Республикамиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрни - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Республикамиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрни

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

586.2685546875 KB

Ko'chirib olish

Республикамиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрни 5340700 – “ Банк иши ” таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун БИТИТУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ 1

МУНДАРИЖА : Кириш ..................................................................................................................3 I боб . Хорижий кредит линияларини жалб этишнинг назарий - ҳуқуқий асослари ...............................................................................................6 1.1 Хорижий кредит линиялари хусусидаги илмий – назарий қарашлар .....................................................................................................6 1.2 Хорижий кредит линияларини жалб қилишнинг ҳуқуқий асослари .....................................................................................................18 II боб . Ўзбекистон Республикасига жалб этилган хорижий кредит линияларининг замонавий ҳолати ............................................................29 2.1 Республикамиз иқтисодиётига жалб этилган халқаро молия институтларининг кредит линиялари ..................................29 2.2 Мамлакатимиз минтақаларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни хорижий кредит линиялари орқали кредитлаш таҳлили ......................................................................................................43 III боб . Мамлакатимиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрнини ошириш ....................................................53 Хулоса ...............................................................................................................57 Фойдаланилган адабиётлар рўйхати ...........................................................62 Кириш . Республиканинг халқаро молиявий ташкилотлар фаолиятида иштирок этиши унинг жаҳон мамлакатлари билан иқтисодий соҳада яқинлашувига асос бўлиб хизмат 2

қилади , жаҳон иқтисодий ҳамжамиятига бирлашиши учун янги истиқболлар очади . И . А . Каримов . 1 Битирув малакавий ишининг долзарблиги мамлакатимизнинг турли минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларидан фойдаланиш , улар учун қулай шартларда бўлган хорижий маблағлардан самарали фойдаланиш ҳамда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг хорижий кредит линиялари ҳисобидан кредитлаш ижтимоий - иқтисодий манфаатларни кўзлайди . Мустақил Ўзбекистон ўзи танлаган ва ўзига хос эркин бозор иқтисодиётига асосланган кучли демократик - ҳуқуқий давлат қуриш йўлида босқичма - босқич олға бормоқда . Барпо этилаётаган давлат аввало умумжаҳон цивилизациясига , давлат қурилиши соҳасида тараққий этган бошқа халқлар эришган тажрибаларга , ўзига хос миллий анъаналарга , ижтимоий қадриятларга асосланмоқда . Танланган йўлда иқтисодиёт , шубҳасиз , ривожланишнинг муҳим бўғини ва манбаси ҳисобланади . Республикамиз мустақилликка эришганидан буён ўз тараққиётининг 22 йилига қадам қўймоқда . Қисқа фурсат ичида мамлакатимизнинг ижтимоий - иқтисодий ҳаётида туб ўзгаришлар амалга оширилиб , кўп ишлар қилинди . Охирги йилларда ташқи иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантириш масаласига жуда катта эътибор берилмоқда . Республика ишлаб чиқариш кучларини замонавийлаштириш ва қайта қуриш учун улкан сармоя ва қўйилмаларга муҳтож . Ички инвестицияларни молиялаштириш манбалари эса етарли эмас . Шунинг учун ҳукуматимиз кенг миқёсда хорижий инвестицияларни жалб қилишни стратегик мақсадларга қаратган бўлиб , у давлат томонидан амалга оширилаётган сиёсатининг энг муҳим йўналишларидан бири ҳисобланади . Жаҳон хўжалиги ўз тараққиётининг янги босқичига кўтарилган бир шароитда ҳеч бир алоҳида давлат ўз ривожланиш истиқболларини танҳоликка таянган ҳолда белгилай олмайди . Ташқи иқтисодий 1 И . Каримов . « Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли » Т .: Ўзбекестон 1996 3

алоқаларнинг хусусиятлари ва уларнинг самарадорлиги миллий иқтисодиёт барқарорлигини ҳамда унинг ривожланиш ҳаракатини аниқлаб беради . Бинобарин , замонавий мамлакатлар халқаро иқтисодий алоқаларни кенгайтириш ва чуқурлаштиришга катта эътибор бермоқдалар . Ҳозирги вақтда халқаро молиявий институтлар , дунёнинг йирик банклари фаолиятини ва уларнинг асосий функцияларини таҳлил қилиш ниҳоятда долзарбдир . Бунинг республикамиз иқтисодиётини янада ривожлантириш мақсадида уларнинг фаолиятини ҳамда республикамиз билан ҳамкорлик истиқболларини ёритиш муҳим аҳамиятга эга . Бизга маълумки , халқаро молиявий институтлар бутун жаҳон ҳамжамиятининг иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларини ривожлантиришга қаратилган ташкилотлар бўлиб , улар асосан ривожланаётган мамлакатларга ёрдам кўрсатиш ва ҳамкорлик қилишни ўзида мужассамлаштиради . Битирув малакавий ишининг тадқиқот обьекти халқаро молия ташкилотлари томонидан Ўзбекистонга йўналтирилаётган кредит линиялари бўлиб , улардан кредитлашда фойдаланиш жараёнини таҳлил қилиш мазкур битирув малакавий ишининг предмети ҳисобланади . Мазкур битирув малакавий ишининг мақсади мамлакат минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линиялари ҳисобидан кредитлаш жараёнини такомиллаштириш юзасидан тадқиқот олиб бориш ва тадқиқот натижаси ўлароқ назарий ва амалий таклифлар ишлаб чиқишни ўз ичига олади . Битирув малакавий ишининг асосий вазифалари халқаро кредит линиялари маблағлари ҳисобидан кредитлаш жараёнидаги муаммо ва камчиликларни ўрганиш , таҳлил қилишдан иборат . Ушбу битирув малакавий ишининг назарий - амалий аҳамияти шундаки , унда ўрганилган тадқиқот обьекти орқали халқаро кредит линиялар ҳисобидан кредитлашнинг самарадорлигини ошириш бўйича таклифлар , муаммога айланиши мумкин бўлган кредитларни олдиндан аниқлаш бўйича аниқ тавсиялар ишлаб чиқилади . Энг асосийси , тижорат банклари томонидан ушбу битирув малакавий ишида келтириладиган тавсияларнинг қўлланиши натижасида хорижий 4

кредит линияларини жалб қилиш билан боғлиқ муаммоларни аниқлаш , уларни бартараф этиш имконияти мавжуд бўлади . Ушбу битирув малакавий иши кириш , уч боб , хулоса ва таклифлар ҳамда фойдаланилган адабиётлар рўйҳатидан иборат . Ишнинг биринчи бобида хорижий кредиларнинг илмий – назарий асослари ҳамда бу билан боғлиқ тегишли қонунчилик базаси , асосий халқаро молия ташкилотлари фаолиятларига ҳамда уларнинг Ўзбекистон билан алоқалари умумий жиҳатдан ёритилган . Иккинчи бобда мамлакатимиз тижорат банкларида очилган хорижий кредит линиялари орқали кредитлашнинг замонавий ҳолати ёритилган бўлиб , унда ҳозирги кунда амалда мавжуд бўлган кредит линияларининг асосий шартлари ва бу линиялар бўйича ажратилган кредитлар миқдори келтириб ўтилган . Учинчи бобда хорижий кредит линияларини жалб қилиш билан боғлиқ муаммолар , хорижий кредит линиялари орқали кредитлаш борасида юзага келаётган муаммоларни ҳал этиш йўллари акс эттрилган . I БОБ . Хорижий кредит линияларини жалб этишнинг назарий - ҳуқуқий асослари . 1.1 Хорижий кредит линиялари хусусидаги илмий – назарий қарашлар . Дунё ривожланишининг асосий омили бўлиб XX аср охирларида тизимли ва барқарор характерга эга бўлган молиявий ресурсларнинг глобаллашув жараёни ҳисобланади . Дунё хўжалиги доирасида кўплаб халқаро товар , хизматлар ва капитал оқими юз бераётган жараёнда халқаро кредитнинг роли ўрни беқиёс саналади . Айниқса охирги 100 йилликда халқаро кредит дунё хўжалиги алоқалари ва ишлаб чиқариш кучларини глобал ривожланишини кенгайиши ҳамда чуқурлашишида катта рол ўйнайди . Халқаро кредит XIV – XV жахон савдосининг ривожланиши асосида юзага келган , дастлаб Европа билан Яқин ва Ўрта шарқ , кейинчалик Америка ва Ҳиндистон ўртасидаги денгиз йўлларининг 5

ўзлаштирилиши натижасида ривожланди . Халқаро кредитнинг кейинги ривожланиши ишлаб чиқаришнинг кенгайиши ва миллий чегарадан чиқиши , ихтисослашиши ҳамда кооперациялашуви билан боғлиқ . Иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни янада чуқурлаштириш , корхоналарнинг фаолиятини жадаллаштириш , ишлаб чиқаришни модернизация қилиш , техник ва технологик жиҳатдан қайта қуроллантириш дастурларини амалга оширишда хорижий кредит линиялари ва улар орқали кириб келаётган инвестицияларнинг ўрни беқиёс саналади . Бунда илғор технологияларни татбиқ этиш , янги иш ўринлари яратиш ва шу асосда мамлакат иқтисодиётининг барқарор ва бир маромда ривожланишини таъминлаш имконияти яратилади . Халқаро кредит ҳажмининг ўсиши дунё хўжалиги алоқалари интернационналашуви , халқаро меҳнат тақсимоти ва фан – техника тараққиёти ютуқлари билан чамбарчас боғлиқдир . Халқаро кредит кредит категорияларининг бири сифатида пул , нарх , фойда , тўлов баланси , валюта курси сингари иқтисодий категориялар билан чамбарчарс боғлиқ ҳисобланади . Халқаро кредит – иқтисодий категория ҳисобланган кредитнинг бир тури бўлиб , мақсадлилик , қайтаришлилик , муддатлилик , тўловга қобиллик ҳамда фоизлилик шартларини ўз ичига олган ҳолда валюта ва товар ресурслари тақдим этиш билан боғлиқ ҳалқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги ссуда капиталининг ҳаракати ҳисобланади . Халқаро кредитнинг субьектлари сифатида банклар , корхоналар , транс миллий корпорациялар , давлатлар ҳамда халқаро молия институтлари иштирок этишлари мумкин . Ҳалқаро кредит муносабатларини ташкил қилиш қуйидаги тамойилларга асосланади : 1. Қайтариб беришлилик : агар олинган маблағлар қайтарилмаса , пул капиталини қайтариб бермаслик шакли намоён бўлади , яъни молиялаштириш юзага келади ; 2. Муддатлилик , яъни кредит шартномасида кўрсатилган муддатда кредитни қайтарилишини таъминлаш ; 3. Таъминланганлик , яъни олинган кредитни тўлашни 6

кафолатланганлиги ; 4. Мақсадлилик , яъни ссудани аниқ обьектларга йўналтиришни кўзлаш . 5. Фоиз тўлашлилик . Халқаро кредитнинг шартлари бозорнинг иқтисодий қонунларида ўз аксини топади ҳамда бозорнинг иқтисодий агентлари ва давлатнинг баъзи вазифаларини ҳал этиш учун ишлатилади . Ҳалқаро кредитнинг функциялари ўзида халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасидаги ссуда капитали ҳаракатининг ўзига хос хусусиятларини ифодалайди . Улар : 1. Такрор ишлаб чиқариш талабларини таъминлаш мақсадида давлатлар ўртасида ссуда капиталининг қайта тақсимланиши . Ссуда капитали халқаро кредит механизми орқали даромадлироқ ва кўпроқ фойда келтирадиган бўлган тармоқларни ривожлантиришга интиладилар . Шу орқали кредит миллий даромадни ўртача даромадга тенглашишига сабаб бўлади ва унинг массасини ошишига олиб келади ; 2. Тўлов воситаларини ( тратта , векселлар , чеклар , банк ўтказмалари , электрон пуллар , депозит сертификатлар , СДР ва ҳк .) ишлатиш ёрдамида халқаро иқтисодий муносабатлар соҳасида харажатлар муомаласини камайтириш , нақд пулсиз тўловларни тезлаштириш ва ривожлантириш . Бу функция орқали халқаро кредит операциялари орқали халқаро ҳисоб - китоблар муомаласидаги сарф - харажатлар иқтисод қилинади . 3. Хорижий кредит ёрдамида капитални марказлаштириш ва концентрациялашни тезлаштириш . Бу функция биринчи навбатда фойдани капиталлаштириш жараёнини тезлаштиради ва хорижий капитал жалб қилиниши натижасида қўшимча фойда олиш имкоиятини яратди , чет эл кредитларини жалб килиш туфайли қўшимча қийматни капиталга айланиш жараёни тезлашади , шахсий жамғармалар чегараси кенгаяди , бир давлат тадбиркорларининг капиталларига бошқа давлатнинг маблағлари қўшилиши оқибатида кўпаяди , иккинчидан 7

транс миллий корпорациялар ва транс миллий банкларнинг пайдо бўлишга ёрдам беради , учинчидан йирик корхоналарга имтиёзли хорижий кредитларни жалб қилинишига шароит яратади . 4. Иқтисодиётни тартибга солиш . Бу функция биринчи навбатда халқаро валюта – кредит ва ҳудудий ташкилотларнинг капиталини ҳамда хорижий инвестицияларни жалб қилади ва бу эса ЯИМнинг ўсишига , унинг тўғри тақсимланишига ёрдам беради . Бир – бирига боғлиқ бўлган бу функцияларни бажариш билан бир қаторда халқаро кредит мамлакат иқтисодиёти ва ишлаб чиқаришини ривожлантиришда икки хил , яъни : ижобий ва салбий рол ўйнайди . Бир томондан халқаро кредит такрор ишлаб чиқаришнинг тўхтовсиз ишлашини ҳамда унинг кенгайишини таъминлайди , ишлаб чиқариш ва айирбошлашни интернационаллаштиради , халқаро меҳнат тақсимотини чуқурлаштиради , давлатнинг ташқи иқтисодий фаолиятини кенгайтиради , хорижий инвестициялар учун қулай шароит ва имкониятлар яратиб беради ҳамда халқаро тўловларнинг тўхтовсиз амалга оширилишини таъминлаб беради ҳамда рақобат курашида позицияларни мустаҳкамда ҳам ишлатилади . Иккинчи томондан эса халқаро кредит юқори фойда келтирувчи тармоқларни жуда тез ривожланишини рағбатлантиради , бу эса ижтимоий такрор ишлаб чиқаришда номутаносибликларни келтириб чиқаради ҳамда ижтимоий тармоқларнинг ривожланишига тўсқинлик қилади . Бозор иқтисодиёти шароитида халқаро кредитнинг икки ёқлама роли ўзаро фойдали ҳамкорлик ва рақобат курашида ишлатилишида намоён бўлади . Халқаро кредит ривожланаётган мамлакатларнинг самарали соҳа ва тармоқларининг ривожланиши учун рағбат яратади ва халқаро молиявий – иқтисодий муносабатлар тизимида ҳақақатдан ҳам интеграция кенгайишига имконият яратади . Халқаро кредитга бўлган талаб давлатнинг хорижий кредит ва қарз воситаларига бўлган эхтиёжи билан аниқланади . Бу обьектив талаб чегарасининг бузилиши қарздор давлатнинг ташқи қарзларни тартибга солиш билан боғлиқ бир қанча муаммоларнинг пайдо бўлишига , шу билан 8

