Хитой халқ республикасининг иқтисодий тараққиёти ва ўзига хос жиҳатлари - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Хитой халқ республикасининг иқтисодий тараққиёти ва ўзига хос жиҳатлари

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

206 KB

Ko'chirib olish

Хитой халқ республикасининг иқтисодий тараққиёти ва ўзига хос жиҳатлари I.Кириш II.Адабиётлар таҳлили III.Асосий қисм: 1-боб. Иккинчи жаҳон урушидан кейинги даврида хитойдаги ижтимоий- иқтисодий аҳвол. 2.боб. 1970-1980 йилларда Хитой халқ республикасининг ижтимоий ва иқтисодий тараққиёти. 3-боб. Хитой Халқ Республикси билан Ўзбекистон Республикаси қўртасидаги иқтисодий-ижтимоий ва маданий ҳамкорликнинг йўлга қўйилиши ва унинг янги босқичга кўтарилиши. IV.Хулоса V.Фойдаланилган адабиётлар 1

KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Xitoy Markaziy va Sharqiy Osiyodagi davlat. Hududidi 9597 ming kv.km. aholisi 1 mlrd 500 mlnga yaqin kishi: xitoylar (xanlar) barcha aholining salkam 94 foizini tashkil etadi, shuningdek 50 dan ortiq ozchilikni tashkil qiluvchi millar bor, ulardan eng ko‘p sonlilari – chjuan (8,5 mln) uyg‘urlar (4,4 mln) xuen yoki dunganlar (4,3 mln), itszu (4 mln), tibetlar (3,3 mln), Myao (3 mln) Manchjurlar (2,9 mln), mongollar (1,7 mln), bum (1,5 mln) koreyslar (1,3 mln) Poytaxti Pekin (shaxar atrofidagilar bilan 7 mln aholi). Eng yirik shaharlari: Shanxay Shenyan, Uxan, Chunsin, Nankin. Davlat tili – xitoy tili (8 dialekti bor). 1955 yilda Pekin talaffuziga xos shimoliy dialekt (unda xanlarning 70 foizi gaplashadi) norma sifatida umumxitoy zamonaviy adabiy tili deb e’lon qilindi. Ma’muriy territorial jihatdan 23 provensiya 5 avtonom rayon markazga bo‘ysunuvchi 3 shaharga bo‘lingan. Davlat hokimiyatining oliy organi – xalq vakillari umumxitoy majlisi, uning doimiy ishlovchi organi – doimiy komitet Xitoy asosiy mo‘tadil, subtropik va tropik mintaqalarda joylashgan. Xitoyning janubiy g‘arbiy qismi Tibet tog‘ligi, Ximolay, Qoraqurum, Kunlun, Nanshan tog‘ tizmalari va Sina-Titeb tog‘lari bilan band, g‘arbiy va shimoliy g‘arbida biland tekisliklar va sharqiy Tyanshanning tog‘lari bor. Mamlakatning sharqiy qismi unchalik baland emas, shimoliy sharqida Manjuriya Koreya tog‘lari, katta Xingan va kichik Xingan tog‘lari, Sungari darasi xavzasida tekisliklar, janubroqda Lyosli plato, Buyuk Xitoy tekisligi bor. Asosiy daryolari Yanszi, Xuanxe, Sungari, Sinszyan, g‘arbida Takla makon cho‘li, shimolida Gobi cho‘lining bir qismi joylashgan. Qariyb 8 foiz maydoni o‘rmon bilan qoplangan. Ishning maqsad va vazifalari: Xitoyning planli iqtisodiy rivojlanishi “katta sakrash” deb atalishi yo‘lni tutish, “madaniy inqilob”ni amalga oshirish natijasida buzildi va keyinchalik ular Xitoyda keskin tanqidga uchradi. Xitoyning iqtisodiy jihatdan rivojlanishi sekinlashib qoldi, Xitoy xo‘jaligida mutanosibsizlik kuchaydi. 2

1978 yildan boshlab mamlakatning iqtisodiy va siyosiy hayotini modernizatsiyalash, tashqi aloqalarni kengaytirish, iqtisodiy omillardan keng foydalanib, xo‘jalikni yuksaltirish yo‘lidan bormoqda. Xitoy xalq xo‘jaligidagi ahvol yaxshilandi. Xitoy kommunistik partiyasining 1987 yil oktabrda bo‘lgan 13 – syezdi Xitoy sotsializm qurishning boshlang‘ich bosqichida ekanligini bu bosqich 21-asrning o‘rtasilarigacha cho‘zilishni ko‘rsatib, mamlakatni “Xitoyga xos yangi sotsializm ekanomika sistemasi asoslari”ni yuzaga keltirishga yillandi. Ishning ilmiy yangiliklar va erishilgan natijalar: Xitoy agrar industrial mamlakat Xitoy xo‘jaligini rivojlantirishga ancha obyektiv yondashish natijasida 1980 yillarning boshidan mamlakat ekonomikasi ko‘p ukladli: yetakchi mavqega ega davlat ekonomikasi qatorida kooperativ va xususiy sektorlar mavjud. Milliy daromat qishloq xo‘jaligining ulushi 42 foiz, sanoatniki 44 foizni tashkil etdi. Yoqilg‘i-energetika bazasining asosi-ko‘mir. Neft chiqarib olinadi. 1986 yili 445 mlrd kVt soat elektr energiya hosil qilindi. Po‘lat rangli metallar – alyuminiy, mis, ruh, qo‘rg‘oshin, qalay, surma va boshqa metallar eritiladi. Ko‘p tarmoqli mashinasozlik (stanoksozlik, qishloq xo‘jaligi va transport mashinasozligi, traktorsozlik, avtomobilsozlik va kemasozlik, elektr energetika va boshqa sanoat uskunalari, elektron buyumlari asboblari, shuningdek velosipedlar, tikuv mashinalari, soatlar va boshqa ishlab chiqarish) rivojlangan. Ishning amaliy ahamiyati : Asosiy tarmoq to‘qimachilik ip gazlama, shoyi, jun gazlama sanoati hisoblanadi. Barcha sanoat mahsulotlarining qariyib ½ qismini mayda va kustar korxonalar ishlab chiqariladi. An’naviy hunarmandchlik suyak, ipak, emal, lokdan, chinni-fayandan buyumlar yasash, kashtachilik bilan shag‘allaaniladi. Qishloq yer kollektiv mulk. Ishlab chiqarishni tashkil qilishda mayda guruhlar, asosiy oila pudratidan foydalaniladi. Davlat mulki, asosiy davlat davlat xo‘jaliklaridan iborat. Qishloq xo‘jaligining yalpi mahsulotida o‘simlikning 58 foizini, chorvachilik 14 foizni tashkil qiladi. Xaydaladigan yerlar mayda qariyib 100 mlnga, shuning 2/5 qismi sug‘oriladi. 3

Eski maydonning 4/5 qismi oziq-ovqat ekinlari (asosiy sholi, bug‘doy, shuningdek batat, kartoshka) qariyib 14 foiz qismi texnika ekinlari (paxta, so‘ya, yeryong‘oq, choy, tamaki, jut, shakarqamish, qand lavlagi) bilan band. Sabzavod liva, uzum yetishtiriladi. 1886 yili 390 mln tonna don yig‘ib va 3,5 mln tonna paxta terib olindi. 1986 yili 119 mln qoramol, 337 mln cho‘chqa, 166 mln qo‘y va echki bo‘lgan. Xitoy tabiiy ipak ishlab chiqarish va eksport qilish bo‘yicha dunyoda eng oldingi davlatlardan biridir. Baliq ovlash, dengiz mahsulotlarini yig‘ish, biliqchilik bilan shug‘ullaniladi. Yovvoyi daraxtlar livalari va jonivor o‘tlar yig‘iladi. Yog‘och tayyorlanadi. Yo‘l uzunligi 54 ming kv dan ziyod, avtomobil yo‘llariniki 930 ming kv. eng yirik portlari: Shanxay, Dalyan, Sin-Xuandao, Sindao, Guanchjuo (Xuanpu bilan) Tyan-szin (Singan bilan). Asosiy qishloq xo‘jalik sanoat mollari eksport qilinadi. 1980 yillarning o‘rtasida Sobiq SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan yangi iqtisodiy aloqalar rivojlandi. Asosan Yaponiya, AQSH singari davlatlar bilan savdo qiladi. Pul birligi – yuan 1 . BMI tuzilishi :kirish, adabiyotlar tahlili, 3 bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ruyxati. BMI predmeti va obyekti: Xitoy xalq respublikasining iqtisodiy taraqqiyoti va o‘ziga xos jihatlarini yoritish bo‘yicha aloqalarini Prezidentimiz I.A.Karimovning fikrlari, nutqlari, asarlari, matbuot materiallariga tayangan holda yoritib berish mavzuning predmeti va obyektini tashkil etadi. 1 O‘zbek milliy enseklopediyasi. “Davlat ilmiy nashriyoti”. –T., 2005. 9-tom. –B. 437. 4

1-BOB. Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrida Xitoydagi ijtimoiy- iqtisodiy ahvol 1946-1949 yillardagi fuqarolar urushi Xitoy Xalq Respublikasining tashkil topishi. Ikkinchi jahon urushi tugashi arafasida Xitoyda Yapon ma’muriyatidan tashqari yana ikki xokimiyat bor edi. Shimol va Shimoli-Sharqdagi Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP) boshchiligidagi ozod etilgan hududlar hokimiyati, janubi-g‘arbdagi Chan Kayshinning milliy hukumati 1945 yilning avgustida Shimoliy sharqiy ozodlik Armiyasi (XOA) ularning qo‘llab quvvatlashi bilan hujumga o‘tib, yirik sanoat va ma’muriy markazlar Nankin, Shanxay, Pekinga yaqinlashib bordilar. Xalq Ozodlik Armiyasi qismlari va gomindanchilar o‘rtasida qurolli to‘qnashuvvlar boshlandi. Sobiq Sovet hukumati XKP rahbarligidagi “urush yili”ni ma’qullamadi, negaki, bu Sovet Ittifoqini bir-biriga qarshi borayotgan Xitoy Kommunistik partiyasi va Gomindanchilar o‘rtasidagi mojaroga jalb etish ehtimoli bor edi. 1945 yilning avgustida Sobiq SSSR va Xitoy respublikasi o‘rtasida do‘stlik va xamkorlik to‘g‘risidagi shartnoma tuzildi. Xitoy Kommunistik partiyasi va Gomindanchilar o‘rtasidagi muzokaralar natijasida har ikkala tomon qurollik to‘qnashuvlarni to‘xtatish to‘g‘risida bir bitimga keldilar. Ammo gomindanchilarning o‘z hukumatlarini umumiy ekanligini tan olish haqidagi talabi Xitoy Kommunistik Partiyasi tarafidan rad etildi, u ozod etilgan hududlardagi o‘z xukumatini qonuniylashtirish niyatida edi. Shundan so‘ng, oradan ko‘p o‘tmay shartnomani buzgan holda Chan Kayshi qo‘shinlari AQSH rahnamoligida ozod etilgan hududlarga qarshi xujum boshlashdi. Ular o‘z oldilariga sovet qo‘shinlari chiqib ketgan Manchjuriya egallab olishni maqsad qilib qo‘yishgan edi 2 . 1946 yilning kuzida egallab olishdi, 1947 yilning martida esa poytaxt Yanvan ularning qo‘l ostiga o‘tdi. Biroq Xalq Ozodlik Armiyasini to‘la mag‘lub etish Chan Kayshi qo‘shinlariga nasib etmadi. Harbiy muvaffaqiyatlar qozonishga qaramay, gomindanchilar rejimi bo‘xronga duchor bo‘ldi. Yaponlarga qarshi urush yillaridayoq, Yapon 2 Ўзбек миллий энцеклопедияси. “Давлат илмий нашриёти”. –Т., 2005. 9-том. –Б. 438. 5

sarmoyasiga qarashli korxonalarni natsionalizatsiya qilish yo‘li bilan iqtisodiyotda qudratli davlat sektori vujudga keltirilgan edi. Uning ustidan milliy sanoatining rivojlanishiga to‘sqinlik qiluvchi byurokratik apparat xukmron edi. Soliqlar dehqonlar ommasi zimmasida og‘ir bo‘lib yotardi. Urushning cho‘zilib ketishi va Yaponiya okkupatsiyasi oqibatida mamlakatda oziq-ovqat yetishmas, inflyatsiya kuchayib borar edi. Bularning barchasi aholi keng qatlamlari shuningdek milliy burjuaziya va ayrim zamindorlarning norozisiga sabab bo‘ldi. Ozod qilingan rayonlarda eng avvalo dehqonlarga tayangan Xitoy Kommunistik Partiyasi, 1946 yilning boshida yaponlarga qarshi urushda foydalangan: “Har bir zamindorning o‘z yeri bo‘lsin” siyosatidan (ijara to‘lovini kamaytirish, qarz foizini pasaytirish tadbirlari) asta-sekinlik bilan pomeshchiklar yerini musodara qilishga o‘tdi. Xalq Ozodlik Armiyasi gomindachilar qo‘shinlariga qarshi keng miqyosda xujumga o‘tgan 1947 yilning oktabrida, Chan Kayshi rejiminii ag‘darish va demokratik xukumat tuzish haqidagi chaqiriq matbuotda chop etildi. Demokratik hukumat “byurokratik sarmoya”ga rivojlanishiga sharoit yaratish qishloq aholisi o‘rtasida yerni teng bo‘lib berish kerak edi. Xitoy Kommunistik Partiyasi 1945- 1947 yillarda olib borgan “o‘z-o‘zini himoya qilish urushi”dan gomindanchilar xukumatini ag‘darish urushiga o‘tib oldi 3 . 1948 yilning kuzida gomindachilar bilan bo‘lgan uch jangda Xalq Ozodlik Armiyasi zarba berdi. 1949 yilning bahorida tinchlik muzokalariga amal qilinmagach, xujumga o‘tib, Nankin, Shanxay va boshqa yirik shaharlar egallab olindi. Gomindanchilar rejimi, AQShning qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘lgach, mag‘lub bo‘ldi. Qolgan-qutgan qo‘shinlari Tayvan orolida yashirindi. 1949 yilning 1 oktabrida Xalq siyosiy maslahatlashuv kengashida (XSMK) tantanali suratda Xitoy Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. 1950 yilning o‘rtalarida gomindanchi qo‘shinlarning so‘nggi qarshilik ko‘rsatish o‘choqlarini tugatib, Xalq ozodligi Armiyasi1951 yilda Tibet 3 O‘zbek milliy enseklopediyasi. “Davlat ilmiy nashriyoti”. –T., 2005. 9-tom. –B. 438. 6

hokimiyatini Tinch yo‘l bilan ozod etilganligi haqidagi bitimni imzolashga majbur etildi, shunday qilib Tibetga mlliy muxtoriyat berildi. Ko‘p yillik fuqarolar urushi tugadi. Xitoy Xalq Respublikasi “yangi” yoki “xalq” demokratiyasi davlati sifatida barpo etildi. Xitoy Kommunistik Partiyasi Markaziy Qo‘mita raisi Mao Sze-dun (1893-1976 yy) boshqaradigan bo‘ldi. Uncha katta bo‘lmagan burjuaziya va mayda burjuaziya partiyalari vakillari xokimiyat oliy organlarida qatnashgan bo‘lsalar-da, ammo siyosatga hech qanday ta’sir ko‘rsata olmas edilar. Saylab qo‘yiladigan vakolatli organlar tuzilmadi, joylarda barcha ma’muriy Xalq Ozodlik Armiyasi harbiy—ma’muriy qo‘mitalariga qarashli edi. 1950-1953 yillarda burjua demokratik inqilobi o‘z oldiga qo‘ygan vaqzifalar ado etildi. Agrar islohat yirik zamindorlarning yerga egaligini bekor qilib, fuqarolar urushi yillarida boshgangan yerga egalikni qayta ko‘rib chiqishni yakuniy bosqichga yetkazdi. Yirik zamindorlarning yerlari dehqonlar o‘rtasida taqsimlanganda yetishmovchilik paydo bo‘layotganligi uchun, boy dehqonlar, o‘rta dehqonlar va hatto oddiy dehqonlar ham yirik zamindor tabaqasiga kiritib kelindi. Ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurishlarni amalga oshirishda, 1950 yilda Sobiq Sovet Ittifoqi bilan imzolangan do‘stlik, ittifoqchilik va har tomonlama Xitoy Xalq Respublikasining asosiy tayanchi edi. Sobiq SSSR Xitoy Xalq Respublikani yirik kredit bilan ta’minlar, oziq-ovqat va sanoat tovrlariga bo‘lgan ehtiyojni qondirardi. 1953 yilning oxirida Sobiq Sovet Ittifoqi yordamida Xitoy Xalq Respublikasini “Buyuk sotsialistik davlat”ga aylantirish haqidagi Xitoy Kommunistik Partiyasi yo‘li e’lon qilindi. Bu yo‘lni 1954 yilning sentabrida qabul qilingan Xitoy Xalq Respublikasi konstitutsiyasi yanada mustahkamladi. Hokimiyatning yuqori organi – Xalq vakillari umumxitoy yig‘iliishi bo‘ldi, qaytadan tashkil etilgan Xitoy Xalq Respublikasi raisi lavozimiga Mao Szedun saylandi. Sotsialistik qurilish rejasi sovet modeli asosida amalga oshirilishi kerak bo‘lib, faqat Xitoyning o‘ziga xos sharoitlari e’tibordan soqit qilinmas edi. Milliy 7

