilish huquqi mavjudligi ham bankka ushbu amaliyotlar bo`yicha qulayliklar tug`iladi. Yevropa federatsiyasining lizing bo`yicha milliy assotsiatsiyasi tomonidan lizingga berilgan ta’rif ham e’tiborga molikdir. “Lizing – bu ijarachining ishlab chiqarish maqsadida zavod, sanoat tovarlari, uskunalar va qo`zg`almas mulklardan foydalanish bo`yicha ijara shartnomasi bo`lib, bunda mazkur tovarlar ijara beruvchi tomonidna sotib olinib, u mulkka bo`lgan egalik qilish huquqini saqlab qoladi. Biz lizing mohiyatini aniqlashda iqtisodiy adabiyotlarda va huquqiy hujjatlarda ko`proq qo`llaniladigan lizing to`g`risidagi tushunchalarning tahlili bilan chegaralandik. Umuman, lizing bo`yicha berilgan har qanday ta’rif ma’lum ustunliklarga ega va ayni paytda kamchiliklardan ham holi emas. 1.2. O`zbekiston Respublikasining iqtisodiyotini modernizatsiyalash 15

davrida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini o`rni. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda lizing – biznesning bir turi bo`lib, u noan’anaviy moliyalashtirish instrumenti sifatida amaliyotga juda keng tarqalgan. O`zbekistonda moliyalashtirishning bu turini rivojlantirish va kengaytirish boshqa sharoitlar teng bolgan taqdirda, o`zinign ijobiy samarasini berishi mumkin. Bunnday sharoitlar haqida to`xtalishdan oldin lizingning qanday iqtisodiy kategoriya ekanligiga, uning mazmun-mohiyatiga tabiatiga va ahamiyatiga qisqacha to`xtalib o`tish maqsadga muvofiqdir. Lizingning turli omillarga ko`ra 30 dan ortiq turlari farqlanadi. Ular quyidagilardan iborat: • ishlatilish shakli bo`yicha – ishlab chiqarish va iste’mol lizinggi. Bunda moliyalashtirish ob’yektiga qarab, ishlab chiqarishga qilingan capital qo`yilmalar yoki uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlariga qilingan kapital qo`yilmalar o`zaro farqlanadi; • lizing predmeti bo`yicha ko`char va ko`chmas mulklar mavjud. Ya’ni uskuna, mashina, asboblar, ko`char mulk, ishlab chiqarish bilan bevosita bog`liq bo`lgan bino va inshootlar ko`chmas mulkni tashkil etadi; • ishlatilish uslubi bo`yicha – individual va lizing – blanko, ya’ni lizing predmetini ishlatishdan ko`zlangan iqtisodiy maqsadga bog`liq holda, agar kompaniya lizing orqali faqat o`z asosiy vositalarini yangilashni maqsad qilsa, bunda individual lizingdan foydalaniladi. Lizing – balnkoda esa lizing yordamida nafaqat o`z asosiy vositalarini balki hamkorlik aloqalari o`rnatilgan korxonalar va sub’yetkazib beruvchilarning ham moddiy-texnik bazasini yangilash tuhuniladi. Sifatli komplektlashtiruvchi ehtiyot qismlarni harid qilish uchun ushbu ehtiyot qismlarni ishlab chiqarish sharoitini va 16

texnologik darajasini oxirgi tayyor mahsulot ishlab chiqaruvchi korxona darajasiga yetkazish kerak; • lizing beruvchi va lizing oluvchi o`rtasidagi munoasbatlar xarakteriga ko`ra – “toza” lizing (bunda faqat lizing predmeti beriladi xolos) va keng lizingga (bunda turli tuman qo`shimcha xizmatlar ko`rsatilishi ko`zda tutiladi) ajratiladi. Bundan tashqari ‘xo`l lizing ham mavjud bo`lib, bu holatda lizing oluvchi lizing ob’yekti bilan birga unga texnik xizmat ko`rsatish uni ta’mirlash, sug`urtalash, unda ishlovchi kadrlarni tayyorlash, marketing xizmatini tashkil etish, tayyor mahsulot reklamasi, xom ashyo bilan ta’minlash kabi xizmatlarni ham o`z ichiga oladi; • lizing ob’yektini taqdim etish sohasiga ko`ra – liizng predmeti ichki lizing oluvchiga taqdim etilayotgan holda ichki lizing va liizng oluvchi xorijda bo`lsa, tashqi lizingni tashkil etadi. Xalqaro lizingda esa eksport va importi lizingi o`zaro farqlanadi. Agar lizing kompaniyasi lizing predmetini mahalliy ishlab chiqaruvchidan qabul qilib, uni xorijiy lizing oluvchiga taqdim etsa eksport lizingi bo`ladi. Aksincha bo`lganda, ya’ni lizing predmeti xorijiy ishlab chiqaruvchidan harid qilinib mahalliy lizing oluvchiga taqdim etilsa, import lizingi vujudga keladi. Umuman olganda, lizing faoliyatining rivojlanishi bir tomondan, korxonlarni buyurtmalar bilan ta’minlasa, boshqa tomondan, ta’minlangan sotuv kanallarini yaratish, yangi ishchi o`rinlarini yaratish imkonini beradi. Lizing to`lovlarini mahsulot ishlab chiqarish to`lovlariga qo`shilishi soliq to’lanadigan bazasini kamaytiradi. Shuni ham aytish kerak-ki, lizingning rivojlanishi asbos-uskunalar savdosini jadallashtiradi, bilvosita usgbu asbobuskuna uchun detallar, butlovchi qismlarni ishlab chiqaruvchi korxonalarning moliyaviy barqarorligiga ijobiy ta’sir ko`rsatadi. 17

Lizingning boshqa moliyaviy instrumentlarga nisbatan afzalligi quyidagi jihatlarda namoyon bo`ladi: 1. Moliyaviy jihatdan: bir vaqtning o`zida ham uskuna harid qilinadi, ham moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelmaydi. Tadbirkornning o`z mablag`lari hamda jalb qilingan mablag`lari o`rtasidagi nisbat ijobiy saqlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yuzaga kelgan talabldan kelib chiqqan holda, qo`shimcha yoki yangi texnika harid qilish muammosini operativ tarzda hal qilish imkonini beradi. Bu ishlab chiqarish quvvatlarining samaradorligini oshiradi, mablag`lar daromad keltiruvchi sohaga yo`naltiriladi. Lizing to`lovlari baholar indeksiga bog`liq bo`lmaydi, shuning uchun ijaradan farqli o`laroq shartnoma amal qilish muddatida o`zgartirilmaydi. Lizing beruvchi o`z faoliyati davomida bir qator imtiyozlarga ega bo`ladi va shuning uchun lizing to`lovlarini amalga oshirishda lizing oluvchiga bir qator qulayliklarni yartib berishi mumkin. 2. Investitsion jiatdan: korxona mol-mulkni lizingga olishda uni kredit hisobiga harid qilishda bir qator qulayliklarga ega. Jumladan, lizing ob’yekti, garov sifatida ishtirok etgani uchun unga qo`shimcha ta’minot turi talab etilmaydi. Talab etilgan taqdirda ham bu kreditga qaraganda birmuncha kam summani tashkil etadi. Lizing lizing beruvchi mablag`ini to`liq qaytarilishini kafolatlaydi. Chunki, lizing ob’yekti lizing beruvchinign balansida aks etadi va shrtnoma muddati tugagunga qadar lizing kompaniyasining mulki hisoblanadi. Lizing boshqa investitsion instrumentlarga qaraganda kamxarjdir. Buning natijasida iqtisod qilingan mablag`lar qo`shimcha investitsiyalarga yo`naltirilishi mumkin. 3. Tashkiliy va ekspluatatsiya jihatidan: lizing asbob-uskuna, texnika, mashina va mexanizmlar narxning to`liq summasini to`lamasdan turib, ularda foydalanish imkonini beradi. Lizingga 18

olingan uskunani ishlatib, foyda ko`rish va bu foyda hisobidan uskunaning narxini to`lash mumkin. 4. Serviz xizmatlar: lizing oluvchi lizing ob’yekti bilan birgalikda bir qator servis xizmati turlarini ham olishi mumkin. Bular sug`urta, transportirovka, uskunani o`rnatish, kafolatli xizmat, profilaktika va boshqa xizmat turlaridir. 5. Buxgalteriya hisobi: lizing bo`yicha xarajatlar, joriy xarajatlar tarkibiga va mahsulot tannarxiga kiritiladi, bu soliqqa tortiladigan foyda miqdorining kamayishiga olib keladi. Lizing ob’yeki lizing kompaniyasining balansida aks ettiriladi. Yuqoridagi afzalliklardan tashqari, lizing: 1.Ijarachi korxonaga ishlab chiqarishni kengaytirish va bir vaqtning o`zida asbob-uskunalarga xizmat ko`rsatishni kata xarajatlarsiz va qarz olmasdan amalga oshirish imkonini beradi. 2.Likvid mablag`lar yetishmasligi muammolarni birmuncha yumshatadi, asbob-uskuna sotib olish xarajatlari shartnomaning amal qilish muddatining butun davri bo`yicha ekis taqsimlanadi. Boshqa aktivlarga qo`yilmalar qilish uchun bo`sh mablag`lar paydo bo`ladi. 3.Qarz mablag`larni olish talab qilinmaydi va natijada korxona balansida o`z mablag`lari va jalb qilingan mablag`lar nisbati ijobiy ko`rinishda saqlanadi. 4.Asbob-uskuna o`rnatilib, sozlash va ishga tushirish bo`yicha tegishli ishlar amalga oshirilgandan so`ng, asbob-uskunada mahsulot chiqarila boshlangach ijara haqi to`lab boriladi. Ya’ni ijarachi korxonaga ijaraga olingan asbob-uskunada ishlab chiqarilgan mahsulot sotishdan tushgan tushum hisobidan to`lovlarni amlaga oshirish imkonini beradi. 5.Lizing shartnomasida ijaraga olingan asbob-uskunalarni ta’mirlash va texnik xizmat ko`rsatish boyicha ijaraga beruvchinign majburiyatlari ko`rsatilishi mumkin: bu asbob-uskunani o`rnatish, ishga tushirish, 19

ta’mirlash va texnik xizmat ko`rsatishda yuqori malakali mutaxassislarni talab qiladigan murakkab asbob-uskunalarni ijaraga olishda katta ahamiyat kasb etadi. 6.Lizing ijarachiga ma’nan eskirgan asbob-uskunalarni vaqti-vaqti bilan yangilab turish imkonini beradi. 7.Lizing to`lovlari qat’iy o`rnatilgan jadval bo`yicha amalga oshirilishini nazarda tutgan holda, ijarachi korxona o`zining kapital qo`yilmalarga qilinadigan xarajatlari va mahsulotni sotishdan tushadigan tushumni muvofiqlashtirish imkoniga ega bo`ladi. Asbob-uskunani sotib olganda esa unda bunday imkon yo`q. Yuqoridagilarning barchasi ijarachining moliyaviy ahvoli barqaror bo`lishiga sabab bo`ladi. 8.Asbob-uskunalar ishlab chiqaruvchi korxona sotuvini kafolatlashi mumkin. 9.Lizing oluvchi lizingga olingan uskunada raqobatbardoshligi yuqori bo`lgan mahsulot ishlab chiqarish imkoniga ega bo`lib, bozorni egallashga shart-sharoit yaratadi va h.k. Demak, xulosa qilib shuni aytish mumkinki, lizing munosabatlarini rivojlantirish va amaliyotda undan kengroq foydalanish xo`jalik sub’yektlarining mehnat unumdorligiga to`g`ridan-tog`ri ta’sir etib, ish sasmarasining o`sishiga ortiqcha xarajatlarning kamayishiga va xo`jalik moliyaviy natijalarining sezilarli darajada yaxshilanishiga xizmat qiladi. Xalqaro amaliyot asbob-uskunalarni ijaraga berishni asosan quyidagilarga bo`lib ko`rsatadi: • Qisqa va o`rta muddatli (renting) – 3 yilgacha. Bunda odatda standart asbob-uskunalarga, ya’ni avtomobillarga, traktorlarga, temir yo`l vagonlari va shu kabilar lizingga beriladi; • O`rta va uzoq muddatli (lizing)da sanoat texnologiyasi bialn bog`liq asbob-uskunalar va shu kabilar ijaraga beriladi. Bular orasida quyidagi farq mavjud: 20

 rentingda shartnomadagi ob’yekt davomiy kelishuvlar bo`yicha ishlatilishi;  uzoq muddatli ijarada esa ijaralanayotgan asbob-uskuna shartnomada belgilangan normal muddatgacha uzluksiz ishlatilishi mumkindir. Tijorat banklarning lizing operatsiyalari bilan ijara orasidagi farq quyidagilarda namoyon bo`ladi:  bitim ob’yekti asbob-uskunani o`z hisobiga sotib olgan lizing beruvchi emas, balki lizing oluvchi tomonidan tanlanadi;  shartnomani muddati tugashida mijoz imtiyozli stavkada mulkni ijaraga berishni yoki bo`lmasa ijaralanayotgan mulkni qoldiq qiymati bo`yicha sotib olishi mumkin;  lizingni muddati asbob-uskunani eskirishi muddatidan kam bo`ladi va odatda amortizatsiya muddatigacha uzaytiriladi;  lizing beruvchi bo`lib odatda moliya muassasasi – lizing kompaniyasi qatnashadi. Shuningdek, ijara to`lovlari har oyda, har kvartalda yoki bo`lmasa yarim yil uchun amalga oshiriladi. Ijara to`lovi stavkalari ijaraga olinayotgan asbob-uskunalarni qiymati va xarakteridan hamda bu to`lov oxir-oqibatda ijaraga berilayotgan asbob-uskunani tijorat narxidan oshishi shartdir. Jahon tajribasidan shuni ko`rish mumkinki, lizing operatsiyalari bilan tijorat banklari emas, balki maxsuslashtirilgan kompaniyalar shug`ullanadi. Tijorat banklarning lizing operatsiyalari nafaqat rivojlangan davlatlar uchun balki, tijorat banklarning qarzdorligi yuqori darajada ko`paygan va valyuta rezervlari chegaralangan qoloq davlatlar uchun ham juda manfaatlidir. Bunga asosiy sabab, davlatlar bunday yirik texnologiyani sotib olish imkoniyatiga ega emas. 21