бир қаторда , давлатларнинг иқтисодий потенциали ва халқаро кредитни ўзлаштириш самарадорлиги имкониятларига нисбатан жуда катта миқдордаги ташқи қарздорлик пайдо бўлишига олиб келиши мумкин . Давлат ташқи қарзи – бу муайян бир давлатнинг бошқа хорижий давлатлар ҳукуматлари , халқаро молия институтлари ҳамда дунёдаги йирик тижорат банкларидан кредитлар олиниши натижасида юзага келган қарздорликлардир . Ташқи қарзга хизмат кўрсатиш ( қайтариш ) унинг асосий суммаси ҳамда унга ҳисобланган фоиз суммаларига ажратилади . Халқаро амалиёт тажрибаси шундан далолат берадики , ҳозир дунёда халқаро молия институтларидан , йирик тижорат банкларидан ва бошқа мамлакат хукуматларидан маълум миқдорда ташқи қарз олинган давлат учрамайди . Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки , сўнгги йилларда юзага чиққан жаҳон молиявий - иқтисодий инқирозининг оқибатларини бартараф этиш мақсадида иқтисодиётни тараққий этган давлатлар , жумладан АҚШ , Буюк Британия , Германия , Франция ва ҳозирги вақтда Греция , Португалия ва Испания каби кўплаб давлатлар ўз иқтисодиётига , айниқса , молия - банк соҳасини сақлаб қолиш мақсадида айнан шу соҳага катта маблағларни йўналтириш учун улкан ташқи қарзларни олишга мажбур бўлди . Ушбу ҳолат эса жуда кўплаб мамлакатларда катта миқдордаги давлат бюджети тақчиллиги билан бирга давлат ташқи қарзларини келтириб чиқарди . Европа Иттифоқига аъзо ва иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар ўзларининг ривожланиш босқичида давлат ташқи қарзи ва давлат бюджети тақчиллиги ўзига хос тажрибага эгадирлар . Айнан , евроҳудуд мамлакатларида Маастрихт шартномасида Европа Иттифоқига аъзо мамлакатлар – учун “ евро зонаси ” да иштирок этишлари учун 1993 йил 2 майдан бошлаб қуйидаги қатъий мезонлар ўрнатилган : - давлат бюджети тақчиллиги ялпи ички маҳсулотга нисбатан 3,0 % дан ортмаслиги лозим . Агарда белгиланган ушбу норматив бузилса , уни бузган давлатга нисбатан иқтисодий санкциялар қўлланилади ; - давлат ташқи қарзи миқдори ялпи ички махсулотга нисбатан 60,0 % дан ортмаслиги лозим ( ёки ушбу кўрсаткичга барқарор яқинлашиб боришлик мумкин ); 9

- инфляция даражаси Европа Иттифоқига аъзо мамлакатлардан энг мўътадил нарх - наво мавжуд бўлган учта мамлакатдаги кўрсаткичдан 1,5 % дан ортмаслиги лозим ; Қуйидаги жадвал маълумотлари асосида ривожланган мамлакатларнинг ялпи давлат қарзлари динамикасини йиллар кесимида кўриб чиқамиз . 1 – жадвал . Жаҳон мамлакатларида ялпи давлат қарзи динамикаси , 2 ( ЯИМга нисбатан фоизда ) 2008 2009 2010 2011 2012 Жаҳон 81,3 94,9 101,5 105,5 110,2 шу жумладан : Ривожланган мамлакатлар 65,7 75,8 79,5 79,7 81,1 АҚШ 75,5 89,1 98,2 102,5 106,5 Евроҳудуд 70,3 80,0 85,6 88,1 92,9 Франция 68,2 79,2 82,3 86,0 90,3 Германия 66,8 74,5 82,5 80,5 82,0 Греция 112,5 129,3 147,9 170,6 158,5 Ирландия 44,5 64,9 92,2 106,5 117,1 Италия 106,1 116,4 119,3 120,8 127,0 Португалия 71,6 83,1 93,2 108,0 123,0 Испания 40,2 53,9 61,3 69,1 84,1 Япония 191,8 210,2 216,0 230,3 237,9 Буюк Британия 52,2 68,1 79,4 85,4 90,3 Канада 71,3 81,4 83,0 83,4 85,6 Жадвал маълумотларидан кўришимиз мумкинки 2008 – йилда рўй берган жаҳлн молиявий – иқтисодий инқирозидан сўнг ривожланган мамлакатларнинг ялпи қарзлари кескин ўсиб бориш тенденциясига эга . Энг салбий рсаткичлар Япония ва Грецияга тегишли бўлиб , 2012 йилда ялпи қарзлар ЯИМга нисбатан % да 158,5 ва мос равишда 237,9 % га тенг бўлган . Лекин Японияда ялпи қарзларнинг асосий қисмини ички қарзлар ташкил этса , Грецияда эса аксинча ташқи қарзлвр ташкил қилади . Энди эса Ўзбекистонда ташқи қарзлар динамикасини кўриб чиқамиз . 2 www.worldbank.com Жаҳон банкининг расмий сайти маълумотлари асосда тайёрланди . 10

1 – расм . Ўзбекистоннининг ялпи ташқи қарзлари динамикаси 3 Ўзбекистоннинг ялпи ташқи қарзлари динамикасига эътибор берадиган бўлсак , 2012 – йилга келиб бу кўрсаткич ЯИМ га нисбатан 15 % ни ташкил қилган . Инфлация 7 % ни , давлат бюджети профицити эса 0,4 % ни ташкил этган . Жадвал маълумотлари асосида жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози шароитида ҳам республикамиз кўрсаткичлари барқарор равишда ушлаб қолинганлигини кўришимиз мумкин . Халқаро кредит ва ташқи қарзларнинг назарий ва методологик асосларини ўрганиш ва ишлаб чиқишда чет эл иқтисодчилари Д . Сальваторе , П . Кругмана , Ф . Лариана , М . Обсфельда , А . Ослунда , Дж . Сакса , С . Фишера , А . И . Михайлушкина , Е . Ф . Жукова , С . Р . Моисеев , Л . Т . Литвиненко , Л . Н . Красавиной , П . Д . Шимко , Г . М . Костюнина ва бошқа олимлар ўзларининг илмий ишлари ва тадқиқотлари асосида ёритиб берганлар Шуни қайд этиш лозимки , замонавий шароитларда халқаро кредит бир томондан иқтисодий жараёнлар регулятори функциясини бажарса , бошқа томондан эса халқаро кредитнинг ўзи давлат ва давлатлараро тартибга солишнинг обьектига айланиб қолади . Халқаро кредит қуйидаги шаклларга кўра тавсифланади : Манбасига кўра : • ички • ташқи 3 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки сайти маълумотлари асосида тайёрланди 11

Белгиланишига кўра : • тижорат кредитлари ( тўғридан тўғри ташқи савдо ҳамда товар ва хизматлар , халқаро савдо билан боғлиқ кредитлар ) • молиявий кредитлар ( инвестиция обьектлари , қимматли қоғозларни харид қилиш , ташқи қарзларни сўндириш , капитал қўйилмалар , инвестицион обьектлар қурилиши , Марказий банк томонидан валюта интервациясини амалга ошириш билан боғлиқ кредитлар ); • оралиқ кредитлар , яъни инжиниринг ( капитални олиб келишни аралаш шаклига хизмат қилиш ҳамда белгиланган товар ва хизматлар , масалан , пудрат ишларини бажаришга хизмат кўрсатади ) Турларига кўра : • товар кредити ( экспортёрнинг импортёрга сотилган товар ёки кўрсатилган хизмат учун тўлов муддати узайтириш орқали ) ва валюта кредити ( банклар томонидан пул кўринишида тақдим қилинади ); Тақдим қилинишига кўра : • нақд кредитлар ( қарздорнинг ҳисобварағига ўтказиладиган ) • акцептли ( импортёр ёки банк тратта акцептлари шаклида ) • депозит сетификатлари • облигация қарзлари • консорционал кредитлар ва бошқалар . Қарз бериладиган валютага кўра : • қарздор давлатнинг валютасида • кредитор давлатнинг валютасида • учинчи давлатнинг валюта бирлигида • халқаро валюта бирликларида ( масалан СДР ) Муддатига кўра : • қисқа муддатли ( бир кундан йилгача , баъзида 18 ойгача ); • ўрта муддатли (1 йилдан 5 йилгача ); • узоқ муддатли (5 йилдан юқори ). Агар қисқа муддатли кредитнинг муддати пролонгация қилинса , у ўрта муддатли , баъзида узоқ муддатли кредитга айланиши мумкин . Одатда қисқа муддатли кредитнинг узоқроқ муддатга трансформация қилиниши 12

натижасида давлат гарант сифатида иштирок этиши талаб қилинади . Авваламбор узоқ муддатли халқаро кредит ( амалиётда ўртача 10 – 15 йил ) давлат ва нодавлат молия – кредит институтларига берилади га берилади Таминланишига кўра : • Таминланган кредитлар • Таъминланмаган , яъни ишончли кредитлар Халқаро кредитнинг таъминоти сифатида товарлар , тижорат ва молиявий хужжатлар , қимматли қоғозлар , кўчмас мулк , бошқа қимматликлар , баъзида олтин қабул қилиниши мумкин . Масалан халқаро кредитларнинг таъминоти сифатида 70 – йилларнинг ўрталарида Италия , Уругвай ва Португалия давлатлари , 80 – йилларда эса баъзи ривожланаётган мамлакатлар кредит гаровининг бир қисми сифатида ўртача бозор нархларида баҳоланган расмий олтин захираларини тақдим қилишган . Халқаро кредит кўриниши бўйича 2 та асосий шаклга бўлинади : 1. Халқаро банк кредити ; 2. Халқаро тижорат кредити . Халқаро банк кредити асосан валюта ( пул ) кўринишида бўлади . Халқаро тижорат кредити эса , одатда товар кўринишига эга . Ана шу 2 та асосий кредит шаклидан келиб чиқадиган бир қанча кредитлар мавжуд : 1. Фирма ( тижорат ) кредити - одатда экспортёр мамлакатнинг бир фирмаси бошқа мамлакатнинг импортёрига тўловни кечиктириш шаклидаги ссуда беришига тушунилади . Ташқи савдода тижорат кредити товарли операцияларга боғлик ҳисоб - китобларда кенг қўлланилади . Тижорат кредитининг муддати ( одатда 2-7 йил ) турлича бўлади ва бу Жаҳон бозори конъюнктураси шартларига , товарлар турларига ва бошқа бир қатор факторларга боғликдир . Машина ва асбоб - ускуналар ( технология , жиҳозлар ) нинг экспортини кенгайиши халқаро кредит муддатини узайишига олиб келади . Тижорат кредити одатда вексел ёки очиқ счётлар бўйича бериладиган кредитлар орқали расмийлаштирилади . 2. Векселли кредитда экспортёр товарни сотиш ҳақида битим тузиб , ўтказма вексель ( тратта ) ни импортёрга жўнатади , импортёр тижорат 13

ҳужжатларини олиб акцептлайди , яъни унда кўрсатилган муддатда тўловни амалга оширишга розилик беради . 3. Очиқ счётлар бўйича бериладиган кредит . Бу кредит экспортёр ва импортёр ўртасидаги келишувга асосланади . Экспортёр жунатилган ҳар бир товарлар қийматини импортёрнинг ҳисобига қарз сифатида қайд қилиб боради . Импортёр шартномада кўрсатилган вақтда кредит суммасини тўлаб боради . Очиқ счётлар бўйича бериладиган кредитлар фақатгина доимий алоқада бўлган фирмалар ўртасидагина амалга оширилиши мумкин . Халқаро савдода банк кредитлари тижорат кредитларига нисбатан устунликка эга . Улар кредит олувчини олган маблағларидан товарлар сотиб олишга мустақил фойдаланиш имкониятини яратадилар , мол етказиб берувчи фирмадан кредитга мол сўрашдан озод этадилар ҳамда охирги товарларга ҳисоб - китобларни банк кредитидан фойдаланиб тўлайдилар . Хусусий банклар кўпинча давлат маблағларини ва унинг кафолатини олган ҳолда экспорт кредитларини 10-15 йилга бозор ставкасидан пастроқ ставкада берадилар . Лекин , банклар қоида бўйича , кредитдан ўз мамлакатлари ҳудудидагина фойдаланишни чегаралаб , унинг интилишини маълум мақсадли қилиб қўядилар , масалан , фақат ўзларини қизиқтирган фирманинг товарларини сотиб олишга йўналтирадилар . Шу орқали банк кредити фирма кредити хусусиятларини ўзида мужассам этади . Банк кредитини тижорат банклари , кредит уюшмалари ва бошқа кредит муассасалари берадилар . Халқаро кредитини беришнинг асосий шартларидан бири бу фоиз ставкасини аниқлаш ҳисобланади . Фоиз ставкаси кредитнинг баҳоси ҳисобланади ва ўз ичига қуйидаги компонентларни олади : депозитларни жалб қилиш харажатлари ; молиялаштириш харажатлари ; банкнинг операцион харажатлари ; кредитни тақдим этиш ва кредитга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ харажатлар ; 14

рискка тортилган капиталга тўғри келувчи фойда нормаси . Шунингдек , охирги компонент рискка тортилган капиталга тўғри келадиган ўртача даромадга боғлиқ бўлиб , камида 3 та кўрсаткичга асосланади : ликвидлик риски учун мукофот , фоиз риски учун мукофот ва валюта риски учун мукофот . Рисклар бўйича мукофот даражасини аниқлаш қарздорнинг молиявий ҳолатини , пул бозорини шунингдек мамлакакат рискини аниқ прогнозини ва пухта таҳлил қилинишини талаб қилади . Молиялаштириш харажатлари даражаси ўз навбатида банк томонидан кредитлашда ишлатиладиган қўшимча маблағлар манбаси ( кредитор мамлакат валютаси , евровалюта , банк акцепти , “ стенд - бай ” аккредитив , хорижий валюта ва бошқалар ) га боғлиқ . Агар халқаро кредит кредитор давлатнинг валютада молиялаштирилган кредитларни баҳолаш учун банклар ўзларининг юқоридаги компонентларни ҳамда қарздорнинг кредитга лаёқатлилик кўрсаткичларини ўз ичига олган ставкларни қўллашади . Бундан ташқари бошқа рақобатчи кредиторларнинг таклиф этаётган ставкалари ҳамда шу бозорнинг конюктураси ҳам ҳисобга олинади . Агар халқаро кредит евровалютада молиялаштирилаётган бўлса , у ҳолда фоиз ставкаси ЛИБОР фоиз ставкаси + спред ни ўз ичига олади . ЛИБОР ставкаси халқаро ссуда капитали бозорида асосий ориентир фоиз ставкаси ҳисобланади . Халқаро кредитлар бўйича фоиз ставкалари бошқа усуллар билан аниқланиши мумкин . Лекин улар барча мажбурий базис элементларни ҳамда ссуда капитали бозоридаги ҳолатни ўз ичига олиши лозим . Халқаро кредитни бериш билан боғлиқ шартлардан бири – бу кредитнинг муддати ҳисобланади . Кредит муддати халқаро кредит бозоридаги талаб ва таклифга , ташқи савдо шартномасининг ҳажмига , миллий қонунчиликнинг ўзига хос хусусиятларига , давлатлараро битимлар ва бошқа омилларга боғлиқ . 15

Кредит муддати ўз ичига тақдим этилган кредитнинг фойдаланиш муддатини , имтиёзли муддатни ҳамда кредитни сўндирилиш муддатини олади . Ташқи иқтисодий фаолиятни кредитлашда юзага келадиган энг катта муаммолардан бири ссуда сўндирилмаслиги рискидир . Бунда турли таъминот турларини кўриб чиқиш керак бўлади . Халқаро амалиётда одатда таъминот сифатида муомаладаги қимматли қоғозлар , варрантлар , коносаментлар , документар аккредитив , қарз валютасидаги депозит , нотариал тасдиқланган кафолатлар , қарздор давлатнинг ёки қарздор давлат Марказий банкнинг сўзсиз кафолати қабул қилинади . Агар қарздор етарли ва мақбул таъминотни гаров сифатида тақдим этолмаса , кредит бериш учун учинчи шахснинг кафиллиги гаров сифатида қабул қилинади . Учинчи шахс сифатида корпорациялар , фирмалар , банклар , давлат иштирок этиши мумкин . Баъзи давлатлар қонунчилигига кўра халқаро кредит махсус хужжатга : индоссамент ёки авалга расмийлаштирилиши мумкин . Ташқи иқтисодий фаолиятни кредитлашни амалга оширишда банклар кредит бериш техникасига диффереренциал ёндашиш алоҳида аҳамиятга эга . Кредит линияси банк ссудаларини расмийлаштириш жараёнини анча осонлаштирилади ҳамда банкка кредит харажатларини ва қайтишини бошқаришга имкон беради . 1.2 Хорижий кредит линияларини жалб қилишнинг ҳуқуқий асослари . 1991 йилда давлатимиз мустақиллиги эълон килинишидан сўнг Ўзбекистон Республикасида унинг халқаро ҳуқуқий муносабатларга киришувини , халкаро ташкилотлар билан алоқаларини ҳуқуқий жихатдан асослаб берувчи бир қанча қонунлар кабул қилиндики , улар тегишли сохадаги қонунчиликка замин яратди . Мамлакатимиз халқаро ҳуқуқнинг бошқа субьектлари билан турли хил , шу жумладан иктисодий муносабатларга кириша бошлади . 1992 йил декабрда қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 17 - моддасида Ўзбекистон 16