ozodlik kurashi davomida muddat ichida ijtimoiy adolatga asoslangan davlat barpo etish mumkinligiga ishontira oldi. Avvaliga qishloqni kooperativlashtirish uch besh yillikda amalga oshadi deya tahmin qilindi. Kapitalstik sanoatni qayta qurish davlat nazoratini kuchaytirish yo‘li bilan amalga oshirilishi belgilanadi, keyin esa davlat xususiy qo‘shma korxonalar tuzish bilan amalga oshiriladigan bo‘ldi. Biroq, 1955 yilning o‘ziday, Mao Szedun tashabbusi bilan ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurishlarni qistovga olib, tezlativ kompaniyasi boshlandi, eng oldin qishloqlar kooperativlashtirildi, shuningdek xususiy sanoat va tijorat sohasi mulk egalariga uncha ko‘p bo‘lmagan to‘lov bilan darxol natsionalizatsiya qilishga kirishildi. Bu yo‘l norozi bo‘lgan shaxslarga nisbatan qatag‘on qilish qo‘llanilishi bilan birga olib borildi. KPSS XX se’zdi qarorlari ta’siri ostida, Xitoyda Stalin shaxsiga sig‘inish tanqid qilingan edi. Xitoy Kommunistik Partiyasining bir qancha arboblari rahbariyatning cheklanmagan siyosat yurgizishiga qarshi chiqdi. Xitoy Kommunistik Partiyasi 8- se’zdi (1956 yil, sentabr) ilgaridan boshlangan dasturni tasdiqladi. Xitoy Kommunistik Partiyasi ustavidan “Mao Szedun g‘oyalari Xitoy Kommunistik Partiyasi faoliyati uchun asosiy yo‘nalishidir” degan qoida olib tashlandi. “Katta sakrash” Xitoy Xalq Respublikasini 5-10 yil mobaynida dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari qatoriga olib chiqishi kerak edi. “Katta sakrash” siyosati. Xitoy Kommunistik Partiyasi ichida avj olib ketgan kurashga qaramasdan Mao Szedun o‘z mavqeini mustahkamlab oldi va 1958 yilda u taklif etgan yo‘l – “uch qizil bayroq” qabul qilindi: bu bosh yo‘l – “katta sakrash” va xalq kommunalari tuzishdan iborat edi. U: “Uch yillik zarbdor mehnat o‘n yillik baxt keltiradi” shiori ostida o‘tkazildi. Xalq xo‘jaligi oldiga amalda bajarib bo‘lmaydigan cho‘yan va po‘lat eritishni, ko‘mir qazib chiqarishni va shunga o‘xshashlarni keskin ko‘paytirish vazifalari qo‘yilgan edi. Mamlakatda ommaviy ravishda ibtidoiy domna pechlar qurishga kirishildi, ammo bu kechik pechlarda eritilgan po‘lat sanoat iste’moli uchun yaroqsiz bo‘lib chiqdi. Qishloqlarda ishlab chiqarish kooperativlari xalq kommunallariga aylantirildi, yer, 8

dala hovli va hatto parranda, idish-tovoq, ro‘zg‘or asbob-anjomlardagi bozorlar yopildi. Noroziliklar har qanday ko‘rinishi armiya va xavfsizlik xizmati tomonidan bostirildi. Ana shunday vaziyatda, 1965 yilning so‘ngida Mao Szedun tashabbusi bilan “madaniy inqilob” boshlandi. “Ziyolilar daxosini ag‘daramiz”, “Eski madaniyatni tugatib, yangi, prolitar madaniyatni yaratamiz” shiorlari ostida xalq ziyolilarini quvg‘in va ta’qib ostiga olish boshlanib ketdi. Talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari “xunveybinlar” (“Qizil posbonlar”) otryadlariga uyushtirib, maktab va oliy o‘quv yurtlari muallim hamda murabbiylarini tor-mor qilish, ag‘darish va sharmisor qilishga yo‘llandi. Ko‘plab ilmiy va madaniy muassasalar tor-mor qilinib, yerparchin etiildi. “Madaniy inqilob”ning bosh vazifasi Mao Szedunning shaxsiy hokimiyati rejimini mustahkamlash va uning raqiblarini yo‘qotish ana shunday davom etardi. Armiya panohida bo‘lgan “xunveybinlar” va szaosranlar” (“isyonkorlar”) otryadlari “madaniy inqilobni” ma’qullamagan partiya qo‘mitalari va davlat organlarini yakson qilardilar. Qatag‘onga 5 milliionga yaqin kommunistlar, shuningdek 80 foiz XKM MQ a’zolari tortildi. Partiya qo‘mitalari va xalq kengashlari o‘rniga armiya tomonidan nazorat qilinuvchi “inqilobiy qo‘mitalar” tuzildi. Ko‘pgina viloyatlarda hokimiyat harbiy okruglar qo‘mondonlari qo‘liga o‘tdi, harbiylar ham jazodan quruq qolmadilar. Mamlakatda shov-shuv kuchaydi,fuqarolar urushi yetila boshladi. Iqtisodiyotga juda katta zarar yetkazilgan edi. XKP 1X syezdi (1969 yil aprel) Mao Szedun g‘oyalarini rivojlantirishdagi eng oliy yangi bosqich deb ta’riflanadi, sobiq SSSR bilan kurash esa tashqi siyosatdagi bosh vazifa, deb belgilandi. 4 XKP ichidagi har xil guruhlaarning bir-biri bilan kurashishi asnosida, Mao Szedunning xotini Szyan Sin chiqarildi. 1976 yilning sentabrida Mao Szedum vafotidan so‘ng Szyan Sin o‘z taraflari qo‘llab-quvvatlashi bilan hokimiyatni egallashga harakat qilgan, ammo bu muvaffaqiyat qozonmagan edi. “Madaniy 4 Ўзбек миллий энцеклопедияси. “Давлат илмий нашриёти”. –Т., 2005. 9-том. –Б. 438. 9

inqilob” sanoat va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishning pasayishiga olib keldi. XXR fan madaniyat g‘oyat katta zarar yetkazdi. Xitoy industrial agrar Temir Ruda, toshko‘mir, neft, rangli va nodir metallar, oltinning yirik konlariga ega. 60 yillarning boshlaridan e’tiboran Pekin rahbarlari sobiq SSSR va boshqa sotsialistik mamlakatlar bilan savdo va iqtisodiy aloqalarni cheklash siyosatini “o‘z kuchiga tayanishdan” iborat millatchilik qariyib 2 milliard so‘mdan 1968 yilda 86 mln. so‘mgacha qisqartirildi. Xitoy tomonning aybi bilan Sobiq SSSR va XXR o‘rtasida Sobiq SSSRning tashabbusi bilan 1970 yilning oxirlarida 1971 yil uchun savdo protokoli imzolandi. Shunga muvofiq ikki mamlakat o‘rtasida tovar oboroti bir muncha ortdi. Sotsialistik mamlakatlar bilan savdo salmog‘i 1959 yildagi 70 foizdan 1967 yilda 20 foizga tushib qoldi va 1968- 1969 yillarda taxminan shu darajada saqlandi. 1970 yilda esa yana 2 foiz kamaydi. Shu bilan birga, XXRning Yaponiya, GFR, Angliya, Fransiya, Kanada, Avstraliya va boshqa kapitalistik mamlakatlar bilan savdo oboroti ancha kuchaydi. Xitoy rahbarlari o‘z “katta sakrash” siyosati bilan sotsialistik ekonomikani planli va proporsional ravojlantirish qonuni harakatini buzdilar. 1961 yildan Xitoyda xalq xo‘jalik planlari va ularni bajarilishi to‘g‘risida statistik ma’lumotlar e’lon qilinmaydi. “Madaniy inqilob” mamlakat chiqarishi 1966 yildagiga nisbatan 20 foizga qisqardi, faqat 1070 yilga kelib u 1966 yil darajasiga yetdi, ba’zi ko‘rsatgich darajalari bo‘yicha esa u darajadan o‘zib ketdi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish keyingi bir necha yillar mobaynida asosan bir darajada turdi. Yiliga taxminan 185- 190 mln tonna g‘alla hosili olindi. 1970 yilda 14 mln tonna po‘lat 75 mlrd kvt-s elektr energiya, 14 mln tonna sement ishlab chiqarildi, 245 tonna ko‘mir, 15 mln tonna neft qazildi, 200 mln tonna g‘alla tonna paxta yig‘ib olindi. Cho‘chqalar soni 160 mln bosh edi. 1971 yil boshida Pekin matbuotida “uchinchi besh yillik plan muvaffaqiyatli bajarilganligi” haqida va Xitoy xalqi to‘rtinchi besh yillikni bajarishga kirishganligi to‘g‘risida xabarlar paydo bo‘ldi va biroq, bunga hech qanday raqamlar keltirilmadi. 10

XXR temir yo‘llar uzunligi 36 ming kilometr, shu jumladan 2 izli yo‘llar 94 ming kilometr atigi 200 kilometr elektrlashtirilgan. Avtomobil va ot arava yo‘llari 550 ming kilometrni tashkil qiladi. Grajdan aviatsiyasi samoliyotlar parki salkam 500 mashinadan iborat. “Madaniy inqilob” Xitoy mehnatkashlarning moddiy ahvolini nihoyatda yomonlashtirdi. 1966 yilda mukofot sistemasi bekor qilindi, natijada ishchi va xizmatchilarning ish haqi o‘rta hisobda 10 foizga qisqardi. Mehnatkashlar ta’millardan foydalanmaydilar, oila a’zolariga ko‘rsatiladigan tibbiyot xizmati va bolalarning o‘qishi uchun haq to‘laydilar. Xitoyda oziq-ovqat va sanoat tovarlarini aholi o‘rtasida qat’iy normalarda taqsimlash sistemasi ham hozirda davom etmoqda. “Madaniy inqilob” yillarida mamlakatda ishsizlik ko‘paydi. Bu muammolarni shuningdek shahar aholisini oziq-ovqat bilan ta’minlash masalalarini hukumat boshliqlari shahar aholisining bir qismini, asosan yoshlarni qishloq rayonlariga ko‘chirish yo‘li bilan hal qilishga urinmoqdalar. Faqat 1968- 1969 yillarda shaharlardan salkam 20 mln kishi ko‘chirildi. 80-yillardagi islohotlar 70 yillar oxiri – 80 yillar boshida XKP “madaniy inqilobga” milliy mukofot deb baho berdi, Mao Szedun harakatlarini esa “to‘la xatolik” den tan oldi va shu haqda bir qator qarorlar qabul qildi. Baribir, uni hamon “ulug‘ markschi, strateg va nazariyotchi” deb atashadi. Yangi rahbariyatda Dj Slopin (1904 yilda tug‘ilgan) katta rol o‘ynay boshladi, u madaniy inqilob davrida quvg‘inga uchragan va ikki marta partiya va davlat lavozimlaridan mahrum etilgan edi. Endi bosh yo‘l sinfiy kurashga emas, balki iqtisodiy qurilishga yo‘naltirildi. 1978 yildan e’tiboran XXRda iqtisodiy islohat amalga oshirila boshlandi, eng avval qishloq xo‘jaligidagi ishlar tartibga solinib, xalq kommunalari o‘rniga oilaviy pudrat joriy etildi. Yer shartnomasi asosida dehqonga berilar, ortiqcha mahsulotni u o‘z istaganicha tasarruf etish huquqiga ega edi. Bu qishloq xo‘jaligi sur’atlarining jadal o‘sishiga olib keldi. 1984 yilda islohotning og‘irlik markazi shaharlar zimmasiga tushdi. Korxonalarga yanada ko‘proq huquqlar berildi, mehnatga yarasha haq to‘lash 11

prinsipi qayta tiklandi. XXR iqtisodiyotiga xorijiy sarmoyalarni jalb etish uchun erkin iqtisodiy hududlar barpo etildii, ular dengiz buyi viloyatlarida tashkil etilib, chet el kapitali qo‘yilmalari uchun qulay sharoit yaratildi. Islohotdan dehqonlar, mayda tadbirkorlar, tijoratchilar katta foyda ko‘rdilar. Aholi boshqa qatlamlarining turmush darajasi yaxshilanmadi. Noroziliklar inson huquqlariga rioya qilmaslikni keltirib chiqardi, qisqartirishga harakat qilish bilan tobora soni oshib borayotgan partiya-davlat apparatida korrupsiyani kuchaytirdi. Bularda “madaniy inqilob” nomoyondalari muhim rol o‘ynab amalga oshirilayotgan islohatni to‘xtatib qolishga harakat qilishdi. 1989 yilning bahori va yozida ziyolilar, talabalr, ishchilar sinfining bir qismi siyosiy islohatlarni talab qilib chiqishdi, ular XKP hukmronlik mavqeini tugiitish, haqiqiy ko‘ppartiyali tizimga o‘tish, huquqiy davlatni barpo etish, inson huquqlarini ta’minlash talablarini ilgari surdilar. Pekinda talabalar namoyishi boshlandi. Unga o‘qituvchilar, jurnalistlar, xazmatchilar, ishchilar qo‘shildi. Tyanan men maydoni voqealar qizg‘in davom etayotgan markazga aylandi, u yerda hukumatning o‘zlari bilan muloqotga borishni istamaganligi uchun, minglab talabalar ochlik e’lon qilishgan edi. Namoyishchilarga, islohot tarafdorlaridan hisoblangan XKP MQ Bosh kotibi Chjao Sziyan birdamlik izhor etdi. Ammo XKP rahbariyatida Davlat Kengashi boshlig‘i Li Pem (1928 yilda tug‘ilgan) boshchiligida “qattiq qo‘lliq liniyasi”ni avj oldirayotganlarning ta’siri ayanchli edi. Poytaxtda harbiy holat joriy etildi. Bunga javoban talabalar ko‘chalarda barikadalar barpo etildi. Shaharda to‘plangan qo‘shiqlar ikki hafta hech qanday faol harakatga kirishmadilar keyin esa hukumat buyrug‘i bilan hujumga o‘tib, namoyishchilarga qarshi tanklar va o‘q otar qurollarni ishlatishdi. Voqea qatnashchilarning ko‘pchiligi o‘ldirildi va yarador qilindi, hibsga olinganlarning bir qanchachsi sud hukmi bilan otib tashlandi. Yakkahokimiyatlik rejimini o‘rnatishda ayblangan Chjao Sziyan lavozimidan olib tashlanib, o‘rniga Szyan Szemin (1926 yilda tug‘ilgan) qo‘yildi. 12

HKP rahbariyatdagilar Sharqiy Yevropa mamlakatlarida ro‘y bergan o‘zgarishlardan saboq olishdi. Iqtisodiyotning davlat tomonidan nazorat qilinishi qat’iyat bilan bo‘shishtirildi. XKP XIV-syezdi (1992 yil oktabr) “Xitoyga xos bo‘lgan” sotsializm qurilishi konsepsiyasini tasdiqladi hamda partiya va jamiyatga “sotsialistik bozor iqtisodiyoti”ni barpo etish sari yo‘nalish berdi. Xususiy kapital rag‘batlantirish va xorijiy firmalar bilan qo‘shma korxonalar barpo etish milliard sonli aholini oziq-ovqat va kiyim bosh bilan ta’minlash, “yetishmay turgan” kamchiliklar o‘rnini to‘ldiirishga imkon yaratdi. Davlat mulkchiligi iqtisodiyotida o‘rinda qolaverdi. Syezd “xalqning demokratik diktaturasi”ni va partiyaning rahbarlik rolini mustahkamlashga chaqirdi. XKP MQ tarkibi ancha yangilandi. Mao Szeduning keksayib qolgan safdoshlari pensiya chiqarildi. “Islohotlar me’mori” bo‘lgan Den Syaopning tarafdorlari ularning o‘rniga keldi. XKP MQ Bosh kotibligiga yana qaytadan Szyan Szemin saylandi. Syezd “xalqning demokratik diktaturasini” va partiyaning rahbarlik roliini mustahkamlashga chaqirdi. XKP MQ tarkii ancha yangilandi. Mao Szeduning keksayib qolgan safdoshlari pensiyaga chiqarildi. “Islohotlar me’mori” bo‘lgan Den Syaopning tarafdorlari ularning o‘rniga keldi. XKP MQ Bosh kotiblini yana qaytadan Szyan Szemin saylandi. Tayvan, Gonkang, Grajdanlar urushidan mag‘lubiyatga uchraganidan so‘ng Chan Kayshi qo‘shinlarning qolgan qutganlari (600 mingga yaqin) va 15 million qochoqlar AQSH himoyasidagi “cho‘ktirib bo‘lmas avlanots” Tayvn orolidan boshpana topishdi. Tayvanda yakkahokimlik rejimi o‘rnatilgan edi, vakolatli organlarga saylovlar o‘tkazilmas, 80 yillar oxiriga qadar gomindanchilar Xitoyda saylangan deputatlar parlamentda majlis o‘tkazib kelishar edi. Davlatdagi barcha muhim lavozimlarni Chan Kayshining o‘g‘li Szyas Singo egallagan edi. U 1979 yilda prezident bo‘lgan, XXR ga nisbatan Chan Kayshi tomonidan boshlangan “uch yo‘q” siyosatini qo‘lladi: “murosaga kelish yo‘q, muzokaralar yuritish yo‘q, aloqa qilish yo‘q”. Ammo uning vafotidan so‘ng (Szyan Singo 1988 yilda vafot 13