Shu narsani ta’kidlab o`tish joizki, ular lizingga biror yirik zavodni yoki texnologiyani olishlari va uni ishga tushirib, yuqori foyda olib, va uning foydasidan faqat lizingga to`lovlarni amalga oshiribgina qolmay, shu bilan birga o`zining milliy daromadini ko`paytirishi mumkin. Mamlakatda lizing xizmatlarini rivojlantirish orqali iqtisodiyotni ishlab chiqarish tarmoqlarini rag`batlantirish va shu orqali ishlab chiqarishni rivojlantirishga kuchli turtki bo`ladi. Bundan tashqari tijorat banklarning lizing tijorat banklarning kreditni bir shakli sifatida banklar va lizing kompaniyalari o`rtasida raqobatni kuchayishiga turtki bo`ladi va bu o`z navbatida ssuda foizlarini tushushiga va natijada kapitallarni ishlab chiqarish sohalariga oqib kirishi uchun qulay zamin yaratadi. Lizingni eng asosiy yutug`i – bu kredit doirasidagi ko`rsatiladigan xizmatlarni kengligi bilan tavsiflanadi. Tijorat banklarning lizing tashkilotlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  barcha huquqiy, soliq, moliyaviy masalalarni hal etish;  bularga a’zo mamlakatlarning qonunchiliklarini o`rganish va taqqoslash;  lizing firmalarini tashkil etish bilan bog`liq bo`lgan masalalarni o`rganish;  lizing bitimlarining shartlari to`g`risidagi statistic ma’lumotlarni yig`ish. Mamlakatimizda hozirda tijorat banklari bilan bir qatorda lizing beruvchi kompaniyalar soni ham ortib bormoqda. Ularning lizing loyihalari bo`yicha amalga oshirayotgan operatsiyalari hajmi yildan-yilga ortib bormoqda. Quyidagi jadvalda biz tijorat banklari bilan birga lizing beruvchi kompaniyalarning 2012 yil yakunlari bo`yicha lizing operatsiyalari ko`lami jihatidan statistik ro`yxatni ko`rishimiz mumkin (2-jadval). 2-jadval 22

Lizing beruvchi kompaniyalar va tijorat banklarning ro`yxati 8 № LIZING BERUVCHI KOMPANIYA VA BANKLAR LIZING OPERATSIYALARI HAJMI (MLRD,SO`M) 1 O`zselxozmash Leasing 167,7 2 Asaka bank 104,6 3 O`zavtosanoat Leasing 55,3 4 O`zmeliomash Leasing 39,1 5 Ipoteka bank 27,4 6 Mikro Kredit bank 21,2 7 Uzbek Leasing International 19,1 8 Qurilish Lizing 12,7 9 Infin Leasing 12,6 10 Turon bank 8,1 11 Delta Leasing 7,7 12 Trast bank 7,5 13 Hamkor bank 7,2 14 SIFCO International 7,1 15 China Leasing Group 5,8 16 Uz Psb bank 5,5 17 Hamkorand Leasing 5,4 18 Nano Leasing 5,3 19 Xalq bank 5,3 20 Asaka Trans Leasing 5,3 21 Hamkormaz Leasing 4,9 22 Barqaror Leasing 4,1 23 Aloqa bank 4,1 24 Davr bank 3,8 25 Qishloq Qurilish bank 3,2 26 Business Leasing 2,6 27 Baraka Leasing 2,6 28 Universal bank 2,6 29 Hamkor Invest Lizing 2,5 30 O`zkeysagro Leasing 2,3 31 Uzmed Leasing 2,1 32 Kapital bank 2,1 33 BDS Leasing 2,1 Jadvaldan ko`rib turganingizdek, yuqori o`rin lizing kompaniyasiga tegishli. Bu degani lizing kompaniyalari ham tijorat banklaridan ortda qolayotgani 8 www.ula.uz . saytidan olindi 23

yo`q. Lizing kompaniyalari ham o`z kapitallarini ko`paytirgan holda, yanada ko`proq mijozlar bilan lizing operatsiylarini amalga oshirishni ko`zda tutganlar. Keyingi o`rinlarda tijorat banklarini ham ko`rishimiz mumkin. Bunda tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari ko`lami ancha hajmni tashkil etganlgini guvohi bo`lishimiz mumkin. Tijorat banklarning lizingni iqtisodiyotdagi o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Bunga sabab rivojlanayotgan davlatlarda ishlab chiqarishni rivojlantirish va shu orqali mamlakatga valyuta tushumini oshirish uchun ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgn asbob-uskunalarga, yangi texnologiyalarga ehtiyoj seziladi. Ayniqsa, oltin – valyuta rezervlari cheklangan mamlakatlarga Tijorat banklarning lizing juda qo`l keladi. Chunki, asbob-uskunani sotib olishda lizing oluvchi mamlakat ishlab chiqariladigan mahsulotning eksportbopligini isbotlagan holda va valyuta tushumini tushishini haqqoniyligini ta’riflab Tijorat banklarning lizing munosabatlarida qatnashadi. Aynan Tijorat banklarning lizingning ahamiyati ko`zga tashlanadi. Iqtisodiyotni o`sishi yuqori davlatlarda aholining yashash sharoiti va milliy daromadi yuqori bo`ladi. Demak, Tijorat banklarida lizing operatsiyalari iqtisodiyotimizni o`ziga xos va muhim ahamiyatga ega bo`lgan sohalaridan bo`lib hisoblanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O`zbekiston iqtisodiyotini ko`tarish uchun Tijorat banklarning lizing kompaniyalari bilan asosli bitimlar tuzish va shu orqali sanoatni, ishlab chiqarishni rivojlantirish mumkin. Tarixdan ma’lum, sanoati va ishlab chiqarishi samarali va yuqori darajadagi davlatlarda rivojlanish darajasi va iqtisodiy o`sish yuqori bo`lgan. 24

1.3. Тijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari jahon amaliyoti tahlili. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda lizing biznesning alohida bir turi sifatida qaraladi. U lizing mahsulotlarining ishlab chiqaruvchilari, iste’molchilari uchun, shuningdek, shu turdagi biznes bilan shug`ullanayotgan moliyaviy vositachilar uchun ham muhim bo`lgan bir qancha vazifalarni hal etadi. Ichki va tashqi bozorlar uchun qattiq raqobat sharoitida asbob-uskunalarning texnik xususiyatlarinigina emas, ayni vaqtda mazkur asbob-uskunalar iste’molchilariga qo`yiladigan moliyaviy shartlar, shuningdek, qo`shimcha xizmatlar ham tobora ahamiyatli bo`lib boradi. Iste’molchilarning bunday qo`shimcha talablarini qondirishda moliyalashtirishning istiqbolli usuli bo`lgan lizing to`la-to`kis xizmat qiladi. Tadbirkorlik faoliyatini moliyalashtirishning shu yangi usulini yaqin kelajakda keng joriy qilish, shunigdek, chet el tajribasidan foydalanish uchun, bizning nazarimizda, lizingning iqtisodiy tabiati va mohiyatini chuqurroq anglab olish muhim masaladir. Lizingning mohiyatini to`g`ri tushunish, uning tabiatini, mazmunini va zamonaviy bozor iqtisodiyotida bajaradigan vazifalarini har tomonlama o`rganish esa milliy iqtisodiyotda uni keng ommalashtirish va rivojlantirish uchun huquqiy, iqtisodiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratish imkonini beradi. Hozir zamonaviy lizing xizmatlari bozorida lizing shakllarining ko`pligi, uni ko`rsatkichlarining tez su’ratlarda o`sishi – tuzilayotgan shartnomalarni keng tarqalishi bilan izohlanadi. Jahon bozorida lizing xizmatlarini asosiy qismi uch markazda joylashgandir (4- rasm). Bular: 1.AQSH; 2.G`arbiy Yevropa; 3.Yaponiya. 25

4-rasm. Xalqaro lizing bozorining umumiy obzori 2011 y. 9 Tijorat banklarning lizing operatsiyalarining jahon iqtisodiyotida tutgan o`rni va ahamiyati beqiyosdir. Yirik Tijorat banklarning lizing tashkilotlar Tijorat banklarning lizing bo`yicha keng ko`lamda xizmatlar taklif qiladilar. Jahonda eng yirik Tijorat banklarning lizing tashkilotlaridan “Ebik-liz”ni milliy lizing assotsiatsiyalarining Yevropa federatsiyasi – “Lizyurop”ni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. “Ebikliz” Gollandiya, Italiya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Fransiya davlatlaridagi lizing kompaniyalarini o`zida mujassamlaydi. Bu tashkilot ko`pchilik hollarda Tijorat banklarning lizing bitimlarini amalga oshirishda vositachi vazifasini o`tashi ahamiyatga molikdir. “Lizyurop” 1979 yilda tashkil etilgan bo`lib, hozirgi kunda 17 ta mamlakatning 700 ta lizing kompaniyasini birlashtiradi. Uning tarkibiga Avstriya, Belgiya, BuyukBritaniya, Bolgariya, Shveysariya, Germaniya, Daniya, Ispaniya, Fransiya, Italiya, Irlandiya, Lyuksemburg, Norvegiya, Portugaliya, 9 Mustafaev Z.B. “O`zbekiston lizing beruvchilar assotsiatsiyasi” bosh direktori. YoAJ “O`zbek lizing interneshnl A,O.” bosh direktori ma’ruzasi 2013 yil.TDIU ma’ruzalar zalidan eshitildi. 26

Shvetsiya, Gollandiya, Finlandiya davlatlari kiradi. Hozirgi kunda amalga oshiladigan Tijorat banklarning lizing operatsiyalarining teng yarmi AQSH hissasiga to`g`ri keladi. AQSH da lizingni yuksak sur’atarda rivojlanishining muhim sabablaridan biri investitsiyaviy soliq imtiyozi edi. Jahon amaliyotida lizing - vaqtincha bo`sh turgan yoki jalb etilgan mablag`larni investitsiyaga yo`naltirishga qaratilgan alohida turdagi tadbirkorlik faoliyatidan iborat bo`lib, bunda moliyaviy ijara (lizing) shartnomasiga binoan bir shaxs shartnomada belgilangan mulkni muayyan sotuvchidan sotib olib uni haq evaziga boshqa shaxsga muddatlarda molmulkni qo`lga kiritish niyatida bo`lg`usi huquqini moliyalashtiradi. Jahon amaliyoti lizingida esa mulkdan foydalanuvchi (ijarachi) bir vaqtning o`zida ham xorijdan texnika xarid qilishni, ham haridni moliyalashtirishni amalga oshiradi. Jahon amaliyotida lizingda zavodlar, sanoat tovarlarining uskunalari, ko`chmas mulklar mulk egasidan ularni ishlab chiqarish maqsadida ishlatish uchun ijaraga beruvchi tomonidan sotib olingan bo`ladi va shu sababli ijaraga berilgan tovarlarga nisbatan mulk huquqini mulk egasi saqlab qoladi. Jahon amaliyotida lizing operatsiyalari deganda lizing kompaniyasi (bankning lizing bo`limi)ning import asosida mulkni o`z hisobiga sotib olishi va kelgusida lizing oluvchiga shartnoma asosida ijaraga berishi tushuniladi. Bunda o`z shaxsiy mablag`lari yoki jalb qilingan mablag`lardan foydalaniladi. Lizing beruvchi sub’yekt lizing operatsiyalarni amalga oshirishda, kelgusida lizing oluvchi tomonidan lizing to`lovlarini to`lay olmaslik xavfining oldini olish maqsadida, ulardan kafolat tariqasida biror mulk, qimmatbaho qog`ozlar, kafillik, bank kafolati va boshqa kafolat turlarini talab etishi mumkin. Jahon amaliyoti lizingining keng rivoj topishiga sabab uning boshqa investitsiyalash shakllari bilan tenglashtirilganda qator afzalliklari borligidir. 27

Ularning asosiylari quyidagilardir:  Mulkni investitsiyalashda pulli kreditdan farqli o`laroq mulkni qaytarib olmaslik xavfi kamaytiradi;  Jahon amaliyoti lizingi yuz foizli kreditlashni mo`ljallaydi, bu esa birdan moliyaviy kuchlanishsiz ishlab chiqarish fondlarini yangilash qimmatbaho mulkni egallash imkonini beradi va to`lovlarning darhol to`lanishini talab qilmaydi;  Korxona mulkka egalik qilish ssudasini olishdan xalqaro lizing bilan mulkni olish qulayroq, negaki lizingdagi mulk garov hisobida chiqadi;  Lizing oluvchi uchun mulkni qiymat tomonidan va jismoniy eskirish xavfi kamayadi, chunki mulk o`z tasarrufiga o`tmasdan vaqtinchalik ishlatishga olinadi;  Lizing to`lovlari eskirish bilan bog`lanmagan, lizing munosabatlarida esa lizing oluvchi mulkni tezkor amortizatsiyasi bilan ish olib boradi;  Lizing oluvchining balansida lizingdagi mulk ro`yxatda turmaydi, bu esa lizing oluvchining aktivligini oshirmaydi va mulkka soliq to`lashdan ozod qilinadi;  Lizing to`lovlari lizing oluvchining ishlab chiqarishdagi ushlanib qolishlarga kiradi va albatta, soliq solinadigan foydani pasaytiradi;  Ishlab chiqaruvchi mahsulot to`ldirib turish, qo`shimcha imkonini oladi, chunki ba’zi hollarda cheklangan moliyalashtirish investitsiyasi korxonalar texnologiya tizimini vaqtida yangilashga imkon bermaydi. Jahon amaliyotida lizing – ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko`mak beruvchi dastak bo`lib xizmat qiladi. U xalq xo`jaligi tarmoqlarini kreditlashning muhim va hozirda o`ziga xos ahamiyatli shakli sifatida namoyon bo`lmoqda. Xalqaro lizing xalqaro valyuta fondi mutaxassislari 28

tomonidan tashqi qarzga kiritilmasligi uni rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti uchun ahamiyatini yanada oshishi uchun xizmat qiladi. Hozirgi kunda lizing bilan bog`liq barcha iqtisodiy-huquqiy munosabatlarni xo`jalik aloqalarining yangi bosqichiga kiritish an’anaga aylandi. Lizing Aristotel davrlaridan to hozirgacha davom etib kelmoqda. Xo`jalik aloqalari baynalminallashuvi muhitida xalqaro lizing yangi ko`rinishga ega bo`lmoqda va undan foydalanish hajmi hamda tarmoqlari ko`paymoqda. O`tgan asrning 60-70-yillarida Amerika, G`arbiy Yevropa va Yaponiya mamlakatlari ishtirokida “Orion lizing holding” xalqaro miqyosdagi lizing kompaniyalari vujudga keldi. Bunday lizing kompaniyalari, odatda, lizing oluvchi firmalarga kema, samolyot, asbobuskunalar va shu kabilarni 3 yildan to 15 yilgacha ijaraga beradi. Jahon amaliyotida lizing operatsiyalari bilan ijara orasidagi farq quyidagilarda namoyon bo`ladi: 1. Bitim ob’yekti asbob-uskunani o`z hisobiga sotib olgan lizing beruvchi emas, balki lizing oluvchi tomonidan tanlanadi; 2. Shartnoma muddati tugashida mijoz imtiyozli stavkada mulkni ijaraga berishi yoki bo`lmasa ijaraga berilayotgan mulkni qoldiq qiymati bo`yicha sotib olishi mumkin; 3. Lizing muddati asbob-uskuna eskirishi muddatidan kam bo`ladi va odatda amortizatsiya muddatigacha uzaytiriladi; 4. Lizing beruvchi sifatida, odatda, moliya muassasasi – lizing kompaniyasi qatnashadi. Shuningdek, ijara to`lovlari har oyda, har chorakda yoki yarim yilda amalga oshiriladi. Jahon amaliyoti shuni ko`rsatadiki, lizing operatsiyalari bilan tijorat banklari emas, balki ixtisoslashgan kompaniyalar shug`ullanadi. 29