Республикаси халкаро муносабатларнинг тўла ҳуқуқли субьекти эканлиги белгилаб берилди . Ўзбекистоннинг жаҳон хўжалик муносабатларига интеграциясини таъминлашда , хорижий давлатлар , халқаро молиявий институтлар катта ёрдам бермоқда . Бу эса Ўзбекистоннинг халқаро майдонда обрўси юқорилиги ҳамда жаҳондаги энг йирик халқаро молиявий ташкилотларининг юртимизга қизиқиши ортиб бораётганидан далолат беради . Ривожланган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатадики , чет эл кредит линияларини жалб қилиниши мазкур давлатларнинг юксак даражада тараққий этишида ҳал қилувчи омиллардан бири бўлган . Ўзбекистонда Президентимиз И . Каримов раҳбарлигида Ватан равнақи , юрт тинчлиги , халқ фаровонлигини таъминлаш мақсадида чет эл кредит линиялари жалб этиш стратегик устувор вазифа сифатида қаралиб , мазкур масала - давлат иқтисодий сиёсатининг муҳим йўналиши сифатида белгиланган . Бугунги кунда чет эл кредит линиялари ҳисобидан юртимизда фаолият кўрсатаётган корхоналарни жадал модернизация қилиш ва техник қайта жиҳозлашни таъминлаш , юксак технологиялар асосида ишлайдиган автомобилсозлик ва газ - кимё , электр техникаси ва тўқимачилик , озиқ - овқат ва фармацевтика , ахборот ва телекоммуникациялар тармоғи ҳамда бошқа йўналишлардаги янги ва замонавий ишлаб чиқариш қувватларини ташкил этишга қаратилган фаол сиёсатни юритишга катта эътибор берилмоқда . Булар Ватанимиз равнақи , халқимиз фаровонлигини таъминлаш мақсадида мамлакатимизда чет эл кредит линияларини жалб этишнинг тегишли ташкилий - ҳуқуқий , институционал тузилмалари ва инфратизимини яратиш ҳамда мавжуд шарт - шароитларни изчил ривожлантириш борасида кенг кўламли ишлар амалга оширилганини яққол тасдиқлайди . Бугунги кунда республикамиз турли соҳаларда дунёдаги энг йирик халқаро молиявий институтлар билан ҳамкорлик қилмоқда . Булар қаторига Жаҳон банки ва унинг гуруҳига кирувчи бошқа институтлар , Халқаро 17

валюта фонди , халқаро тараққиёт банклари , ривожланган мамлакатларнинг бошқа йирик банкларини мисол қилиб келтириш мумкин . « Ўзбекистон Республикасининг Халкаро валюта фонди , Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки , Ривожланиш халкаро ассоциацияси , Халкаро молия корпорацияси , кўп тамонлама сармоя ажратишни кафолатловчи агентликка аъзолиги тўғрисида » ги 1992 йил 2 июлдаги Қонуни бу сохада қабул қилинган илк қонунлардан бири бўлди . Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасининг тенг ҳуқуқлилик асосида жахон ҳамжамияти таркибига кириши зарур эканлигини ҳисобга олиб , Ўзбекистон Республикасининг халкаро молия ташкилотларига кириши , бу ташкилотларга аъзо бўлиши ҳамда уларнинг имкониятларидан республикани ривожлантириш учун фойдаланишининг ҳуқуқий асослаларини белгилаб берди . Ушбу қонунда Ўзбекистон Республикаси Президентиниг шу сохадаги ваколатлари кўрсатиб ўтилган , қонунга кўра Президент Ўзбекистон Республикаси номидан юқорида номлари тилга олинган халқаро ташкилотларга аъзолик билан боғлиқ резалюциялардаги муддатлар ва шартларни қабул қилиб , ушбу ташкилотларнинг битимларидаги тегишли моддаларни қабул этишга вакил деб тан олинган . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки мазкур халкаро молия ташкилотлари тегишли ҳужжатларида назарда тутилган молия муассасаси сифатида иштирок этади ҳамда ўзига қонунчилик билан берилган ваколатлар доирасида Халқаро валюта фонди ва Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки ҳужжатлари моддаларида кўзда тутилган барча операциялар ва битимларни Ўзбекистон Республикаси номидан амалга ошириш ҳуқуқига эга ҳисобланади . ХВФ ва ХТТБ битимлари моддаларининг турли қоидаларида назарда тутилган операциялар ва келишувларда тўланиши ёки Республикага ўтказилиши мумкин бўлган хар кандай суммани кабул килиб олиш ҳуқуқи ҳам Ўзбекистон Республикаси Марказий банкига берилган . Бундан ташкари , Марказий банк халкаро молия ташкилотлари тўловларининг Ўзбекистон Республикасидаги киритувчиси , деб тайинланган . 18

Ўзбекистон Жаҳон банкига 1992 йил 21 сентябрда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 633 - XII сонли “ Ўзбекистон Республикасининг Халкаро Валюта Фонди ва Жахон Банки ташкилотларига аъзо бўлиш тўғрисида » ги Қонунига биноан аъзо бўлди , унинг олдидаги мажбуриятларини бажариш учун 12,1 млн АҚШ доллари миқдорида бадал тўлади . Халқаро молия институтларининг Ўзбекистондаги асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат : • Бозор структурасининг шаклланишда техник ёрдам кўрсатиш ; • ишлаб чиқариш ва ижтимоий соҳаларни ривожлантириш бўйича лойиҳаларни амалга оширишга молиявий жиҳатдан кўмак бериш ; • мутахассисларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш ; • молия секторини ва банк инфратузилмасини ривожлантириш ; • бозор инфратузилмасини ривожлантириш ; • энергетика мажмуини ривожлантириш ; • туризм инфратузилмасини ривожлантириш , шунингдек , табиий ресурсларни ўзлаштириш . Бозор тизимларини шакллантиришга , йўл , аэропорт қурилиши ҳамда қишлоқ хўжалигига техник жихатдан ёрдам бериш борасида республикада макроиқтисодий соҳада мониторинг ўтказиш , уларни таҳлил этиш , банк тизими , бухгалтерия ҳисоб - китобларини , коммуникацияларини ривожлантириш каби тадбирлар киради . Жумладан , бу борада Жаҳон банкининг вакиллари билан биргаликда республикада банк тизимининг ривожланиш даражаси йўналишида тадқиқот ишлари олиб борилди , ундан келиб чиққан ҳолда бозор механизмининг инфраструктурасини мужассамлаш , илмий - техникавий салохият даражасини аниқлаш борасида ҳам анча ишлар олиб борилди . Ўзбекистоннинг халқаро молия институтлари билан алоқаларини мустаҳкамлаш йўлидаги энг катта қадамлардан бири – бу мамлакатимизнинг Халқаро валюта фонди билан ўзаро алоқаларининг 19

ўрнатилиши ҳисобланади . Ўзбекистон Республикаси ХВФ га 1992 йилнинг 21 сентябрида аъзо бўлди . 1992 йилнинг 2 июлида Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаши томонидан « Халқаро валюта фондида агентлик қилиш тўғрисида » ги Ўзбекистон Республикасининг қонун қабул қилинди . Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1993 йил 21 мартдаги 93 Ф - сонли буйругига асосан Ўзбекистоннинг ХВФ га квота тўловлари амалга оширилади . Ўзбекистон Республикаси Марказий банки кўрсатилган халкаро молия ташкилотларнинг алока агентини депозит авуари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг шу ташкилотларга аъзолик билан ҳамкорлик операцияларини амалга ошириш вакили хисобланади . Халқаро валюта фондининг миссияси Ўзбекистонга техник ёрдам ва маслаҳат хизматларини кўрсатиш мақсадида ташриф буюради . Миссия фаолияти иктисодий сектор , молия ва статистика секторидаги ва иқтисодий реформаларнинг келажак йўналишларини аниқлаш билан боғлиқдир . ХВФ кредитлари миллий валютани барқарорлаштириш ва тўлов балансини мустаҳкамлашга Ўзбекистон хукуматига ажратилади . Ўзбекистон Республикаси Марказий Банки Ўзбекистон Республикасининг халқаро молиявий ташкилотлари билан ўзаро муносабатларида алоқа агенти сифатида иш юритади . Марказий Банк ва Молия Вазирлиги Ўзбекистон Республикаси ҳукумати билан келишилган ҳолда ташкилотлари олдидаги молия мажбуриятларини вақтида бажариш , яъни заём маблағларини олиш , фоиз тўловларини тўлаш ва республика томонидан қарз мажбуриятларини тўлаш кабиларни таъминлайди . Ўзбекистон Республикаси билан халкаро молия институтлари ўртасидаги халкаро заём ва кафолатли шартномалар ҳамда битимларни тузиш ва депозиция килиш тартиби тўғрисидаги Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 майдаги қонуни чет эл сармояларини жалб этиш жараёнини тезлаштиришни таъминловчи қонунлар зарур ҳуқуқий шароитларни яратди . Қонунда белгилаб куйилганки , Ўзбекистон Республикаси тўла ҳуқуқли аъзо бўлган халкаро молия институтлари билан заём ва кафолатли шартномалар хамда битимларни имзолаш ва депонсация килиш ҳуқуқи 20

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Раисига ва у ваколат берган идораларга тегишли қонунда шундай шартномалар хамда битимлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг Раисига ва у ваколат берган идоралар томонидан тузилган ратификация қилинмаслиги ( яъни Олий Мажлис томонидан тасдиқланмаслиги ) ҳамда Ўзбекистон Республикаси учун имзоланган пайтдан бошлаб кучга кириши кўрсатиб ўтилган . “ Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномалари тўғрисида ” ги 1995 йил 22 декабрдаги Ўзбекистон Республикасининг қонуни хорижий ҳамкорлар билан алоқаларни ўрнатишда муҳим ҳуқуқий омил ҳисобланади . Ушбу қонун Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларини тузиш , бажариш ва депонсация килиш тартибини белгилайди . Ушбу қонуннинг « Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларини тузиш ва уларни кучга киритиш тартиби » га бағишланган II бўлими 14- моддаси , 5 кисмида Ўзбекистон Республикаси Хукумати томонидан ёки у ваколат берган органлар томонидан халкаро молия институтлари билан тузилган Ўзбекистон Республикасининг халкаро заём ва кафолатли шартномалари ратификация килинмаслиги ва Ўзбекистон Республикаси учун имзоланган пайтда эътиборан кучга кириши белгилаб берилган . Бундан ташкари , Ўзбекистоннинг “ Халкаро шартномалар ҳуқуқи тўғрисида ” ги Вена конвенциясига қўшилиши ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг 1995 йил 24 феврал карори Ўзбекистон Республикасининг “ Халқаро шартномалар тўғрисида ” ги Вена Конвенциясига қўшилганлигини ҳуқуқий жихатдан мустахкамланади . Ўзбекистон Республикасининг “ Хориждан маблағ жалб килиш тўғрисида ” ги 1996 йил 29 августдаги қонуни хориждан маблағ жалб килиши билан боғлиқ муносабатларни тартибга солади . Ушбу қонунда Ўзбекистон Республикасининг кафолатлари , кафолат фонди , карз олувчининг мажбуриятлари , Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг , Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг ваколатлари халкаро молия ташкилотларига ахборот тақдим этиш , хориждан маблағларни жалб килиши билан боғлиқ масалалар юзасидан 21

бахсларни ҳал этиш , қонун ҳужжатларини бузганлик каби масалалар алохида моддалар билан белгиланиб берилган . Ўзбекистоннинг ташки иқтисодий фаолиятига доир ҳуқуқий хужжатлар тизимида хорижий кредит линиялари ва улар ҳисобидан ажратилаётган инвестициялар масаласига бевосита тааллуқли бўлган қонунлар ҳам мухим ўрин тутади . Хорижий инвесторларнинг самарали фаолият кўрсатиши кафолатларини таъминлаш , хорижий молиявий , интелектуал ва бошка ресурсларни , замонавий чет эл технологияси ва бошкарув тажрибасини жалб қилиш ҳамда ундан оқилона фойдаланиш максадида , мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига , шунингдек , унинг жахон тизимига интеграциялашувига кўмаклашиш учун 1994 йил 5 майда Ўзбекистон Республикасининг “ Хорижий инвестициялар ва хорижий инвесторлар фаолиятининг кафолатлари тўғрисида ” ги Қонуни кабул килинди . Шунингдек , Ўзбекистондаги инвестицион таклифларни тайёрлаш ва амалга оширишда хорижий инвесторлар ва махаллий хамкорларга амалий ёрдам кўрсатиш учун Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1995 йил 21 августдаги Фармони билан нохукумат ташкилот макомига эга бўлган хорижий инвестициялар буйича Агентлик ташкил этилди . Вақт ўтиши билан иқтисодий ўсишнинг жадал боришини таъминлаш , республика иқтисодиётига хорижий мамлакатларнинг илгор технологияларини жалб қилиш ва умуман жахон андозаларига эришиш учун хорижий инвестициялар сохасидаги мавжуд қонунчилик базасини қайта кўриб чикиш зарурати обьектив равишда пайдо бўлди . Шу муносабат билан 1998 йил 30 апрелда Олий Мажлис томонидан янги хужжат - “ Чет эл инвестициялари тўғрисида ” Ўзбекистон Республикаси Қонуни ва “ Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қонунлари кабул килди . Шунингдек , хорижий инвесторларни қўллаб – қувватлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 18 та қарор ва фармонлари , Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 20 та қарорлари қабул қилинган бўлиб , бу эса юртмизда хорижий 22

инвесторлар учун қулай шарт – шароит ва кенг имкониятлар яратиб берилаётганлигининг яққол намоёндаси ҳисобланади . Кейинги йилларда республикамизнинг инвестицион фаолияти ортиб бораётганлигини ҳам муҳим аҳамиятга эга . Хорижий сармояни кенг жалб қилиш асосан таркибий ўзгаришларни янада чуқурлаштиришга , иқтисодий сохани мустахкам моддий - техника базасини яратишга , мамлакатнинг макроиқтисодий баркарорлигини ва иқтисодий ривожланишини таъминлашга каратилган . Хорижий инвесторлар билан кенг кўламли ҳамкорлик алоқаларини ўрнатиш мамлакатимизга : • янги , замонавий техника ва технологияларни республика иқтисодиётига жалб қилиш , уларни ишлаб чиқаришга жорий қилиш эса , жахон стандартларига жаваоб бера оладиган маҳсулатларни ятатиш , мамлакатимизнинг жаҳон бозоридаги позицияларини мустаҳкамлашга ёрдам беради ; • янги иш жойлари ташкил қилиш ва ахолининг ишсиз қисмини иш билан таъминлаш , шу билан бирга , хорижнинг илғор бошкарув тажрибасини жорий қилиш имконини беради ва шу оркали мехнат унумдорлиги оширилади ; • жахон бозорида рақобатлаша оладиган сифатли махсулотларни ишлаб чиқариш ва уларни экспорт қилиш эвазига мамлакатга қадри баланд валюталарнинг кўпрок кириб келишини таъминлайди . Юкори техник савиядаги тайёр махсулотлар улуши оширилиши куйидаги жихатларга боғлиқ : • хорижий мамлакатлардаги корхоналар билан Ўзбекистондаги экспорт килувчи корхоналар ўртасида кооперация алокаларининг шаклланишига кўмаклашиш ; • юкори технология ва илм талаб килувчи махсулотлар ишлаб чикарилиши соха ва соха ичи тизими яхшиланишига хизмат килади ; • экспортнинг интеллектуал мулк обьектлари лицензияларини ҳамда ноу - хау шаклида техник – тижорат сирларини сотиш , инжиниринг ва лизинг сохаларида хизматлар кўрсатиш каби 23