etdi) 1949 yilda joriy etilgan harbiy holat bekor qilindi, siyosiy partiyalar faoliyatiga ruxsat berildi, parlamentdagi vafot etgan deputatlarning bo‘sh qolgan o‘rinlariga saylovlar o‘tkazila boshlandi. Mustaqil rivojlanish yillarida Tayvan iqtisodiyotida ko‘zga ko‘rinarli yutuqlarga erishdi. Bu borada 1949-1953 yillarda pomeshchiklar yer egaligini tugatish industriallashtirish amalga oshirishda AQSH bbergan yordam qo‘l keldi. 60 yillardan e’tiboran iqtisodiyo rivojlanish sektorining rag‘batlantirilishi va xorijiy sarmoyalarning oqib kelishi buning bosh omili bo‘ldi. Tayvan agrar mamlakatdan qishloq xo‘jaligi yuksak ravnaq topgan industrial davlatga aylandi. Den Syaopin tomonidan ilgari surilgan “bitta davlat ikkita tuzum” konsepsiyasi, XXR rahbariyati fikrlariga qaraganda, Tayvan bilan tinchkorlik asosida birlashishga olib kelishi mumkin ekan, bunday holatda u XXRning alohida ma’muriy rayonga aylanib o‘z qurolli kuchlariga ega bo‘ladi va markaziy hukumatda o‘z vakili bo‘lishiga erishadi. Pirovardida Xitoy rahbarlari aytganidek, “qit’ada sotsializm bo‘ladi, Tayvanda – kapitalizm”. 80-90 yillar chegarasi XXR va Tayvan o‘rtasida aloqalar o‘rnatildi, tayvanlik biznesmenlar o‘z sarmoyalarini XXR iqtisodiyoti rivojlanishiga tikishni boshlashdi. 1898 yilda Buyuk britaniya Xitoydan ijaraga olgan Gonkong, Tayvan, Koreya Respublikasi va Singapur bilan birga sharqiy Osiyodagi to‘rt “ajdaho” yoki “yo‘lbars”ga mansub edi. Ularning hissasiga rivojlanayotgan mamlakatlarning 40 foizi sanoat eksporti to‘g‘ri kelar edi. Gonkong tovarlari kiyim kechak, elektronika, soatlar, o‘yinchoqlar, faqatgina rivojlanayotgan mamlakatlarga emas, balki industrial davlatlarga ham eksport qilinmoqda. Buyuk Britaniya bilan bitimiga muvofiq (1984 yil) Gonkong 1997 yilning 1 iyulidan e’tiboran XXR suviriniteti ostida o‘tadi, ammo o‘zining xukumati va iqtisodiy tizimini 50 yil davomida saqlab qoladi. XXR Gonkongning qaytarib berilishiga, xuddi shunday shartlar asosida, Tayvanning ham qaytarib berilishi sari qo‘yilgan ildam qadamlar deb qaraydi 5 . 5 O‘zbek milliy enseklopediyasi. “Davlat ilmiy nashriyoti”. –T., 2005. 9-tom. –B. 438. 14

2.BOB. 1970-1980 yillarda Xitoy xalq respublikasining ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyoti. Respublikamiz mustaqilligini e’tirof etgan davlatlar soni tobora ko‘paymoqda, ayni paytda ular biz bilan diplomatiya munosabatlarini o‘rganishga, tayyor ekanliklarini bildirmoqdalar. Xitoy Xalq Respublikasi ana shunday mamlakatlarning biridir. Yaqinda Xitoy Xalq Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi savdo vaziri Li Lansin boshchiligidagi xukumat delegatsiyasi Toshkentga tashrif buyurdi hamda O‘zbekiston rahbariyati bilan keng qamrovli muzokaralar olib bordi. Yuzma-yuz muloqot har ikki davlat o‘rtasida diplomatik munosabatlarini o‘rnatish, Toshkent va Pekinda savdo vakolatxonalarini ochish to‘g‘risidagi xujjatlarni imzolash bilan nihoyalandi. Shu tariqa O‘zbekiston va Xitoy munosabatlari tarixida yana bir sahifa ochildi. Keyingi paytda Xitoy mo‘jizasi haqida ko‘p gapirishayapti. Darhaqiqat, yaqin-yaqinlargacha bir milliarddan ortiq aholini boqish mushkul bo‘lib kelgan bu mamlakat qanday tarzda juda tez oyoqqa turib oldi? Xavas qilsa, o‘rgansa arziydigan jihatlari tajribasi nimalardan iborat? Xitoy Xalq Respublikassi rahbariyati amalga oshirgan iqtisodiy islohat siyosati yaxshi natijalaar berdi. Osiyo qit’asidagi eng yirik ana shu mamlakatda xalqning turmush farovonlashdi, sababi ijtimoiy – iqtisodiy yuksalishga erishildi 6 . Xitoyga islog‘at o‘tkazish tajribasini, ayniqsa qishloq xo‘jaligida amalga oshirilgan tub o‘zgarishlar mohiyatini sinchiklab o‘rganish tarixan iqtisodiy ahvoli iqlimi, tabiiy sharoiti, dehqonchilik usullari ancha yaqin bo‘lgan O‘zbekiston uchun foydadan xoli emas, deb o‘ylayman. Zero, bizning mamlakatimizda xozir vujudga kelgan vaziyatni bunday bir necha yil muqaddam Xitoy ham boshidan kechirgan. Xitoy Xalq Respublikasida qo‘shma korxonalar ochishda keng yo‘l berib qo‘yilgan, deb eshitamiz. Tashqi iqtisodiy aloqalardagi burilishida asosiy yo‘nalish, sizningcha, qaysi tomonga qaratilgan? 6 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2006 yil 24 may. №98, 2-bet. 16

Iqtisodiy islohotlarning tub mohiyatiga qaraydigan bo‘lsak, quyidagi yo‘nalish ko‘zga yaqqol tashlanadi. Xitoyda qo‘shma va chet el tadbirkorlarini ravnaq toptirishga zo‘r berilayapti. Xorij mablag‘ini jalb etishning quyidagi shakllari mavjud: qo‘shma korxonalar, shartnoma asosida ochilgan korxonalar hamda butunlay chet el fuqarolariga qarashli korxonalar. Ma’lumki, qo‘shma korxonaning asosiy belgilari shunday birgalikda mablug‘ sarf etiladi, xo‘jalik faoliyati birgalikda yuritiladi, birgalikda idora qilinadi, ko‘rilgan foyda yoki zarur miriklarning nizomga ko‘ra to‘plangan kapitalidagi ulushiga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Uning shartnoma asosida oqchilagn korxonadan farqi nimada? Shartnomaviy korxonalar ham miriklarning mablag‘larini birlashtirish yo‘li bilan barpo etiladi. Biroq daromad yoki ziyon kapitaldagi umumiy ulushga bog‘liq bo‘lmaydi, balki tomonlar imzonalangan shartnomada oldindan belgilab qo‘yiladi. Binobarin foydani taqsimlashdagi mutanosiblik qoida tariqasida hamkorlikning butun davomida o‘zgarib turadi. Korxona faoliyatining dastlabki bosqichida, ya’ni kapital halii qonlanmagan paytda xorijiy yirik ulishi odatda Xitoyliklikidan ko‘proq bo‘ladi va 60-70 foizni tashkil etadi. Mablag‘ qoplangach, xitoylik yirikning ulushi ortib boradi. Shartnomaviy korxonalar mustaqil xo‘jalik birligi hamda huquqiy shaxs maqomiga ega bo‘lishlari mumkin. 1979-1988 yillar mobaynida xorij kapital ishtirokida 16 mingga yaqin korxona barpo etildi. Shundan 7800 tasi qo‘shma, 7680 tasi shartnomaviy va 424 tasi chet el korxonalari bo‘lib, xorijdan jalb qilingan mablag‘ 28 milliard dollarga yetdi. 7 mingga yaqin korxona xozirning o‘zidayoq xo‘jalik faoliyatlarini yo‘lga quyib yuboran. 1988 yil yilda, sovet iqtisodchilarning bahosiga qaraganda, xorij kapitali qo‘shilgan korxonalar mamlakat yalpi sanoat mahsulotining taxminan 1,6 – 1,8 foizini bergan. Qo‘shimcha va chet el tadbirkorligining sanoat ishlab chiqarishdagi salmog‘i hali u qadar katta bo‘lmasa-da Xitoy Xalq Respublikasi xalq xo‘jaligini rivojlantirishdagi ulishi sezilib turibdi. 17

Avvalo shuni aytish kerakki, hamkorlikning bunday shakli XXR uchun chet el texnologiyalarini olish usullarini orasida eng samaralisidir. Nega deganda u, birinchidan texnologiyani o‘zlashtirishdan xorijiy sherikning manfaati yuqori bo‘lishini ta’minlacha, ikkinchidan Xitoy tomoni undan uunumli foydalanishga, tinmay takomillaashtirib borishga harakat qiladi. Bir qator qo‘shma korxonalarning ta’sis xujjatlarida texnologiyalarni topshirish shartlari Xitoy uchun maqbul hisoblanadi. Chunki ularda butun hamkorlik mobaynida takomillashgan barcha texnologiyalarni qoldirish ko‘zda tutilgan. Masalan Xitoy-Shvetsariy – Gongong qo‘shma korxonasi “Chayna Shindler”ning ta’sis xujjatlarida shartnoma muddati 25 yil mobaynida yaratilgan jamiki ixtirolar yoki texnologiyasi mazkur korxonaning o‘ziga tekin berishi alohida banddan ko‘rsatib qo‘yilgan. Bundan tashqari Xitoyga nizomdagi kapitalga hissa tariqasidagi keltirilgan ba’zi xil texnologiyalarni litsenziya savdosi yo‘llari bilan olish mumkin emas, sabab yuksak texnologiyalarni sotsialistik mamlakatlarga yetkazib berish cheklangan. Masalan, Xitoy “Bell telefon ekvinment” qo‘shma korxonasi orqali bir qancha turdagi asbob-uskunalarga ega bo‘ldi, vaxolanki, ilgari ularni litsenziyalar sotib olish yo‘li bilan qo‘lga kiritishga urinishlar zoye ketgan edi. Xitoy qo‘shma va chet el tadbirkorligiga keng imkon ochib, kompyuterlar, turli xil integral chizmalar, zamonaviy aloqa vositalari, avtomat nazorat – o‘lchov apparatlari kabi oliy darajadagi mahsulotlarni ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yishga muvaffaq bo‘ldi. Bundan tashqari mamlakatda uzoq foydalaniladigan iste’mol buyumlari, birinchi navbatda ro‘zg‘or elektronika mahsulotlari katta miqdorda ishlab chiqarilmoqda. Bunday mollar esa O‘zbekistonda nihoyatda kamyob hisoblanadi. Hozirgi paytda Xitoyda har yili 7 milliiontaga yaqin televizor ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa, uning 14 foizga yaqini ikki qo‘shma korxona – “Futszyan Xitachi” va “Syaien oversiz chayniz elektrik indastri” hissasiga to‘g‘ri keladi. Qo‘shma tadbirkorlik avtomobil sanoatini rivojlantirishga katta yordam berdi. Bu taarmoqlarda tashkil etilgan “Shanxay folksvagen”, “Beytszin Djip”, “Guan-jou Pejo” singari qo‘shma 18

korxonalar 1988 yilda butun Xitoyda tayyorlangan avtomobiilning 12 foizini yetkazib berdi. Yani shuni ta’kidlab o‘tish kerakki, qo‘shma korxonalar ochilgach, zamonaviy yengil avtomoshinalar ishlab chiqarila boshlandi. Bunga qadar Xitoy sanoati 50 yillardagi sovet modellarini, ya’ni eskirib qolgan konstruksiyadagi avtomobiillarni ishlab chiqarardi. Yana bir gap, Chet el kapitali bilan hamkorlik shu asosda ishga tushirilgan korxonalarning iqtisodiy samaradorligiga ijobiy ta’ssir ko‘rsatdi. Sobiq sovet olimlariniing baho berishlaricha, xorij kapitali qo‘shilgan korxonalarda mehnat unumdorligini umuman mamlakatdagi nisbatan o‘rtacha ikki barobar yuqori ekan. Muammo har sohada har qanday ishda bo‘ladi. Jumladan chet el kapitalini jalb etish yo‘li ochilgan Xitoy korxonalarining xo‘jalik faoliyatini tashkil etishda ham qator muammolar mavjuddirki, ular hamkorlikning bu shaklini rivojlantirishga to‘sqinlik qilib, samaradorlikni cheklab qo‘ymoqda. Korxonalarning valyuta bilan ta’minlanishi sohasida qiyinchiliklar ro‘y bermoqda. Xitoy puli erkin muomalada bo‘lmaganligi uchun qo‘shimcha korxonalar eksport qilingan mahsulotdan import xom-ashyo va to‘liqloqchi buyumlar keltirish, muxojir mutaxassislarga to‘lanadigan mehnat haqi xarajatlarini qoplash maqsadida yetirli miqdorda valyuta olishga xorijiy sherik ko‘rgan foydaning bir qismini chegaradan chiqarib yuborishga majburdirlar. Ba’zi xisob-kitoblarga qaraganda, korxona o‘zini-o‘zi valyuta bilan qoplashi uchun mahsulotning 25-30 foizini eksport qilishga to‘g‘ri keladi. Binobarin, xorijiy firmalarning Xitoyga pul kiritishdan asosiy maqsadi ichki bozorga yo‘l ochishdir. Bizningcha, bunday muammoni murosaga kelishga intilish yo‘li bilangina hal etish mumkin. Xitoy Xalq Respublikasi hukumatining balyuta bilan o‘zni-o‘zi qoplash muammosiga munosabati ochiq taqshi iqtisodiy siyosat yuritish davrida muayyan evolyutsiyani boshdan kechirdi. Qo‘shma korxonalarning valyuta daromadlari va xarajatlarini maqbullashtiirish jumbog‘ini yechishga dastlab bundan to‘qqiz yil burun urinib ko‘rilgandi. Xitoy Xalq Respublikasi xukumati tomonidan 1989 yil 19

19 iyunda tasdiqlangan xorijiy xitoylarning korxonalari va Xitoy chet el qo‘shma korxonalariga nisbatan valyuta nazoratini amalga oshirish qoidalari degan xujjatda qo‘shma korxonalarga import o‘rnini bosadigan mahsulotlarni ichki bozorda chet el valyutasiga sotishga ruxsat berilgan edi. O‘sha yil sentabrida Xitoy Xalq Respublikasining Xitoy Xalq Respublikasining xitoy chet el qo‘shma korxonalari to‘g‘risidagi qonuni qo‘llanish tartibiga oid qoidalar qabul qilindi, unga ko‘ra import o‘rnini bosadigan mahsulotlar ishlab chiqarishni barpo etish imkoniyatlari kengaytirildi, viloyatlar, muxtor rayonlar va markazga bo‘ysunuvchi shaharlarning ijroiya maxkamalari qo‘shma korxonalarning valyuta balaanssidagi kamomadni o‘z mablag‘lari hisobidan qoplashlari zarurligi belgilab qo‘yildi. Biroq qonunchilik qoidalarning palapartishligi hamda 1985 yilda mamlakat valyuta rezervi kamayishi shunga olib keldiki, qo‘shma korxonalar nafaqat mahaalliy xatto markaziy mahkamalardan ham yordam ololmay qoldilar. Keyingi bir necha yil davomida qo‘shma korxonalarning valyuta bilan o‘zini-o‘zi qoplashi muammosi keskinligi ancha yumshaydi. Xitoy xukumatining valyuta masalalarini hal etishga ustalik bilan yondosha boshlaganligini natijasi bu. Mamlakatda bir qator qonun xujjatlari qaul qilindi, oqibatda qo‘shma korxonalar uchun chet el valyutasidagi daromadlar va xarajatlardagi maqbullashtirishda keng imkoniyatlar ochildi. Avvalo ilg‘or texnologiyalardan, foydalaniladigan, import o‘rnini bosadigan mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar imtiyozlarga ega bo‘lishdi. Xitoy Xalq Respublikasi xukumati 1986 yil 15 yanvarda qabul qilingan “Xitoy chet el qo‘shma korxonalarning xorij valyutalaridagi daromad va xarajatlari balansi haqida nizom”ga muvofiq shu toifaga kiruvchi qo‘shma va shartnomaviy korxonalar Davlat reja komiteti yohud mahalliy rejalashtirish mahkamalarining roziligi bilan o‘zlarining xatto yuz foizgacha bo‘lgan mahsulotlarini ichki bozorga sotishlari mumkin. Bunday korxonalar barpo etishni tasdiqlagan organlar zarur bo‘lib qolganda ularning valyuta kamomadini to‘ldirishga yordam berishlari shart. Davlat reja komiteti 1987 yil noyabrda chiqargan “importning o‘rnini Xitoychi – chet el qo‘shma korxonalarining mahsulotlari bilan to‘ldirish usullari” 20

deb nomlangan xujjatda xujjatda importbop mahsulotlarga nisbatan aniq talablaar, jumladan texnik tavsifi, sifati, narxi hamda import o‘rnini bosimni tasdiqlovchi aniq xolatlari belgilab qo‘yildi. Xitoy Xalq Respublikasida maxsus valyuta operatsiyalari markazlarida chet el pulini olish yo‘llariga quyilganligi turli qo‘shma korxonalar o‘zini-o‘zi valyuta bilan qoplashini ta’minlashda tobora muhim ahamiyat kasb etib borayapdi. Ana shunday markazlardan birinchisi 1986 yilda Xitoy Xitoy Respublikasining maxsus iqtisodiy makoni hisoblanganShjjenda tashkil etilgan. Bunday joylarda xorij kapitali qo‘shilgan korxonalar, davlat korxonalari, jamoa mulki hisoblangan korxonalar, barcha darajadagi xalq xukumatlari qaror topgan bozor kursi bo‘yicha chet el valyutasi sotib olishlari mumkin. Bunda maksimal kursi AQSH bir dolllari 5,7 yuandan oshmasligi lozim, vaholanki rasmiy kursi bir dollarga 3,71 yuan hisoblanadi. Shunday qilib, maxsus iqtisodiy makonlarda belgilab qo‘yilgan cheklashlar u qadar katta emas, demak, bozor munosabatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Masalan: 1988 yilda ana shunday markazlarda amalga oshirilgan operatsiyalar 6,26 millard dollarga yetdi 7 . Xitoy Xalq Respublikasida ichki bozordan mol sotib olish, keyin eksport qilish valyuta kamomadini qoplashning yana bir usuli hisoblanadi. 1986 yilda yanvarda Davlat kengashi qabul qilgan “Xitoy – chet el qo‘shma korxonalarining xorij valyutalaridagi daromad va xarajatlari balansi to‘g‘risida”gi nizom tufayli qo‘shma korxonalar ana shunday imkoniyatga ega bo‘ldilar. 1987 yil yanvarida Xitoy Xalq Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi savdo vazirligi yo‘riqnoma bosib chiqardi, unga ko‘ra nafaqat qo‘shma va shartnomaviy korxonalarga, balki butunlay chet el fuqarolariga tegishli korxonalarga har qanday Xitoy molini markazlashgan usuldagi eksport rejasiga kiritilganidan tashqari xarid qilish, keyinchalik eksportga chiqarishga ruhsat berib qo‘yildi 8 . 7 O‘zbek milliy enseklopediyasi. “Davlat ilmiy nashriyoti”. –T., 2005. 9-tom. –B. 439. 8 “Xalq so‘zi” gazetasi 2006 yil 24 may, №98, 3-bet. 21