Yirik xalqaro lizing tashkilotlari xalqaro lizing bo`yicha keng ko`lamda xizmatlar taklif qiladilar. Jahonda eng yirik xalqaro lizing tashkilotlaridan “Ebikliz” va Milliy lizing assotsiatsiyalarining Yevropa Federatsiyasi – “Lizyurop”ni alohida ajratib ko`rsatish mumkin. “Ebikliz” tashkiloti Gollandiya, Italiya, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniya, Belgiya va Fransiya davlatlaridagi lizing kompaniyalarini o`zida mujassamlashtirgan. Bu tashkilot aksariyat hollarda xalqaro lizing bitimlarini amalga oshirishda vositachilik vazifasini bajaradi. “Lizyurop” 1979 yilda tashkil etilgan bo`lib, hozirda 17ta mamlakatning 700ta lizing kompaniyasini o`zida birlashtirgan. Jahonda bir necha mingdan ortiq xalqaro miqyosda ishlovchi lizing kompaniyalari va firmalari mavjud (3-jadval). Mazkur lizing kompaniyalari va firmalarining faoliyati lizing kompaniyalarining ixtisoslashuvi, hajmi, potensiali, hududiy joylashuvi va boshqa qator omillarga bog`liq. Jahonda eng yirik 30 ta kompaniya mavjud bo`lib, ulardagi kapital hajmi 280,710 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. 3 -jadval Jahondagi eng yirik lizing kompaniyalari bo`yicha ma’lumotlar. 10 Lizing beruvchi kompaniya va banklar nomi Lizing shartnomalari portfelining umumiy hajmi, Mln,doll.da Yil davomidagi lizing operatsiyalarining hajmi, Mln,doll.da Lizing portfelini hajmi bilan yil davomidagi operatsiyalari o`rtasidagi farq 1 2 3 4 5=3:4 1 GECapital 41300 16800 2.5 2 Orix Corparation 24830 9662 2.6 3 Sociale Generale 23928 5810 4.1 4 KG Allgemeine Leasing 21000 3150 6.7 5 Lombard North 16550 7061 2.3 10 www.ula.uz . saytidan olindi. 30

Central FNatWest Group 6 Debis Funancial 16199 4655 3.5 7 GMAC 13631 10363 1.3 Yuqoridagi ma’lumotlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, demak, lizing kompaniyasi daromadlarining bir qismi lizingga bog`liq bo`lmagan boshqa faoliyatlardan tashkil topmoqda. Jahonning yetakchi banklari lizing bilan bog`liq biznesga qiziqishlari kattadir. Lizing operatsiyalari bilan shug`ullanish murakkab bo`lsada, juda samarali hisoblanadi. Lizing kompaniyalari bank guruhlari, holdinglar doirasida tuziladi. Shu bilan birga, bittagina bankning o`zi bir necha lizingga ixtisoslashgan kompaniyalarini ochish hollari ham ko`plab uchrab turadi. Fransiyaning “Societe Generale” banki 1968 yildan boshlab, jahonda keng tarmoqli “Sogelease” lizing guruhini tuzdi. Uning tarkibiga hozirgi vaqtda jahonning turli joylarida joylashgan 30 dan ortiq firmalar kiradi. Mazkur bankning shtab – kvartirasi Yevropada joylashgani sababli, “Sogelease” lizing guruhi kompaniyasini Yevropaning lizing – xolding kompaniyasi deb hisoblashadi. Umumiy hajmi bo`yicha bu kompaniya jahonda uchinchi o`rinda va lizing portfeli kattaligi bo`yicha Yevropada eng yirik kompaniyalardan hisoblanadi. Oxirgi 10 yil ichida lizing operatsiylarining hajmi 1,6 mlrd AQSH dollaridan 5,8 mlrd.gacha o`sdi, ya’ni taxminan to`rt barobar o`sishi kuzatildi. Jahonda iqtisodiy amaliyoti xalqaro lizingning capital qo`yilmalarni yetarli darajada saqlab turishga xizmat qiluvchi, moliyaviy vosita sifatidagi yuqori samaradorligidan dalolat bermoqda. Xalqaro lizingda moliyalashtirishni tijorat banklari negizida tashkil qilinadigan lizing kompaniyalari yoki banklarning o`zi amalga oshiradi. Shubhasiz, biznesning o`ziga xos bu turi 31

bilan shug`ullanish banklarning o`ziga yoki ularning maxsus bo`limlariga, shunigdek, banklar bilan aloqador moliyaviy vositachilar uchun qulaydir. Shuningdek, tahlil qilinayotgan ma’lumotlar asosida quyidagi xalosalar keltirish mumkin.  Xalqaro lizing iqtisodiyotning tarmoqlarini kreditlashning muhim vositasi hisoblanadi;  Xalqaro lizing XVF mutaxassislari tomonidan tashqi qarzga kiritilmaydi;  Xalqaro lizing ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko`mak beruvchi dastak bo`lib xizmat qiladi;  Xalqaro lizing eng zamonaviy va qimmatbaho asbob-uskunani, texnika-texnologiyani mamlakatning milliy iqtisodiyotiga jalb qilishga ijobiy ta’sir ko`rsatadi.  Xalqaro lizing mamlakat eksport salohiyati rivojlanishi uchun turtki bo`lib xizmat qiluvchi iqtisodiy dastak hisoblanadi. Umuman, aytish mumkinki, xalqaro lizingni rivojlantirishga davlatlar tomonidan e’tiborning kuchaytirilishi ko`p jihatdan o`z samarasini beradi. Jahon tajribasidan shuni ko`rish mumkinki, lizing operatsiyalari bilan tijorat banklari emas, balki maxsuslashtirilgan kompaniyalar shug`ullanadi. Tijorat banklarning lizing operatsiyalari nafaqat rivojlangan davlatlar uchun balki, tijorat banklarning qarzdorligi yuqori darajada ko`paygan va valyuta rezervlari chegaralangan qoloq davlatlar uchun ham juda manfaatlidir. Bunga asosiy sabab, davlatlar bunday yirik texnologiyani sotib olish imkoniyatiga ega emas. 32

II – bob. O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini modernizatsiyalashtirish sharoitida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini rivojlanishi tahlili. 2.1. Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini amalga oshirishning huquqiy asoslari. Tijorat banklarning lizing bozorining shakllanishi, unga yangi tarmoq va sohalarning qo`shilishi, shuningdek, Tijorat banklarning lizing munosabatlarida qatnashayotgan mamlakatlarning sonini ortishi, jumladan, MDH davlatlarning qo`shilishi munosabati bilan mazkur davlatlarning tashqi iqtisodiy faoliyatlaridagi ishtirokini muvofiqlashtirish uchun lizing operatsiyalarini tartibga solish muammosini huquqiy jihatdan hal etish vazifasi turibdi. Tijorat banklarning lizing bitimlarini amaliy jihatdan amalga oshirishda nafaqat mamlakat iqtisodiyotini tiklashda tijorat bankalarning lizingining o`rni va ahamiyatini oshirish, balki shu bilan birga mahalliy lizing biznesini ham nazariy, ham amaliy jihatdan boyitish darkor. O`zbekistonda lizing qonunchiligi bo`yicha qonunlar va qonun osti hujjatlarining yaratilishi va uning izchil rivojlantirilishini shartli ravishda quyidagi 3-bosqichga bo`lish mumkin: - Lizing qonunchiligi bo`yicha qonunlar va qonun osti hujjatlarining yaratilishi va amalga kiritilishi; - O`zbekiston Respublikasi lizing qonunchiligi va xalqaro lizing qonunchiligi o`rtasidagi munosabatlarning belgilanishi; - Lizing qonunchiligi bo`yicha qonunlar va qonun osti hujjatlarining takomillashtirilishi bosqichi. 33

Birinchi bosqich davri 1996 yildan 1999 yilgacha davom etib, bu davrda lizing qonunchiligi bo`yicha quyidagi asosiy qonunlar va qonun osti hujjatlari yaratildi va amaliyotga kiritildi: O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining ikkinchi qismini tasdiqlash to`g`risida”gi 256-1-sonli qonuni asosida O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining ikkinchi qismi qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik Kodeksi me’yorlari asosida hamda respublikadagi tijorat banklari tomonidan o`tkazilayotgan lizing operatsiyalarining tartibga solish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1997 yil 29 martda “O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini o`tkazish tartibi” to`g`risidagi 327-sonli me’yoriy hujjat qabul qilindi. Ushbu me’yoriy hujjat 1999 yilning 20 iyuligacha bo`lgan davrda amaliyotda bo`ldi va banklar tomonidan respublikamizda lizing faoliyatini rivojlantirilishida muhim ahamiyat kasb etdi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 6 mayda qabul qilingan “Me’yoriy hujjatlarni tasdiqlash to`g`risida’gi 194sonli qarori asosida “Buxgalteriya hisobi va hisobotida lizing operatsiyalarini aks ettirish tartibi” tasdiqlandi. Unga muvofiq, lizing oluvchi korxonada lizing operatsiyalarini hisobga olish, lizing beruvchi korxonada lizing operatsiyalarini hisobga olish va lizing oluvchi korxonada o`rnatishni talab qiluvchi asbob-uskunalar bo`yicha lizing operatsiyalarini hisobga olish tartiblari va me’yorlari belgilab berildi. Va nihoyat, 1999 yil 14 aprelda O`zbekiston Respublikasining “Lizing to`g`risida”gi 756-1-sonli Qonuni qabul qilindi. Qonun 25 ta moddadan iborat bo`lib, lizing huquqiy munosabatlarini ancha batafsil tartibga solidi. Undan Fuqarolik kodeksiga qaraganda, ancha o`ziga xos me’yorlar masalan, lizing shakllari, lizing ob’yektini hisobga olish va ro`yxatdan o`tkazish lizing shartnomasiga 34

qo`yiladigan talablar, lizing beruvchi va lizing oluvchining o`z huquqlaridan uchinchi shaxslar foydasiga voz kechishi lizing ob’yekti sug`urtasi va garovi lizing shartnomasi bo`yicha ta’minlash va hokazolar o`rin olgan. Mazkur qonun me’yorlariga moslashtirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1997 yil 29 martda qabul qilingan 327-sonli “O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini o`tkazish tartibi” to`g`risidagi me’yoriy hujjat bekor qilinib, 1999 yil 5 mayda 327-sonli “O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan moliyaviy lizingni o`tkazish tartibi to`g`risida nizom” qabul qilindi va O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligida 1999 yil 20 iyulda 776-son bilan ro`yxatdan o`tkazildi. O`zbekistonda lizing qonnunchiligining rivojlanishining ikkinchi bosqichi 2000 yilning may oyiga to`g`ri keladi. Tijorat banklarning lizing munosabatlaridagi mavjud muammolarni va turli xil masalalarni tartibga solish davlatlardagi lizingning huquqiy asosini yagonalashtirish va umumlashtirish maqsadida 1998 yilning may oyida Kanadaning Ottava shahrida “Tijorat banklarning moliyaviy lizing to`g`risidagi Konvensiya” qabul qilindi. Konvensiyani qabul qilishdan asosiy maqsad – moliyaviy lizing bo`ycha asosiy terminologiyani aniqlash va umumlashtirish hamda lizing bitimida ishtirok etadigan hamma tomonlarni o`zaro munosabatlarini huquqiy jihatdan tartibga solishdir. Oldinga qo`yilgan maqsaddan kelib chiqib, Konvensiyaning asosiy qismi – lizing munosabatlarini turkumlanishi va tavsifining asosiy jihatlarini yoritib berdi. Konvensiyada lizing bo`yicha quyidagi tamoyil (prinsip)lar aks etgan: - kelajakda lizing oluvchi o`ziga asbob-uskunani va uni yetkazib beruvchini mustaqil ravishda tanlaydi; 35