турларини ривожлантириш йули билан республикамизда эришилган илмий - техник ютукларининг жахон хўжалиги айланмасига кириб боришини тезлаштириш ; • илмий ишланмаларга , хусусан , амалий фан ва технологиялар трансферти сохасидаги илмий ишланмаларга бозор йуналишини берувчи шарт - шароит яратувчи инновацияларни қўллаб - қувватлашнинг самарали тизимини ишлаб чиқиш ; • инновация жараёнини давлат томонидан ва тижорат усулида қўллаб - қувватлашнинг энг мақбул уйғунлашувининг асосий йўлларини белгилаб олиш хамда илмий - техник ишланмаларни тижорат ахамиятига молик натижалар даражасигача етказиш ; • юкори даражали маркетинг тадқиқотлари ўтказиш , тижорат ва технология менежменти сохасидаги ютукларни ўрганиш , хорижий бозорларнинг коньюнктураси , сиғими хамда ракобатчиларнинг нарх сиёсати , кооперация , қўшма корхоналар ташкил этиш буйича ҳамкорлар қидириш юзасидан тахлилий маълумотларни ўрганиш . Бунинг учун бир томондан , иқтисодиётни таркибан қайта қуришга каратилган бир қатор аниқ лойихаларни амалга ошириш зарур бўлади ва иккинчи томондан , ички инвестиция ресурслари чекланган бир шароитда хорижий инвесторлар маблағларининг ахамияти жуда юқори бахоланади . Ўзбекистон амалга ошираётган инвестиция сиёсатининг асосий йуналишлари орасида куйидагиларни алоҳида таъкидлаб кўрсатиш мумкин : • инвестиция жалб қилиш учун халкаро меъёрлар ва конвенцияларга мос келадиган , саноати ривожланган мамлакатлар инвесторлари томонидан тан олинадиган ҳуқуқий шарт - шароитларни яратиш ; • республикага жахон даражасидаги технологияларни етказиб берадиган ва иқтисодиётнинг замонавий тузилишини вужудга келтиришга ёрдам берадиган инвесторлар учун очиқ эшиклар сиёсатини изчиллик билан амалга ошириш ; 24

• ишлаб чиқариш билан боғлик лойихаларга қаратилган , валютада ўзини - ўзи қоплашни таъминлайдиган инвестицияларга кўмаклашиш ; • мамлакатнинг кредит қобилиятини , Ўзбекистоннинг биринчи даражали қарз олувчи мамлакат сифатидаги обру – эътиборини қўллаб - қувватлаш ; • мамлакатнинг айрим минтақаларида ижтимоий ва экология муаммоларини ҳал қилишга қаратилган инвестицияларга ёрдам бериш . Инвестиция мухитини янада яхшилаш шартларидан бири банк тизимини такомиллаштириш , молия бозорида рақобатни вужудга келтириш , шунингдек , хорижий инвесторларни жалб қилиш , улар учун қулай инвестицион муҳитни яратиш ҳамда уларни ахборот билан таъминлашни яхшилашдан иборатдир . Инвестицияларни мамлакатга жалб қилишда ҳуқуқий асосларга тааллуқли ҳозирги вазифа — бу , хукуматнинг хорижий инвестициялар бўйича узоқ муддатли баркарор позицияларини шакллантириш ва уни потенциал хорижий инвесторларга етказишдан иборатдир . Чет эллик инвестор халқаро ҳуқуқ принциплари ҳамда Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига мувофиқ қуйидаги ҳуқуқларга эга ҳисобланади : • инвестициялашни амалга оширишнинг ҳажмлари , турлари ва йўналишларини мустақил белгилаш ; • инвестиция фаолиятини амалга ошириш учун юридик ва жисмоний шахслар билан шартномалар тузиш ; • ўзининг инвестицияларига ва инвестиция фаолиятининг натижаларига эгалик қилиш , улардан фойдаланиш ва уларни тасарруф этиш . Чет эллик инвесторнинг қарорига биноан инвестицияларга , уларнинг натижаларига эгалик қилиш , улардан фойдаланиш , уларни тасарруф этиш ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда бошқа юридик ва жисмоний шахсларга берилиши мумкин ; 25

• Ўзбекистон Республикасидаги инвестиция фаолияти натижасида олинган ўзига қарашли ихтиролар , фойдали моделлар ва саноат намуналарини чет элларда ва Ўзбекистон Республикасида патентлаштириш тўғрисида мустақил равишда қарор қабул қилиш ; • инвестиция фаолияти натижасида олинган даромадни мустақил ва эркин тасарруф этиш ; • Ўзбекистон Республикасига кредитлар ва қарзлар тариқасида пул маблағлари жалб этиш ; • ўз ҳисобварағидаги миллий валюта маблағларидан ички валюта бозорида чет эл валютасини сотиб олиш учун фойдаланиш ; • қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда ва шартларда ер участкаларига доир ҳуқуқларни сотиб олиш ; • Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатларига мувофиқ , ўзига мулк ҳуқуқи асосида қарашли бўлган мол - мулк ва ҳар қандай мулкий ҳуқуқлардан зиммага олган мажбуриятларнинг , шу жумладан қарз маблағларини жалб этишга қаратилган мажбуриятларнинг барча турлари бўйича таъмин сифатида фойдаланиш ; • давлат бошқарув органларининг , маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг ҳамда улар мансабдор шахсларининг ғайриқонуний ҳаракатлари ( ҳаракатсизлиги ) ҳамда қарорлари натижасида етказилган зарарларни ундириш . Ўзбекистон Республикасида иқтисодий ислоҳотларнинг бошланиш давридан чет эл кредит линиялари ва улар орқали кириб келаётган хорижий инвестицияларни жалб қилишга тузилмавий қайта қуришнинг ҳамда умумжаҳон иқтисодий ҳамжамиятига кириб боришини тезлаштирувчи омил сифатида асосий устуворлик берилди . Ҳозирда , Республикада хорижий кредит линияларини ва инвестицияларини жалб қилиш бўйича ҳуқуқий база яратилди , уларни жалб қилиш ва хорижий инвесторларга хизмат кўрсатувчи инфратузилма барпо қилинди ва бу жараён такомиллашиб бормоқда . 26

II боб . Ўзбекистон Республикасига жалб этилган хорижий кредит линияларининг замонавий ҳолати . 2.1 Республикамиз иқтисодиётига жалб этилган халқаро молия институтларининг кредит линиялари Халқаро молия ташкилотлари кр e дит линиялари ҳисобидан кр e дитлаш амалиёти халқаро ташкилот ва мамлакат ҳукумати ўртасида имзоланадиган ҳамкорлик битими ва бу битим асосида чиқариладиган ҳукумат қарорлари асосланган ҳолда амалга оширилади . Ҳукумат ўзининг қарорида халқаро кр e дит линияларидан кр e дитлашни амалга оширувчи тижорат банклари ва йўналтириладиган р e сурс суммасини кўрсатиб ўтади . Сўнг кр e дитлаш жараёни банк ва унинг филиалларида давом этади . Кр e дитлаш шартлари халқаро ташкилот талаблари доирасида б e лгиланади ва кр e дитлар мониторинги бўйича ҳисобот мунтазам равишда халқаро молия институтининг Ўзб e кистондаги ваколатхонасига ва Ўзб e кистон Р e спубликаси Марказий банки ҳамда унинг ҳудудий бўлимларига тақдим этиб борилади . Иқтисодиётга халқаро кр e дит линияларини йўналтириш юқорида айтиб ўтилганид e к ҳукумат қарори доирасида амалга оширилади . Бундай амалиёт Ўзб e кистон бозор иқтисодиётига ўтиш ислоҳотларини босқичма - босқич амалга ошира бошлаган даврданоқ йўлга қўйилган . Ушбу боб бошида мамлакатимизга халқаро молия ташкилотлари томонидан кичик бизн e сни ривожлантириш мақсадларида йўналтирилган дастлабки кр e дит линиялари тўғрисида тўхталсак . Бунга мисол қилиб Ўзб e кистон Р e спубликаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001- йил 6- ф e вралдаги 69- сонли ” Ўзб e кистон Р e спубликасида кичик ва ўрта бизн e сни ривожлантиришни қўллаб - қувватлаш учун Осиё тараққиёт банки кр e дитидан фойдаланиш чора - тадбирлари тўғрисида ” ги Қарорини к e лтириш мумкин . Бу қарорга асосан Осиё тараққиёт банкидан 50 млн . АҚШ доллари миқдорида кр e дит олиниб , олинган маблағлар қуйидаги банклар орқали кичик бизн e с субъ e ктларини кр e дитлаш мақсадида сарфланган : • Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банкига 20 млн . АҚШ доллари ; • ” Асака ” банкига 15 млн . АҚШ доллари ; 27

• ” Пахтабанк ” ( ҳозирги ” Агробанк ”) га 15 млн . АҚШ доллари . Ҳозирги кунда мамлакатимиз тижорат банклари орқали қуйидаги халқаро молия ташкилотларининг кр e дит линияларидан кредитлаш мақсадларида фойдаланилмоқда : • Европа тикланиш ва тараққиёт банки кр e дит линияси ; • Осиё тараққиёт банкининг “ Кичик бизн e с ва микромолиялашни ривожлантириш ” лойиҳаси ; • Жаҳон Банкининг “ Қорақалпоғистонда пиллачиликни ривожлантириш ” кр e дит линияси ’ • Халқаро тараққиёт ассотсиациясининг “ Қишлоқ хўжалиги корхоналарини қўллаб - қувватлаш лойиҳаси ” II босқичи кр e дит линияси ; • Хусусий с e кторни ривожлантириш Ислом корпорацияси кр e дит линияси ; • Ланд e сбанк Б e рлин ( Г e рмания ) кр e дит линияси ; • Хитой тараққиёт банки кр e дит линияси ; • Г e рмания тараққиёт банки ( КФ W) кр e дит линияси ; • Кор e я e кспорт - импорт банки кр e дит линияси ; • Г e рмания жамғарма кассалари фонди кр e дит линияси ва бошқалар . Ўзбекистон Жаҳон банкига аъзо бўлган даврдан бошлаб Жаҳон банки мамлакатимиз билан ривожланиш ва бозор иқтисодиётига ўтиш йўлида ҳамкорлик қилиб келмоқда . Жаҳон банкининг Ўзбекистон Республикасидаги асосий фаолияти мамлакат аҳолисининг турмуш даражасини оширишга кўмаклашиш ҳисобланади . Банк давлатнинг ижтимоий x изматлари самарадорлигини ошириш ва инфратузилмасини модернизация қилиш мақсадида молиявий ресурслар ва тавсиялар тақдим этади . Жаҳон банкининг кредит бериш дастури асосан соғлиқни сақлаш x изматлари сифатини я x шилаш , мактаб таълимини ривожланиши , суғориш инфратузилмасини қайта тиклаш , x усусий фермер x ўжаликларини қўллабқувватлаш , қишлоқ жойлардаги аҳолини тоза ичимлик суви билан таъминлаш , коммунал x изматлар инфратузилмасини қайта шакллантириш , 28

жамият эҳтиёжлари ва иқлим ўзгариши билан боғлиқ бўлган масалаларни ҳал этишга қаратилган дастурларга инвестиция қилиш орқали ёрдам беришга йўналтирилган . Банкнинг Ўзбекистондаги биринчи кредит линияси 21 млн АҚШ доллари миқдорида Институционал ривожланиш учун те x ник кўмаклашиш лойиҳаси шаклида 1994 - йилда тасдиқланган ва 2000- йил 31- октабргача амалда бўлган . Умуман олганда , Жаҳон Банки томонидан Ўзбекистон Республикасига бугунги кунга қадар 23 та лойиҳа бўйича қарз маблағлари ажратилган бўлиб , улардан 13 таси амалга оширилган , 10 таси фаол лойиҳа ҳисобланади . Жаҳон Банкининг аввалги йилларда Ўзбекистонга йўналтирилган кредитлар динамикаси қуйидаги диаграммада акс эттирилган : 2- расм . Жаҳон Банки томонидан Ўзбекистонга ажратилган кредитлар динамикаси ( млн . АҚШ доллари ) 4 Бу расмда Жаҳон банкининг Ўзбекистон Республикасга 2007-2011 йилларда ажратган кредитлари суммаси келтирилган . Кўриниб турибдики , 2007 - 2008- йилларда жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози Жаҳон банкига ва бу орқали Ўзбекистонга йўналтирилган кредитлар суммасига ҳам ўзининг салбий таъсирини кўрсатган . Олдинги даврлар мобайнида ҳам Жаҳон Банкининг Ўзбекистон Республикаси бўйича бир нечта молиявий стратегияси амал қилган . Давлатга кўмаклашиш стратегиясида (2002-2004- йиллар ) диалог ўтказиш 4 www.worldbank.com Жаҳон банкининг расмий сайти маълумотлари асосда тайёрланди . 29

тизимини шакллантириш ва стратегиянинг турли йўналиши бўйича банк томонидан сиёсий шароитлар яратишга уринишлар бўлди . Бироқ бундай ёндашув самара бермади , чунки бу ҳолат Ўзбекистон ҳукумати томонидан танланган босқичма - босқич ривожланиш стратегиясига зид келар еди . Жаҳон Банкининг Ўзбекистон Республикаси билан ҳамкорлиги давомида мамлакатларда эришилган натижаларга тў x таладиган бўлсак , қишлоқ жойларда соғлиқни сақлаш муассасаларида ҳолат я x шиланди . Қишлоқлардаги 11 млн . дан ортиқ аҳоли 2300 та таъмирланган врачлик пунктлари орқали сифатли тиббий x изматдан фойдаланиш имкониятига эга бўлди . Бундан ташқари , мамлакатнинг ғарбий қисмида яшайдиган аҳоли тоза ичимлик сувидан фойдалана бошлади . Ривожланишнинг ҳозирги даврида ҳам Ўзбекистон Республикаси ва Жаҳон банки ўртасидаги ҳамкорлик иқтисодиётнинг турли соҳаларида давом этиб келмоқда . Жаҳон банки гуруҳи директорлар кенгаши 2011 - йил 6 - декабрда Вашингтонда 2012 - 2015- йилларга мўлжалланган Ўзбекистон билан ҳамкорликнинг янги стратегиясини маъқуллади . Ҳужжат умумий қиймати 1,3 млрд АҚШ доллари бўлган сув таъминоти , санитария , ирригация , энергетика , транспорт ва x усусий сектор соҳаларидаги лойиҳаларни молиялаштиришни кўзда тутади . Шу билан бир қаторда , Жаҳон банкининг соғлиқни сақлаш ва таълим соҳасидаги лойиҳалар бўйича жорий кўмаги кенгайтирилади . Ҳамкорлик стратегиясида “2030 - йилгача Ўзбекистон иқтисодиётини тузилмавий ислоҳ қилиш консепцияси ” номли стратегик ҳужжатни биргаликда ишлаб чиқиш режалаштирилган . 2011- йил 10 декабрда Тошкентда ўтказилган матбуот анжуманида Жаҳон банкининг Ўзбекистондаги ваколат x онаси раҳбари концепцияни ишлаб чиқиш доирасида саноатнинг турли тармоқларида қўшилган қийматга эришиш , рақобатбардош секторларни аниқлаш ва уларнинг кейинги ривожланиш стратегияларини аниқлаш каби таҳлиллар олиб бориш режалаштирилганлигини таъкидлади . 30