Chet el valyutasidagi xarajatlarni eksportni kelgan daromadlar bilan qoplaydigan xorij kapitali ishtirokidagi korxonalar uchun valyuta o‘rnini to‘ldirishning quyidagi usullari mavjud: А) markaziy yo mahalliy mahkamalar tomonidan beriladigan valyuta dotatsiyalari; B) mahsulotni ichki bozorda qisman sotish, unga to‘la yoki qisman valyuta bilan haq olish; V) mollarni ichki bozorda harid qilish, keyinchalik uni esportga chiqarish; G) valyuta operatsiyasi markazlarida bozordagi kurs bo‘yicha tanga chet el pulini sotib olish. Keyingi yillarda Xitoy rahbariyati o‘tkazayotgan mohirona iqtisodiy siyosat chet el firmalarida ishlab chiqarish sohasiga mablag‘ sarflash rag‘batini uyg‘otdi. Bu esa mahsulot beruvchi korxonalar sonining keskin o‘sishiga olib keldi. Agar 1979-1985 yillarda turli xil qo‘shma korxonalarning faqat 45 foizini ishlab chiqarish sohasiga tegishli bo‘lsa, 1988 yilda bu ko‘rsatgich 85 foizga ko‘tarildi. Biroq, Xitoy Xalq Respublikasi hukumati oldida hal etilishi lozim bo‘lgan qator muammolar turibdi. Avvalo qo‘shma korxonalarning moddiy-texnika ta’minoti masalasi. Xitoyda ham ishlab chiqarish vositalarining yagona umummilliy bozori shakllanib ulgurmagan. Aqniqrog‘i, hozircha faqat mintaqaviy bozorlar haqida gap yuritish mumkin, xolos. Ular ham o‘zaro pishiq puxta aloqada emaslar. Moddiy texnika ta’minoti mahsulotlariga narx belgilash muammosi keskin bo‘lib qolmoqda. Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyotidagi inflyatsiya xalqaro bozorda qo‘shma korxonalarning mahsuloti raqobatga chidashiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Korxonalarning yetarli darajada mustaqil emasligi ham qo‘shma tadbirkorlikning avj oldirib yuborilishiga to‘siq bo‘lmoqda. Qonunga ko‘ra ular mustaqil hisoblanadilar, biroq mahalliy va markaziy mahkamalar xo‘jalik faoliyatiga tez-tez aralashib turadilar. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan to‘siqlar, nazarimda, Xitoy Xalq Respublikasida bozor munosabatlarini yetarli darajada rivojlanmaganligidandir. 22

Ular iqtisodiy islohot izchil amalga oshirilishii natijasidagina uzil-kesil barham topish mumkin. Ayni paytda bizning muxtasar taxlilimiz shuni ko‘rsatadiki, Xitoy Xalq Respublikasida qo‘shma tadbiirkorlikni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishning bir muncha samarali muruvvatini yaratishga muvaffaq bo‘lindi. Mavjud muammolar keskinligini ma’lum darajada yumshatishga erishildi. Bunday o‘zgartirishning qanchalik to‘g‘ri va hayotiy ekanligini vaqt ko‘rsatadi. Xitoy Xalq Respublikasining bu sohadagi tajribasini izda, O‘zbekistonda ham muvaffaqiyat bilan bemalol qo‘llasa bo‘ladi. Ta’kidlab o‘tish joizki, mening xulosam Turkiya, Janubiy Koreya, Vyetnam kabi mamlakatlar tajribasidan ham o‘rganish ijobiy, jihatlaaridan foydalanish imkoniyatlarini imkor etmaydi. 23

3-Bob. Xitoy Xalq Respubliksi bilan O‘zbekiston Respublikasi qo‘rtasidagi iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi va uning yangi bosqichga ko‘tarilishi. Siyosiy jabhada XXR O‘zbekiston Respublikasini 1991 yil 27 dekabrda tan olgan va 1992 yil 2 yanvarda diplomatik aloqa o‘rnatilgan. Ikki tomonlama hamkorlik barcha jabhalarni qamrab olgan bo‘lib, buning asosida o‘rnatilgan mamlakat rahbarlari orasidagi ishonch va do‘stlik rishtalari mavjud. Terrorizm, ekstremizm, fundamentalizm, narkotrafik va noqonuniy qurol savdosi sohalaridagi qarashlarning o‘xshashligi O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro xamkorlikni yanada chuqurlashtirishga olib kelmoqda. Shartnoma-huquqiy sohada jami 168 davlatlar aro kelishuvlar mavjud. Ikki davlat rahbarlarini doimiy tarzda tashriflarini kuzatish mumkin. Jumladan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovni 1992, 1994, 1999 va 2005 yillarda XXRga tashrif buyurgan. 2001 va 2006 yillarda SHXT doirasida Shanxay shaxriga va 2008 yil avgust oyida Pekin shaxriga bo‘lib o‘tgan 29-chi Olimpiada o‘yinlarida ishtirok etgan. Iqtisodiy jabhada 1994 yilda tuzilgan savdo-iqtisodiy bitimga ko‘ra, ikki mamlakat o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun barcha sharoitlar yaratilgan. Xitoy O‘zbekistonning savdo sheriklari orasida eng yuqori o‘rinlarni egallaydi. O‘zbekiston Repsublikasi davlat statistika qo‘mitasining ma’lumotlariga ko‘ra, 2008 yil ikki tomonlama tovar ayriboshlash 1,296 mln AQSH dollari (143,4%ga o‘sish) yetgan bo‘lsa, shandan 257,38 mln AQSH dollari (+81,9%) eksportni va 1,039 mlrd AQSH dolllari (+176,3%) import tashkil etgan. 24

2009 yil yanvar-fevral davrlarpida ikki tomonlama tovar aylanmasi 340 mln AQSH dollari (+112%), bundan XXRning eksporti 310 mln AQSH dolllari (+128,7%), import esa – 30 mln AQSH dollari (+30%) tashkil etdi. Institutsional va investitsion hamkorlik 2006 yil avgust oyida Toshkent shahrida 7 savdo-iqtisodiy va ilmiy – texnikaviy hamkorlik bo‘yicha O‘zbek-Xitoy yig‘ilishi bo‘lib o‘tgan. Bunda 200 dan ortiq xitoylik kompaniyalash ishtirok etgan. 2007 yil aprel oyida Pekinda birinchi bor paxta savdosi bo‘yicha o‘zbek-xitoy yarmarkasi bo‘lib o‘tgan. 2006-2008 yillar 30 dan ortiq Xitoy kompaniyalari 4 sohadagi minitexnologiyalarga oid xalqaro yarmarkada ishtirok etdilar. (Toshkent, oktabr- noyabr 2006 yil, may 2007 yil va oktabr 2008 yil). Neft va gaz sohasida invetsitsiyalar jadal ravishda rivojlanmoqda. Xitoyning milliy neft-gaz kompaniyasi Orol dengizi, Ustyurt, Buxoro-Xiva va Farg‘ona yerlarida geologiya qidiruv ishlari olib borilmoqda. Muhim voqealardan biri bu 27-28 iyunda XXR davlat kengashi Bosh vaziri o‘rin bosari Li Kesyanning O‘zbekistonda tashrifi bo‘lib, tashrif chog‘ida 2 tomonlama muhim xujjatga imzo chekildi. 2009 yilning boshlarida O‘zbekiston Respublikasida jami 223 (XXR invetsitsiyalari) Xitoy kompaniyalari mavjud, bilardan: 180-SP, 43-100%lik Xitoy investitsiyasi asosida yengil sanoat, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ishlash va xizmat ko‘rsatish sohalarida faoliyat olib bormoqda. Madaniy-gumanitar jabhada Ta’lim sohasidagi hamkorlik jadal rivojlanmoqda, bunga misol qilib talabalar, stajerlar va vazirliklar orasidagi o‘quv kurslarini keltirish mumkin. 2005 yil may oyida Xu Szintaoni O‘zbekistonda tashrif chog‘idaToshkentda ochilgan Xitoy tili va madaniyatini o‘rganish bo‘yicha Konfutsiya institutni aytib o‘tish lozim. Bu yerda xozirrgi kunda 150 dan ziyod tinglovchilar, talabalar, savdogarlar va ilmiy ishchilar o‘qishmoqda. 25

2008 -2009 yillarda Xitoy hukumati va SHXT doirasida o‘zaro ikki tomonlama kelishuvga binoan o‘zbek talabalariga grant asosida 40 joy ajratilgan. U yerda: xitoy tili, xalqaro savdo va iqtisodiyot, menejment, ekologiya va yadroviy fizika kabi maxsus fanlar kiritilgan. Xozirgi kunda O‘zbekiston Oliy ta’lim muassasalarida 20 yaqin xitoylik talabalar tahsil olmoqda. O‘zbekiston hududi Buyuk ipak yo‘lining chorrahasi bo‘lganligini tufayli ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar bir necha ming yillik tarixga ega. Ammo birinchi Xitoy elchisi Chjan Syanning qadimgi Fag‘ona (Davan, Dayyuan) davlatiga kelishi miloddan avvalgi 128 yilda yuz bergan. Ushbu voqeani ikki davlat o‘rtasidagi diplomatik aloqaning boshlanishi deb hisoblash mumkin. Elchi vataniga qaytab borgandan so‘ng, xitoyliklar nafaqat Farg‘ona, balki butun O‘rta Osiyo haqidagi ma’lumotlarga ega bo‘lgan. Shuning uchun ular elchini g‘arbga boradigan Buyuk Ipak yo‘lini ochgan shaxs deb bilishadi. Chjan Syandan keyin hozirgi O‘zbekiston hududiga kelib ketgan elchilar va budda rohiblarining soni ko‘paygan. Qadim zamonlar beri O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasida ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan savdo va bozor munosabatlar rivojlangan. Shu bilan birga ikki mamlakat o‘rtasidagi noxush damlar ham bo‘lib o‘tgan. Masalan Xitoyda tezlik vositasi va boylik mezoni hisoblangan Farg‘ona tulporlarini qo‘lga kiritish maqsadida Xan imperiyasi qo‘shinlarining Farg‘onaga qilgan urushi (mil. avv 104-100) va Tan imperiyasi armiyasining Toshkentga qilgan harbiy yurishi (658) bunga misoldir. Aloqalarni rivojlanishi bilan birga uzum, shaftoli, mosh, piyoz, oshqovoq kabi meva-sabzavotlar va tandir noni, somsa kabi oziq-ovqatlarning yurtimiz va qo‘shni davlatlardan Xitoyga tarqalishi kuzatilgan. O‘tgan o‘rta va qadimgi asrlarda hozirgi O‘zbekiston hududida yashagan ko‘p kishilar Xitoyga borib faoliyat ko‘rsatgan. Ular nafaqat savdo ishlarida, balki qurilish, fan va texnika sohasida ham nom chiqarishgan. Ayniqsa Xitoyda tashkil topgan va Yuan deb nomlangan mug‘illar sulolasi davri (1279-1368) da Mahmud Yalavoch, Umar Shamsiddin va boshqalar davlat ishlarida, Jaloliddin Buxoriy, xorazmlik Ahmad Fanakadiy va 26

boshqalar matematika va astronomiya sohasida ulkan ishlar qilib, Xitoyda mashhur bo‘lganlar. 13-14 asrlarda bir qator tabiblar Xitoyda faoliyat ko‘rsatgan, ular yordamida Ibn Sinoning “Tib qonunlari” xitoy tiliga tarjima qilingan va u xitoy tabobati dudonasi hisoblangan “Xueyxueyyaofan” (“Musulmon dorivorlari”) hamda boshqa asarlarining yaratilishiga asos bo‘lgan. O‘zbekistonliklar Xitoyda islomning tarqalishiga ham katta hissa qo‘shilgan. Shu zamonlarda Samarqanddan borgan va o‘g‘iz qabilasining solor urug‘i avlodidan bo‘lgan 40 dan ortiq oila Sinxay viloyatida borib joylashgan. Ularning avlodi ko‘payib hozir Xitoy Xalq Respublikasida mavjud bo‘lgan 56 xalqning birini tashkil qiladi. 1950 yildan O‘zbekiston Xitoyning Sinszyan Uyg‘ur muxtor rayoniga kadrlar tayyorlash, mahalliy aholini uyg‘ur, qozoq tillaridagi adabiyot va o‘quv kitoblari bilan ta’minlash tibbiy yordam ko‘rsatish, yer osti boyliklarini aniqlash irrigatsiya tizimini yaxshilash bo‘yicha katta yordam ko‘rsatdi. Adabiyotlarni nashr qilish uchun Toshkentda maxsus tahririyat, kadrlar tayyorlash uchun O‘rta Osiyo davlat universiteti (hozirgi o‘zbekiston milliy universiteti)da maxsus kafedra tashkil etildi. 1978 yildan O‘zbekiston talabalari Xitoyga til o‘rganish uchun yuborildi. Toshkentda termos ishlab chiqaruvchi Xitoy-O‘zbekiston qo‘shma korxonasi tashkil etildi 1987. Shu yili O‘zbekistonga Xitoy Xalq Respublikasining birinchi rasmiy delegatsiyasi tashrif buyurdi. 1990 yil noyabrda Sinszyan-Uyg‘ur muxtor rayonni raisi Temur Davomat Toshkentga keldi. 1991 yil iyunda ilk bor O‘zbekistonning rasmiy delegatsiyasi Urushchiga bordi. Ikki davlat o‘rtasida savdo va turistik aloqalar jonlandi. 1991 yil Xitoy Xalq Respublikasi O‘zbekiston mustaqilligini tan olib 1992 yil diplomatiya munosabatlari o‘rnatilgach, ikki mamlakat o‘rtasida teng huquqli aloqalar o‘rnatila boshlandi. O‘tgan 13 yil davomida ikki davlat o‘rtasida 100 dan ortiq rasmiy xujjatlar imzolandi. 1992 yil 15 oktabrda Toshkentda Xitoy Xalq Respublikasi elchixonasi, 1995 yil 6 may Pekinda O‘zbekiston elchixonasi ochildi. Shu davr mobiynida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov 4 marta (1992 yil, 1994 yil, 1999 yil, 2001 yil) rasmiy tashrif bilan Xitoyga bo‘ldi. Ilk bor 27

rasmiy tashrif bilan 1995 yil O‘zbekistonga Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashi boshlig‘i Li Pen kelgan. Xitoy Xalq Respublikasi raisi Szyan Szemin (1996) va uning o‘rnini egallagan Xu Szintao (2004) lar ham rasmiy tashrif bilan O‘zbekistonga keldilar. Xu Szintao Xitoy Xalq Respublikasining o‘rinbosari sifatida 1995 yilda ham O‘zbekistonga bo‘lgan. Bundan tashqari, o‘tgan davr davomida ikki davlat tashqi ishlar vaziirlari, Vazirlar Mahkamasi rahbar xodimlari, Parlament delegatsiyalari va boshqaning o‘zaro tashriflari amalga oshirildi. 1994 yilda ikki mamlakatda tuzilgan savdo-iqtisodiy xamkorlik bo‘yicha xukumatlararo komissiya doimiy faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Xu Szintaoning 2004 yil iyunda O‘zbekiston Respublikasi tashrifi chog‘ida O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasida sheriklik munosabatlari, do‘stlik va hamkorlikni yanada rivojlantirish va mustahkamlash to‘g‘risida qo‘shma delegatsiya, shuningdek, narkotik vositalarning psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishi va suiste’mol etilishiga qarshi kurashda hamkorlik qilishda texnikaviy-iqtisodiy hamkorlikka iod bitimlar imzolandi. 2003 yil ikki tomon tovar ayriboshlash hajmi 216 mln AQSH dollariga teng bo‘ldi. Shundan O‘zbekistonning Xitoy Xalq Respublikasiga qilgan eksporti 53 mln, importi 163 mln AQSH dollarini tashkil etdi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston bozorlarida Xitoy mollarining ko‘payganligini kuzatish mumkin. Xitoydan O‘zbekistonga texnika, elektronika, elektr jihozlari, kofe, xalq iste’mol mollari, choy va ziravor, optika priborlari va apparatlari transport vositalari, to‘qimachilik mahsulotlari, kiyim-kechak, poyafzal va boshqalar keltiriladi. O‘zbekiston Xitoyga rangli metallar va ularning tayyorlangan buyumlar mineral yoqilqi, neft va neft mahsulotlari, mineral yoqilg‘i plasmassa va boshqalar yuboriladi. Ayni vaqtda O‘zbekistonda Xitoy investorlari ishtirokida tuzilgan 122 korxona ro‘yxatdan o‘tgan. Shulardan 102 tasi qo‘shma korxona, 20 tasi 100 foiz Xitoy sarmoyasi hisobidagi korxonalardir. Respublikada Xitoyning savdo hamda Xitoy kompaniyalarining 23 vakolatxonasi faoliyat ko‘rsatmoqda. Xitoyning O‘zbekistonga kiritilgan sarmoyasi hajmi 435 mln AQSH dollarini tashkil etadi 9 . 9 “Ma’rifat” gazetasi, 28 mart, 2007 yil, 13-bet. 28