- lizing kompaniyasidan asbob-uskunanni sotib olish, ya’ni lizing ob’yektini oldi-sotdisi amalga oshiriladi, bunda asbob-uskunani keyinchalik ijaraga berish uchun olinayotganligi maqsadida ekanligi bildiriladi; - lizing bo`yicha to`lovlarning hisob – kitobi – amortizatsiyaning qabul qilingan shartlari asosida amalga oshiriladi. Bizning respublikada lizing munosabatlari o`ziga xos xususiyatlardan kelib chiqmoqda. Respublikamizdagi lizing munosabatlari jahon amaliyotida umumiy qabul qilingan lizing munosabatlari bilan muvofiqlashtirilgandir. Shu bilan birga yuqorida qayd qilingan Konvensiya uch tomon ishtirok etishini ko`zda tutuvchi klassik lizingdan kelib chiqib, bitimlarni aniqlaydi va chegaralaydi. Mazkur Konvensiya “qaytariladigan lizing” deb nom olgan ikki tomonlama o`rnatilgan lizing bitimlarini o`z ichiga olmaydi. Shuningdek, shaxsiy ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan lizing ham mazkur Konvensiya tomonidan tartibga solinmaydi. Konvensiyaning markaziy o`rni – lizing beruvchi, lizing oluvchi va asbob-uskunalarni yetkazib beruvchilarning mulkiy javobgarliklarining hajmiga qaratilgan. Lizing oluvchining mulkiy huquqlarining himoyasi uning vaqtincha foydalanishdan olingan mulkning egasi ekanligidan kelib chiqiladi. Qabul qilingan Konvensiyada lizing beruvchining lizing oluvchi oldidagi javobgarlik hajmi lizing beruvchi tomondan lizing oluvchiga tajribasiz asbob-uskunani yetkazib beruvchining tanlashda aralashishi yoki lizing ob’yektining alohida spetsifikatsiyasi bilan cheklaniladi. Konvensiyaning shu qismi bilan bir qator davlatlarning huquqiy amaliyotlari mos kelmaydi, jumladan, Rossiya Federatsiyasida ham javobgarlik masalalari kengroq hajmda tushuniladi. Mazkur qaramaqarshilikni bartaraf etush maqsadida Konvensiya – javobgarlik masalalarini milliy xususiyatlardan kelib chiqib muvofiqlashtirishga ruxsat beradi. Lizing oluvchi olingan mulkka 36

egalik huquqini ta’minlab turishi uchun u mazkur asbob-uskunadan bitimda ko`rsatilgan maqsadlardagina foydalanishi va uning ma’naviy hamda jismoniy eskirishlarini hisobga olgan holda bitim tuzishi lozim. Asbob- uskunadan foydalanuvchi o`z vaqtida va kelishilgan grafik asosida lizing to`lovlarini amalga oshirishi shart. Lizing oluvchi tomonidan o`z majburiyatlarini bajarilmasligi holatlarida mulk egasi unga tegishli to`lovlarni to`lanishini va kelishilgan bitimga rioya qilinmasligi oqibatida ko`rilgan zararlarni qoplashini talab qilishi mumkin. Bitimda ko`rsatilgan kelishuvlar bo`yicha bitimni bekor qilishlari mumkin. Konvensiya lizing oluvchining boshqa tomondan mulkiy huquqini himoya qilish bilan birga, agarda mulkdan foydalanuvchidan tashqari boshqa bir 3-chi shaxs ko`proq foyda olsa, bu holda to`liq javobgarlik mulkning egasiga o`tishini ko`rsatadi. Shuningdek, agarda bu holat foydalanuvchining harakati natijasida yuzaga kelsa hisobga olinmasligi qayd etilgan. O`zbekistonni – Konvensiya qoidalaridan asosan bitim bajarilmay qolganda, ya’ni lizing oluvchining asbob-uskunadan foydalanish davrida keyinchalik to`lovga layoqatsizligi aniqlansa, uning sheriklarining u bilan bo`ladigan keying munosabatlari qiziqtiradi. O`zbekiston Respublikasining bir qator qonuniy me’yoriy hujjatlarida qarz oluvchining to`lovga layoqatsizligi aniqlansa, uni to`lovga noloyiq, ya’ni bankrot deb e’lon qilish kerakligi ko`zda tutilgan. Xususan, 1996 yil 25 apreldagi O`zbekiston Respublikasining “Bank va banklar faoliyati to`g`risida”gi qonunining 35 – moddasida shunday deyiladi: - “Bankdan olingan kreditlarni o`z vaqtida qaytara olmay majburiyatlarini bajara olmayotgan qarzdor bank tomonidan to`lovga layoqatsiz deb e’lon qilinishi va matbuotda bu haqda chop ettirilishi mumkin. Bank bunday qarzdorlarni bankrotni tan olinishini talab qilib xo`jalik sudiga murojaat qilishi mumkin”. 37

Biroq, hozirgi vaqtda MDH ning bir qator davlatlarida lizing beruvchi mulkni foydalanishga bergan tomonning to`lovga latoqatsizligini aniqlansada uni faoliyatini tartibga solishning huquqiy asoslari to`liq o`rnatilmagan. Chunki, lizing oluvchi tomon bankrot deb e’lon qilinsada, u mulkning haqiqiy egasi hisoblanmaydi va unda to`lovni undirish masalasi to`liq hal etilmagan. Bankrotlik holatida lizing bitimi lizing oluvchining aybi bilan bekor qilingan hisoblanadi, lizing oluvchi lizing beruvchiga bitim buzilganligi natijasida yuzaga keladigan zararlarni to`liq qoplashi shart. Bankrot bo`lgan korxona o`zining majburiyatlarini to`lashda kontragentlari qatoriga lizing beruvchi ham o`ziga to`lovlarni undirishi uchun navbatga, ya’ni ro`yxatga qo`yiladi va o`rnatilgan tartibda to`lov amalga oshiriladi. Konvensiyada bitimda qatnashayotganlarning talablariga binoan lizing beruvchining mulkiga lizing oluvchining olingan mulkka vaqtinchalik egaligini ko`rsatuvchi bitimni rasman e’lon qilinishi mumkinligi to`g`risida umumiy qo qayd qilinadi. Konvensiyada lizing oluvchiga xuddi oldi-sotdi bitimida xaridorga beriladigan huquq doirasi kabi huquq beriladi. Qabul qilingan tartiblarga muvofiq, mulkdan foydalanuvchi asbob-uskunani yetkazib beruvchidan mulkni oldi-sotdisi bitimi bo`yicha o`rnatilgan tartibda xuddi mulk egasi sifatida yetkazib berish shartlarini talab qilish huquqiga ega. Shu bilan u asbob-uskunani yetkazib beruvchining oldida mulkning egasi emasdir. Biroq, lizing oluvchi asbob-uskunani yetkazib beruvchi bilan o`rnatilgan oldi-sotdi bitimini bekor qilishda mulkning haqiqiy egasi ogohlantirishsiz mustaqil tarzda amalga oshirolmaydi. Asbob-yskunani yetkazib berish bo`yicha shartlar buzilganida lizing oluvchi mulkning haqiqiy egasidan u orqali ushbu shartlarni bajarilishini ta’minlashini yoki asbob-uskunani yetkazib beruvchi va lizing kompaniyasi o`rtasidagi yetkazib berish bitimini bekor qilishni talab qilishi mumkin. 38

Markaziy Osiyoda, shu jumladan O`zbekiston Respublikasida lizing sohasidagi qonunchilikni takomillashtirish sohasida davlat boshqaruvi organlariga maslahatlar berish uchun 2001 yilning oxirisida Xalqaro Moliya Korporatsiyasi, Shveysariya xalqaro aloqalar bo`yicha davlat sekretariyati bilan hamkorlikda tashkil etilgan “Markaziy Osiyoda lizingni rivojlantirish bo`yicha Loyiha” guruhining respublikada 2001-2004 yillar mobaynidagi faoliyati natijasida lizing sohasidagi amaldagi qonunchilik me’yorlari ancha takomillashtirildi. Jumladan, 2002 yil 28 avgustda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Lizing faoliyatini rivojlantirishning yanada rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida”gi Farmoni qabul qilindi. Mazkur Farmonga muvofiq, iqtisodiyot tarmoqlarini, xususan kichik biznesni zamonaviy texnologiya uskunalari bilan jihozlashda, shuningdek, mamlakatimizning ishlab chiqaruvchilari tomonidan tayyorlab chiqarilgan asbob-uskuna va texnikani sotishda lizing faoliyati rolini oshirish maqsadida 2002 yilning 1-sentabridan boshlab: Lizing to`lovlari – qo`shilgan qiymat solig`idan; Lizingga berish uchun O`zbekiston Respublikasi hududiga olib kelinadigan texnologiya uskunalari – vakil bankning tegishli tasdig`i mavjud bo`lgan taqdirda bojxona to`lovidan va qo`shilgan qiymat solig`idan ozod qilinishi; Lizing oladigan xo`jalik yurituvchi sub’yektlar lizingga berilgan mulkka soliq to`lashdan lizing shartnomasi amal qiladigan muddatgacha ozod qilinishi; Lizing beruvchini soliqqa tortish chog`ida u lizingga berish uchun mulk xarid qilishga olgan kreditlar foizi hamda belgilangan boshqa to`lovlarning summasi uning hajmi daromadidan chegirib tashlanishi belgilanadi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining ko`rsatmasiga muvofiq O`zbekiston respublikasi Bank va Moliya akademiyasining yuqori 39

malakali professor olimlari rahbarligida Moliya vazirligi, Davlat soliq qo`mitasi, respublikadagi yetakchi lizing kompaniyalari va boshqa bir qator davlat tashkilotlari mutaxassislari ishtirokida ‘O`zbekistonda lizingni takomillashtirish bo`yicha Ishchi guruhi” tuzildi. Mazkur “Ishchi guruh” bilan “Markaziy Osiyoda lizingni rivojlantirish bo`yicha Loyiha” guruhining o`zaro hamkorligi natijasida respublikamizda lizing sohasidagi amaldagi qonunchilikni takomillashtirish, lizingni yanada rivojlantirish uchun soliq bo`yicha imtiyozlar berish haqida takliflar ishlab chiqildi hamda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga kiritildi. 2.2. Tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalari amaliyoti tahlili . Tijorat banklarning lizing bir vaqtning o`zida moliyalash va yangi texnologiyalarni xarid qilish masalalarini hal etish, aylanma mablag`larni to`ldirish hamda boshqa ehtiyojlar uchun mablag`larni ozod qilish imkoniyatini beruvchi moliyaviy vositalarning eng muhimi va asosiylaridan biridir. Tijorat banklarning lizing shakllarini tahlil qilishda uning eng keng tarqalgan (lizing oluvchi va lizing beruvchi o`rtasidagi munosabatlarni hisobga olib), bevosita to`g`ridan – to`g`ri a bilvosita egri lizing turlarini ajratishimiz mumkin. • Bevosita to`g`ridan-to`g`ri lizingda lizing beruvchi bo`lib – bevosita mulkning egasining o`zi bitimni amalga oshirilishida ishtirok etishi shart. • Bilvosita egri lizingda ijaraga berilayotgan mulk – uchinchi bir tomonning ishtirok etishi shartdir. Hozirda lizing oluvchilar soni ko`paygani sari lizing beruvchilar soni ham kundan-kunga ortib bormoqda. 2012 yil yakunlari statistik ma’lumotlariga qaraydigan bo`lsak, 2005 yilga nisbatan lizing beruvchilar soni 3 barobarga oshgan, ya’ni 2005 yilda lizing beruvchilarning umumiy 40

soni 28 tani tashkil etgan bo`lsa, 2012 yilga kelib bu ko`rsatkich 99 tani tashkil etmoqda (4-jadval). 4-jadval Lizing bozori ishtirokchilari 11 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Lizing beruvchilar Soni 28 33 49 64 86 83 84 99 Lizing kompaniyalari - - - - - - - 73 Banklar - - - - - - - 26 Tijorat banklarning lizingni kreditlash usuli bo`yicha muddatli va qayta tiklanuvchi lizinglarga ajratish mumkin. Muddatli lizingda ijara bir marotaba amalga oshiriladi, qayta tiklanadigan lizingda esa, lizing shartnomasi bitimning birinchi muddati tugashi bilan qayta tiklanadi. Shuningdek, tijorat banklarning lizingni operatsion va moliyaviy lizinglarga bo`lish mumkin. Operatsion lizingda korxonalar asbob-uskunaga mulk huquqini olmasdan turib undan foydalanish uchun shartnoma tuzadilar. Moliyaviy lizing deb, asbob-uskunani ijaraga olayotgan firma keyinchalik uni qolgan qiymatini pasaygan narxida to`la sotib olishiga aytiladi. Tijorat banklarning lizing operatsiyalarini amalga oshirishda vujudga keladigan risklarni baholashda odatda quyidagi omillarni e’tiborga olish kerakdir:  Lizing oluvchi kompaniyaning moliyaviy holati va tijorat doirasidagi mavqeini; 11 www.ula.uz . saytidan olindi. 41

 Shartnoma hajmining sotuvchi bahosi, bu bahoning keying bir necha yillar davomida ikkilamchi bozorda qiymatining o`zgarishini;  Lizing oluvchi firma tomonidan lizing ob’yektini ishlatilish shartsharoitlarini;  Kompaniya kirib kelayotgan mamlakatdagi moliyaviy – iqtisodiy va siyosiy holatlarni. Ijaraga berilayotgan mulkka nisbatan quyidagilarni ajratib ko`rsatishadi: • Toza lizing bitimi: toza lizing bitimida odatda ijaralanayotgan mulkni xizmat ko`rsatishida yoki foydalanishda paydo bo`ladigan qoshimcha xarajatlarni lizing oluvchi o`z bo`yniga olishi ko`zda tutiladi; • To`liq lizing bitimi: to`liq lizing bitimida odatda mulkdan foydalanish bilan bog`liq barcha xarajatlarni va texnik ta’minot bilan bog`liq xarajatlarni ijaraga beruvchi o`z bo`yniga oladi. Odatda, ko`chmas mulk lizingidan – qurilishda foydalanadilar. Biznesmenlar va tadbirkor – ishbilarmonlar sanoat va nosanoat bino – inshootlarni qurishda ko`pincha o`z va jalb qilingan kapitallari yetishmasligidan qiynaladilar yoki ular o`zlarining pul mablag`larinI aylanishidan olib uni uzoq muddat davomida yangi ob’yektlarni qurishga sarflashmaydi. Sanoat ob’yektini, omborxona qurilishini, mexmonxona qurilishi uchun ko`p hollarda investitsiyaga kerak bo`lgan summa kichik va o`rtaxol firmalarga yetmay qolish havfi tug`iladi. Bu sharoitda amaliyotda lizing kompaniyalari turli ob’yektlarni qurilishini keyinchalik ko`chmas mulkni lizinglash bilan kreditlashadi. Ko`chmas mulk ob’yektini qurish va jihozlash majburiyatini lizing kompaniyasi o`z bo`yniga oladi va undan foydalanish natijasida tushgan daromadning sezilarli qismini oladi. 42