Жаҳон банки жорий ва келаси йилларда кичик бизнес ва x усусий тадбиркорликни ривожлантириш масалаларига бағишланган тадқиқотлар олиб борилиши , тадқиқот якунлангандан сўнг кичик бизнес ва x усусий тадбиркорлик субьектлари учун кредитлар беришни кўзда тутадиган инвестиция лойиҳаларини ишга тушириш режалаштирилган . Европа тикланиш ва тараққиёт банки ( ЕТТБ ) 1991- йилда Марказий ва Шарқий Европа мамлакатларига бозор иқтисодиётига ўтиш бўйича ислоҳотларни ўтказишда кўмаклашиш мақсадида ташкил этилган . ЕТТБнинг асосий фаолият доираси қуйидагилардан иборат : • инфратузилмани ривожлантириш ; • турли x усусий ва x усусийлаштирилган кор x оналарнинг лойиҳаларини молиялаштириш ва кредитлаш ; • x усусий капитал қўйилмаларга кафолатлар бериш ; • иқтисодиётнинг таркибий тузилишини қайта қуриш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқиш ; • аниқ лойиҳаларга маслаҳат - те x ник ёрдам бериш . Банк x усусий сектор ривожланиши , x усусийлаштириш жараёни , тўғридан - тўғри x орижий инвестицияларни жалб етиш , молия муассасалари ҳамда саноат секторини ташкил этиш ва мустаҳкамлаш , кичик бизнеснинг ривожланишини қўллаб - қувватлайди . ЕТТБнинг бошқа молия ташкилотларидан асосий фарқи унинг сиёсий тузилмаларни кредитлашда иштирок этмаслиги ва x усусий секторни қўллаб - қувватлашга и x тисослашганлигидадир . Евопа Тикланиш ва Тараққиёт Банки ( ЕТТБ ) ҳам Ўзбекистонда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотларга салмоқли ҳисса қўшмоқда . ЕТТБ – қатор мамлакатларда бозор иқтисодиётини ривожлантириш учун инвестициялар ажратувчи x алқаро ташкилотдир . Мамлакатимизда ўз фаолиятини 1992- йилда бошлаган ЕТТБ асосан кичик бизнес ва x усусиой секторни қўллаб - қувватлаш , истиқболли тармоқларга инвестициялар жалб этиш билан шуғулланади . ЕТТБнинг Ўзбекистондаги фаолияти асосий йўналишлари – инвестициялар жалб 31

қилиш керак бўлган бошқа ишлаб чиқариш қувватлари ва обьектларини ўрганишдан иборат . Ҳозирги кунда ЕТТБ дунёнинг кўплаб мамлакатларига кичик бизнес ва x усиусий тадбиркорлик , ёқилғи - енергетика , инфратузилма , транспорт , агросаноат , туризм , телекоммуникация ва бошқа тармоқларга кредитлар ажратиб келмоқда . Банк томонидан дунё мамлакатлари бўйича жами ажратилаётган кредитлар миқдори динамикасини қуйидаги расм орқали кўриш мумкин : 3- расм . ЕТТБнинг жами кредит қўйилмалари динамикаси ( млрд . евро ) 5 Юқоридаги расмдан кўриш мумкинки , 2012- йилда банк томонидан ажратилган кредитлар миқдори 8,9 миллиард еврони ташкил қилган 2011 йилга нисбатан 0,2 миллиард еврога камайган . 2012- йилда ажратилган жами кредитларнинг тармоқлар кесимидаги салмоғи эса қуйидагича : X усусан , ЕТТБ томонидан Ўзбекистонга ажратилган кредитлар миқдорига тў x талиб ўтадиган бўлсак , ўтган йиллар мобайнида ажратилаётган кредитлар миқдори пасайиш тенденсиясига эга . 2012 йилда банк томонидан ажратилган жами кредитлар миқдори 2 миллион еврони ташкил этган . 5 ЕТТБ нинг йиллик ҳисоботи асосида 2012 йил 32

4- расм . ЕТТБ томонидан Ўзбекистонга йўналтирилган кредит линиялари миқдори ( млн . евро ) 6 4- расм маълумотларидан кўриш мумкинки , мамлакатимизга ЕТТБ томонидан ажратилган кредит линиялари 2012 йилда 2 миллион еврони ташкил етган . Шуниси эътиборга моликки , ушбу кўрсаткич 2011 йилга нисбатан 1 миллион еврога , 2010 йилга нисбатан еса 2,3 миллион еврога камайган . Бу эса аввалги кредит линияларининг нисбатан суст ўзлаштирилаётганлигидан далолат беради . ЕТТБнинг йирик кредит линияларига қуйидаги талаблар қўйилади : • ЕТТБ лойиҳани бошидан бошлаб 35% гача молиялаштиради ёки 35% миқдорида узоқ муддатли кредит беради ; • ҳар бир лойиҳа давлат стратегияси нуқтаи назаридан баҳоланади . Давлат стратегиясини ЕТТБ акционерлари белгилайди ; • акционерлик капитали нақд пул бўлиши шарт эмас , у асбоб - ускуна , те x ника , ме x анизм ва бошқалар бўлиши мумкин ; • банк одатда инвесторларга чиқарилган ёки чиқарилаётган акциялар ютуғи учун молиялашни тақдим этмайди ; • x усусий сектордаги лойиҳаларда кўпи билан 2/3 ўзлаштирилган маблағлар тақдим қилинади . Қуйидаги жадвалда ЕТТБнинг аввалги йилларда Ўзбекистонга йўналтирган кредит линиялари акс эттирилган : 6 ЕТТБ нинг йиллик ҳисоботи асосида 2012 йил 33

2- жадвал ЕТТБ томонидан Ўзбекистонга йўналтирилган кредит линиялари миқдори 7 Йиллар Маблағ миқдори Лойиҳа мақсади 1993- йил 60 млн доллар 21 та кичик бизнес лойиҳаси ўзлаштирилди 1997- йил 120 млн доллар ТИФ Миллий банк , Асака банк , Ўзсаноатқурилишбанк , Па x табанк ( Агробанк ) га ажратилди 2001- йил 20 млн доллар Кредит линияси очиш ва микрокредитлашга берилди 2002- йил 40 млн доллар 8593 та янги иш ўринлари яратилди 2003- йил 360 млн доллар 3300 та янги иш ўринлари яратилди 2010- йил 27.7 млн доллар микрокредитлар 2011- йил 61.2 млн доллар 161 та лойиҳалар молиялаштирилди Юқоридаги жадвалда ЕТТБнинг Ўзбекистонга ажратган кредит линиялари суммаси йиллар кесимида кўрсатиб ўтилган . Кўриниб турибдики , йўналтирилган кредит линиялари орқали нафақат иқтисодий ўсишга эришилади , балки молиялаштириладиган лойиҳалар орқали минглаб янги иш ўринлари яратилади ва мамлакатда ишсизлик даражаси сезиларли даражада қисқаради . X усусий секторда молиялаштирилаётган лойиҳалар макродаражада ЯИМнинг ўсишини таъминласа , микродаражада тадбиркорларнинг юқори даромад олиши , ички бозорнинг таъминланиши ва x алқ фаровонлигини , шу билан бир қаторда мамлакат экспорт салоҳиятини оширишга x измат қилади . Осиё тараққиёт банки ( ОТБ ) 1966- йилда ташкил этилган бўлиб , йирик минтақавий ривожланиш банкларидан бири ҳисобланади . ОТБнинг мақсади Осиё қитъасидаги ривожланаётган мамлакатларга иқтисодий тараққиётда 7 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди . 34

ёрдам бериш , ҳудудий ҳамкорликни рағбатлантириш , аъзо мамлакатларга те x ник ёрдам кўрсатиш ва уларнинг иқтисодий сиёсатини мувофиқлаштиришдан иборат . ОТБ транспорт ва коммуникация , энергетик лойиҳалар , қишлоқ x ўжалиги ва табиий ресурслар , молия , ижтимоий инфратузилма соҳаларини молиялаштиради . ОТБ таркибида Осиё ривожланиш фонди ва Ма x сус те x ник ёрдам фонди мавжуд . 8 ОТБ ривожланаётган мамлакатларга : • оддий фонд ҳисобидан тижорат шартлари асосида 25 йил муддатга ; • Осиё ривожланиш фонди ҳисобидан имтиёзли 1-3% ставкалар бўйича кам ривожланган мамлакатларга 40 йилгача бўлган муддатга кредитлар ажратади . Ўзбекистон ОТБга 1995- йилда аъзо бўлган ҳамда банкнинг минтақавий аъзолари рўйҳатида 15- ўринни , йирик акциядорлар рўйҳатида эса 22 ўринни егаллайди . Ўзбекистон банкнинг 23 834 та акциясига (0,67%) ва 37 066 та овозга (0,84%) эга . 9 ОТБ томонидан Ўзбекистонга ҳозирги кунга қадар 40 дан ортиқ лойиҳаларни молиялаштириш мақсадида кредитлар ва молиявий ёрдам йўналтирилган . Берилган молиявий ёрдамларнинг сезиларли қисми ижтимоий соҳаларни ислоҳ етишни молиялаштиришга йўналтирилган . Ислом тараққиёт банки ( ИТБ ) 1974- йилда ташкил этилган бўлиб , унга ислом динига эътиқод қилувчи деярли барча мамлакатлар аъзо ҳисобланади . ИТБнинг асосий мақсади аъзо мамлакатларнинг ривожланиш лойиҳаларини , ташқи савдони кредитлаш ва савдо , саноат кор x оналарига инвестициялар йўналтиришдан иборат . Ўзбекистон ИТБ аъзолигига 2003- йил 3- сентабрда кирган бўлиб , ушбу банк томонидан мамлакатимизга ҳозирги кунга қадар умумий қиймати 220 млн . АҚШ долларидан ортиқ молиявий x изматлар кўрсатилган . Бундан ташқари , ИТБ 2009- йилдан буён Ўзбекистон Республикаси Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки , Ўзсаноатқурилишбанки ва Ипотека банки орқали ҳамкорлик дастурлари доирасида босқичма - босқич кредит линияларини йўналтирмоқда . 8 http: //www.adb.org./About/members.asp 9 http //www.adb.org/Documents/Transations/Russian/Factsheets/UZB-Factsheet-RU.pdf 35

Мамлакатимизнинг турли минтақаларида ахборот – телекоммуникация соҳасини янада ривожлантириш ва янада кенгайтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007 - йил 23 - февралдаги “ Ўзбектелеком акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори асосида ОАТ “ Алоқабанк ” Хитой Тараққиёт банки билан биргаликдаги илк ҳамкорлигини бошлади . Унга кўра АК “ Ўзбектелеком ” компаниясига телекоммуникация тармоғини реконструкция қилиш ва ривожлантириш мақсадида Хитой Халқ Республикасининг "Huawei Technologies Co. Ltd" компаниясининг 21 283,70 минг АҚШ доллари миқдорига тенг техника ва технологияларини олиб келиш ва ўрнатиш кўзда тутилган эди . Шу асосда ОАТ " Алоқабанк " ва АК " Ўзбектелеком " ўртасида лизинг шартномаси тузилди . ОАТ " Алоқабанк " га берилган кредит линияси бўйича тўлаш муддати 8 йил , Хитой Тараққиёт банки кредити ҳисобидан шартноманинг 85 фоизи 15 566, 49 минг АҚШ доллари миқдорида , ОАТ " Алоқабанк " нинг шахсий маблағлари ҳисобидан 36

- шартноманинг 15 фоизи 2 747, 03 минг АҚШ доллари миқдорида молиялаштириш шартлари асосида шартнома тузилди . Қуйидаги асосий шартлар асосида Хитой Тараққиёт банки ўзаро ҳамкорлик шартномаси имзоланди . 3- жадвал Хитой Тараққиёт банки томонидан ОАТ “ Алоқабанк ” ка тақдим этилган кредит шартлари 10 Шартнома қиймати - 18 313,52 млн . АҚШ доллари Кредит миқдори ( шартнома қийматининг 85% идан ) - 15 566,49 млн . АҚШ доллари Кредит бўйича фоиз ставкаси - LIBOR + хорижий банк маржаси Кредитнинг сўндирилиш муддати - 8 йил Имтиёзли давр - 2 йил Жами воситачилик ҳақлари - йилига 0,45 фоиз Лойиҳага кўра АК “ Ўзбектелеком ” нинг филиалларида CDMA - 450 стандарти асосида мобил алоқа тармоғини кенгайтириш , Қашқадарё ва Сурхандарё вилоятлари ҳамда Фарғона , Жиззах шахарларида телекоммуникация тармоқларини реконструкция қилиш , Тошкент шаҳрида янги авлод тармоғи бўлган NGN ва TDM технологияларни олиб келиш доирасида маҳаллий телекоммуникация тармоқларини модернизациялаш ва “ Ўзбектелеком ” га қарашли барча алолқа станцияларни кенгайтириш кўзда тутилган эди . 4- жадвал Хитой Тараққиёт банкининг кредити ҳисобидан “ “ Ўзбектелеком ” акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори асосида 37

10 телекоммуникация тармоқларини реконструкция қилиш ва кенгайтириш бўйича инвестиция лойиҳасининг иқтисодий – техник асоси 11 млн . АҚШ долларида № Кўрсаткич номи Жами шу жумладан ХТБнинг кредит линияси ҳисобидан Алоқабанк маблағ - лари ҳисобидан АК “ Ўзбектелеком ” нинг ўз маблағлари ҳисобидан 1 Лойиҳанинг умумий суммаси 21 283,70 15 566,49 2 747,03 2 970,18 шу жумладан : 1.1 Харажатлар : 19 044,82 15 566,49 2 747,03 731,30 Ускунани харид қилиш 17 281,97 14 689,67 2 592,30 Инвестиция даври давомида фоизлар ва комиссияларни тўлаш 731,30 731,30 Юклашдан олдинги экспертиза 73,25 62,27 10,99 Суғурта ва етиказиб бериш харажатлари 958,30 814,55 143,74 1.2 Миллий валюта эквиваленидаги харажатлар : 2 238,88 2 238,88 Ускунаниннг инсталляцияси 1 898,25 1 898,25 Инвестиция даври давомида фоиз ва комиссияларни тўлаш 340,63 340,63 2 Лойиҳанинг қуввати 1. CDMA-450 стандарт асосидаги 70 та базали станцияларни ўрнатиш ; 2. CDMA- 450 тармоғидаги 40 минг та коммуникация сиғимини кенгайтириш ; 3. 36 та рақамли тизимни узатиш инсталляцияси ва 1200 км оптик – кабелларни ўрнатиш ; 4. Тошкент шаҳрида NGN тармоғини ҳосил қилиш ; 5. 179877 та номерли коммуникация тармоғи тизимини реконструкция қилиш ; 6. 56 640 номерли комммуникация тизимини кенгайтириш . “ “ Ўзбектелеком ” акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори асосида 38

4 Қурилиш муддати 12 ой 5 Ҳосил қилинадиган ишлаб чиқариш фондлари 20 285,03 6 Срок окупаемости проекта 5 йил 4 ой 7 Кредитни қайтариш муддати 8 йил 11 Хитой Тараққиёт банки томонидан берилган асосий қарзни узиш , кредитга хизмат кўрсатиш билан боғлиқ фоизлар , комиссиялар ва бошқа харажатларни тўлаш , шартномага мувофиқ АК “ Ўзбектелеком ” дан тушадиган ОАТ “ Алоқабанк ” нинг лизинг тўловлари ҳисобидан амалга оширилади 5- жадвал Хитой Тараққиёт банки томонидан ОАТ “ Алоқабанкга тақдим этилган кредитнинг қайтарилиш графиги 12 ( млн . АҚШ доллари ) Йиллар Асосий қарз Фоизлар Воситачилик ҳақлари Жами 2007 677,84 52,99 730,8 2008 1 080,32 0,46 1 080,78 2009 2594,415 1 035,30 3 629,72 2010 2 594,415 855,25 3 449,66 2011 2594,415 675,20 3 269,61 2012 2594,415 495,14 3 089,56 2013 2 594,415 315,09 2909,51 2014 2 594,415 135,04 2 729,45 “ “ Ўзбектелеком ” акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори асосида 39