Ikki mamlakat o‘rtasida madaniyat, fan, texnika va ta’lim sohasida ham hamkorlik rivojlanmoqda. Xitoy vakillari Samarqandda o‘tkaziladigan “Sharq taronalari” xalqaro musiqa festivalida, O‘zbekiston folklor jamoalari Pekinda har yili o‘tadigan xalqaro madaniyat va turizm festivalida muntazam ishtirok etadilar. 1996 yil Pekin O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi o‘rtasida o‘zaro hamkorlik to‘g‘risidagi, 2000 yil Toshkentda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi ijtimoiy Fanlar Akademiyasi o‘rtasida bitim imzolandi. 1997 yil O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning “O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” asari Xitoyda Xitoy tilida tarjima qilinib chop etildi. Shu yil O‘zbekistonga bag‘ishlangan maxsus jurnal va 2004 yil kitob nashrdan chiqdi. 2000 yilda ilmiy texnika hamkorligi bo‘yicha maxsus qo‘mita tashkil etilgan. 2001 yilda Toshkentda Xitoy madaniy markazi tashkil topdi. 2002 yilda Toshkentda “Xitoy Xalq Respublikasi” fani va texnika kunlari deb nomlangan ko‘rgazma bo‘lib o‘tdi. 2003 yil Changun (Szimin o‘lkasi) shaxrida Kamolliddin Behzodning haykali o‘rnatildi. 2004 yilda Pekinda O‘zbekiston – Xitoy Xalq Respublikasi munosabatlariga bag‘iishlangan ilmiy anjuman, Toshkentda xitoy madaniyati kunlari o‘tkazildi. Ikki davlat o‘rtasida talabalar almashinuvi ham amalga oshirilmoqda. 2004 yil iyunda O‘zbekiston Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rtasida Toshkentda Xitoy talini o‘rganish bo‘yicha Konfutsiy nomidagi institutni tashkil etish to‘g‘risidagi bitim imzolandi. 2004 yildan O‘zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasining Sinszyan – Uyg‘ur muxtor rayonini televideniya kompaniyalari o‘rtasida hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. Toshkent telestudiyasi O‘zbekiston va Xitoy Xalq Respublikasi haqida ko‘rsatuvlar olib bormoqda. Sportsohasida ham ikki davlat o‘rtasidagi aloqalar mavjud. Ikki tomonlama hamkorlikning rivojlaniishiiga 1998 yil 1 dekabrda tuzildi. “O‘zbekiston-Xitoy” do‘stlik jamiyati munosab hissa qo‘shib kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi va Xitoy Xalq Respublikasi umummadaniy va tarixiy jihatlari birlashgan mamlakatlar bo‘lib, ikki tomonlama aloqalarni 29

rivojlantirishda Osiyo mintaqasida hamkorlik hududining vujudga kelishiga zamin yaratmoqda. Xitoy mamlakatimiz mustaqilligini birinchilardan bo‘lib tan oldi hamda 1992 yilning yanvar oyidan boshlab ikki mamlakat o‘rtasida diplomatik aloqalar yo‘lga qo‘yildi. Ikki tomonlama munosabatlar ko‘pgina sohalar bo‘yicha hamkorlik aloqalarini o‘z ichiga qamrab olgan. Aytish joizki, ikki mamlakat rahbarlarining o‘zaro tashriflari va uchrashuvlari doimiy ko‘rinishda tus olmoqda. Prezident I.A. Karimov Xitoy Xalq Respublikasi rahbari Xu Szintao 2004 yilning iyun oyida maxsus xukumat tashrifi biilan O‘zbekistonga keldi. Hurmatli mehmon Shanxay Hamkorlik Tashkiloti (SHHT)ning Toshkent sammitida ham ishtirok etdi. Muloqotlar avvali birinchi navbatda ikki mamlakat o‘rtasidagi siyosiy, iqtisodiy, ilmiy texnika madaniy hamkorliklarni yanada kengaytirishga e’tibor qaratildi. Shuningdek terrorizm va estremizmga qarshi kurash, mintaqada tinchlikni ta’minlash hududda barqarorlikka erishishiga dior fikrlar va SHHT doirasida o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish masalalari ko‘rib chiqildi. Xitoy yalpi ichki mahsuloti aholi jon boshiga 20 yil ichida 800 dan 3000 AQSH dollarigacha yetdi, bu esa mamlakatning jahon banki talablariga binoan o‘rtacha daromadga ega davlatlar qatorining quyi darajasidan o‘rin olganini anglatadi. Xitoy Xalq Respublikasining tashqi siyosati tamoyillari – xalqaro normalarga muvofiq holatda islohotlarning ochiq siyosatini ta’minlash, qo‘shni davlatlar bilan tinchlikni barqaror vaziyatda saqlashdan iborat. Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi iqtisodiy hamkorlik aloqalari yildan-yilga rivojlanib bormoqda. Mamlakatlararo tovar ayriboshlash ayni paytda 400 million AQSH dollariga yaqinlashib qoldi. Umuman oxiri uch yil uichida Xitoy Xalq Respublikasi bilan tovar ayriboshlash 3 barobarga oshdi. O‘zbekiston Xitoy Xalq Respublikasining MDH orasida to‘rtinchi savdo hamkoridir. 30

2004 yil Xitoy Xalq Respublikasi rahbari Toshkent shahriga tashrifi chog‘ida kelajakda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasida do‘stona va hamkorlik munosabatlarini rivojlantirish to‘g‘risidagi deklaratsiyaga imzo chekdi, shuningdek, ikki mamlakat rahbarlari tomonidan narkotik moddalarning noqonuniy savdosiga qarshi kurash va shu kabi mahsulotlardan qabix maqsadlarda foydalanishga qarshi kurash kelishuviga imzo chekildi 10 . Bugungi kunda O‘zbekiston hayotida Xitoy investitsiyasi tobora katta rol o‘ynamoqda.. “O‘zbekiston temir yo‘llari” DATK lokomativ parki Xitoy mashinalari bilan yangilanadi. “Sitik” Xitoy kompaniyasi va Xitoy Xalq Respublikasi sanoat-savdo banki kredit quyilmalari hisobiga Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi Qo‘ng‘irot soda zavodi qayta tashkil etildi. O‘zbek dehqonlari xitoylik hamkoridan daryo va kanallarni tozalashda foydalaniladigan qishloq xo‘jalik mashinalari va uning qismlari shuningdek, barpo etilayotgan Rezaksoy suvi ombori uchun kuchli nasos agregatlari sotib olindi. Xitoy investitsiyasining bir qismi Qashqadaryo viloyatidagi kaliy o‘g‘itlash zavodi qurilishiga ham jalb qilindi. Ma’lumki, 2001 yilning 14-15 iyunida Shanxayda shu shahar nomi bilan atalgan “Shanxay beshligi”ni “Shanxay hamkorlik tashkiloti” (SHXT)deb qayta nomlashga qator qilindi. 15 iyunda “Shanrila” mehmonxonasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov nutq so‘zladi. “Shanxay tashkilotini biz tuxta o‘ylagan, dunyoga barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan, shuningdek hududda va jahon sarhadlarida xavfsizlikka tahdid solayotgan, birinchi navbatda xalqaro terrorizm va diniy ekstremizmga qarshi kurash olib borgan deb hisoblaymiz” – degandi o‘shanda O‘zbekiston rahbari Islom Abdug‘aniyevich Karimov. Xitoy va O‘zbekiston o‘rtasidagi savdo iqtisodiy munosabatlarni faollashtirish uchun katta imkoniyatlar bor. Xitoyda 20 yildan ortiqroq vaqt mobaynida islohatlar va oshkoralik siyosatining o‘tkazilishi natijasida millat salohiyati o‘sib bordi, chet el investitsiyasi hajmi keskin oshdi. 10 “Ma’rifat” gazetasi. “O‘zbek-Xitoy munosabatlari” 28 mart, 2007 yil. 13-bet. 31

2005 yilga kelib butun tovar ayriboshlash ko‘rsatgich 680 mln AQSH dollarini tashkil qildi. Boshqacha qilib aytganda, 2004 yilga nisbatan 18,3 foizga o‘sish kuzatildi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayriboshlash xajmi muttasil oshib bormoqda. Biroq savdo tizimining o‘zi yanada takomillashtirishga muhtoj. Xitoy asosan O‘zbekistonga maishiy elektron uskunalar, kommunikatsiya jihozlari, neft qazib oluvchi qurilmalar, kimyo sanoati mahsulotlai va boshqalar shular jumlasidandir. Birgina 2006 yilning dastlabki oylarida o‘zaro tovar ayriboshlash xajmi 160 million AQSH dollarini tashkil etib, o‘tgan yilning shu davri bilan taqqoslaganda 92 foiz o‘sishga erishildi. Xususan 2006 yilda Xitoyga O‘zbekistondan 27,73 million AQSH dollarlik mahsulot eksport qilindi, bu o‘tgan yilning shu davri bilan taqqoslancha 17,7 foiz ko‘p daromatdir. Xitoydan esa O‘zbekistonga 130 mln AQSH dollariga teng mahsulot eksport qilindi, o‘sish 120,2 foiz. Mamlakatimiz o‘rtasidagi savdo-sotiqni yanada kengaytirish uchun fikrimcha, quyidagi jihatlarga e’tibor qaratish lozim: Birinchidan, neft va tabiiy gaz qazib olish, mineral resurslarni o‘zlashtirish, qurilish infratuziilmasi, kimyo sanoati, elektron mahsulotlar, maishiy uskunalar ishlab chiqarish sohasilaridagi hamkorlikda faqat o‘z imkoniyatlarimizni ishga solishga xarakat qilish; Shu tariqa mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish orqali ikki tomonlama savdo aloqalariga kuchli turtki berish mumkin 11 . Bungungi iqtisodiy globallashuv biz yashayotgan davrning rad etib bo‘lmas oqimiga aylandi. Ayni paytda mintaqaviy va guruli iqtisodiy integratsiyalashuv jarayonlari ham jadal rivojlanib bormoqda. Bunga bog‘liq ravishda so‘ngi yillarda Markaziy Osiyoda iqtisodiy integratsiyalashuv jarayoni kuchaymoqda. Markaziy Osiyo xalqlari asrlar davomida birgalikda do‘stona va tinch-totuv yashab kelishgan o‘zaro yaqin aloqalar o‘rnatishgan. Bunday sharoitda iqtisodiy integratsiya uzluksiz chuqurlashib borish nafaqat resurslarni birgalikda o‘zlashtirish, iqtisodiy 11 “Ma’rifat” gazetasi. “O‘zbek-Xitoy munosabatlari” 28 mart, 2007 yil. 13-bet. 32

yuksalish, bu mamlakatlaar aholisining turmush farovonligini oshirishga yordam beradi, balki Markaziy Osiyo barqarorlik va taraqqiyotga ham ijobiy ta’siir ko‘rsatdi. Shanxay Hamkorlik Tashkiloti tashkil etilganidan buyon Xitoy va O‘zbekiston bir-birini qo‘llab-quvvatlab, hurmat qilib kelmoqda. Yaqin hamkorlikni yo‘lga qo‘yib, katta muvaffaqiyatga erishdi hamda mazkur tashkilotni yaratish va shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. SHHTning nufuzli a’zo mamlakati sifatida O‘zbekiston tashkilotining barcha a’zo davlatlar bilan birgalikda faol o‘zaro hamkorlik aloqalarini yo‘lga qo‘ydi, munosabatlarni muvofiqlashtirib bordi va ular o‘rtasidagi o‘zaro anglashuv hamda ishonchning chuqurlashishiga, tashkilotning o‘sishi va rivojlanishiga katta hissa qo‘shdi. Shu sababli Xitoy tomoni O‘zbekistonning ushbu tashkilotdagi o‘rnini yuksak baholaydi. Hozirgi paytda ijobiy natijalaarga erishish maqsadida SHHT mamlakatlari g‘oyalari, intilishlari va harakatlari hamo-hangligi namoyon etishi, samimiy hamkorlik olib borishi, maqsad sari umumiy intilishni saqlab qolishi zarur. Shu nuqtai nazardan aminmizki, Xitoy va O‘zbekiston azaldan mavjud an’analarini davom ettiradi va o‘zaro ishonch manfaatdorlik tenglik o‘zaro maslahatlashuv, madaniyatlar xilma-xilligi davom etadi. O‘zbekiston o‘zining tashqi siyosatida Osiyoning taraqqiy topgan mamlakatlari, xususan, Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi janubi-Sharqiy va janubiy Osiyo davlatlari bilan hamkorlik qilishga katta ahamiyat bermoqda. Respublikamiz mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq Osiyo mamlakatlari, xususan, Xitoy bilan do‘stona aloqalarni o‘rnatib, rivojlantirib kelmoqda. Hozirgi davrda Xitoy Xalq Respublikasi bilan keng miqyosda hamkorlikni amalga oshirishga O‘zbekiston tashqi iqtisodiy siyosatdagi ustivor yo‘nalishlardan biridir 12 . Xitoy bugungi kunda jahondagi rivojlangan davlatlardan biri hisoblanadi. Xitoy yadro quroliga ega, BMT Xavfsizlik kengashining doimiy a’zosi. Dunyodagi har beshinchi odamning biri xitoylikdir. Xitoy paxta, don, go‘sht, meva va 12 Jamiyat va boshqaruv. 2008 yil 3-son. 37-bet. 33

sabzavotlaar, qalay, ko‘mir ishlab chiqarish bo‘yicha jahonda yetakchi o‘rinlarda turadi. Mamlakat iqtisodiyoti jadal sur’atlarda o‘sib bormoqda, yalpi ichki mahsulot 1998 yilda 923560 mln. dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2000 yilda bir trillion AQSH dollariga yetdi. Bir necha yillardan buyon mazkur mamlakat iqtisodiyoti har yili 8-10 foizga o‘smoqda. Dunyodagi jami xorijiy investitsiyalarning deyarli 20 foizi Xitoyga kiritilmoqda. Xitoyda 20 yillik islohot jarayonida mamlakat milliy yalpi mahsuloti qariyb 4 marotabaga oshdi, har bir kishiga to‘g‘ri keladigan yillik o‘rtacha daromad 800 AQSH dollarini tashkil qilmoqda. 2000 yilda Xitoyning tashqi savdo xajmi rekord natijaga erishdi – 474,3 milliard AQSH dollariga teng bo‘ldi. Shu ma’noda, Xitoy bilan iqtisodiy hamkorlik O‘zbekiston iqtisodiyotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishini inobatga olib, respublika rahbariyati ushbu mamlkat bilan teng huquqli va o‘zaro manfaatli ko‘p tomonlama aloqalar o‘rnatishga alohida e’tibor qaratdi. O‘z navbatida, Xitoy Xalq Respublikasi ham O‘zbekistonning Markaziy Osiyodagi geopolitik mavqeini hamda uning iqtisodiy salohiyatini hisobga olib, mamlkatimiz mustaqilligining dastlabki yllaridan boshlab ikki tomonlama aloqalarni yo‘lga qo‘yishga kirishdi. 1992 yil yanvarida ikki davlat o‘rtasida diplomatik aloqalar o‘rnatilib, savdo iqtisodiy hamkorlik to‘g‘risidagi bitim imzolandi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2001 yilgacha Xitoy Xalq Respublikasiga uch marotaba – 1992 yilning mart oyida, 1994 yilning oktabr oyida, 1999 yilning noyabr oyida rasmiy tashrif bilan bordi. 1994 yildan 2001 yilga qadar Xitoy Xalq Respublikasi rahbarlari O‘zbekistonga 4 marotaba tashrif buyurishdi. Mazkur tashriflar jarayonida O‘zbekiston va Xitoy o‘rtasida 50 dan ortiq davlatlararo bitimlar imzolandi, ular ikki davlat o‘rtasida kredit, xalqaro iqtisodiy hamkorlik, havo transporti aloqalarini yo‘lga qo‘yish, Xitoy banki bilan O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy milliy banki, avtomobil va dengiz transporti sohasida, axborot ayriboshlash, telekommunakatsiya, savdo-iqtisodiy hamkorlik, temir yo‘l transporti, ilmiy-texnikaviy, madaniyat, ta’lim, sog‘liqni saqlash va sport sohalarida hamkorlik qilish nazarda tutdilar. 34