Yildan-yilga investitsiyalar hajmi oshgan sari ularda lizing operatsiyalariniing ulushi ham ortib bormoqda (5-rasm). Bu degani lizingga bo`lgan talab o`sib borishda davom etmoqda. 5-rasm. Asosiy kapitalga yo`naltirilgan investitisiyalarda lizing ulushi %da 12 Ushbu ma’lumotdan ko`rishimiz mumkinki, lizingning ulushi investitsiya hajmida yildan-yilga ortib bormoqda. 2012 yilga kelib uning ulushi foizda kamayganday ko`rinsa-da, lekin investitsiyalar hajmida o`sish davom etmoqda. Mijozning garovlangan talabi bo`yicha lizing kompaniyasi yer maydonini sotib olishga ma’lum miqdorda mablag` sarflaydi va pudratchiga loyihalash, qurish ishlari va mijozning talablariga muvofiq ob’yektni jihozlash kabi ishlarni topshiradi. Ob’yektni qurilish tugagandan so`ng 20-30 yil muddatga mijozga ijaraga beriladi. Bu muddat tugaganida yoki sal oldinroq ijarachi ob’yektni to`la sotib olishi mumkin. Ko`chmas mulkning lizingi oddiy ijaradan shunisi bilan farqlanadiki, ob’yektni jihozlash va qurish ma’lum bir aniq mijoz uchun uning barcha talablarini e’tiborga olgan holda olib boriladi. Qurilgan ob’yektni foydalanishga olgan mijoz uni ta’mirlash va atrof-muhitni tozalash bilan bog`liq xarajatlarni o`z 12 www.ula.uz . saytidan olindi. 43 4 ,2% 3 ,9% 4 ,2% 3 ,2% 2 ,7% ,7%2 ,7%2 ,0%0 ,5%01 ,0%1 ,5%2 ,0%2 ,5%3 ,0%,5%34 ,0%,5%4 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

bo`yniga oladi. Mijoz bu ob’yektni to`la yoki bo`lmasa qisman sub ijaraga topshirishi mumkin, biroq unga egalik qilish huquqi lizing kompaniyasida qoladi. Tijorat banklarning lizing operatsiyalaridan jahon ama harakatlanuvchi mulk lizingi keng tarqalgan. U o`ziga juda ko`p ob’yektlarni biriktirgandir. Ularning asosiy guruhlariga quyidagilarni ko`rsatish mumkin: - Transport vositalari (yuk tashuvchi avtomobillar, yengil avtomobillar, samolyotlar, kemalar va shu kabi transport vositalari); - Television va masofaviy texnik – electron aloqalar vositalari; - Stanoklar; - Qurilish texnikasi; - Kompyuterlar va ma’lumotlarni qayta ishlash vositalari; - Sanoat, ya’ni ishlab chiqarish asbob-uskunalari, mexanizmlar; - Litsenziya, nou-xou, kompyuter dasturlari va shu kabilar. Lizingning muddati yoki to`g`rirog`i davri deganda – odatda lizing shartnomasining harakat muddati tushuniladi. Bu davrda lizing beruvchining balansida lizingga topshirilgan ishlab chiqarish vositalari hisobda turadi hamda lizing oluvchi o`zining xo`jalik faoliyatida lizing kompaniyasi tomonidan o`rnatilgan to`lovlarni to`lab undan foydalanadi. Lizingning birlamchi va ikkilamchi davrlarini ajratishadi. Lizingning birlamchi davrida – bitim harakatining asosiy davri tushuniladi. Bunda lizing oluvchi lizing kompaniyasiga ob’yektining to`la amortizatsion ajratmalarini va ajratilgan foizlarni to`la amalga oshirmagan bo`ladi. Ikkilamchi davrda lizing oluvchi lizing firmasiga to`liq to`lovni amalga oshiradi. Biroq, lizing firmasi lizing ob’yektiga egalik qilish huquqini bermagan bo`ladi. Lizing oluvchi asbob-uskunani an;anaviy stavkada foiz to`lagan holatda foydalanishda savom etadi. Bu kabi lizing muddatini uzaytirish lizing shartnomasida albatta kelishilgan bo`lishi kerak. Nazariya bo`yicha lizingning ikkilamchi davri vaqt bo`yicha hceklovlarga ega emas, 44

biroq, uning muddati asbob-uskunaning haqiqiy xizmat muddati bilan chegaralangandir. Asbob-uskunaga ko`p va ahamiyatli e’tibor qaratish va buzilganda o`z vaqtida qayta ta’mirlash kabi masalalar ikkilamchi davrni noma’lum muddatga uzayishiga olib kelishi mumkin. Xalqaro amaliyotda Tijorat banklarning lizing shartnomalarining quyidagi shakllari ishlab chiqildi. 1.Standart lizing. Lizingni bu shaklida asbob-uskunani ishlab chiqargan shaxs uni lizing kompaniyasiga o`zi mustaqil tarzda sotadi. Lizing kompaniyasi asbob-uskunani iste’molchiga ijaraga beradi. Asbobuskunani ishlab chiqazuvchi va uni lizingga oluvchi o`rtasida lizing shartnomasi bo`yicha huquqiy munosabatlar o`rnatilmaydi. Ammo, bu yerda asbob-uskunaga texnik xizmat ko`rsatish masalasi to`liq hal etilmagan. Bu holda asbob-uskunani ishlab chiqargan shaxs bilan lizing oluvchi o`ziga xizmat ko`rsatish uchun alohida bitim tuzishi lozim. Bunga asosiy sabab, lizing kompaniyasi texnik xizmat ko`rsatish masalalariga aralashmaydi. 2.Toza lizing. Bunda asbob-uskunalarni foydalanish bilan bog`liq asosiy majburiyatlar lizing oluvchini bo`yniga tushadi. U soliqlar va har xil yig`imlarni, to`lovlarni to`laydi. Asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog`iq barcha xarajatlarni va sug`urta to`lovlarni to`laydi. Lizing oluvchi asbob-uskunani ishga soz holatda saqlashi lozim. Shu bilan birga u ijara muddati tugaganda lizing beruvchiga asbob-uskunani o`rtacha eskirishini hisobga olib yaxshi holatda qaytarilishi shartdir. Lizing beruvchi lizing oluvchi olgan mulkdan foydalanishi bilan bog`liq harakatlarga javob bermaydi. Lekin, u asbob-uskuna ishlatilayotgan mamlakatdagi hukumat va boshqa tashkilotlar tomonidan bo`lishi mumkin bo`lgan salbiy ta’sirlar uchun javobgardir. 3.Qaytariluvchi lizing – “liz-bek”. Tijorat nuqtai nazaridan lizingni bu shakli odatda firma mablag`larga kuchli ehtiyoj sezganda qo`llaniladi. 45

Uning asosiy xususiyati bo`lib – firmaning moliyaviy holatini yaxshilashga samarali vosita sifatida namoyon bo`lishidir. Bu operatsiyaning mazmuni shundan iboratki asbob-uskunaning egasi asbob-uskunani lizing kompaniyasiga sotadi va so`ngra undan shu asbob-uskunani ijaraga oladi, ya’ni asbob-uskunani sotgan shaxs lizing oluvchiga aylanadi. Bunday operatsiyalar asosan muomalada oldin ham bo`lgan asbob-uskunalarga nisbatan qo`llanilishi qayd etiladi. 4.”Mokriy lizing”. Bu lizingni o`ziga xos xususiyatlaridan biri bo`lib lizing oluvchi uchun lizing beruvchi tomonidan qo`shimcha xizmatlarni taklif etishi hisoblanadi. Lizingni bu shakli qimmat hisoblanadi. Chunki, lizing beruvchi asbob-uskunani yetkazib berish bilan birga ta’mirlash, sug`urtalash, ba’zi vaqtlarda ishlab chiqarishni boshqarish yoki yonilg`I bilan ta’minlash kabi ishlarni ham amalga oshiradi. Odatda, lizingning bu turi yangi asbob-uskunalarni, xususan, kompyuterlar, samolyotlar va boshqa murakkab mashina va mexanizmlarga nisbatan qo`llaniladi. 5.To`la xizmatli lizing. Bu lizing “mokriy” lizingga o`xshab ketadi, biroq, shartnomada bir qancha qo`shimcha xizmatlar ko`rsatishi ko`rib chiqiladi. Masalan, lizing beruvchi asbob-uskunani sotib olish masalalarni tadqiq qiladi, bu asbob-uskunani ishlatish uchun zarur bo`lgan xom ashyo materiallari ta’minlaydi. Shu bilan birga asbob-uskunadan foydalanishi uchun malakali mutaxassislar yollab beradi va boshqa bir qator xizmatlar ko`rsatadi. 6.asbob-uskunani qoldiq qiymati lizingi. Lizingni bu shakli oldindan is’temol bo`lgan asbob-uskunalarga ishlatiladi va u dillerlar tomonidan keng foydalaniladi. Lizingni bu turi odatda 1 yildan 3-4 yilgacha bo`lgan muddat atrofidadir. 7.Mol yetkazib beruvchiga lizing. Bu ijara shakli “liz-bek” lizingi shakliga o`xshaydi. Asbob-uskunani yetkazib beruvchi ikki yoqlama rol 46

o`ynaydi. Ya’ni u asbob-uskunadan foydalanuvchi bo`lmasa ham uni sotuvchisi va ijaraga oluvchisi bo`lib hisoblanadi. 8.Qayta tiklanuvchi lizing. Lizing operatsiyasining bu shaklida lizingga berilgan asbob-uskuna vaqti-vaqti bilan yangi takomillashgan asbob-uskunaga almashtirib turishi lozim. Bu model asosan EHMlarning lizingida keng tarqalgandir. Chunki undagi investitsion jarayon juda qisqa sanaladi. Tijorat banklarning lizing xizmatlarining jahon bozori – ikkinchi jahon urushi davridan keyin, quyidagi omillarni hisobga olgan holda shakllanishi va rivojlanishi boshlandi:  likvid mablag`larning hajmining to`liq yetishmasligi;  investitsiyani optimallashtirishni talab qiluvchi raqobatning kuchayishi;  ishlab – chiqarishni kengaytirish uchun korxonalarda yetarli mablag`larni ajratishda uning foydasini chegaralanishi;  iqtisodiy o`sishni rag`batlantirish, xususan investitsiyani o`sishiga shart-sharoit yaratishi uchun hukumat va moliyaviy organlar tomonidan lizing operatsiyalarni rivojlanishiga hukumat organlarning ko`maklashishi Yildan-yilga lizing operatsiyalarining hajmi o`sishda davom etmoqda. Buni biz quyidagi jadvalda ko`rishimiz mumkin (6-rasm). 2005 yilga nisbatan oladigan bo`lsak, 2012 yilga qadarlizing operatsiyalarining hajmi 5 barobarga oshgan. 47

6- rasm. Yangi lizing loyihalari hajmining o`sish dinamikasi mlrd. so`mda. 13 Hozirda jahon bozorida Tijorat banklarning lizing operatsiyalariga kata talab mavjuddir. Chunki, lizing bitimida ishtirok etayotgan hamma tomon o`zi uchun ustunlikka yoki yanada to`g`rirog`i afzalliklarga ega. Quyida lizing oluvchi tomon uchun afzalliklarni tahlil etishga harakat qildim:  Lizing ishlab-chiqarishni amalga oshirish va uni hajmini ko`payishini alohida asbob-uskunani egalik qilish uchun capital to`lashsiz, capital qo`yilmani muzlashishi kabi holatlardan ozoddir;  Asbob-uskunani ta’mirlash va unga xizmat ko`rsatish uning egasi tomondan amalga oshiriladi;  Ijaralanayotgan mulkni zarar ko`rish yoki yo`qolish riski uning egasida, ya’ni lizing beruvchidan yotadi;  Lizing – asbob-uskunani almashtirish va modernizatsiyalashtirishni osonlashtiradi, shuningdek, ijarachiga zamonaviy asbob-uskunadan foydalanish imkoniyatini beradi;  To`lovlar bir vaqtda amalga oshirilmaydi, balki kelishilgan muddatlarda qismlarga bo`lib to`lanadi; 13 www.ula.uz . saytidan olindi. 48 0100 000200 000300 000400 000500 000600 000 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 201290 634 131 138 214 508 351 666 401 654 430 334 484 514 590 638

 Lizing – soliqqa tortilish nuqtai nazaridan juda ham samaralidir (soliqdan bir qator imtiyozlarga ega);  Lizing moliya-kredit operatsiyasi sifatida sotib oluvchiga kreditdan foydalanish imkoniyatini kengaytiradi. Xususan, kredit muassasasi tomonidan kredit olish imkoniyati bo`lmaganda uning ahamiyati namoyon bo`ladi; lizingda ijara to`lovi asbob-uskunani korxonaga o`rnatilganidan va ma’lum miqdorda ishlab chiqarishga erishilganidan keyin amalga oshirilishida namoyon bo`ladi. Tijorat banklarning lizing operatsiyalarining amalga oshirilishida tuziladigan bitim yoki shartnomalarda an’anaviy Tijorat banklarning kredit operatsiyalari yoki tashqi savdo shartnomalaridagi oldi-sotdilarga nisbatan – bitimda qatnashayotgan tomonlarning soniga taaluqli holatda ularga nisbatan sezilarli darajada ko`pgina o`ziga xosliklar va turli-tuman shartsharoitlar yuzaga keladi. Tijorat banklarning lizing bitimlarida o`ziga xos xususiyat bo`lib standartlashtirish emas, balki alohidalik xarakterliligi hisoblanadi. Lizing sohasi bo`yicha mutaxassis bitta shaxsning o`zida yaxshi yuristni, moliyachini, buxgalterni, ishbilarmon – tadbirkorni hamda asbob-uskuna turlari bo`yicha ma’lum darajada bilimga ega bo`lgan muhandis odasmni jamlashi kerak. Tijorat banklarning lizing bitimining tarkibi beshta asosiy bo`g`indan iborat: • lizing beruvchi, lizing oluvchi va mol yetkazib beruvchi davlatlarning qonunchiligidagi huquqiy bilimlarni, xususan, fuqarolik huquqini hamda tijorat va soliq siyosati; • harakatlarni hisobga olgan holda qo`yilmalarni qiymatini hisoblash va ehtimoli kuchli risklarni aniqlash, asosiy moliyalashtirish sharoitlarni doirasida moliyaviy tahlil etish; 49