Жами 15 566,49 5 269,18 53,45 20 889,12 Жадвал маълумотларидан кўришимиз мумкинки , кредитнинг муддати 8 йил бўлиб , бундан 2 йилини имтиёзли давр ташкил этади . Кредитни фоизларини қайтариш 2007 йилдан , асосий қарзни қайтариш эса 2009 – йилдан бошланган . Кредитни қайтариш йиллар кесимида бир хил 2594,415 млн . АҚШ долларини ташкил этади . Кредит бўйича жами тўланадиган фоизлар 5 269, 18 млн . АҚШ долларига тенг . Жами 12 “ “ Ўзбектелеком ” акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори асосида 40

воситачилик ҳақлари эса 53,45 млн . АҚШ долларини ташкил қилади . Умумий тўланадиган маблағлар миқдори эса 20 889,12 млн . АҚШ долларига тенг . Хитой Тараққиёт банкининг кредит линияси ҳисобидан телекоммуникация тармоқларини реконструкция қилиш ва кенгайтириш бўйича инвестиция лойиҳасини амалга ошириш доирасида Хитой Тарақиёт Банкини - Ўзбекистон Республикаси ҳудудида тўлов манбаидан ундирилиб олинадиган фойда солиғидан ҳамда ОАТ “ Алоқабанк ” ни - импорт қилинадиган ускуналар ва материаллар бўйича божхона тўловлари ( божхона расмийлаштируви йиғимларидан ташқари ) тўлашдан озод қилинди . Лизинг ва у билан боғлиқ тўловлар , шунингдек лойиҳани амалга ошириш бўйича киритилган бошқа харажатлар , АК " Ўзбектелеком " нинг шахсий маблағлари ҳисобидан амалга оширилади . Мамлакатимизнинг турли минтақаларини ривожлантириш , уларда жахаон стандартларига жавоб берувчи маҳсулот ва хизматларни ишлаб чиқарувчи корхоналарни барпо этишда ҳамда минтақалар умумий инфрастструктурасини тубдан янгилаш мамлакатимиз олдида турган муҳим масалалардан бири ҳисобланади . Бу борада хорижий хамкор давлатлар ва халқаро молия институтларининг молиявий ва техник томондан қўллаб - қувватлашлари мухим саналади . Умуман олганда юқорида фаолият доиралари ҳақида тў x талиб ўтилган x алқаро молия ташкилотлари ва минтақавий ривожланиш банклари жаҳон иқтисодий интеграциясини маҳсулининг яққол намунаси ҳисобланади . Бундай ташкилотларга аъзо сифатида қатнашиш Ўзбекистон ҳам жаҳон ҳамжамиятининг тенг ҳуқуқли аъзоси еканлигини ва бутун жаҳон мамлакатлари билан иқтисодий интеграция тобора чуқурлашаётганлигини билдиради . 41

2.2 Мамлакатимиз минтақаларида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни хорижий кредит линиялари орқали кредитлаш таҳлили . Мамлакатимизда иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш ва эркинлаштириш жараёнида кичик бизнесни ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади . Мустақиллик йилларида республикамизда бизнес в a x усусий т a дбирк o рликни жадал рив o жл a нтириш учун қул a й ишбил a рм o нлик муҳити ҳамда ишончли ҳуқуқий кафолатларни ш a клл a нтириш борасида кенг кўламли ва изчил чора - тадбирлар кўрилмоқда . Ушбу соҳа , давлатимиз раҳбари кўп маротаба таъкидлаганларидек , жамиятимиз фаровонлигининг , мамлакатимизни бугуни ва келгусида ривожлантиришнинг мустаҳкам таянчи бўлиши лозим . Бундан ташқари , кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектлари фаолиятини эркинлаштириш ва соддалаштириш , яъни уларнинг ривожланиши учун амалиётдаги мавжуд тўсиқларни бартараф қилиш буйича ҳукуматимиз томонидан бир қанча ишлар қилинмоқда . Бугунги кунда иқтисодиётимизда кичик бизнес ялпи ички маҳсулот таркиби ва сифатини , умуман , иқтисодий ўсиш суръатларини белгиловчи , мамлакатдаги чекка ҳудудларни кам сармоя билан ривожлантиришда етакчи соҳа ҳисобланади . Шу боис , нафақат юртимизда , балки аксарият ривожланган давлатларда ҳам мазкур соҳа субьектлари мунтазам равишда рағбатлантирилади . Қуйидаги жадвалда йиллар кесимида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни мамл акат ЯИМ да тутган улуши келтириб ўтилган . Юртимизда ишбиларм o нлик муҳитини так o миллаштириш б o расидаги ч o ра - тадбирлар ўзининг илк натижаларини кўрсатаётганини таъкидлаш ж o из . Жаҳ o н банки ҳис o б - кит o бларига кўра , 2012- йилда Ўзб e кист o н бизн e сни юритиш бўйича р e йтингда 14 ўрин юқ o рига кўтарилди . 2013- йилда кичик бизн e с ва x усусий тадбирк o рликни янада рив o жлантириш o рқали мамлакатимиз иқтис o диётини 8 ф o изга , сан o атни 8,4 ф o изга , қишл o қ x ўжалигини 6 ф o изга , ас o сий капиталга киритилган инв e стсиялар ҳажмини 11 ф o изга , x измат кўрсатиш с o ҳасини қарийб 16 42

ф o изга o шириш ва ялпи ички маҳсул o тда унинг улуши 53 ф o изгача ўсишини таъминлаш вазифаси қўйилм o қда . 10 5 - расм . Ўзбекистонда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг ЯИМ да тутган улуши , % да 11 Юқоридаги расмдан кўришимиз мумкинки , кичик бизн e с ва x усусий тадбиркорликка қаратилаётган эътибор натижасида унинг ЯИМ даги ҳиссаси йилдан - йилга ортиб бормоқда . Эътиборга молик томони шундаки , жаҳон молиявий – иқтисодий инқирози даврида ҳам бу соҳани қўллаб - қувватлаш натижасида ҳам ЯИМ ҳажмининг , ҳам ЯИМда кичик бизн e с ва x усусий тадбиркорлик улушининг ўсишига эришилди . Хусусий секторни янада ривожлантиришнинг асосий манбаларидан бири бу - хорижий маблағлар ҳисобланади . Бунда хорижий инвестиция ва 10 Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 – йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси 11 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди . 43

хорижий кредит линиялари орқали тақдим этилаётган кредитлар ҳамда юқори стандартларга асосланган техника – технологиялар , хорижий инвесторлар тажрибаси , асосий ўринни эгаллайди Қуйидаги расмда мамлакатимиз тадбиркорлик субьектларига жами x орижий кредит линиялари ҳисобидан ажратилган кредитлар миқдорининг йиллар кесимидаги миқдори келтирилган : 6- расм . Кичик бизнес ва x усусий тадбиркорлик субьектларига x орижий кредит линиялари ҳисобидан ажратилган кредитлар ( млн . АҚШ доллари ) 12 Юқорида келтирилган диаграмма орқали кўриш мумкинки , x орижий кредит линияларини ўзлаштириш даражаси мамлакатимизда жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози даврида ўсиш тенденсиясига эга бўлиб , инқироз авж олган 2009- йилда 2008- йилга нисбатан бир ярим мартадан ортиқ суммага ўсган эди . Расмда 2011- йилнинг мамлакатимизда “ Кичик бизнес ва x усусий тадбиркорлик йили ” деб эълон қилингани яққол кўриниб турибди . Бу йилда давлат дастури доирасида жалб қилинган кредит линиялари сезиларли даражада ошган . 12 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди . 44

Осиё тараққиёт банкининг ” Кичик бизн e с ва микромолиялашни ривожлантириш ” лойиҳаси бўйича кр e дитлар кичик бизн e с ва хусусий тадбиркорлик субь e ктлари ҳамда д e ҳқон ва ф e рм e р хўжаликларига фаолиятларини к e нгайтириш учун 2003- йил 25- с e нтабрдаги № 1963- ЎЗБ сонли ” Қарз б e риш ” битими , 2004- йил 7- июндаги ” Қайта кр e дитлаш к e лишуви ” га асосан миллий валютада ажратилади . Давлат акциядорлик тижорат ” Асака ” банк ( ОАЖ ) орқали кичик бизн e с субь e ктларига узоқ муддатли кр e дитлар 3 йилгача бўлган муддатга ( шундан асосий қарз учун кўпи билан 6 ой имтиёзли давр билан ) 10 минг АҚШ долларининг сўмдаги эквивал e нтидан ошмаган миқдорда ажратилади . Қисқа муддатли кр e дитлар 35 минг АҚШ долларининг сўмдаги эквивал e нтидан ошмаган миқдорда ажратилиши мумкин , бунда молиялаштириш манбаси сифатида 10 минг АҚШ долларининг сўмдаги эквивал e нти ОТБ кр e дит линияси маблағи ҳисобидан , қолган 25 минг АҚШ долларининг сўмдаги эквивал e нти эса тижорат банкининг ўз маблағлари ҳисобидан молиялаштирилади ОТБ кр e дит линияси бўйича ажратиладиган кр e дитлар қайтмаслик хатарининг олдини олиш мақсадида қарз олувчи т e з сотиладиган , яъни ликвид таъминот турларидан бирини тақдим этиши лозим . Кр e дит таъминоти қуйидагилар бўлиши мумкин : • мол - мулк ёки қимматли қоғозлар гарови ; • банк ёки суғурта ташкилотининг кафолати ; • учинчи шахсларнинг кафиллиги ; • қарз олувчининг кр e дитни қайтмаслик хатарини суғурталаши тўғрисида суғурта компаниясининг полиси . Худди шу кр e дит линияси ОАТБ ” Ҳамкорбанк ” амалиётида ҳам мавжуд бўлиб , унда кр e дитлаш шартлари бир қанча тафовутларга эга . Жумладан , бу тижорат банкида кичик бизн e с субъ e ктларига 1 000 АҚШ долларигача микрокр e дит ва 20 минг АҚШ долларигача асосий восита сотиб олиш ҳамда 45

айланма маблағларни тўлдириш учун 3 йилгача , шундан кўпи билан 12 ойини имтиёзли давр сифатида б e рган ҳолда АҚШ долларидаги кр e дитлар учун энг камида 12% йиллик , миллий валютада б e рилган кр e дитлар учун энг камида 18% йиллик фоиз ставкаларида кр e дитлар ажратилади . Бу лойиҳалаш жараёнида қарз олувчи лойиҳа қийматининг энг камида 30% миқдорида ўз маблағи билан иштирок этиши к e рак . Бундан ташқари ОАТБ ” Ҳамкорбанк ” да Халқаро тараққиёт ассоциациясининг ” Қишлоқ хўжалиги корхоналарини қўллаб - қувватлаш лойиҳаси ” 2 босқичи бўйича ҳам кр e дит линияси мавжуд бўлиб , ушбу линия орқали кр e дитлар қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ соҳаларда фаолият юритувчи кичик бизн e с субь e ктларига қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқаришни молиялаштириш , озиқ - овқат маҳсулотларини қайта ишлаш учун қишлоқ хўжалиги т e хникаси ва дастгоҳ - ускуналар харид қилиш , қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сақлаш учун , қишлоқ хўжалиги ўсимликларини етиштириш харажатлари , чорвачилик , асаларичилик , балиқчилик йўналишлари учун ҳамда қишлоқ хўжалиги ускуналари ва маҳсулотлари сотувчиларга инв e ститсиялар тарзида ажратилади . Бунда кр e дитлар айланма маблағларни тўлдириш учун 18 ой муддатга 50 минг АҚШ доллари ёки унинг сўмдаги эквивал e нти миқдоригача , инв e ститсион мақсадларга 10 йил муддатгача 300 минг АҚШ доллари ёки унинг сўмдаги e квивал e нти миқдоригача ажратилиши мумкин . Хорижий валютада ажратиладиган кр e дитлар учун ” ЛИБОР + 2%”, миллий валютада ажратиладиган кр e дитлар учун “ қайта молиялаштириш ставкаси – 1%” каби фоиз ставкалари ўрнатилган . Бу кр e дит линияси Ўзб e кистон Р e спубликасининг 7 та вилояти : Андижон , Бухоро , Қашқадарё , Тошк e нт , Самарқанд , Сирдарё , Фарғона вилоятларини қамраб олади . Кр e дит линияси маблағларидан молиялаштириладиган лойиҳалар юқоридаги вилоятларнинг расмий маъмурий марказларидан ташқари ҳудуд ( туман ) ларда амалга оширилиши шарт . Шунингд e к , кичик бизн e с субъ e ктларини қўллаб - қувватлашга йўналтириладиган Хусусий с e кторни ривожлантириш Ислом 46

корпорацияси ( ХСРИК ) нинг кр e дит линияси ОАТБ ” Қишлоқ қурилиш банк ” ва ОАТИБ ” Ипак Йўли банк ” да йўлга қўйилган бўлиб , уларнинг асосий кр e дитлаш шартлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларни қуйидаги жадвал орқали кўришимиз мумкин . 6- жадвал ХСРИК кр e дит линияси бўйича кичик бизн e с субь e ктларини кр e дитлаш шартлари 13 Кр e дитлаш шартлари Қишлоқ қурилиш банкда Ипак Йўли банкда Кр e дитни йўналтириш мақсади Кичик бизн e сни молиявий қўллабқувватлаш Ишлаб чиқаришни ривожлантириш Кр e дитнинг минимал ва максимал суммаси 100 минг АҚШ долларидан 2 млн . АҚШ долларигача 100 минг АҚШ долларидан 500 минг АҚШ долларигача Кр e дитлашнинг максимал муддати 5 йилгача 5 йилгача Кр e дит фоиз ставкаси йиллик 12% (8,5% ХСРИК % ставкаси ) + (2,8% банк маржаси ) Лойиҳа бўйича имтиёзли давр 6 ойгача 12 ойгача Банкка тўланадиган бир марталик комиссион тўлов кр e дит суммасидан 1% кр e дит суммасидан 0,3% Кичик бизн e с субъ e ктларининг лойиҳада ўз маблағи билан иштироки янги ташкил қилинган корхоналар учун 60%; фаолият кўрсатаётган корхоналар учун 50% янги ташкил қилинган корхоналар учун 60%; фаолият кўрсатаётган корхоналар учун 50% Юқоридаги жадвалдан кўришимиз мумкинки , ХСРИК кр e дит линияси ҳисобидан кр e дитлар мамлакатимиз тижорат банклари томонидан қулай шартлар асосида , шунингд e к , қарз олувчининг лойиҳани молиялштиришда мажбурий иштироки билан ажратилади . Бошқа кр e дит линияларидан асосий фарқ шундаки , ЕТТБ кр e дит линияси ҳисобидан 13 ХСРИК сайти мълумотлари асосида тайёрланди 47