O‘zbekistonning Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligining asosiy yo‘nalishlari – xorijiy investitsiyalarnii jalb etish, qo‘shma korxonalar tashkil qilish, tashqi savdo va bank aloqalari, savdo-iqtisodiy ko‘rgazlarni uyushtirish va hakazolardan iborat. 1992 yilning mart oyida O‘zbekiston Respublikasi hukumati va XXR xukumati o‘rtasida “O‘zaro kapital mablag‘lar kiritishni rag‘batlantirish va himoya qilish to‘g‘risisda”gi bitiim imzolandi. Xitoy O‘zbekiston iqtisodiyotiga va boshqa sohalarga kapital mablag‘ kiritishning turli shakllaridan foydalanmoqda. 1992 va 1994 yillarda O‘zbekistonga ikki marotaba oziq-ovqat mahsulotlarini yetkazib berish bo‘yicha umumiy qiymati 12 million AQSH dollariga teng bo‘lgan tovar kreditlari taqdim etildi. 1995, 1997, 1999 va 2000 yillarda XXR xukumati tomonidan respublikamiz Sog‘liqni saqlash vazirligi va “Sog‘lom avlod uchun” fondiga dori-darmon, tibbiy uskuna va jihozlar xarid qilish uchun 12 million yuan qiymatiga teng beg‘araz grantlar ajratildi. O‘zbekistonning Osiyo mamlakatlari bilan iqtisodiy hamkorligining muhim yo‘nalishlari biri qo‘shma korxonalar hamla xorijiy sarmoyalarni jalb etish evaziga korxonalar tashkil etiishdan iborat. Mazkur korxonalar ham respublikasizning iqtisodiyoti o‘sishida, ishlab chiqarish kuchlari yuksalishida, import o‘rnini bosadigan va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishda, xalq farovonligini oshirishda, aholi bandlik hamda ishsizlik muammolarini bartaraf etishda katta ahamiyatga ega 13 . 2000 yil oxiriga kelib, xitoylik investorlar ishtirokidagi 49 korxona tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchisi sifatida faoliyat ko‘rsatdi. Bu ko‘rsatgich 2001 yilda 54, 2002 yilda 70, 2003 yilda 79, 2004 yilda 96, 2005 yilda 107 tani tashkil etdi. Qo‘shma korxonalar asosan chakana va ulgurji savdo vositachilik xizmati, yengil sanoat mahsulotlarini, radioelektron texnika va jihozlarni, oziq-ovqat 13 Jamiyat va boshqaruv. 2008 yil 3-son. 38-bet. 35

mahsulotlarini xalq iste’molli mollarni ishlab chiqarish, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qayta ilash, maishiy xizmatlar ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi. Bulardan tashqari O‘zbekistonda Xitoy Xalq Respublikasiga tegishli yirik firma yirik va kompaniyalarning 9 ta vakolatxona ochildi. Xunan provinsial eksport-import korporatsiyasi, choy importi va eksporti bo‘yicha Xitoy korporatsiyasi, Shindon Tashqi iqtisodiy va savdo kompaniyasi, donli ekinlar, yog‘ ham oziq-ovqat mahsulotlari import va eksport bo‘yicha Xitoy kompaniyasi Tensuna interneyshnil Limited kompaniyasi shular jumlasidandir 14 . Guliston shahrida “PANA” O‘zbekiston-Xitoy qo‘shma korxonasi o‘z faoliyatini boshlandi. Uni barpo etish uchun ta’sischilar 600 ming AQSH dollari miqdorida sarmoya sarflashdi. Bu yerda mahalliy xom ashyodan yuk tashishga mo‘ljallangan ixcham, boshqaruvi qulay, chiroyli motoaravalar tejamkor bo‘lib, 100 kilometr masofaga bor-yo‘g‘i 2,8 litr yonilg‘i sarflaydi. Qolaversa, 800 kilogrammgacha yuk tashish imkoniyatiga ega. Ishlab chiqarishda, asosan, mahalliy xom-ashyodan foydalanilayotganligi bois mahsulot narxi ham mijozlarga maqbul darajada qilib belgilangan. Korxonaga Xitoydan 200 ming AQSH dollarilik liniya keltirildi. Qo‘shma korxona kuniga 10 tagacha motoarava tayyorlanmoqda. Mahsulotimizga allaqachon yurtimizning barcha viloyatlaridan buyurtmalar olgan. Xususan, Samarqand, Buxoro viloyatlari va Farg‘ona vodiysidan 150 dan ortiq mahsulotga talab tushdi. Bozor sharoitlariga qarab, kelgusida ishlab chiqarish xajmi yanada kengaytirish niyatidamiz. Eng muhimi qo‘shma korxona faoliyat ko‘rsata boshlashi bilan mahalliy yoshlardan 15 nafari ish bilan ta’minlandi 15 . Xitoy poytaxti “Shosh” deb nomlangan o‘zbek milliy taomlari art-restorani ochildi. Mazkur voqea Toshkentning kelgusi yilda nishonlanadigan 2200 yillik yubileyiga bag‘ishlandi. Ochilish marosimida XXRning turli vazirlik va idoralari, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-tadqiqot muassasalari, ishbilarmon doiralari vakillari, ushbu mamlakatda 14 Jamiyat va boshqaruv. 2008 yil 3-son. 38-bet. 15 “Xalq so‘zi” gazetasi, 2009 yil 27 mart. 36

akkredetatsiyadan o‘tgan doplomatiya vakolatxonalari xodimlari hamda Xitoyning yetakchi ommaviy axborot vositalari jurnalistlari ishtirok etdi. Yangi restoran haqida hikoya qilar ekan, Xitoyningeng nufuzli nashrlaridan biri – “Jenmin Jibao”, jumladan bunday deb yozadi: “Shosh” nafaqat o‘zbek, balki Markaziy Osiyo xalqlarining eng mazali taomlarini taklif etadigan Xitoydagi dastlabki restoranlardaan biridir. Restoranga “Shosh” deb nom berilgani bejiz emas. Kelgusi yilda o‘zining 2200 yilligini nishonlaydigan O‘zbekiston poytaxti – Toshkent shahri qadimda ana shunday atalgan” 16 . Aytish joizki, restoran majiizlari o‘zbek taomlaridan totib ko‘rish barobarida yurtimiz tarixi va madaniyatiga oshno bo‘ladi. Bu haqda bayon etib, “Jenmin Jibao” restoran turli rango-rang miniatyura asarlari, ganchkorlik san’ati namunalari, so‘zana va o‘zbek xalq amaliy san’ati buyumlari, milliy liboslar, xalq chlg‘u asboblari va tarixiy suratlar bilan bezitilganligi ta’kidlaydi. “Shosh” Pekin aholi hamda Olimpiada o‘yinlari munosabati bilan Xitoyga keluvchi mehmonlar orasida katta shuxrat qozonishi shubxasiz” – deya ta’kidlaydi nashr. Restoranniing tantanalii ochilish marosimida ishtirok etgan mehmonlar o‘z taassurotlari bilan o‘rtoqlashar ekan, “Shosh” nafaqat xilma-xiil totli taomlardan baxramand bo‘lish, balki o‘zbek madaniyati bilan yaqindan tanishish va bu betakror o‘lkaning qadimgi va shonli tarixi haqida taassurot hosil qilish mumkin bo‘lgan maskan ekanligini ta’kidladilar. Rossiya, Sharqiy Yevropa va Markaziy Osiyo instituti direktori o‘rinbosari, professor Dun Syaoyaning so‘zlariga ko‘ra, restoranga kelgan har bir inson o‘zini Sharq nafosati va go‘zalliigi, mehmondo‘stligiyu, ochiqko‘ngilligi ufurib turgan o‘ziga xos dunyoga tushib qolgandek his qiladi. “Shosh” – O‘zbekistonning Xitoydagi bir bo‘lagidir. O‘zbekiston madaniyati va san’ati nafis esarlari, mazali taomlari va ko‘ngilga ajib taskinlik baxshida etuvchi o‘zbek kuylari bu yerda kelgan har bir kishini o‘ziga maftun etadi deydi XXR Ijtimoiy fanlar akademiyasi huzuridagi SHHT tadqiqotlari markazi bosh kotibi, professor Sun Chjuanchji 17 . 16 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2008 yil 8-may. 17 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2008 yil 8-may. 37

Shanxay hamkorlik tashkiloti sammitida qatnashish uchun Yekaterinburg shahriga kelgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szinbtao bilan uchrashdi. Uchrashuvda O‘zbekiston-Xitoy munosabatlari 2005 yilda imzonlangan Do‘stlik, hamkorlik va sheriklik munosabatlari to‘g‘risidagi davlatlararo shartnoma ruhida rivojlanib borayotgani qayd etildi. - Biz Xitoy bilan rivojlanib borayotgan hamkorlikni yuksak qadrlaymiy dedi Islom Karimov. - Ushbu uchrashuv ikki tomonlama munosabatlarga doir masalalar yuzasidan firk almashish uchun qulay imkoniyatdir, - deydi Xu Szintao. O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi do‘stlik, o‘zaro manfaatdorlik, ishonch va hurmat tamoyillari asosiga qurilgan munosabatlar barcha sohalarda izchil rivojlanmoqda. Bunda ikki mamlakat rahbarlarining o‘zaro hamkorlikni rivojlaantirish masalalariga, mintaqviy va xalqaro muammolarga qarashli o‘xshash va yaqin ekani muhim omil bo‘lmoqda. Mamlakatlarimiz o‘rtasida oliy darajadagi muloqotlar, turli maqomdagi delegatsiyalar almashuvi izchil davom etmoqda. Moliyaviy hamkorlik doirasida xtoiy hukumatining foizsiz va uzoq muddatli imtiyozli kreditlari, Xitoy Eksimbankining eksport kreditlari hisobidan ijtimoiy sohaga oid hamda infratuzilmani rivojlantiirishga doir ko‘plab loyihalar amalga oshirilmoqda 18 . Neft-gaz sohada sramoyaviy hamkorlik faol rivojlanmoqda. Xitoy Milliy neft-gaz korporatsiyasi (SNPC) Orol dengizi akvatoriyasida, Ustyurt, Buxoro, Xitoy va Farg‘ona sarmoyaviy bloklarida geologiya-razvetka ishlarini olib bormoqda. Mamlakatimizda yengil sanoat, qishloq xo‘jalik mahsulotlarini qayta ishlash, xiizmat ko‘rsatish kabi sohalarida 223 ta O‘zbekiston – Xitoy qo‘shma korxonasi 18 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2009 yil 16 iyun. 38

faoliyat ko‘rsatmoqda. Xitoyning 44 ta firma va kompaniyasi O‘zbekistonda o‘z vakolatxonasini ochgan. Madaniyat va san’at, ilm-fan va ta’lim sohasidai aloqalar jadal rivojlanmoqda. Festival, ko‘rgazma, madaniyat kunlari va boshqa madniy tadbirlar izchil davom etmoqda. Oliy ta’lim sohasidagi hamkorlikning yorqin yutuqlari sifatida Toshkentda Konfutsiy nomidagi institut, Pekindagi Millar markaziy universitetida O‘zbek tili bo‘lishi ochilganini ta’kidlash joiz. Islom Karimov va Xu Szintao O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi munosbatlarni yanada rivojlantirish, xalqa tashkilotlar doirasidagi hamkorlik bilan bog‘liq hamda o‘zlarini qiziqtirgan boshqa masalalar yuzasidan fikr almashishdilar 19 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov 2011 yil 18 mart kuni Oqsaroyda Xitoy Xalq Respublikasi Davlat kengashi va Markaziy harbiy kengashi a’zosi, mudofaa vaziri Lyan Guanleni qabul qildi. Davlatimiz rahbari mehmonni yurtimizga taashrifi bilan qutlar ekan ekan, keyingi yillarda O‘zbekiston – Xitoy munosabatlari ikki tomonlama hamkorlikning barcha sohalarida izchil rivojlanib borayotganini, Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szintaoning 2010 yil iyun oyida O‘zbekiston Respublikasiga davlat tashrifidan keyin yangi, yanada yuqori sur’at kasb etganini ta’kidladi. Biz Xitoyni ishonchli xamkor deb bilamiz. Bugungi kunda Xitoy o‘z iqtisodiy salohiyati bo‘yicha dunyoda ikkinchi o‘rinda turadi. Sizning tashrifingiz mamlakatlarimiz mudofaa vazirliklari o‘rtasidagi hamkorlik mustahkamlanib borayotganining yorqin namoyonidir, - dedi Islom Karimov. Ikki va ko‘p tomonlama hamkorlikka hamda mintaqaviy va xalqaro siyosatiga oid muhim masalalarga yondashuvlarning o‘xshash va yaqin ekani mamlakatlarimiz o‘rtasidagi ko‘p qirrali aloqalarni izchil rivojlantirish va o‘zaro manfaatli sheriklikni mustahkamlashning salmoqli rag‘batlantiruvchi omilidir. Ta’kidlanganidek, O‘zbekiston va Xitoy bir-birini qat’iy qo‘llab-quvvatlab, “uch 19 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2009 yil 16 iyun. 39

yovuz kuch” – terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurashda yaqindan hamkorlik qilmoqda 20 . Uchrashuvda mintaqada tarqarorlik va xavfsizlikni mustahkamlash hamda savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy va transport-kommunikatsiya ssohalaridagi uzoq muddatli hamkorlikni rivojlantirishning muhim omiliga aylangan Shanxay hamkorlik tashkiloti faoliyatini yanada takomillashtirish alohida ahamiyatga ega ekani ta’kidlandi. Tomonlar iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlikning sur’ati va ko‘lami oshib borayotganiga, infratuzilma va sanoat sohasida yirik qo‘shma loyihalar amalga oshirilayotganiga yuqori baho berdilar. Uchrashuvda Lyan Guanle mamlakatimiz rahbariga Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szintaoning ezgu tilaklarini izhor etdi, samimiy qabul uchun minnatdorlik bildirdi 21 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov Xitoy Xalq Respublikasi Raisi Xu Szintaoning taklifiga binoan 2011 yil 19 aprel kuni davlat tashrifi bilan Pekinga keldi 22 . Tashrif chog‘ida O‘zbekiston – Xitoy hamkorligini yanada kengaytirish va rivojlantirish masalalari, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va halqaro ahamiyatga molik dolzarb muammolar muhokama qilinadi. Muzokaralar yakunida ikki davlatning turli sohalardagi hamkorligini yanada rivojlantirishga qaratilgan qator ikki tomonlama xujjatlar imzolanishi rejalashtirilgan. Pekin markazidagi Xalq vakillari majlislar saroyida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentini rasmiy kutib olish amrosimidan so‘ng Islom Karimov va Xu Szintao o‘rtasida uchrashuv bo‘ldi. Muloqot chog‘ida O‘zbekiston –Xitoy munosabatlarining bugungi holati va istiqboli, tomonlarni qiziqtirgan mintaqaviy va xalqaro ahamiyatga molik masalalar yuzasidan atroflicha fikr almashildi. Uchrashuvda O‘zbekiston Xitoyni boy tarix va madaniyatga, ulkan salohiyatga ega bo‘lgan davlat, ishonchli hamkor va qo‘shni deb bilishi, ushbu 20 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 19 mart. 21 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 19 mart. 22 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 20 aprel. 40

muzokara o‘zaro munosabatlarni yangi pog‘onaga ko‘tarishda muhim ahamiyat kasb etishi ta’kidlandi. O‘zbekiston rahbari Xitoyning yaqin do‘sti ekani, ikki tomonlama hamkorlik rivojiga qo‘shgan ulkan hissasi yuksak qadrlanishi ta’kidlandi. Ushbu uchrashuv tomonlarni qiziqtirgan dolzarb masalalar yuzasidan fikr almashish uchun qulay imkoniyat ekani alohida qayd etildi. Muloqot chog‘ida siyosiy, savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy, madaniy- gumanitar aloqalar, mintaqaviy xavfsizlik va barqarorlik bilan bog‘liq masalalar muhokama etildi. Muzokara yakunida Islom Karimov va Xu Szintao O‘zbekiston Respublikasi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o‘rtasidagi Qo‘shma deklaratsiyani imzoladilar. Shuningdek, ikki mamlakat o‘rtasidagi sarmoyalarni o‘zaro rag‘batlantirish va himoyalash, texnikaviy-iqtisodiy hamkorlik, konlarni o‘zlashtirishga oid va qator boshqa xujjatlar imzolandi 23 . Tashrif dasturi tadbirlarga boy bo‘lib, ketma-ket qator uchrashuvlar o‘tkazildi. O‘zbekiston respublikasi Prezidentining samolyoti Pekin shahri aeroportiga qo‘nganidan keyin bir soat o‘tar-o‘tmas, Butunxitoy xalq vakillari kengashi binoasida Islom Karimovni tantanali rasmiy kutib olish marosimi bo‘ldi. Shundan so‘ng ikki mamlakat delegatsiyalari ishtirokida Islom Karimov va Xu Szintaoning muzokaralari o‘tkazildi va ko‘plab xujjatlar imzolandi. Muzokara avvalida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti “O‘zbekiston delagatsiyasining ushbu tashrifiga mamlakatlarimiz o‘rtasidagi ikki tomonlama va ko‘p tomonlama munosabatlarni jadal rivojlantirish jarayonining mantiqiy davomi, xar ikki tomonni qiziqtirgan g‘oyat muhim masalalar yuzasidan fikr almashish va ularni muhokama qilish, samarali hamkorligimizga yangi sur’at baxsh etish imkoniyati sifatida qaraymiz”, deb ta’kidladi. Ikki davlat rahbarlarining o‘zaro ishonch ruhida o‘tgan suhbatida ikki tomonlama va ko‘p tomonlama munosabatlarga oid dolzarb masalalar, jumladan siyosiy sohada, xavfsizlik muammolari borasida, savdo-iqtisodiy, sarmoyaviy 23 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 20 aprel. 41