• lizing ob’yekti sifatida qatnashayotganda bozorni joriy konyukturasini va asbob-uskunani narxini tashkil qilish mexanizmini o`rganish; lizing operatsiyalari bo`yicha buxgalterlik hisob va hisobotlarni doirasidagi bilim va amortizatsiya siyosatini tahlil etish; • lizing loyihasini texnik ekspertiza qilish uchun qanday mutaxassislar jalb qilish kerakligini, asbob-uskunani ishlab chiqargan korxona bilan suhbat o`tkazish va undan asbob-uskunadan texnik jihatdan foydalanishni kafolatini olish va shu kabilar. Lizing portfelining o`sish dinamikasi ham 2012 yilga kelib 1 297 mlrd. so`mni tashkil etmoqda (7-rasm). Bu raqamlarda mamlakatimiz bo`yicha amalga oshirilgan umumiy lizing operatsiyalari portfelining o`sish dinamikasini ko`rishimiz mumkin. 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 7-rasm. Lizing portfelining o`sish dinamikasi mlrd. so`mda 14 Jadvaldan shunday xulosa kelish mumkin, agar 2005 yilda mamlakatimizda lizing portfelining o`sish dinamikasi 149 mlrd. so`mni tashkil etgan bo`lsa, 2007 yilda, yani ikki yilning o`zida bu ko`rsatkich 2 14 www.ula.uz . saytidan olindi. 50 0200400600800100012001400 149 245 337 818 1 122 1 135 1 254 1 297

barobarga oshganini ko`rishimiz mumkin. 2008-2009 yillarda bu ko`rsatkichlar yana ikki barobarga ko`paygan. Bu albatta, lizing bo`yicha qabul qilingan qo`shimcha qaror va farmonlarning natijasidir. Tijorat banklarning lizing operatsiyasini amalga oshirishda lizing kompaniyasi doimo ko`pgina tashkiliy ishlarni amalga oshirishi lozim. Xususan, lizing kompaniyasi samarali faoliyat yuritishi uchun lizing operatsiyalarini keng reklama qilishi va lizing oluvchiga uning yutuqlarini va foydaliligini ko`rsata olishi, to`g`rirog`i ishontirishi lozim. Tijorat banklarning lizing bo`yicha investitsion loyihalarni ekspertiza qilish jarayonida ma’lum turdagi asbob-uskunalarga bo`layotgan talab va taklifni, bozor infrastrukturasini va uning asosiy an’analarini tahlil qilish lozim. Shuningdek, bu yerda bozordagi asbob-uskunaga bo`layotgan talabning yoki narxlarning tebranishiga, lizing xizmatiga tegishli boshqa ta’riflar va baholarning, transport ta’riflarining elektr – energiya va shu kabi omillarni hisobga olish lozim. Lizing beruvchi kompaniyalar o`z faoliyatini aniq bir tarmoqqa maxsuslashtirishga intiladilar. Lizing shartnomasini tuzishda oldin amalga oshadigan jarayon lizing beruvchi – lizingga ehtiyoj sezgan korxonani, lizing oluvchi korxona esa lizing beruvchilarni qidirsh bilan boshlanadi. Birinchi qadam bo`lib lizing oluvchi mijoz bilan lizingning qaysi shaklini tanlash maqsadga muvofiqligi muhokama qilish hisoblanadi. Bunga asosiy sabab bo`lib, lizing bozorida lizing xizmatlarining shaklining ko`pligi va lizing operatsiyalarini tartibga soluvchi huquqiy me’yoriy hujjatlarning va lizing shartnomalarining modellarining turli-tumanligidir. Lizing shartnomasini tugallash jarayoni odatda quyidagi davomiyligida davom etadi: 1.lizing oluvchi – o`zining ehtiyojlaridan kelib chiqib, o`ziga kerak bo`lgan asbob-uskunani olishda ushbu asbob-uskunani ishlab chiqaruvchi korxona yoki zavodni topadi va undan tijorat taklifini oladi va o`zini 51

qiziqtirgan bir qancha masalalar bo`yicha ma’lumotlar oladi. Bularga xususan quyidagilar kiradi: o asbob-uskunaning sifati va texnik tavsifi; o asbob-uskunani ishlab chiqarish darajasining quvvatining muddatli loyihasi; o yetkazib berish muddati, montaj, ishga tushirish bilan bog`liq ishlar; o to`lov shartlari va shu kabilar. 2.Potensial lizing oluvchi lizing kompaniyasiga asbob-uskunani sotib olishni va unga qisqa, o`rta yoki uzoq muddatdagi davrga lizingga berishini so`rab murojaat qiladi. 3.Lizing kompaniyasi lizing oluvchi bilan kelishgan narxini oqilonaligini hozirgi bozordagi joriy narx darajasi bilan solishtiradi va agar narxlar mos kelsa ko`rsatilgan asbob-uskunani oldi-sotdisi bo`yicha bitim tuzadi. Bunga lizing kompaniyasi lizing ob’yekti o`ziga mulkiy huquqini qo`lga kiritadi. 4.Bir vaqtning o`zida lizing kompaniyasi va lizing oluvchi o`zi tomonidan tuzilgan lizing bitimida lizingga berilgan asbob-uskunaga egalik qilish lizingga olingan asbob-uskuna uchun to`lovlari o`z vaqtida amalga oshirgan taqdirda lizing oluvchiga o`tadi. Lizing shartnomasi tuzilganidan so`ng, lizing beruvchi kompaniya asbob-uskunani ishlab chiqaruvchi korxona zavodlarga asbob-uskunani lizingga oluvchining manziliga yetkazish to`g`risida ko`rsatma beradi. 5.Lizing oluvchi va asbob-uskunani yetkazib beruvchi alohida to`lov to`lash sharti bilan asbob-uskunani texnik ta’mirlash va unga kerakli qo`shimcha ehtiyoj qismlarni yetkazish haqida qo`shimcha bitim imzolashlari mumkin. Ba’zi hollarda bunday xizmatlarni lizing kompaniyasining o`zi ko`rsatadi. Bunday hollarda u xizmat haqini lizing to`loviga qo`shib yuborishi ko`zda tutilgan. 52

Lizing operatsiyalari asosan qaysi sohalarda ko`proq amalga oshirilmoqda degan savol tug`ilishi tabiiy, albatta (8-rasm). Mana sizga aniq javob. Quyida biz har bir sohada umumiy lizing operatsiyalarini qancha ulushi mavjudligini ko`rishimiz mumkin. 2013 й. Texnologik uskuna Qishloq xo`jalik texnikasi Avtotransport Ko`chmas mulk 8-rasm. Lizing ob’yektlarining tarkibiy o`zgarishi 15 15 www.ula.uz . saytidan olindi. 53 24 , 4 % 33 ,1%29 ,4% 1 3 ,1%

Tijorat banklarning lizing bitimini to`rtta bosqichga ajratib ko`rsatish mumkin: Birinchi bosqichda, lizingning har bir bitimining o`ziga xos xususiyatlari va shart-sharoitlarining to`la qonli tahlili, lizing munosabatlarida qatnashadigan tomonlarning tavsifi va shu kabi omillar muhokama qilinadi. Bu bosqichda lizing oluvchining arizasi rasmiylashtiriladi, mijozni kreditga layoqatliligi haqidagi xulosasi va lizing loyihasining samaradorligi hisoblab chiqiladi. Ikkinchi bosqichda lizing shartnomasining huquqiy jihatdan rasmiylashtirilishi amalga oshiriladi. Uchinchi bosqichda lizing jarayoni – ya’ni, lizing ob’yektidan foydalanish davri bo`ladi. To`rtinchi bosqichda – lizing oluvchi tomonidan lizingga berilgan asbob-uskuna qoldiq qiymati bo`yicha sotib olinadi yoki lizing oluvchidan lizingga berilgan asbob-uskuna qaytarilib olinadi. Tijorat banklarning lizing kompaniyasi lizing loyihasini ekspertiza qilishda eng barqaror va obro`li lizing oluvchiga beradi. Lizing loyihasini samaradorligi masalasi hozirgi kunda eng muhim va ahamiyatli masalalardan biri bo`lib turibdi. Shuni alohida qayd etib o`tish lozimki, loyihani hozirda lizing kompaniyasi menedjeri hal etgan qaror bilan barcha muammolari yechimiga yoki aksiga olib kelishi mumkin. Taklif etilgan lizing loyihasini amalga oshirish uchun quyidagi savollarga javob berishi zarur:  loyiha kompaniyani maqsadi va vazifalariga to`g`ri kelishi;  rejalashtirilayotgan daromad darajasining yetarliligi;  qo`yilgan mablag`larni yo`qolish riskining darajasi;  investitsiya darajasining maksimal hajmi;  loyihalarni amalga oshirish muddati;  zahiralarni qaysi va qancha qismi qisqa-uzoq va o`rta muddatli loyihalarga yo`naltirilishi; 54

 kompaniya imidjini qanday bo`lishi va loyihalarni shakli unga ijobiy ta’sir etish – etmasligi;  kompaniyaning vazifalari va asosiy maqsadi;  qaysi risk eng yuqori darajaligi;  loyihani qanday shakli va hajmi kompaniyaning moliyaviy va tashkiliy imkoniyatlariga to`g`ri kelish-kelmasligi. III – bob. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklari faoliyatida lizing operatsiyalarini rivojlanishining yanada takomillashtirish masalalari. Mamlakatimizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida turli mulkchilik va xo`jalik yuritish shakllaridagi sub’yektlarning sonini yanada ortishi natijasida asosiy ishlab chiqarish vositalariga bo`lgan ehtiyoj, ayniqsa lizing xizmatiga bo`lgan talab oshib bormoqda. Kuzatishlarimiz ko`rsatishicha asosiy texnika vositalari har yili o`rtacha 10 foiz miqdorida o`z xizmat muddatini o`tab bormoqda, natijada, bu holat xo`jaliklarning asosiy texnika bilan ta’minlanganlik darajasiga salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. Tahlillarimiz shuni ko`rsatadiki, lizing munosabatlarining rivojlanishiga quyidagi to`siqlar ta’sir etmoqda:  lizing beruvchilarning aylanma mablag`larining yetishmasligi;  lizingga olinayotgan uskunalarga foizning yuqoriligi;  lizing oluvchi sub’yektlarning to`lov qobiliyatining pastligi;  tadbirkorlarning lizing xizmatlaridan foydalanish darajasining yetarli emasligi. Tuzilayotgan lizing kompaniyalar texnologik, tashkiliy va huquqiy jihatdan mavjud ta’minot tashkilotlari va xorijiy qo`shma lizing kompaniyalari bilan teng huquqli bo`lgandagina, ular o`zaro raqobatlasha olishi mumkin. Lizing tizimida haqiqiy sog`lom raqobat muhitini vujudga keltirishi, lizing xizmat turlarining sifatini yaxshilash, lizing to`lov xarajatlarini arzonlashtirish, eng asosiysi esa, bugungi murakkab iqtisodiy 55

sharoitda, keng faoliyat yuritishiga barcha imkoniyatlari yaratish maqsadga muvofiqdir. Xo`jalik sub’yektlari uchun tijorat banklari va lizing beruvchi kompaniyalar tomonidan bajarilayotgan lizing operatsiyalari kapitalni moliyalashtirishning noan’anaviy usullaridan biri bo`lib, unda ijara munosabatlari, garov ostidagi kreditli moliyalashtirish elementlar qarziy majburiyatlar bo`yicha hisob-kitoblar va boshqa moliyaviy mexanizmalr mujassamlashgan. O`zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridanoq bunga iqtisodiyot rivojlanishini ta’minlay oladigan va kapitaldan samarali foydalanishning bir vositasi sifatida alohida e’tibor berdi. Shu bilan yuqoridagi rivojlangan mamlakatlar tajribalaridan samarali foydalanish hamda endigina rivoj topayotgan lizing xizmatlari bozorining to`laqonli amal qilishini tashkil etish maqsadida lizing faoliyati va munosabatlariga ixtisoslashgan me’yoriy-huquqiy asoslarni shakllantirish zaruriyati tug`ildi. Lizing nafaqat mikroiqtisodiy, balki makroiqtisodiy jarayonlarga mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga ham ta’sir qilmay qolmaydi, albatta. Uni quyidagilarda ko`rish mumkin: mamlakatda investitsiya qo`yilmalaridan maqsadli foydalanishni kafolatlaydi; investitsiya siyosatini faol va samaraali o`tkazilishini ta’minlaydi; an’anaviy moliyalashga qo`shimcha ravishda mablag`larni asosiy fondlarga qo`yish imkonini beradi; xususiy va kichik tadbirkorlikda faoliyat yuritayotgan ishlab chiqaruvchilarning rivojlanishini rag`batlantiradi; qo`shimcha ma’muriy organlar tuzmagan holda, ffaqat iqtisodiy uslublar vositasida ishlab chiqarishni rivobjlantirishni investitsiyalaydi; mamlakatda aholini ish bilan ta’minlashga ko`maklashadi va hokazo. 56