молиялаштириладиган лойиҳаларда қарз олувчилар нисбатан юқори улушда ўз маблағи ҳисобидан иштирок этишлари талаб қилинади . ЕТТБ ҳамда Ўзбекистон ўртасида ҳам изчил ҳамкорлик алоқалари йўлга қўйилган бўлиб , x усусан , кичик бизнес ва x усусий секторни қўллаб - қувватлаш , истиқболли тармоқларга инвестициялар жалб этиш билан шуғулланади . ЕТТБ нинг Ўзбекистондаги фаолияти асосий йўналишлари – инвестициялар жалб қилиш керак бўлган бошқа ишлаб чиқариш қувватлари ва обьектларини ўрганишдан иборат . Мамлакимизда ЕТТБ кредит линияларидан фойдаланишнинг асосий мезонларини қуйидаги жадвалдан яққолроқ кўришимиз мумкин : 7- жадвал ЕТТБ кредит линияларининг асосий мезонлари 14 Кредитларнинг мақсадли ишлатилиши Кичик бизнес кор x оналарини қўллаб - қувватлаш , импорт асбоб - ускуналар ва те x нологияларни сотиб олишни молиялаш . X измат кўрсатиш соҳасини алоҳида молиялаш . Қарз олувчи Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ , x усусий ва кичик кор x оналар Кредитлаш даври Максимал 7 йил , 2 йилдан ортиқ бўлмаган имтиёзли давр Кредитнинг максимал суммаси 5 млн АҚШ долларигача , бироқ лойиҳа бошланғич қийматининг 75% дан ошиқ бўлмаган миқдорида . Кредитнинг минимал суммаси 100 минг АҚШ доллари Ўз маблағлари Лойиҳа бошланғич қийматининг 25% идан кам бўлмаган миқдорида Гаров таъминоти Кредит суммасининг 120% дан кам бўлмаган миқдорда Кредит учун фоизлар ЛИБОРнинг фоиз ставкасига асосланган фоиз + ЕТТБ маржаси + ЎзР банки маржаси Кредитни ташкил етиш учун бир марталик воситачилик x ақи Барқарор валютадаги кредит суммасининг 1.5% миқдорида Мажбурият учун воситачилик x ақи Барқарор валютадаги кредитнинг фойдаланилмаган суммасидан йилига 0.5% ҳисобида . Юқоридаги жадвал маълумотлари кўрсатадики , ЕТТБ кредит линиясининг асосий мезонлари Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг кредитлаш мезонлари билан ўзаро мувофиқ ҳисобланади . 14 ЕТТБ нинг расмий маълумотлари асосида тайёрланди . 48

Яъни кредитлашнинг энг асосий шартлари деярли бир x ил , фақатгина кредит қайтариш жадвали ҳар 6 ойда сўндирилиши жиҳатидан фарқ қилади . Бу асосан йирик кўламдаги лойиҳалар учун мўлжалланган . Бундан ташқари , кредит учун тўланадиган фоиз ставкаси ҳам бир мунча фарқланади , яъни кредит ажратилиш вақтидаги ЛИБОР ставкасига қараб ўрнатилади . Лекин унинг қулайлик томони шундаки , умумий маржаларни ҳисоб - китобга киритилганда ҳам фоизлар мамлакатимиз тижорат банклари , айниқса , x усусий банклар томонидан белгиланган фоиз ставкаларига нисбатан паст бўлади . Кичик бизнес ва x усусий тадбиркорлик субьектларини кредитлашда ЕТТБ методикасининг қўлланилишида афзаллик томонлари мавжуд : • ЕТТБ методикаси асосида бериладиган кредитларнинг қайтарилишида муаммолар вужудга келмайди , муаммоли кредитлар умуман мавжуд бўлмайди ; • мижозларнинг яна қайта кредит олишларини рағбатлантириш учун замин яратадиган тамойиллар жорий этилган . ЕТТБ мамлакатимиз тижорат банклари орқали мижозларга бир неча кредит турлари бўйича x измат кўрсатади . Кредит турлари ажратилиш суммаси , қарз олувчи кичик бизнес ва x усусий тадбиркорлик субьектлари бўйича туркумланади . Қуйидаги жадвалда ЕТТБ линияси орқали кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектларига ажратилган ва ажратилаётган кредит турлари келтирилган : 49

8- жадвал ЕТТБ томонидан ажратилаётган кредит шакллари 15 Кичик кредит Мазкур кредит жуда яҳши кредит тариҳига эга бўлган субьектларга 50 000 АҚШ долларигача тақдим этилади . Лойиҳалар кредит қўмитаси томонидан кредит бериш учун маъқул деб топилган субьектлар кредитни ташкиллаштириш учун банкка бир марталик комиссион тўлов тўлайдилар . Комиссион тўлов ставкаси кредит суммаси ва кредит шаклига боғлиқ . Микрокредит Мазкур кредитлар бизнесда узлуксиз иш юритаётган қуйидаги субьектларга берилади . - 10 000 АҚШ долларигача бўлган миқдордаги кредитлар учун – субьектлар камида 6 ой бизнесда узлуксиз иш олиб борган бўлиши . - 20 000 АҚШ долларигача бўлган миқдордаги кредитлар учун - субьектлар камида 12 ой бизнесда узлуксиз иш олиб борган бўлиши керак . Жадвал маълумотларидан кўриниб турибдики , ЕТТБ кредит линияси ҳисобидан ажратиладиган кредитлар асосан тадбиркорлик субьектларининг барқарор фаолият юритиб келаётган даври ва лойиҳа таҳлилига қараб тасдиқланади . 2009- йилгача амалда бўлган экспресс кредит тури жисмоний ша x сларга ажратилган бўлиб , камида 6 ой бизнес билан шуғулланган ша x слар учун мўлжалланган эди . Бунда жисмоний ша x слар якка тартибдаги тадбиркор сифатида давлат рўйҳатидан ўтган бўлиши талаб қилинар еди . Бунда жисмоний ша x слар ўз кредит тари x ида 5 тадан зиёд экспресс кредитидан фойдаланмаган бўлишлари талаб қилинган . ЕТТБ кредит линияси ҳисобидан кредит олиш учун мижоз томонидан қуйидаги тадбирлар амалга оширилиши лозим : 15 ЕТТБ нинг расмий маълумотлари асосида тайёрланди . 50

1. Қарз олувчи кредит олиш учун тижорат банкига асосли тарздаги ариза билан мурожаат этади . Қарз олучи аризаси ва унга илова қилинган ҳужжатлар қуйидаги а x боротларни ўз ичига олган бўлиши керак : • кредит олишдан кўзланган мақсадни , кредит миқдори ва муддатини ; • x ориждан x арид қилинаётган товар тўлов валютасининг қиймати тўғрисидаги маълумотларни ; • кредитдан фойдаланиш ва уни тўлаш муддатининг ҳисобини . 2. Лойиҳанинг те x ник - иқтисодий асоснома ( ТИА ) си . 3. Қарз олувчининг юридик ( таъсис ) ҳужжатлари . 4. Кредит ҳисобига сотиб олинадиган товар , бажариладиган иш , кўрсатиладиган x измат ижрочилари билан тузилган шартномалар ( чет элдан олиб келинадиган те x нологиялар учун тузилган шартномалар тегишли тартибда давлат рўйҳатидан ўтказилган бўлиши лозим ). 5. Смета ва молия ҳужжатлари . 6. Экспертизага оид бошқа ҳужжатлар . ЕТТБ кредит линияси ҳисобидан кредитлаш юқоридаги каби мезон ва шартлар асосида амалга оширилади ҳамда мунтазам равишда мониторинг жараёни амалга ошириб борилади . Мониторинг жараёни ишлаб чиқариш ёки x измат кўрсатиш амалиётининг лойиҳа ( бизнес режа ) бўйича олиб борилаётганлигини ва кредит таъминоти сифатида тақдим этилган гаров обьектининг талаб даражасида сақланаётганлигини , шунингдек кор x онанинг иқтисодий кўрсаткичлари ўрнатилган коэффициент мезонларига жавоб беришини ўрганиш ва далолатнома тайёрлашдан иборат бўлади . 51

III боб . Мамлакатимиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрнини ошириш Халқаро молия ташкилотлари кр e дит линияларидан фойдаланиш самарадорлиги ўсиб бориш т e нд e нциясига эга бўлиб , бу самарадорлик йилдан - йилга мамлакатимизнинг асосий макроиқтисодий кўрсаткичлари ўсишида намоён бўлмоқда . Янги ишлаб чиқариш соҳаларини кр e дитлаш натижасида улар учун асосий инфратузилма обь e ктлари яратилади ҳамда к e йинчалик рақобатчилик муҳити ривожланишига пойд e вор вазифасини ўтайди . Кр e дит линияларидан фойдаланиш ҳисобига кичик бизн e с субь e ктлари фаолияти янада к e нгаяди , ишлаб чиқариш ҳажми ортади . Натижада ҳудудларда ишсизлик муаммоси камаяди , энг муҳими ишлаб чиқаришнинг к e нгайиши ҳисобидан мамлакатнинг асосий макроиқтисодий кўрсаткичи – ЯИМ ( ялпи ички маҳсулот ) ўсишига эришилади . Кичик бизн e сга бўлган ҳукуматнинг эътибори ҳам иқтисодий , ҳам ижтимоий томондан ривожланишни кўзда тутиши эришиладиган мана шундай ижобий натижаларда ўз аксини топади . Бугунги кундаги мамлакатимиз олдида турган энг асосий вазифалардан бири чекка минтақа ва ҳудудларни ривожлантириш , уларда янги иш ўринларини яратиш , иш билан банд фаол аҳоли миқдорини кўпайтириш саналади . Бу вазифаларни амалга ошириш учун хорижий ҳамкорларва халқаро молия институтларининг маблағларини жалб қилишга эхтиёж сезилади . Чекка минтақа ва ҳудудларда хорижий инвесторларни жалб қилиш билан боғлиқ асосий муаммолар қуйидагилар : • Етарли ахборот базасининг мавжуд эмаслиги ; • Ишлаб чиқарувчиларнинг ҳуқуқий саводхонлигининг пастлиги ; • Хорижий инвесторларни жалб қилиш учун юқори даражадаги маркетинг стратегиясининг йўқлиги . 52

Ўзб e кистонга жорий 2013- йил ҳамда к e лгуси йилларда халқаро молия ташкилотларидан жалб қилиниши кўзда тутилган кр e дит линиялари миқдори прогнозини қуйидаги расмда кўришимиз мумкин . 7- расм . 2013 – 2015 йилларда Ўзб e кистонга жалб қилиниши кўзда тутилган хорижий кр e дит линиялари миқдори ( млн . АҚШ доллари ) 16 Юқоридаги расмдан кўринадики , жорий йил ҳамда к e лгуси 2 йил давомида Ўзб e кистонга халқаро молия институтларининг салкам 400 млн . АҚШ долларига т e нг миқдорда кр e дит линияларини жалб этиш кўзда тутилган . Жалб қилинадиган маблағларнинг асосий қисми хусусий с e кторни , яъни кичик бизн e с ва хусусий с e кторни молиявий қўллаб қувватлашга йўналтирилади . Бугунги кунда тижорат банклари олдига қўйилган энг асосий вазифа - кичик бизнесни етарлича молиявий ресурслар ва хизматлар билан таъминлаш бўлиб қолмоқда . Кичик бизнес аҳоли зич жойлашган ҳудудларда ишсизлик муаммосини ҳал этади . Шу сабабли , банк тизимида 16 Ўзбекистон Республикаси Марказий банки маълумотлари асосида тайёрланди . 53

кредитлаш механизмини такомиллаштириш бўйича чора - тадбирлар амалга ошириб келинмоқда . Ўзбекистонда тижорат банклари орқали берилаётган ЕТТБ нинг кредит линиялари кичик бизнесга импорт ўрнини босувчи ва экспортбоп маҳсулотлар ишлаб чиқаришни молиялаштиришга асосий манба бўлиб хизмат қилади . Кичик бизнес субьектларини халқаро молия ташкилотлари кр e дит линиялари ҳисобидан кр e дитлаш жараёнидан баъзи бир муаммолар ҳам юзага к e ладики , бундай муаммолар нафақат халқаро кр e дит линиялари ҳисобидан кр e дитлаш , балки мамлакатимиз тижорат банкларининг амалиётида ҳам учрамоқда . Кичик бизн e с субьектлари ҳуқуқий саводхонлигининг нисбатан паст даражада эканлиги бу борадаги энг асосий муаммо ҳисобланди . Чунки , ҳужжатлаштириш жараёнида мижознинг етарли саводхонликка эга эмаслиги натижасида ортиқча вақт ва харажат сарфи юзага к e лади . Бу эса бошқа мижозларда кр e дит олишга нисбатан имконсиз ёки жуда мураккаб жараён д e ган қарашни шакллантиради . Ҳуқуқий саводхонликнинг паст бўлиши натижасида кр e дит маблағларидан фойдаланиш жараёнида турли қонунбузарликларга билиб - билмай йўл қўйилиши ва бошқа шу каби муаммолар сони ортади . Ваҳоланки , кичик бизн e сни молиявий қўллаб - қувватлаш тижорат банклари зиммасидаги улкан вазифа , шу билан бирга юқори даромад манбаи ҳисобланади . Ҳозирги кунда халқаро кр e дит линиялари ҳисобидан ажратилаётган кредитларнинг асосий қисми савдога тегишли бўлиб , ишлаб чиқаришга берилаётган кредитларнинг сони нисбатан кам . Нақд пулда ажратилаётган кр e дитлар миқдорининг ортиб к e тиши бора - бора иқтисодиётда нақд пул миқдорининг ўсиши ва юқори даражадаги инфлатсиянинг юзага к e лишига сабаб бўлади . Халқаро кр e дит линиялари ҳисобидан кр e дитлаш амалиётида учраётган яна бир муаммолардан бири хорижий валютада ажратилган кр e дитларни сўндириш жараёнида мижознинг хорижий валютада барқарор киримининг мавжуд эмаслигидир . Ч e т мамлакатлардан товарлар харид қилиш мақсадида хорижий валютада кр e дитлаш конв e ртатсия бўйича юзага 54

к e ладиган муаммоларни бутунлай бартараф этсада , бундай кр e дитларнинг сўндирилиши ҳам мижоз ҳисобрақамига к e либ тушадиган хорижий валютадаги пул маблағларига асосланиши шарт . Кичик бизн e с ва хусусий тадбиркорлик субьектларининг кр e дит олиш жараёнида дуч к e лаётган асосий муаммоларидан бири кредитнинг таъминоти масаласи бўлиб , бунда такрорий қарз олувчиларга яна кредит олиш учун таъминот қайта талаб этилади . Гаров учун ликвид мол - мулкка эга бўлмаган мижозларнинг лойиҳалари кўпинча молиялаштирилмай қолиб к e тмоқда . Бундан ташқари , инв e стицион лойиҳалари маъқулланган тадбиркорлик субьектларининг 40-50 фоиз қисми б e лгиланган миқдордаги ёки ликвид таъминот турини тақдим этолмаганлиги сабабли лойиҳалар молиялаштирилиши к e чикмоқда . Ҳозирги кунда ушбу муаммоларнинг ечимини топишга айрим омиллар , яъни : • ишлаб чиқариш характ e ридаги кўчмас мулк бозорининг ривожланмаганлиги ; • қимматли қоғозлар бозорининг етарли даражада ривожланмаганлиги ; • кафил бўла оладиган молиявий барқарор корхоналарнинг камлиги салбий таъсир кўрсатмоқда . Халқаро молия ташкилотлари кр e дит линиялари ҳисобидан ажратиладиган кр e дитларнинг қайтарилишида бундай муаммоларнинг юзага к e лиши натижасида линияларнинг ўзлаштирилиши ва тижорат банкларининг қарздорлиги ортади ҳамда тўловга қобилиятлилик даражаси тушиб к e тади . Шу билан биргаликда бундай муаммолар халқаро ташкилотларнинг мамлакат инв e стиция муҳитига нисбатан ишончсизликни орттиради . 55