hamda madaniy-gumanitar sohadalarda hamkorlik xususida atroflicha fikr almashildi 24 . Bo‘lib o‘tgan muzokaralarning mazmun-mohiyati va muhokama qilingan davlat ahamiyatiga molik yirik masalalarning ko‘lami tomonlar o‘zaro munosabaatlarning kun tartibiga qo‘yilgan masalalariga, mamlakatlarimiz oldida turgan strategik vazifalarni hal etishga nechog‘li jiddiy yondashganiinii namoyon etdi. XXR Raisi Xu Szintao O‘zbekiston va Xitoy o‘zaro munosabatlarning yangi davriga, sifat jihatdan yangi bosqiyaga qadam qo‘yayotganini, bu bosqich yuqori texnologiyalar sohasida keng ko‘lamli hamkorlik boshlaangani bilan izohlanishini ta’kidladi. Siyosiy va iqtisodiy sohada muhim kelishuvlarga erishiildi, hamkorlikning istiqbolli yo‘nalishlari bo‘yicha qator xujjatlar imzolandi. Tashrifning ikkinchi kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov XXR Davlat kengashi bosh vaziri Ven Szyabao bilan uchrashdi. Muloqot chog‘ida ikki davlat rahbarlarining muzokarasida savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlikni yaqin yillarda tubdan kengaytirish bo‘yicha erishiilgan kelishuvlarni amaliyotga joriy etish masalalari atroflicha muhokama qilindi. Xitoy tomoni O‘zbekistondagi iqtisodiy rivojlanish dinamikasi va keng ko‘lamli tuziilmaviy yaqinlanishlarga yuksak baho berdi va yuqori texnologiyalar sohasida, jamladan, sanoat va texnologiyalar parklari yaratish orqali hamkorlikni rivojlantirishdjan manfaatdor ekanligini bildirdi. O‘zbekiston rahbari Butunxitoy xalq vakillari kengashi Raisi U Bango bilan uchrashdi. Muloqot chog‘ida davlatlararo hamkorlik va parlamentlararo aloqalarni rivojlantirish masalalari yuzasidan fikr almashildi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimov o‘zi joylashgan qarorgohda XXR tashqi ishlar vaziri Yan Szechini qabul qildi. Konstruktiv va o‘zaro manfaatdorlik ruhida o‘tgan suhbat asnosida O‘zbekiston va Xitoyning siyosiy – 24 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 21 aprel. 42

diplomatik sohadagi hamkorligiga doir g‘oyat muhim masalalar, mintaqaviy va xalqaro siyosatga oid dolzarb muammolar yuzasidan fikr almashildi 25 . Tashrif dasturiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov XXR savdo vaziri Chen Demin hamda Xitoyning yetakchi kompaniya va banklari rahbarlari bilan uchrashdi. Yuqori texnologiyalar sohasidagi loyihalar ijrosining istiqbollari va O‘zbekiston iqtisodiyotining ustuvor tarmoqlariga Xitoy sarmoyasini jalb etish masalalari atroflicha muhokama qilindi. XXR savdo vaziri va Xitoy ishbilarmon doiralarining yetakchi vakillari tashrif asnosida imzolangan Sarmoyalarni himoyalash va rag‘batlantirish to‘g‘risidagi hukumatlararo bitim g‘oyat dolzarb va muhim ahamiyatga ega xujjat ekanini ta’kidladilar 26 . Xitoy Eksimbanki va Davlat banki rahbarlari O‘zbekiston bank tiizimi yuksak darajada barqaror va ishonchli ekanini, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi davrida bu yana bir karra o‘z tasdig‘ini topganini qayd etdilar. Xitoyning yetakchi banklari qo‘shma loyihalarni moliiyalashtirishga tayyor ekanini bildirish qo‘shma loyihalarni moliyalashtiirishga tayyor ekanini bildirib, tashrif doirasida qo‘shma sarmoyaviy loyihalar ijrosi uchun ular tomonidan O‘zbekistonning to‘rt bankiga umumiy qiymati 1,5 milliard AQSH dollariga teng yangi kredit liniyalari ochilganini ma’lum qildi. Shuningdek, Xitoy Xalq banki bilan O‘zbekiston Markaziy binki o‘rtasida so‘m va yuan ayriboshlash to‘g‘rissida bitim imzolandi. Bu sarmoya va savdo sohasidagi hamkorlik imkoniyatlarini sezilarli darajada kengaytiradii. Xitoy Xalq Respublikasi rahbarlari bilan bo‘lgan muzokaralar ikki tomonlama munosabatlar jadal va izchil rivojlanayotganini hamda ustivor yo‘nalishlar bo‘yicha hamkorlikning istiqboli porloq ekanini yorqin namoyon etdi. XXR Raisi Xu Szintao O‘zbekiston Respublikasi Islom Karimovga Xitoy iqtisodiyotining tez o‘sib borayotgan ehtiyojlarini qoplash uchun O‘zbekistondan strategik xom-ashyo tovarlarni yetkazib berish sezilarli darajada kengaytirilgani 25 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 21 aprel. 26 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2011 yil 21 aprel. 43

uchun minnatdorlik dildirdi. Buning natijasida ikki tomonlama tovar ayriboshlash hajmi so‘nggi besh yilda to‘rt baravardan ziyodroq oshdi. Bu borada Xitoyga uzoq muddatli va muttasil ravishda paxta tolasi, tabiiy gaz, uran konsentrati, rangli metallarY, nodir va kamyob elementlar, mineral o‘g‘itlar kabi strategik tovarlar yetkazib berishni yanada kengaytirish muhimligi ta’kidlandi. Shu munosabat bilan tomonlar Strategik tovarlar savdosi to‘g‘risidagi hukumatlararo bitimning amal qilish muddatini 2020 yilgacha uzaytirishga kelishib oldilar 27 . XXR rahbariyati tashrif asnosida “O‘zbekiston – Xitoy” gaz quvurining uchinchi tarmog‘ini barpo etish to‘g‘risidagi bitim imzolangani muhim ahamiyat ega ekannini ta’kidladi. Shu tariqa quvurning gaz uzatish quvvati yiligi 25 milliard kub metrga yetkaziladi. Davlatlar rahbarlari strategik materiallar yetkazib berish borasidagi hamkorlik prinsipial ahamiyatga ega bo‘lsa-da, O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantiriishning asosiy yo‘nalishi O‘zbekistonda yangi ishlab chiqarish tarmoqlarini barpo etish va mavjudlaarini modernizatsiya qilish maqsadada mamlakatimizda yuqori texnologiyalarni jalb qilish bilan bog‘liq istiqbolli loyihalar ijrosi ekanini qayd etdilar. Tashrif doirasida kimyo, neft-gaz, energetika, transport sohalarida yirik sarmoyaviy loyihalarni amalga oshirish to‘g‘risidagii biitimlar imzolandi. Bu xujjatlar, jamladan Dehqonobodo kaliyli o‘g‘itlar zavodiining ikkinchi navbatini barpo etish, Angren shahrida avtomobillar va qishloq xo‘jaligi texnikassi uchun shinalar ishlab chiqarishni tashkil qilish, konveyyer lentasini ishga tushirish, shuningdek, butadion kauchuk, suyultirilgan tabiiy gaz, metalon, monoxloruksusli kislota ishlab chiqarish, issiqlik elektr stansiyalarida yangi energiya bloklari qurish, ko‘mir sanoatini modernizatsiya qilish va rivojlantirish, zamonaviy elektrovozlar yetkazib berish kabi yo‘nalishlarga qaratilgan. 27 “Халқ сўзи” газетаси. 2011 йил 21 апрел. 44

XXRning yetakchi telekommunakatsiya kompaniyalari – “Xuavey” va “ZTE” bilan qo‘shma sarmoyaviy loyihalar amalga oshirish yuzasidan kelishuvlarga erishildi. Transport-kmmunikatsiya tarmoqlarini rivojlantirish, O‘zbekiston va Xitoyni bog‘laydigan ishonchlii koridorlar barpo etish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Sharqiy Xitoy – Navoiy aeroporti – Yevropa havo yo‘liini ochish hamda O‘zbekiston va Xitoyni eng qisqa yo‘llar bilan bog‘laydigan temir yo‘l magistralini barpo etish masalalari muhokama qilindi 28 . XXR Raisi Xu Szintao savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik istiqbollari haqida so‘z yuritar ekan, Xitoy O‘zbekistonni uzoq muddatli asosda hamkorlik qiladigan ishonchli sherik, de biliishini alohida ta’kidladi. Tashrifningyana bir muhim natijasi O‘zbekiston bilan XXR o‘rtasida oliy darajadagi hamkorlik qo‘mitasi tuziish to‘g‘risidagi kelishuv bo‘ldi. Bu bilan ikki mamlakat o‘rtasida o‘zaro munosabatlarning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha hamkorlikni tizimli rivojlantirish uchun ishonchli institutsional asos yaratildi. Tashrif yakunlariga doir eng muhim xujjat davlatlar rahbarlari imzolagan O‘zbekiston Respublikassi bilan Xitoy Xalq Respublikasi o‘rtasidagi Qo‘shma deklaratsiya bo‘ldi. Unda hamkorlikning bugungi holati va uni uzoq muddatli asosda rivojlantirish istiqbollariga berilgan baho o‘z aksini topgan. Tomonlar BMT va boshqa yetakchi xalqaro siyosiy va moliyaviy institutlar doirasidagi konstruktiv hamkorlikdan mamnuniyat izhor etdiilar. Shanxay hamkorlik tashkilotini rivojlantirishga qaratilayotgan e’tibor muhim ahamiyatga ega ekanini ta’kidlab, savdo-iqtisodiyot, sarmoya, energetika va transport- kommunikatsiya sohalarida o‘zaro manfaatli mintaqaiy hamkorlikni rivojlantirishga tayyor ekanliklarini bildirdilar 29 . O‘zbekiston Xitoy rahbariyatining puxta o‘ylangan vazmin va oqilona siyosatini, yagona Xitoy masalasi bo‘yicha prinsipial pozitsiyasini “uch yozuv kuch” – terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi murosasiz kurashini hamisha qat’iy qo‘llab-quvvatlaydi. 28 “Халқ сўзи” газетаси. 2011 йил 21 апрел. 29 “Халқ сўзи” газетаси. 2011 йил 21 апрел. 45

Xitoy tomoni O‘zbekiston Respublikasining O‘rta Osiyo suv-energetika resurslaridan oqilona foydalanish masalalari borasidagi tashvishlarini to‘liq anglashiiga ma’lum qildi. Umuman, tashrif asnosida davlatlararo, xukumatlararo va idoralararo darajadagi 25 dan ziyod xujjat imzolandi. Erishilgan kelishuvlar doirasida bir qator sarmoyaviy loyihalarni amalga oshirish ko‘zda tutilmoqda. Ularning umumiy qiymati 5 milliarddan oshadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov samimiy qabul va mehmondo‘stlik uchun XXR Raisi Xu Szintaoga minnatdorlik bildirib, uni davlat tashrifi bilan O‘zbekistonga kelishga taklif etdi va bu taklif mamnuniyat bilan qabul qilindi 30 . Poytaxtimizda 2012 yil 28 mart kuni hamkorlik bo‘yicha O‘zbekiston – Xitoy xukumatlararo qo‘mitaning Savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik bo‘yicha kichik qo‘mitasining birinchi majlisi bo‘lib o‘tdi. Tadbirda O‘zbekiston va Xitoyning tashqi iqtisodiy aloqa, savdo-sanoat, sarmoya, iqtisodiyot, neft-gaz, bank-moliya, mashinasozlik, qishloq va suv xo‘jaligi, geologiya, kimyo sanoati, axborot texnologiyalari, transport va transport kommunikatsiyalari, qurilish, elektron mahsulotlar ishlab chiqarish kabi sohalar uchun ma’sul vazirlik va idoralari, kompaniya hamda konsernlari rahbarlari ishtirok etdi. Anjumanda O‘zbekiston Respublikasi tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vaziri, qo‘mita hamraisi Elyor G‘aniyev O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi hamkorlik barcha yo‘nalishlarda, jumladan, savdo-iqtisodiy va sarmoyaviy sohada ham izchil rivojlanib borayotgani, bunda ikki davlat rahbarlaarining uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlar muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilayotganini aloqahida ta’kidladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2011 yilning aprel oyida Xitoy Xalq Respublikasiga davlat tashrifi mamlakatlarimiz o‘rtasidagi 30 “Халқ сўзи” газетаси. 2011 йил 21 апрел. 46

o‘zaro munosabatlarni yangi mazmun bilan boyitib, hamkorlik borasidagi mavjud imkoniyatlarni yanada kengroq ishga solishda muhim omil bo‘lmoqda 31 . O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi iqtisodiy sohada eng ko‘p qulaylik yaratish tartibi amal qilmoqda. O‘zaro tovar ayriboshlash hajmi 2011 yilda 2 milliard 596 million AQSH dolllarini tashkil qildi. O‘zbekistonda Xitoy sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 382 qo‘shma korxona, ushbu mamlakatning 65 kompaniyasining vakolatxonasi faoliyat ko‘rsatayapti. Muzokarada xitoylik mehmonlar mamlakatimizda davom etayotgan keng ko‘lamli xususiylashtirish jarayoni, iqtisodiyini rivojlantirish yo‘lida izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar samaralari, “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasida yaratilgan qulay imkoniyatlar bilan tanishdilar. Bugungi anjuman davlatlarimiz rahbarlarining uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlar ijrosini ta’minlash yuzasidan muzokaralar olib borish uchun yana biir yaxshi imkoniyat bo‘ldi, - dedi Xitoy Xalq Respublikasi tijorat vaziri o‘rinbosari, qo‘mita hamraisi Szyan Yaopin. Xitoy O‘zbekiston bilan munosabatlarni rivojlantirishga aloihad e’tibor bilan qaraydi. O‘zaro do‘stona aloqalar mamlakatlarimiz hamkorligini izchil ravnaq toptirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilayotir. Xitoy O‘zbekistonning savdo sheriklari orasida yetakchi o‘rinda turadi, shuningdek, mamlakatingizning yirik sarmoyaviy hamkorlaridandir. So‘ngi yillarda hamkorlik qamrovi yanada kengaymoqda. Jumladan, neft-gaz va geologiya-qidiruv yo‘nalishlaridagi aloqalar faollashmoqda. O‘zbekiston bilan savdo-iqtisodiy munosabatlarni yanada taraqqiy ettirishdan manfaatdormiz va bu aloqalarni yanada yuqori bosqichga olib chiqish niyatidamiz. Muzokarada ikki mamlakatning iqtisodiy salohiyati va imkoniyatlari yuzasidan atroflicha fikr almashiodi. O‘zaro hamkorlikda qo‘shma loyihalarni ishlab chiqish va amalga oshirish, sarmoyaviy, moliyaviy va texnikaviy hamkorlikka, tadbirkorlik subyektlarining bevosita aloqalarini rag‘batlartirishga oid masalalar muhokama qilindi. 31 “Халқ сўзи” газетаси. 2012 йил 29 март. 47