Lizing bir vaqtning o`zida ham moliyalash, ham yangi texnologiyalarni harid qilish masalalarni hal etishda o`xshashi yo`q moliyaviy vositadir. Shuni ta’kidlash joizki, lizing faoliyati bir qator rivojlangan davlatlarda iqtisodiy taraqqiyotning, kichik va o`rta biznesni qo`llab-quvvatlashning juda muhim va samarali shakli hisoblanadi. Lizing tufayli ham lizing sotuvchi, ham lizing beruvchi, ham lizing oluvchi, ya’ni lizing operatsiyasida qatnashuvchi har bir sub’yekt manfaat topadi. Masalan, ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) lizing operatsiyasi tufayli eng avvao uskuna va mashinalarning oldi-sotdisini amalga oshirib sotuv ko`lamini kengaytirish mumkin (5-jadval). 5-jadval Sotuvchi uchun lizingning afzallik tomonlari 16 № Sifat jihatdan afzallik tomonlari Afzallikni ta’minlovchi omillar 1 2 3 1 Faol marketingning olib borish imkoni tug`iladi Iste’molchilar doirasida quyidagi sub’yektlar hisobiga kengayadi: • doimo texnikaga egalik qilishda ehtiyoj sezmaydiganlar; • uskunani sotib olishga qurbi yetmaydiganlar; • dastlab texnikani amalda sinab ko`rishni istaydiganlar; • ijara shartida foydalanishni xohlovchilar; • mulkka egalik qilish huquqisiz uni mulk qilish istagida bo`luvchilar 2 Qaytma (qarshi) aloqani o`rnatish imkoniyati bo`ladi  uskunaning nosozligini tezroq aniqlash imkoniyati 3 Ishlab chiqarishni kengaytirish va mahsulotni yangilash sur’atini tezlashtirish imkoni bo`ladi  mahsulot modelini tezkor o`zgartirib turishi va shu asnoda yangi bozorni egallab olish imkoniyati 4 To`lovsizlik riskini bartaraf qilishga erishiladi  lizing operatsiyasi uchun to`lov va kafolatni lizing kompaniyasining o`z zimmasiga olishi 5 Samarali reklamaga erishiladi  mulk lizingi sifati bo`yicha monitoringni uni ishlatish doirasini kengaytirish, haridorlarning potensial motivatsiyasini kuchayishi 16 Коршунова Н.М., Шабалин М.Б. «Лизинг». М.: Юнити: 2001 г. 57

6 Lizing uskunasi uchun zarur bo`lgan ehtiyot va butlovchi qismlarga talabni oshiradi  mulk lizinggidan foydalanishning turli tumanligi ehtiyot qismlarga bo`lgan talabning kengaytirishiga olib kelishi 7 Investitsiya qilish kengayadi  uskunalarning oldi-sotdisining tezlashishi ishlab chiqaruvchi ixtiyorida bo`lgan investitsiyani qisman holi qilishi 8 Ishlab chiqaruvchi ixtiyoridagi vaqtincha realizatsiya qilinmagan mulkdan foydalanish samaradorligi oshadi  qaytarib berish sharti bilan zarur muddatga mulkni lizingga berish imkoniyati Mulkni lizingga berish lizing beruvchiga ham bir qator afzalliklar beradi, xususan, u o`z kapitalidan investitsiya tufayli samarali foydalanishga erishiladi. Bu afzalliklarni quyidagilarda ko`rishimiz mumkin ( 6 -jadval). 6-jadval Bank uchun lizing operatsiyasining afzalliklari 17 № Strategik afzalliklar Afzallikni ta’minlovchi omillar 1 2 3 1 Kreditorni himoya qilish darajasi oshadi  oldi-sotdi lizing sub’yekti bilan ta’minlanadi. Bankrot bo`lish xavfi tug`ilganda lizing ob’yekti mulk egasi qaytarib beriladi. 2 Lizing davlat tomonidan qo`llab- quvvatlaadi, soliq imtiyozlari beriladi  lizing beruvchi hisobidan soliq imtiyozini olish imkoni bo`ladi. Turli soliq shartlari holatida lizing beruvchiga lizing kelishuvlari evaziga qo`shimcha imtiyoz olish imkonini beradi. 3 Ishlab chiqarish vositalarini diversifikatsiya qilish va rivojlantirish imkoni tug`iladi  Tovar ishlab chiqaruvchilar uchun lizing munosabatlariga, ya’ni sub’yektlarni jalb qilish va shu asnoda ularning bozorini kengaytirish imkoni tug`iladi. Texnikaga bo`lgan talabni to`lash qobiliyati qllab-quvvatlanadi. Mahsulotning yangi turlarini ishlab chiqarish ko`lami kengayadi, sifati oshadi. 4 Davlat manfaatlarini realizatsiya qilish qo`llab- quvvatlanadi  Ishlab chiqarishni texnika va texnologiya jihatdan qayta qurollanish tezlashadi. Mamlakat iqtisodiyotiga xususiy investitsiyani jalb qilish imkoniyati tug`iladi. Raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish evaziga davlat byudjetiga soliq tushumlari ko`payadi 5 Lizing beruvchining  Lizingdan olingan daromadlar va xarajatlar bir 17 Коршунова Н.М., Шабалин М.Б. «Лизинг». М.: Юнити: 2001 г 58

moliyaviy holatini mustahkamlaydi vaqtning o`zida realizatsiya qilinadi. 6 Moliyaviy leveraj samarali bo`ladi  Lizing beruvchining lizing ob’yektidan oladigan yillik samarasi, odatda, kredit uchun foiz tolovlaridan yuqori bo`ladi. Albatta yaratilayotgan bunday imkoniyat va imtiyozlar tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish, sifatli mahsulotlar ishlab chiqargan holda aholi ehtiyojlarini qondirish, raqobatbardosh mahsulotlar bilan jahon bozoriga chiqishga yordam beradi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 28 avgustdagi “Lizing tizimi rivojlanishini yanada rag`batlantirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida”gi Farmonigacha moliyaviy lizing operatsiyalarini amalga oshirishda soliq va bojxona to`lovlari bilan bog`liq juda katta chegaralanishlar mavjud edi. Mazkur farmon bo`yicha lizingni rivojlantirish uchun yangi imtiyozlar yaratildi. Ya’ni, lizing to`lovlari qo`shilgan qiymat solig`idan, bank kafolati ostida lizing bo`yicha respublikaga import qilinayotgan mol-mulk bojxona to`lovlaridan hamda lizing oluvchi lizing ob’yekti bo`yicha daromad solig`I bazasi kredit foizlari summasiga kamaytirildi. Albatta, Ushbu Farmon bo`yicha yaratilgan imtiyozlar kelajakda mamlakatda lizing operatsiyalarining rivojlanishiga turtki bo`ladi. Lekin shunga qaramasdan, hali lizing ob’yekti o`z harakatida barcha soliq chegaralanishlaridan xolos bo`lganicha yo`q. Barcha rivojlangan mamlakatlarda lizingning dastlabki rivojlanish bosqichi davlat tomonidan qo`llab-quvvatlangan, bunda, ayniqsa, lizing amaliyotlari bo`yicha berilgan soliq imtiyozlari katta ahamiyat kasb etgan. Masalan, ayrim mamlakatlarda lizing bo`yicha sarflangan xarajatlar soliqqa tortadigan bazani hisoblashda chegirib tashlanadi va jadallashtirilgan amortizatsiya qo`llagan hollarda ham soliq bo`yicha imtiyozlar yaratilgan. Shu bois respublikada lizing amaliyotlarini yanada rivojlantirish maqsadida soliqlar bo`yicha qo`shimcha 59

imtiyozlar berilishi lozim. Masalan, lizing kompaniyalari va tijorat banklarini lizing amaliyotlaridan olgan foydasidan soliq to`lashni ma’lum muddatga bekor qilish yoki uning hajmini ssuda amaliyotlarinikiga nisbatan sezilarli darajada kamaytirish maqsadga muvofiq bo`lardi. Shu bilan birga, lizing operatsiyalarining oqsab qolishiga sabab, bizning fikrimizcha, investorlarning, ayniqsa, kichik va o`rta biznes sohiblari malakasining pastligi, o`ziga qanday asbob-uskuna kerakligini aniq bilmasligi va hali lizing operatsiyalari mohiyatini to`la tushunib yetmaganligidadir. Bundan tashqari, lizing kompaniyalarining moliyaviy jihatdan nochor ekanligi, aniqrogi`, moliyaviy mablag`larga muhtoj bo`lib qolganligidadir. Shuning uchun ham ularning asosiy operatsiyalarini tijorat banklari moliyalashtirmoqda. Qo`shimcha ravishda yana shuni aytish kerakki, hali ham respublikada targ`ibot ishlarini olib boorish tadbirlariga yetarli e’tibor bermay kelinmoqda. Joylarda tadbirkorlarga mana shunday yangi qulay va manfaatli moliya xizmatlari to`grisida tashviqot ishlari yaxshi yo`lga qo`yilmagan. Jahon iqtisodiy banklarning lizingning kapital qo`yilmalarini yetarli darajada saqlab turishga xizmat qiluvchi moliyaviy vosita sifatidagi yuqori samaradorligidan dalolat bermoqda. Tijorat banklarning lizing moliyalashtirishning tijorat banklari negizida tashkil qilinadigan lizing kompaniyalari yoki banklarning o`zi amalga oshiradi. Shubhasiz, biznesning o`ziga xos bu turi bilan shug`ullanish banklarning o`ziga yoki ularning maxsus bo`limlariga, shuningdek, banklar bilan aloqador moliyaviy vositachilar uchun qulaydir. Bugun biz O`zbekiston Respublikasida lizingning huquqiy asoslari shakllanayotganligini ishonch bilan aytishimiz mumkin. O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi lizing shartnomasining mazmuni, lizing sub’yektlari va ularning huquq va majburiyatlarini, shuningdek, lizing 60

muomalalarida ishtirok etayotgan sub’yektlarning javobgarligini, lizing ob’yektlarini, sublizingni belgilab beradi. O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga binoan, lizing to`lovi – bu lizing oluvchi tomonidan lizing beruvchiga to`lanadigan hamda lizing ob’yektini sotib olish va lizing stavkasi bilan bog`liq barcha sarfxarajatlarni o`z ichiga olgan pul summasidir. Respublika tijorat banklari O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 1997 yil 29-martda 11-sonli bayon bilan qabul qilingan 327-sonli :O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibi” yo`riqnomasiga amal qiladi. Markaziy bank tomonidan ishlab chiqilgan ushbu tartib – lizing operatsiyalarini o`tkazish jarayonida bank bilan lizing beruvchi, shuningdek, lizing oluvchi bilan lizing ob’yektini ishlab chiqaruvchi sub’yekt o`rtasidagi o`zaro munosabatlarni tartibga soladi. Biroq mazkur tartib lizing beruvchi bankning lizing ob’yektlarini o`z shaxsiy mablag`lari hisobiga sotib olishni nazarda tutadi. Vaholanki, bu banklarga lizing operatsiyalari hajmini jalb qilingan mablag`lar hisobiga ko`paytirish imkonini bermaydi. Bizning Respublikada lizing munosabatlari bo`yicha tajribalarimizning yetarli emasligi bir qator muammolarni, jumladan:  iqtisodiyotimizni ko`p ukladli sistemaga o`tkazish;  fermer yoki qishloq xo`jaliklarini dastlabki kapital bilan ta’minlash;  qishloq xo`jaligini o`sib borayotgan texnikaga bo`lgan ehtiyojini qondirish;  baho tizimini takomillashtirish, ya’ni qishloq xo`jaligiga xizmat qiluvchi sanoat korxonalari ulgurji baholari bilan qishloq xo`jaligi harid baholarining ekvivalentligini ta’minlash kabilarning hal etilishiga salbiy ta’sir ko`rsatmoqda. 61

Hozirgi kunga kelib yuqorida qayd etilgan muammolar asta-sekin hal etilmoqda, lekin lizing operatsiyalarini kengaytirishga quyidagi omillar qarama-qarshi ta’sir etmoqda: o soliq siyosatining to`xtovsiz o`zgarishi; o qo`shni mamlakatlardagi siyosiy notinchlik; o kredit resurslarining yetishmasligi; o lizing firmalarining kamligi, ularning doimiy harakatlanishi uchun huquqiy bazaning takomillashmaganligi; o lizing firmalarida xizmat qiluvchi kadrlarning yetishmasligi. Yuqoridagi muammolarni hal etilishi bevosita qishloq xo`jaligida chet el texnikasini qo`llash va chet el investitsiyasining oqib kelishiga yo`l ochib beradi. Chet el texnikasini bizning qishloq xo`jaligida lizing shakli orqali qo`llanilishi eksportli lizing deb ataladi. Eksportli lizing – bu chet el lizing kompaniyalari tomonidan yoki firmalari ishlab chiqarish vositalarining boshqa bir davlat ijarachilariga taqdim etishdan iboratdir. Tijorat banklarning lizingning afzalliklaridan biri shuki, bunda boshqa mamlakatlarning takomillashgan texnika va jihozlaridan foydalanish tijorat banklarning shartnomalarga ko`ra moliyaviy va soliqlar bo`yicha yengilliklardan foydalanish imkoniyati yaratildi. Tijorat banklaring Valyuta Fondining qaroriga binoan chet el mashina va mexanizmlarini ijaraga olish, ijaraga oluvchi mamlakatning chet el qarzlari miqdorini oshirmaydi. Bizning respublikamizda tijorat banklarning lizingdan foydalanish masalasini mamlakatimizda qo`shma lizing kompaniyalari yoki firmalarini tuzish yo`li bilan hal etish mumkin. Chet el amaliyoti shuni ko`rsatadiki, alohida viloyat va hududlarda lizing operatsiyalari bo`yicha keng qulayliklar mavjud. Bunday qulayliklar nafaqat bizning iqtisodiyotimizga, bakli aholi turmush darajasi nocрor bo`lgan nostabil joylarga ham zarurdir. Shuning uchun bizning 62