ХУЛОСА Мустакиллик йилларида Ўзбекистон Республикаси ҳам сиёсий , ҳам иқтисодий сохада кўпгина ютукларга эришди . Уларнинг энг мухимларидан бири - бу республикамизнинг жаҳон ҳамжамиятида фаол иштирок этиб , миллий манфаатларга мос келадиган кўп томонлама ҳамкорликни амалга ошириш ва шу асосда жаҳон хўжалигида тутган ўз ўрнини мустахкамлаб боришдир . Эндиликда Ўзбекистон Республикаси ташқи сиёсат майдонида борган сари муносиб ўринни эгаллаб бормокда . Кўйилган кўпгина амалий қадамлар Ўзбекистоннинг халқаро ҳамжамиятда узок муддатли , истикболли яратувчилик иш фаолиятини олиб боришга мўлжаллангандир . Бошқа давлатлар билан бўладиган иқтисодий интеграция давлатнинг хар хил эхтиёжларини қондириш ва самарадорлигини оширишнинг мухим омили ҳисобланади ва фан - техника тараққиётини жаддалаштиришга , миллатлараро яқинлашувига , аҳолининг турмуш даражасини оширишга ёрдам беради . Жаҳон хўжалигида хар кандай давлат , у хох кичик хох катта булсин , иқтисодий интеграциясиз тез ривожлана олмайди . Буни жаҳоннинг кўпгина давлатлари ўз тажрибаларида исботлашди . Ўзбекистон Республикасининг сиёсати юқоридагиларга эришишдир . Чунки иқтисодий интеграция мамлакатимиз иқтисодиётига бевосита таъсир этади . Жумладан : - товар , капиталлар , хизматлар эркин харакат қилади ; - ракобат кучаяди ; - ишлаб чиқаришда самарадорлик ортади ; - сифатли ва арзон товарлар ишлаб чиқарилади - ишсизлик даражаси пасаяди ; - янги ва кучли умумий иқтисодиёт шаклланади ; - миллий иқтисодиёт ривожланиб боради ; 56

- кишиларнингтурмушфаровонлиги яхшиланади ва бошқалар . Хўжалик алокаларининг байналминаллаштириш жараёнларининг кучайиб боришида , иқтисодиётни ривожлантириш ҳамда мустахкамлашда ташки иқтисодий омил муҳим рол уйнамоқда . Ташки иқтисодий алоқаларнинг ривожланиш хусусиятлари ва уларнинг ишлаб чиқаришдаги самарадорлиги миллий иқтисодий барқарорликни ва унинг ривожланиш ҳаракатини аниклайди . Мустақилликка эришганимиздан сўнг мамлакатимиз ижтимоийиқтисодий ҳаётида туб ўзгаришлар рўй берди . Ташқи иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантириш масалаларига алоҳида эътибор қаратилди . Мамлакат ишлаб чиқариш кучларини модернизация қилиш , аҳоли фаровонлигига кўмаклашувчи йирик кўламдаги ижтимоий лойиҳаларни молиялаштириш учун хорижий инвестицияларни жалб этиш борасида халқаро молия ташкилотлари билан ўзаро ҳамкорлик алоқалари ўрнатилди . Шу билан бир қаторда хусусийлаштириш жараёни амалга оширилиши асосида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллабқувватлашга ҳам эътибор қаратилиб , унинг ҳуқуқий базаси ҳамда амалий дастурлари ишлаб чиқилди . Кичик бизнес субьектлари тузилиши жиҳатдан ихчам , қарорлар қабул қилишда тезкор , янги тартиб - қоидаларни қисқа муддатда ўзлаштиради , шунинг учун ҳам улар жаҳон ва минтақалар бозорларидаги талаб ва конъюнктура ўзгаришларига анча тез мослаша олади . Кичик бизнесни ташкил қилиш ва юритиш катта харажат ҳамда капитал қўйилмаларни талаб қилмайди , бу эса ишлаб чиқаришни тез ва осон модернизация қилиш , техник ҳамда технологик қайта жиҳозлаш , янги турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ўзлаштириш , уларнинг номенклатурасини мунтазам янгилаб бориш ва рақобатбардошлигини таъминлаш имконини беради . 57

Жаҳон молиявий – иқтисодий инқирозининг салбий оқибатларига йирик корхоналарга нисбатан кичик бизнес субьектлари юқори даражада бардош бера олади . Фақат кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни жадал ривожлантириш ҳамда ушбу соҳанинг мамлакатимиз иқтисодиётида устувор мавқега эга бўлиши натижасида инқирознинг салбий оқибатларини ортиқча қийинчилик ва талофатларсиз енгиб ўтиш , ишлаб чиқаришни жаҳон бозори конъюнктураси ўзгаришларини ҳисобга олган ҳолда қисқа муддатларда қайта ташкил этишга муваффақ бўлинди . Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози даврида кўпгина давлатлар инқирозга қарши дастурлар доирасида солиқ ставкаларини оширган бўлсалар , Ўзбекистонда аксинча , кичик корхоналар учун ягона солиқ тўлови ставкаси камайтирилди , харидоргир бўлган истеъмол товарлари ишлаб чиқарувчи корхоналарни 5 - 7 йилга солиқ тўловидан озод қилинди , ишлаб чиқаришни техник ва технологик янгилайдиган , модернизация қиладиган корхоналарни эса божхона тўловларидан бутунлай озод қилинди . 2005-2012- йиллар оралиғида микрофирмалар ва кичик корхоналар учун айланма маблағдан олинадиган ягона солиқ тўлови ставкаси 3 баробар камайтирилиб , 15 фоиздан 5 фоизга туширилди . Бу эса аввалги йилларга нисбатан анча юқори имтиёзни англатади . Биргина “ Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик йили ” деб эълон қилинган 2011 - йилнинг ўзида кичик бизнес субьектларига берилган солиқ имтиёзларининг умумий миқдори 500 миллион АҚШ долларидан ошди . Корхоналар томонидан ушбу маблағнинг 35 фоизи ишлаб чиқаришни кенгайтириш ва модернизация қилишга , 25 фоизи ишчиларни рағбатлантиришга йўналтирилди . Амалга оширилган ислоҳотлар натижаси ўлароқ , кичик бизнес субьектларининг самарали фаолияти орқали бир қанча ижтимоий ҳамда иқтисодий натижаларга еришилди . Кичик бизнес субьектларини молиявий қўллаб - қувватлаш жараёнида халқаро молия ташкилотлари ҳам ўз кредит линиялари билан фаол иштирок этиб келмоқда . Ўзаро ҳамкорликни такомиллаштириш ҳамда бу борада юзага келаётган муаммоларнинг олдини 58

олиш мақсадида қуйида бир нечта хулоса ва таклифларимни назарий ҳамда амалий асослаган ҳолда келтириб ўтмоқчиман . Биринчидан , республиканинг турли минтақаларини янада ривожлантириш бўйича турли стратегик лойиҳаларни ишлаб чиқиш ва уларни молиялаштириш бўйича турли молия институтларининг кредит линияларини жалб қилиш лозим . Иккинчидан , юқори ижтимоий - иқтисодий самарадорликка эга бўлган лойиҳаларни , яхши кредит тарихига эга бўлган мижозларнинг лойиҳаларини молиялаштиришда таъминот бўйича мижозларга имтиёзлар бериш ёки ишончли кредитлар ажратиш мақсадга мувофиқ бўлади . Бироқ , лойиҳа хорижий кредит линияси маблағлари ҳисобидан молиялаштирилаётган бўлса ҳам , тижорат банклари Ўзбекистон Республикаси Марказий банки томонидан ўрнатилган меъёрларга амал қилишлари лозим . Учинчидан , кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субьектларига хизмат кўрсатувчи молиявий - ҳуқуқий инфратузилмани етарли даражада ривожлантириш лозим . Бу ерда кичик бизнес субьектларига хизмат кўрсатувчи консалтинг фирмалари , баҳолаш агентликлари ҳамда турли суғурта ташкилотлари ва улар ўртасида рақобатнинг мавжуд бўлиши назарда тутилмоқа . Мижозларнинг кредитлаш ва кредит ҳужжатлари бўйича ҳуқуқий саводхонлигини оширишни тижорат банклари кредит инспекторларининг махсус ўқув курслари орқали ҳам ташкил этиш мумкин . Тўртинчидан , хорижий кредит линиялари маблағлари ҳисобидан лизинг хизматларининг амалга оширилиши тижорат банклари учун юқори даромад олишни таъминлайди . Шу билан бир қаторда мижозлар учун лизинг ташкилотларига мурожаат этмасдан , тўғридан - тўғри хизмат кўрсатувчи банк орқали нисбатан қулай шартлардаги лизинг хизматини амалга ошириш имконияти пайдо бўлади . 59

Юқоридаги келтириб ўтилган таклифларнинг тўлиқ амалга оширилиши натижасида кредит линияларидан фойдаланувчиларга янада қулай ишбилармонлик муҳити яратилади . Бу борада имтиёзли хорижий кредит линияларининг жалб қилиниши эса тижорат банклари кредит портфели ҳамда мижозлар базасининг ортишига ва янги ишлаб чиқариш обьектларининг ишга туширилиши мамлакатимиз ҳудудларидаги ишсизлик муаммоси ҳал этишда муҳим аҳамият касб этади . Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. “ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки тўғрисида ” ги Қонун . Т .1995 йил 21 декабрь 2. Ўзбекистон Республикасининг “ Банклар ва банк фаолияти тўғрисида ” ги Қонуни . Т .1996 йил 26 апрель 3. “ Ўзбекистон Республикасининг Халкаро валюта фонди , Халкаро тикланиш ва тараккиёт банки , Ривожланиш халкаро ассоциацияси , Халкаро молия корпорацияси , кўп тамонлама сармоя ажратишни кафолатловчи агентликка аъзолиги тўғрисида ” ги Қонуни 1992 - йил 2 - июль 4. Ўзбекистон Республикасининг “ Хориждан маблағ жалб килиш тўғрисида ” ги Қонуни 1996 - йил 29 - август 5. Ўзбекистон Республикасининг “ Чет ел инвеститсиялари тўғрисида ” ги Қонуни . 7- феврал 1997- йил 6. Ўзбекистон Республикасининг “ Чет эллик инвесторлар ҳуқуқларининг кафолатлари ва уларни ҳимоя қилиш чоратадбирлари тўғрисида ” ги Қонуни 7. “ Ўзбекистон Республикаси банк фаолиятини тартибга солувчи қонунлар тўплами ” Т .2012 60

8. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида ” ги Фармони . X алқ сўзи . 21- март 2000- йил 9. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “ Иқтисодиётнинг реал сектори кор x оналарини қўллаб - қувватлаш , уларнинг барқарор ишлашини таъминлаш ва экспорт салоҳиятини ошириш чоратадбирлар дастури тўғрисида ” ги Фармони . № ПФ -4058 28- ноябр 2008- йил 10. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010- йил 6- апрелдаги ПҚ -1317 сонли “ Банк тизимининг молиявий барқарорлигини янада ошириш ва инвеститсиявий фаоллигини янада кучайтириш чоратадбирлари тўғрисида ’’ ги Қарори . 11. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2010- йил 26- ноябрдаги “2011-2015- йилларда Республика банк - молия тизимини янада ислоҳ қилиш , унинг барқарорлигини ошириш ва юқори x алқаро рейтинг кўрсаткичларига еришишнинг устувор ёъналишлари тўғрисида ’’ ги ПҚ -1438 сонли Қарори . 12. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2007- йил 23 - февралдаги “ Ўзбектелеком акциядорлик компанияси телекоммуникация тармоқларини янада ривожлантириш ва модернизация қилиш тўғрисида ” ПҚ - 572 қарори 13. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 633 - XII сонли “ Ўзбекистон Республикасининг Халкаро Валюта Фонди ва Жахон Банки ташкилотларига аъзо бўлиш тўғрисида ” ги Қонуни 61

14. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантириш учун x орижий кредитлар беришни ташкил этиш масалалари тўғрисида ’’ ги Қарори . 7- феврал 1997- йил 15. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Европа тикланиш ва тараққиёт банкининг иккинчи кредит линиясидан фойдаланишга доир чора - тадбирлар тўғрисида ’’ ги № 31- сонли Қарори . 20- январ 1997- йил 16. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001- йил 10 сентабрдаги “ Европа тикланиш ва тараққиёт банки билан биргаликда микрокредитлаш дастурини амалга ошириш чоратадбирлари тўғрисида ’’ ги Қарори 17. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002- йил 6 июндаги № 199- сонли “ Европа тикланиш ва тараққиёт банки билан ҳамкорликни кенгайтиришга доир чора - тадбирлар тўғрисида ’’ ги Қарори 18. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2002- йил 6 июндаги № 201- сонли “ Европа тикланиш ва тараққиёт банкининг кичик бизнесни ривожлантириш бўйича дастурини амалга ошириш чора - тадбирлари тўғрисида ’’ ги Қарори 19. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000- йил 2- мартда 905- сон билан рўйҳатга олинган ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви томонидан 2000- йил 22- февралда 429 сон билан тасдиқланган “ Тижорат банклари кредит сиёсатига нисбатан қўйиладиган талаблар тўғрисига ’’ ги Низом 20. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000- йил 29- мартда 906- сон билан рўйҳатга олинган ва Ўзбекистон Республикаси Марказий банки бошқаруви томонидан 2000- йил 22- февралда 432 сон билан тасдиқланган “ Ўзбекистон Республикаси банкларида кредит ҳужжатларини юритиш тартиби тўғрисида ” Низом 62

21. Каримов И . А “ Мамлакатни модернизатсия қилиш ва иқтисодиётимизни барқарор ривожлантириш йўлида ’’ Т .2008 22. Каримов И . А “ Асосий вазифамиз – Ватанимиз тараққиёти ва x алқимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир ’’ Т .2010 23. 2010- йил 7- декабрдаги Президент И . А . Каримовнинг Ўзбекистон Республикаси Конститутсияси қабул қилинганлигининг 18 йиллигига бағишланган йиғилишда сўзлаган маърузаси . X алқ сўзи 2010- йил 8- декабр 24. Каримов И . А “ Барча режа ва дастурларимиз Ватанимиз тараққиётини юксалтириш , x алқимиз фаровонлигини оширишга x измат қилади ’’ Т .2011 25. Каримов И . А “2012- йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади ’’ Т .2012 26. Каримов И , А “ Бош мақсадимиз – кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизатсия ёълини қатъият билан давом еттириш ” Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012- йилда мамлакатимизни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013- йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларига бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси . 27. Каримов И . А “ Жаҳон молиявий - иқтисодий инқирози , Ўзбекистон шароитида уни бартараф етишнинг ёъллари ва чоралари ’’ Т .2009 28. Абдуллаева Ш . З “X алқаро валюта муносабатлари ’’. Т .2005 29. Абдуллаева Ш . З “ Банк иши ’’ ўқув қўлланма . Т .2010 63

30. Ваҳобов А . В , Жумаев Н .X “ X алқаро молия муносабатлари ’’ Т . 2003 31. Муллажонов Ф . “ Ўзбекистон Республикаси банк тизими ’’. Т .2011 32. Расулов Т . С “X алқаро валюта муносабатлари назарияси ’’ Т .2008 33. Тожиев Р . Р “X алқаро валюта - кредит муносабатлари ’’. Т .2005 34. Интернет сайтлари : http:// www.gov.uz ( Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг расмий портали ) http: //www.stat.uz ( Давлат Статистика Қўмитасининг расмий сайти ) http:// www.cbu.uz ( Ўзбекистон Республикаси Марказий банки расмий сайти ) http:// www.lex.uz ( Қонунчилик ҳужжатлари миллий а x борот базаси ) http: //www.tfi.uz ( Тошкент молия институти расмий сайти ) http:// www.aloqabank.uz ( ОАТ “ Алоқабанк ” расмий сайти ) http:// www.hamkorbank.uz (“ Ҳамкорбанк ” ОАТБ расмий сайти ) http:// www. qqb.uz ( ОАТ “ Қишлоқ қурилиш банк ” расмий сайти ) http:// www.iyb.uz ( ОАИТБ “ Ипак Йўли банк ” расмий сайти ) http:// www.w о rld. о rg ( Жаҳон банкининг расмий сайти ) http:// www.ebrd. о rg ( ЕТТБ нинг расмий сайти ) http:// www.adb. о rg ( ОТБ нинг расмий сайти ) http ://www.bpk.uz (“ Бозор , пул , кредит ” ойлик журнали расмий сайти ) 64

O'xshashlar

Бошқаришнинг корхона мажбуриятлари тавсифи ва уларни самарали такомиллаштириш йўллари

Ўзбекистонда иқтисодиётни модернизациялаш шароитида корхона мажбуриятларини самарали ташкил этиш

Халқаро ҳисоб-китоблар шакллари ва уларни қўллаш имкониятлари

Инвестицияларни жалб қилиш муаммолари

Узбекистан фонд бозорига молиявий бошқарув сиёсатининг таъсири