Poytaxtimizda 30 mart kuni O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasida savdo- iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlikni kengaytirish bo‘yicha beznes-forum bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vazirligi tomonidan tashkil etilgan ushbu tadbirda ikki mamlakatniing tashqi iqtisodiy aloqalar, savdo-sanoat, sarmoya, iqtisodiyot, neft-gaz, bank-moliya, mashinasozlik, qishloq va suv xo‘jaligi, geologiya, kimyo sanoati, axborot texnologiyalari, trasport kommunikatsiyalari, qurilish, elektron mahsulotlar ishlab chiqarish kabi sohalar uchun ma’sul vazirlik va idoralari, kompaniya hamda konsernlari rahbarlari ishtirok etdi. Anjumanda O‘zbekiston tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiyalar va savdo vaziri E.G‘aniyev, O‘zbekiston savdo-sonoat palatasi raisi A.Shayxov O‘zbekiston bilan Xitoy o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari barcha sohalarda izchil rivojlanib borayotganini, bunda ikki davlat rahbarlarining uchrashuvlarida erishilgan kelishuvlarida muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qilayotgannini alohida ta’kidlaydi. O‘zbekiston-Xitoy munosabatlari 2005 yilda imzolangan Do‘stlik, hamkorlik va sheriklik munosabatlari to‘g‘risidagi davlatlararo shartnoma asosida izchil rivojlanib bormoqda. Iqtisodiy sohada mamlakatlarimiz o‘rtasida eng ko‘p qulaylik yaratish tartibi amal qilayotir. O‘zaro tovar ayriboshlash hajmi 2011 yilda 2 milliard 596 million AQSH dollarini tashkil qildi. O‘zbekistonda Xitoy sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 382 qo‘shma korxona, 65 ta Xitoy kompaniyasining vakolatxonassi faoliyat ko‘rsatmoqda 32 . Xitoy Xalq Respublikasi tijorat vazirining o‘rinbosari Szyan Yaopin O‘zbekistonda xorijiy investorlar uchun qulay sarmoyaviy muhit, zarur sharoit va imtiyozlar yaratilganini alohida qayd etdi. Xitoy O‘zbekiston bilan o‘zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirishga alohida e’tibor qaratmoqda, - dedi Szyan Yaopin. – Biz, ayniqsa, savdo, sarmoya 32 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2012 yil 31 mart 48

axborot taxnologiya kabi sohalardagi aloqalarni yanada kengaytirishdan manfaatdormiz. Xitoy ishbilarmonlarining o‘zbekistonlik sheriular biilan hamkorlikka qiziqishi tobora kuchayib borayotgani juda quvonarlidir. Xitoyning qirqqa yaqin kompaniyasidan vakillar qatnashgan forumda mehqonlarga mamlakatimiz iqtisodiyotiga sarmoya jalb qilishning ustivor yo‘nalishlari haqida ma’lumot berildi. Mehmonlar yurtimizda davom etayotgan keng ko‘lamli xususiylashtirish jarayoni, iqtisodiyotimizda izchillik bilan amalga oshirilayotgan islohotlar, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasida islohotlar samaralari bilan tanishdilar. Forumda ikki mamlakat o‘rtasida iqtisodiyot, sormoya, savdo, energetika, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish borasidagi islohotlar samarali bilan tanishdilar. Forumda ikki mamlakat o‘rtasida iqtisodiyot, sarmoya, savdo, energetika, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, mashinasozlik va elektronika kabi sohalardagi hamkorlikni yanada rivojlantirishga, Xitoy kompaniyalarini mamlakatimizdagi xususiylashtirish jarayoniga keng jalb etish, “Navoiy” erkin industrial-iqtisodiy zonasida, shuningdek, Jizzax viloyatida sanoat parkini tashkil etish bo‘yicha qator qo‘shma loyihalarni amalga oshiriishga oid masalalar muhokama qilindi. Biznes forum yakunida O‘zbekistonning qator kompaniya va korxonalari hamda Xitoy ishbilarmon doiralari vakillari ishtirokida kooperatsion birja bo‘lib o‘tdi. Unda xitoylik ishbilarmonlar o‘zbekistonlik sheriklar bilan biirgalikda ko‘plab sohalarda o‘zaro manfaatli loyihalar ishlab chiqish va amalga oshirish yuzasidan fikrlashib oldilar. Forumda O‘zbekston Respublikasi bosh vazirining birinchi o‘rinbosari, moliya vaziri R.Azimov so‘zga chiqdi 33 . 33 “Xalq so‘zi” gazetasi. 2012 yil 31 mart 49

ХУЛОСА Хулоса қилиб айтганда, Хитойнинг Марказий Осиё давлатлари билан ҳамкорлик алоқаларини кенгайтиришда Ўзбекистоннинг алоҳида ўрни бор. Бунга сабаб, икки давлат ўртасидаги кўпгина масалалар бўйича фикрларнинг муштараклигидир. Икки ҳамдўстлик мамлакатнинг ўзаро ишонч, хурмат ва тенг манфаатлар асосида қурилган ҳамкорлигининг келажаги порлоқдир. Хитой Ўзбекистон ўзаро интилишлари муаяйн натижалар берди. Тарих бизнинг ҳудудларимизни ва бу жойларда қадимдан Буюк Ипак йўли давридан бошлаб яшовчи халқларимизни боғлаб қўйган. Қолаверса иккихалқлар ўртасида ўзаро қизиқиш сақланиб қолган ва уни қондиришга ҳаракат қилиниб келинмоқда. 2006 йил бошларида Ўзбекистонда Хитойнинг етакчи сураткаш ва рассомчилик санъати усталарининг ишлари намойиш этиладиган “Хитой манзаралари” кўргазмасининг очилиши ҳам бу ишларимизнинг мантиқий давоми бўлади. Хитой – Ўзбекистон ҳамкорлиги биир неча олий ўқув юртларида Хитой Халқ Республикаси элчихонасида “Хитой тилига кўприк” номи остида танлов ўтказилди. Худди шу танлов бошқа бўлиб ўтди. Хитой Ўзбекистон ҳамкорлиги йилдан йилга самарали ошмоқда. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2011 йилнинг апрел ойида Хитой Халқ Республикасига давлат ташрифи мамлакатларимиз ўртасидаги ўзаро муносабатларни янги мазмун билан бойитиб, ҳамкорлик борасидаги мавжуд имкониятларни янада кенгроқ ишга солишда муҳим омил бўлмоқда. Хитой Эксимбанки ва Давлат банки раҳбарлари Ўзбекистон банк тиизими юксак даражада барқарор ва ишончли эканини, жаҳон молиявий- иқтисодий инқирози даврида бу яна бир карра ўз тасдиғини топганини қайд этдилар. Хитойнинг етакчи банклари қўшма лойиҳаларни молииялаштиришга тайёр эканини билдириш қўшма лойиҳаларни молиялаштииришга тайёр 50

эканини билдириб, ташриф доирасида қўшма сармоявий лойиҳалар ижроси учун улар томонидан Ўзбекистоннинг тўрт банкига умумий қиймати 1,5 миллиард АҚШ долларига тенг янги кредит линиялари очилганини маълум қилди. Маданият ва санъат, илм-фан ва таълим соҳасидаи алоқалар жадал ривожланмоқда. Фестиваль, кўргазма, маданият кунлари ва бошқа мадний тадбирлар изчил давом этмоқда. Олий таълим соҳасидаги ҳамкорликнинг ёрқин ютуқлари сифатида Тошкентда Конфуций номидаги институт, Пекиндаги Миллар марказий университетида Ўзбек тили бўлиши очилганини таъкидлаш жоиз. Ислом Каримов ва Ху Цзиньтао Ўзбекистон билан Хитой ўртасидаги муносбатларни янада ривожлантириш, халқа ташкилотлар доирасидаги ҳамкорлик билан боғлиқ ҳамда ўзларини қизиқтирган бошқа масалалар юзасидан фикр алмашишдилар 34 . Ўзбекистоннинг Осиё мамлакатлари билан иқтисодий ҳамкорлигининг асосий йўналишлари – хорижий инвестицияларнии жалб этиш, қўшма корхоналар ташкил қилиш, ташқи савдо ва банк алоқалари, савдо-иқтисодий кўргазларни уюштириш ва ҳаказолардан иборат. 1992 йилнинг март ойида Ўзбекистон Республикаси ҳукумати ва ХХР хукумати ўртасида “Ўзаро капитал маблағлар киритишни рағбатлантириш ва ҳимоя қилиш тўғрисисда”ги битиим имзоланди. Ўзбекистон ҳудуди Буюк ипак йўлининг чорраҳаси бўлганлигини туфайли икки давлат ўртасидаги муносабатлар бир неча минг йиллик тарихга эга. Аммо биринчи Хитой элчиси Чжан Цяннинг қадимги Фағона (Давань, Дайюан) давлатига келиши милоддан аввалги 128 йилда юз берган. Ушбу воқеани икки давлат ўртасидаги дипломатик алоқанинг бошланиши деб ҳисоблаш мумкин. Элчи ватанига қайтаб боргандан сўнг, хитойликлар нафақат Фарғона, балки бутун Ўрта Осиё ҳақидаги маълумотларга эга бўлган. Шунинг учун улар элчини ғарбга борадиган Буюк Ипак йўлини очган 34 “Халқ сўзи” газетаси. 2009 йил 16 июн. 51

шахс деб билишади. Чжан Цяндан кейин ҳозирги Ўзбекистон ҳудудига келиб кетган элчилар ва будда роҳибларининг сони кўпайган. Қадим замонлар бери Ўзбекистон ва Хитой ўртасида ижобий аҳамиятга эга бўлган савдо ва бозор муносабатлар ривожланган. Шу билан бирга икки мамлакат ўртасидаги нохуш дамлар ҳам бўлиб ўтган. Масалан Хитойда тезлик воситаси ва бойлик мезони ҳисобланган Фарғона тулпорларини қўлга киритиш мақсадида Хань империяси қўшинларининг Фарғонага қилган уруши (мил. авв 104-100) ва Тан империяси армиясининг Тошкентга қилган ҳарбий юриши (658) бунга мисолдир. Алоқаларни ривожланиши билан бирга узум, шафтоли, мош, пиёз, ошқовоқ каби мева-сабзавотлар ва тандир нони, сомса каби озиқ- овқатларнинг юртимиз ва қўшни давлатлардан Хитойга тарқалиши кузатилган. 52

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХ1 аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари” Тошкент, “Ўзбекистон” 1997 йил. 2. Каримов И.А. “Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўли” Тошкент. “Ўзбекистон” , 1998 йил. 3. Каримов И.А. “Ўзбекистон буюк келажак сари” Тошкент, “Ўзбекистон” 1999 йил 4. Ўзбекистон Республикаси. Тошкент, 1997 йил. 5. Тюриков В., Шоғуломов Р. “Мустақил Ўзбекистон Республикаси” биринчи китоб. Тошкент “Ўзбекистон” 1998 йил 6. Тюриков В., Шоғуломов Р. “Мустақил Ўзбекистон Республикаси” иккинчи китоб. Тошкент “Ўзбекистон” 2000 йил. 7. Ғуломов С., Убайдуллаева Р., Аҳмедов Э. “Мустақил Ўзбекистон”, Тошкент, 1999 йил 8. Ғуломов С., Убайдуллаева Р., Аҳмедов Э. “Мустақил Ўзбекистон”, Тошкент, 2003 йил 9. Гафарли М.С., Касаев А.Ч. Ривожланишнинг ўзбек модели: тинчлик ва барқарорлик тараққиёт асоси. Тошкент. Ўзбекистон, 2001 йил. 10. Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. 9-том. Тошкент. 2005 й. 11. Новейшая история стран Азии и Африки. Москва. 1987. 12. “Халқ сўзи” газетаси. Тошкент 2004 йил 24 май. №98 (3897) 13. “Жаҳон мамлакатлари” справочник. Тошкент. 2005 йил. 14. “Маърифат” газетаси. Тошкент. 2003 йил, 16 май. 15. “Ўзбекистон овози” Тошкент. 2007 йил 28 март. 16. Халқ сўзи. 2008 йил, 8 май. 17. Жамият ва бошқарув. 2008 йил 3-сон. 18. Халқ сўзи. 2009 йил, 27 март. 19. Халқ сўзи. 2009 йил, 16 июнь. 53

20. Халқ сўзи. 2011 йил 20 апрел. 21. Халқ сўзи. 2011 йил 21 апрель 22. Халқ сўзи. 2012 йил 29 март. Термиз давлат университети кундузги бўлим битирувчиси Исмаилов Ҳусниддиннинг 5120300-тарих (мамлакатлар ва минтақалар бўйича) таълим йўналиши бўйича бакалавр даражасини олиш учун “Хитой халқ республикасининг иқтисодий тараққиёти ва ўзига хос жиҳатлари.” мавзусидаги битирув малакавий иши муаллифлик АННОТАЦИЯСИ Мавзунинг долзарблиги: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ Ишнинг мақсади ва вазифалари : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________ Тадқиқот объекти ва предмети : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 54

__________________________________________________________________ _________________________________________ Тадқиқот натижаларининг илмий жиҳатдан янгилик даражаси, амалий аҳамияти ва тадбиғи : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________________ Ишнинг тузилиши ва таркиби : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________ Олинган асосий натижалар : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________________ Иқтисодий самарадорлиги : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ____________________________________________ Таклифлар : 55

__________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ _________________________________ Раҳбар _____________ Талаба _________ ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Й ў налиш : Тарих «Тасдиқлайман» Факультет декани__________________ «______»_________________ 2012 йил МАЛАКАВИЙ БИТИРУВ ИШ БЎЙИЧА ТОПШИРИҚ Талаба __________________________________________________________ (фамилияси, исми, шарифи) 1. Ишнинг мавзуси _____________________________________________ __________________________________________________________________ «_________»______________________ 20__ йил кафедра мажлисида маъқулланган. «_________»______________________ 20__ йил ректорнинг № ________- сонли буйруғи билан тасдиқланган. 2. Ишни топшириш муддати_________________________________________ 3. Мавзу бўйича дастлабки маълумотлар берувчи адабиётлар рўйхати __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 56

4. Ишнинг ма қ сади ва ҳ ал қ илинадиган масалалар: __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 5. Адабиётлар таҳлили : __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ __________________________________________________________________ 6. Маслаҳатчилар. Бўлимлар Маслаҳатчи Ф.И.Ш Имзо, сана Топшириқ берди Топшириқ қабул қилинди 57

7. Битирув иши бажариш режаси Босқичлар номи Бажариш муддати Бажарилганл ик белгиси Битирув иши раҳбари __________________________________________ Кафедра мудири________________________________________________ Топшириқни бажаришга олдим _______________________ «__________»___________________ 20__ йил 58

Ўқув методик кенгашининг 3-апрель 2002 йилги 5-баён номаси билан тасдиқланган ТЕРМИЗ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ Тарих факультети __________________________________________________таълим йўналиши Битирувчиси___________________________________________________нинг (Ф.И.Ш) __________________________________________________________________ - __________________________________________________________________ мавзуидаги битирув малакавий ишига ДАКнинг Х У Л О С А С И Термиз давлат университети ДАК Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги БМИ ни бажариш хақида 31.12.98. йил 362-сонли буйруғи билан тасдиқланган Низомга асосан қуйидагиларни аниқлади: 1. БМИнинг хажми ва талаб бўйичарасмийлаштирилганлиги (меёр: тиббий йўналишлар-50 бетдан, ижтимоий-гуманитар-70 бетдан кам бўлмаслиги керак): талабга жавоб беради-______балл 2. талабга қисман жавоб беради-_____ балл 3. талабдан четга чиқиш холатлари мавжуд______балл 4. Мавзунинг давлат ва университет грант дастури асосида ёки долзарб муаммолар бўйича танлаганлиги: давлат дастурига кирган_____балл 5. Грант лойиҳаси бўйича_____балл 6. ТерДУ дастури бўйича_____балл 59

7. долзарб муаммолар бўйича_____балл 8. Мавзунинг долзарблиги асосланганлиги: етарли даражада асосланган_______балл 9. етарли даражада асосланмаган_______________балл 10. ноаниқ____________________балл 11. Мақсад ва вазифаларнинг аниқ ифодаланганлиги: аниқ - ______________ балл, 12. тўлиқ аниқ эмас –________________ балл, 13. аниқ эмас –______________________ балл, 14. БМИ бажаришда илмий текшириш методлардан фойдаланганлик даражаси тўла____________________________балл 15. қисман_________________________балл 16. етарли эмас_____________________балл 17. Олдинги натижаларнинг янгилиги ва ишончлилиги даражаси натижа янги__________________________балал 18. илгари олинган______________________балл 19. тўла ишончли эмас___________________балл 20. БМИнинг хулоса қисмида ишлаб чиқаришга тавсия берилганлиги: бевосита ишлаб чиқаришга тавсия бор_____балл 21. ижтимоий соҳада қўллашга (таълим, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш, маънавий-маърифий..) тавсия қилинган_____балл 22. тавсия йўқ_____балл 23. Битирувчининг мавзу бўйича олинган натижаларини танқидий баҳолаганлиги даражаси: аниқ____балл 24. тўла аниқ эмас_____балл 25. танқидий баҳоланмаган___балл 26. Ишнинг илмий ҳарактери: илмий тадқиқотлар асосида_____балл 27. аралаш шаклда_____балл 28. Рефератив ҳарактерда______балл 60

29. Адабиётлардан фойдаланганлик даражаси: илмий-амалий журналлар, монография, етакчи олимлар асарларидан тўла фойдаланганлиги____балл 30. фақат дарслик маъруза матнлари, ўқув қўлланма ва маълумотномалардагина фойдаланилган_____балл 31. Битирувчининг маърузасига баҳо, аъло_____балл 32. яхши_____балл 33. қониқарли _____балл 34. Берилган саволларга жавоблари: тўлиқ______балл 35. ўрта ______балл 36. қониқарли _____балл 37. БМИни ташқи тақризчи томонидан баҳоланиши: аъло____балл 38. яхши _____балл 39. қониқарли ______балл 40. БМИга қўйилган якуний балл_________________ _________________ (100 балл) Эслатма: ҳар бир банд бўйича аниқланган баллнинг тагига чизиб белгиланади. ДАК раиси___________________________ Ф.И.Ш. имзо Аъзолари____________________________ Ф.И.Ш. имзо ___________________________ Ф.И.Ш. имзо ___________________________ Ф.И.Ш. имзо (муҳр ўрни) 61

Сана «______»_______________201 2 йил 62

O'xshashlar

Хорижий давлатлар банк тизими ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари

Ипотека суғурта бозори ривожланишининг назарий ва ва амалий жиҳатлари

Республикамиз минтақаларини ривожлантиришда хорижий кредит линияларининг ўрни

Инвестицияларни жалб қилиш муаммолари

Мамлакат фискал сиёсатини амалга ошириш, ташқи савдони тартибга солиш ва иқтисодий ҳавфсизликни таъминлашда божхона хизмати