iqtisodiyotimizda lizing tarmog`ini vujudga keltirish va rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlarni yaratib berish ham muhimdir. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, O`zbekiston Respublikasining iqtisodiy o`sish sur’atlari darajasini ko`tarish uchun – Tijorat banklarning lizing kompaniyalari bilan samarali bitimlar tuzish lozim. Chunki, mana shu operatsiyalar orqali ham sanoatni, ishlab chiqarishni rivojlantirish mumkin. Sanoat va ishlab chiqarishi yuqori bo`lsa, demakki, eksport salohiyatimiz ham yaxshi bo`lishi mumkin. Agar mamlakatimiz eksportdan qo`plab valyutaviy tushumlar olsa, demakki savdo balansimiz ijobiy bo`ladi. Savdo balansi ijobiy bo`lsa, to`lov balansining ijobiy bo`lishiga zamin yaratiladi. Iqtisodiyotni o`sishi yuqori mamlakatlarning aholisining yashash sharoiti va milliy daromadi yuqori bo`ladi. Xulosa Hozirda mamlakatimizda ijara, xususan lizing munosabatlarini tadbirkorlik faoliyatining turli sohalariga tatbiq etishga alohida e’tibor berilmoqda. Lekin, kezi kelganda aytish kerakki, lizing amaliyoti va uning turli jihatlari hali O`zbekistonda to`la shakllanib, rivojlanib ulgurgani yo`q. Mana shu ma’noda, amaldagi qonunchilik me’yorlarini takomillashtirish, lizing tushunchasi va unign turlarini, lizing shartnomasi hamda yuridik jihatlarini o`rganish, tahlil qilish muhim nazariy va amaliy ahamiyatga ega. O`rganish natijalariga ko`ra, ushbu mavzuni ilmiy jihatdan yoritish uchun quyidagi xulosa va takliflarni ilgari surmoqchimiz: 1.Hozirda respublikamizda lizingga berilayotgan lizing ob’yektlarining 75 foizdan ko`prog`ini qishloq xo`jalik texnikalarini tashkil etadi. Demak, iqtisodiyotning qishloq xo`jaligidan boshqa tarmoqlariga lizingni keng joriy etish imkoniyatiga hali erishilgani yo`q. Lizingni keng joriy etishning eng asosiy shartlaridan biri lizing beruvchi kompaniyalarning tegishli sarmoyalarga ega bo`lishi hisoblanadi. Buning uchun banklar tomonidan 63

lizingga foydalanish sharti bilan lizing kompaniyalariga berilayotgan kredit mablag`larining foiz stavkalari pasaytirilsa maqsadgas muvofiq bo`lar edi. 2.Lizing jarayonlari serqirra va murakkab jarayon bo`lganligi uchun ham lizing sohasida respublikamizda alohida muddatlik o`quv kurslarini tashkil etishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bunda, lizing sub’yektlariga lizing shartnomalarini tuzish, unda tomonlarning o`zaro huquq va majburiyatlarini belgilash, lizing sohasidagi moliya, soliq, bojxona, sug`urta, sud, buxgalteriya qonunchiligi me’yorlarini keng tushuntirish masalalariga alohida e’tiborni qaratish muhimdir. 3.Ma’lumki, lizing to`xtovsiz rivojlanayotgan soha. Shunign uchun rivojlangan davlatlardagi lizing qonunchiligi masalalarini yanada chuqurroq o`rganish hamda ijobiy omillarni respublikamiz lizing qonunchiligiga kiritish maqsadga muvofiqdir. 4.Respublikamizdagi faoliyat ko`rsatayotgan lizing kompaniyalarning faoliyati o`rganilib, lizing jarayonlarini yanada rivojlanishiga to`siq bo`layotgan ba’zi muammolar aniqlandi. 5.Respublikamizda lizingni yanada rivojlantirishning kompleks dasturi ishlab chiqilishi va unda quyidagilar nazarda tutilishi lozim deb hisoblaymiz: Lizing sohasida kadrlar tayyorlaydigan oliy o`quv yurtlarining belgilanishi; Lizing bo`yicha qisqa va uzoq muddatli o`quv kurslarining tashkil etilishi; Chet el investitsiyalarining lizing sektoriga jalb etish masalalari; Moliya, soliq, bojxona, sug`urta, sud, buxgalteriya, mahsulotni sotish, bank, mulkchilik qonunchiligi me’yorlarining lizing faoliyatiga daxldor bo`lgan qismini qayta ko`rib chiqish va takomillashtirish; Iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlariga lizing yanada kengroq joriy etish imkoniyatlarini belgilash; 64

Bino va inshootlarni lizingga berishni rivojlantirish Jahon tajribasidan kelib chiqqan holda quyidagicha xulosa qilish mumkinki, bank kapitali lizing biznesida ham bevosita (agarda banklarning o`zi lizing operatsiyalarini amalga oshirsa) hamda bilvosita, ya’ni banklar lizing kompaniyalarini kredit yoki investitsiya mablag`lari bilan ta’minlash orqali ham ishtirok etishi mumkin. Shuningdek, bitiruv malakaviy ishi yozish jarayonida tahlil qilingan ma’lumotlar asosida quyidagi xulosalarni shakllantirishga muvaffaq bo`ldik:  Tijorat banklarning lizing xalq xo`jaligini tarmoqlarini kreditlashning muhim va hozirda o`ziga xos ahamiyatli shakli sifatida namoyon bo`lmoqda;  Tijorat banklarning lizing Tijorat banklarning valyuta fondi mutaxassislari tomonidan tashqi qarzga kiritilmasligi uni rivojlanayotgan davlatlar iqtisodiyoti uchun ahamiyatini yanada oshishi uchun xizmat qiladi;  Tijorat banklarning lizing – ishlab chiqarishni rivojlantirishga ko`mak beruvchi dastak bo`lib xizmat qiladi;  Tijorat banklarning lizing eng zamonaviy va qimmatbaho asbobuskunani, texnika-texnologiyani mamlakatning milliy iqtisodiyoti uchun, rivojlanishi uchun ijobiy ta’sir ko`rsatadi;  Tijorat banklarning lizing mamlakat eksport potensialini rivojlanishi uchun turtki bo`lib xizmat qiluvchi iqtisodiy dastak hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishini yozish jarayonida quyidagi amaliy takliflarni ishlab chiqishga muvaffaq bo`ldik: 1) Lizing operatsiyalarni o`tkazish amaliyotiga asoslangan holda, O`zbekistonda banklarga dastlabki bosqichda lizingning moliyaviy, qaytariladigan va alohida kabi turlarini rivojlantirishni tavsiya etish mumkin; 65

2) Lizing munosabatlarini amalga oshirish uchun me’yoriy normative huquqiy masalalarning hal etadigan tarmoqlararo koordinatsion markaz tashkil etish lozim. 3) Tijorat banklarning lizing kompaniyalari va chet el texnikasini ishlab chiqaruvchi firmalar, savdo va diler kompaniyalari haqida, lizing munosabatlarining shartlari bo`yicha kataloglar tashkil etish darkor. Lizing kompaniyalarini ko`payishi uchun shart-sharoitlar yaratish bilan birga ma’lum davr mobaynida, ya’ni ular rivojlanib olgunlariga qadar soliqlardan imtiyozlar berish va ularni faoliyatini rag`batlantirish imkoniyati yaratiladi. Tijorat banklarning Valyuta fondining qaroriga binoan chet el mashina va mexanizmlarini ijaraga olish, ijaraga oluvchi mamlakatning chet el qarzlari miqdorini oshirmaydi. Bizning respublikamizda Tijorat banklarning lizingdan foydalanish masalasini mamlakatimizda qo`shma lizing kompaniyalari yoki firmalarini tuzish yo`li bilan hal etish mumkin. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI: I. O’zbekiston Respublikasi qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezident farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari. 1. .O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. – Toshkent: O`zbekiston 1992 y.(qo’shimcha va o’zgartirishlar bilan) 2. O`zbekiston Respublikasi “Fuqarolik Kodeksi”. T., Adolat 2003 yil 3. O`zbekiston Respublikasi “Lizing to`g`risida”gi Qonuni 14 aprel 1999 yil. 4. “O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi qonuni, Toshkent, 21 dekabr 1995 yil. 66

5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo`jaligi texnikasi bilan ta’minlash chora-tadbirlari to`g`risida”gi 11-sonli qarori. 7 fevral 2000 yil. 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Lizing tizimini yanada stimullashtirish chora-tadbirlari haqida”gi qarori 28 avgust 2002 yil. 7. “2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko`rsatkichlariga erishishning ustivor yo`nalishlari to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov qarori. 8. “Lizing xizmatlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari haqida” 26.04.2004yil 199-sonli qarori. 9. “Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga qo`yiladigan talablar to`g`risidagi nizomga qo`shimchalar kiritish” haqidagi Qarori. 20.01.2010 949-5-son bilan ro`yxatga olingan. 10. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 6 maydagi 194-sonli “Normativ hujjatlarni tasdiqlash to`g`risida”gi qarori (Lizing operatsiyalarini o`tkazishda bojxona hujjatlarini rasmiylashtirish va bojxona nazoratini amalga oshirish tartibi). 11. “O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan lizing operatsiyalarini amalga oshirish tartibi”, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1997 yil 29 martdagi 327-sonli xati. 12. “Lizing faoliyatini rivojlantirishni yanada rivojlantirish chora- tadbirlari to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 28 avgustdagi Farmoni. 13. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 1999-yil 7-mayda qabul qilingan 327-sonli “O`zbekiston Respublikasi banklari tomonidan moliyaviy lizingni o`tkazish tartibi to`g`risida” Nizom. 20.“Tijorat banklarida lizing operatsiyalarini 67

amalga oshirish va ularning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi to`g`risida” Nizom, 2007 yil. 14. “Tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’yektlariga byudjetdan tashqari jamg`armalar va Mikrokreditbank kredit liniyalari hisobidan mikrokreditlar berish tartibi to`g`risida” Nizom. 2008 yil. 15. “Tijorat banklarida kassa ishini tashkil etish, inkassiya va qimmatliklarni tashishga doir Yo`riqnoma (yangi tahrir) O`zbekiston Respublikasida Adliya Vazirligida 27.06. 2008 yil 1831-son bilan ro`yxatga olingan. 16. Karimov I.A. 2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi: 2011 yilda mamlakatimizni ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2012 yilga mo`ljallangan eng muhim ustuvor yo`nalishlarga bagishlangan O`zR Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi. – T.: O`zbekiston, 2012 yil 17. ”Bosh maqsadimiz – keng ko`lamli islohotlar va modernizatsiyalash yo`lini qat’iyat bilan davom ettirish”. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi 18.01.2013. www.lex.uz . saytidan olindi 18. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uning bartaraf etishning yo`llari va choralari”, 2009 yil. 19. Karimov I.A. “Ozbekiston bozor munosabatlariga o`tishdagi o`ziga xos yo`li”, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1996 yil . 20. Karimov I.A. “O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari, taraqqiyot kafolatlari”, Toshkent, “O`zbekiston” nashriyoti, 1997 yil. 68

21. Karimov I.A. “Demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish – mamlakatimiz tarqqiyotining asosiy mezonidir.-.T.:O`zbekiston, 2011 yil. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. 22. A.V.Vahobov, U.Burxonov, N.Jumayev. “Xalqaro moliyaviy munosabatlar” darslik. Toshkent.: Moliya 2003 yil. 23. Gazibekov D.G., Sabirov O.SH. Lizing I yego razvitiye v Uzbekistane.-T.: Moliya, 2001yil 24. Ivanov A.A. Dogovor finansoviy arendi (lizinga). M., (prospect) 2001y. .G`ozibekov D.G`, umumiy tahriri ostida ”Lizing munosabatlari nazariyasi va amaliyoti”. ”fan va texnologiya” – 2004 yil. 25. Korshunova N.M., Shabalin M.B. Lizing. – M.: Yuniti: 2001 yil. 26. Lishenko M.I. Asnovi lizinga. M:Finansi I statistika 2001yil. 27. Ruziyev R.J. Tadbirkorlik va lizing. T.: Adolat., 2002 yil. 28. Ruziyev R.J. Lizing shartnomasi. T., Adolat., 2002 yil. 29. G`ozibekov D.F., “Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari”. T.: “Moliya”, 2003 y. III. Davriy nashrlar, statistik to`plamlar va hisobotlar 30.Borodulin V. “Lizing v sovremennoy ekonomike”. Ekonomicheskoe prosvetanie naprokat Kommersan – VAGU, 1995, 24 aprel, №79. 31.“Iqtisodiyot va lizing”, I.Nasriddinov, “Iqtisodiyot va hisobot” jurnali,1994 yil. №9-12, 60-61 betlar. 32.G`ozibekov D.F., “Investitsion loyihalarni moliyalashtirish va lizing”. Bozor, pul va kredit 1999 y, may, 5-son. 69

33.Е.Мезенцев, A.Ma’murov “Lizing operatsiyalari hamda ularni tatbiq etish bosqichlari” jurnali, N 2, 1998 yil, 28-31 betlar. 34.Е.Мезенцев, A.Ma’murov “Moliyalashning noan’anaviy usuli – lizing”, “Bozor, pul va kredit” jurnali, N1, 1998 yil, 63-65 betlar. IV.Internet saytlari: http://www.press - service.uz (O`zbekiston Respublikasi Prezidenti portal) http://www.mf.uz (O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi portal) http://www.cbu.uz (O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki) http://www.uzse.uz (Toshkent Respublika “Fond” birjasi) http://www.ula.uz (O`zbekiston Lizing assotsiatsiyasi) http:// www.gki.uz (O`zbekiston Respublikasi davlat mulkini boshqarish qo`mitasi) http:// www.stat.uz (O`zbekiston Davlat Statistika qo`mitasi) http:// www.tfi.uz (Toshkent Moliya instituti) http:// www.gov.uz (Davlat sayti) http:// www.lex.uz (Huquqiy hujjatlar sayti) http:// www.norma.uz (Huquqiy hujjatlar sayti) http:// www.worldbank.org — (Jahon banki tashkiloti sayti) http:// www.imf.org — (xalqaro valyuta fondi) www.financepro.ru — (Fanlarga tegishli boshqa adabiyotlar) 70

O'xshashlar

Kichik biznes subyektlari faoliyatini lizing asosida moliyalashtirishni takomillashtirish

Банк тизимида корпоратив бошқарувини ривожлантириш

Tijorat banklarida marketing faoliyatini boshqarish («Ipoteka bank» ATIB Mehnat filiali misolida)

Yagona vakillik hisobvarag’i va u bo’yicha operatsiyalarning yuritilishi va hisobi

Kredit ta’minoti, turlari va ularni takomillashtirish masalalari