Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish - Iqtisodiyot - Diplom ishlar

Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish

Yuklangan vaqt:

27.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

420.5 KB

Ko'chirib olish

Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish MUNDARIJA : Kirish ................................................................... ...... ...................... 3 I bob Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishning nazariy asoslari 5 1.1. Mamlakatimizda auditorlik tekshiruvlarini tashkil qilishning me’yoriy-huquqiy asoslari.................................. ............................ . 5 1.2. Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish ning maqsadi va vazifalari.......................... ............................................. 10 II bob Milliy standartlar asosida auditorlik tekshiruv i natijalarini umumlashtirish va b aholash tartibi 18 2.1. Auditorlik tekshiruv natijalarini umumlashtirishda xulosa va hisobot tuzishning zaruriyati..................... ........................... ............ 18 2.2. Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi .......... ................. ................ 25 2.3. Auditorlik xulosasi va uni tuzish tartibi .......... ................. ................ 33 III bob Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish ni takomillashtirish masalalari 41 3.1. Auditorlik tekshiruvlarida auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish hamda taqdim etishni takomillashtirish.............................. ...... ....... 41 3.2. Auditorlik hisoboti va xulosasi bo’yicha javobgarlikni mustahkamlash masalalari...................................................... ....... .. 50 Xulosa ………………........................ . ................................... ..... ..... 61 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ................................. ........... .. 64 Ilovalar .............................................................................. ........ ..... . 68

Kirish Mavzuning dolzarbligi : Mamlakatimiz iqtisodiyotida turli mulkchilik shakllarining yanada rivojlanishi va ularining o’zaro ishonchli moliyaviy munosabatlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimzda kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini rivojlanib borishi va ularning to’g’ri va aniq maqsadlarda tashkil etilganligini zamonaviy auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash orqali bilishimiz lozim bo’lmoqda. Makroiqtisodiy muvozanatni barqarorlashtirish yo’lini izchillik bilan amalga oshirish iqtisodiy islohotlarni yanada rivojlan tirish, iqtisodiyotda xususiy sektorning ahamiyatini oshirish, real sektorga investitsiyalarni kiritish, eksportga ishlaydigan raqobatbardosh korxonalarni barpo etish imkonini ber moq d a . Bu borada Prezidentimiz I.A.Karimov: «2012 yilda mamlakatimizning yuqori sur’atlar bilan barqaror o’sishini ta’kidlar ekanmiz, buning boisi va omilini avvalambor iqtisodiyotimizga yo’naltirilgan kapital mablag’lar, investitsiyalar tobora o’sib borayotganida, bu ko’rsatkich yalpi ichki mahsulotga nisbatan 22,9 foizni tashkil etganida, deb hisoblashimiz zarur» 1 , deb ta’kidlaydi. Shunday ekan, mamlakatimizda xo’jalik sub’ektlari biznesi ishonchliligini baholashda auditorlik tekshiruvlari sifatini yanada oshirish va natijalarini umumlashtirib moliya-xo’jalik faoliyatiga xolisona baho berishni takomillashtirish hamda auditorlik hisoboti va xulosasi tuzishni tadqiq qilish, bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi qonunchilik asosida auditorlik teshiruvidan o’tqazish va uning natijalarini umumlashtirish hamda baholash yuzasidan taklif va tavsiyalar berishdan iborat 2 . Yuqoridagi maqsaddan kelib chiqqan holda, bitiruv malakaviy ishida quyidagi vazifalar belgilanadi:  mamlakatimizda auditorlik tekshiruvlarini tashkil qilishning me’yoriy- 1 Karimov I.A. “ Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish ”, -Toshkent.: “O’zbekiston”, 18 yanvar 2013 yil. 7 bet. Bitiruvchi talabaning mustaqil izlanishlari natijasi asosida, 2013 y 2 3

huquqiy asoslarini o’rganish ;  auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish ning maqsadi va vazifalarini o’rganish;  auditorlik tekshiruv natijalarini umumlashtirishda xulosa va hisobot tuzishning ahamiyatini o’rganish ;  auditorlik hisoboti va xulosasi o’rganish hamda uni tuzish tartibi yuzasidan ilmiy-amaliy tavsiyalar berish;  auditorlik tekshiruvlarida auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish hamda uni taqdim etishni takomillashtirish yuzasidan ilmiy takliflar berish;  auditorlik tekshiruvi natijalari yuzasidan hisobot va xulosa bo’yicha javobgarlikni mustahkamlash bo’yicha ilmiy-amaliy takliflar berish; Bitiruv malakaviy ishi ob’ekti va predmeti. Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Buxgalteriya hisobi va auditi uslubiyati boshqarmasi hamda auditorlik tashkilotlari ma’lumotlari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti bo’lib, auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishni hozirgi holatini tadqiq etish va uni takomillashtirish masalalari hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishi tarkibining qisqacha tavsifi: 1- bobda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishning nazariy asoslari hamda uning maqsad va vazifalari yoritib berilgan. 2-bobda milliy standartlar asosida auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash tartibi, shuningdek auditorlik xisoboti va xulosasi tuzish tartibining xususiyatlari ochib berilgan. 3-bobda auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishni takomillashtirish masalalari, shuningdek auditorlik hisoboti va xulosasi bo’yicha javobgarlikni mustahkamlash masalalari ilmiy asoslab berilgan. 4

I bob. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishning nazariy asoslari 1.1. Mamlakatimizda auditorlik tekshiruvlarini tashkil qilishning me’yoriy-huquqiy asoslari Mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiyalash va ishlab chiqarish tarmoqlariga yangi zamonaviy texnika-texnologiyalarning kirib kelishi asosida xo’jalik sub’ektlaring moliyaviy mustaxkaligini oshishi keyingi yillarda auditorlik faoliyatini yanada rivojlanishiga poydevor bo’lmoqda. «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga (yangi tahriri) muvofiq «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’risida» Vazirlar Mahkamasining Qarori tasdiqlandi. Buning natijasida malakali auditorlarni tayyorlash, qayta tayyorlash hamda auditorlik faoliyatini litsenziyalashda jiddiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Bu o’z navbatida auditorlar va auditorlik tashkilotlarini huquq va mas’uliyatlarini yanada oshirdi va ular o’rtasida raqobat kuchaydi. Auditorlik faoliyatini litsenziyalashtirish (ruxsatnoma berish) va auditor malaka sertifikatini berishning yangi tartibi joriy etildi. Bunday chora-tadbirlarning amalga oshirilishi albatta auditorlik tekshirishlarning sifatini yanada yaxshilash imkoniyatini yaratdi. Auditorlik tashkilotlarga auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun litsenziya mahsus vakolatli davlat organ – Moliya Vazirligi tomonidan beriladi va auditorlik faoliyatini maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida amalga oshiriladi. Auditorlik tashkilotlarida malaka sertifikatiga ega bo’lgan auditorlar faoliyat ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasda auditor malaka sertifikatini olish tartibi quyidagi talablar asosida amalga oshiriladi: - oliy iqtisodiy ma’lumotning buxgalteriya hisobi, auditorlik, moliyaviy yoki soliq nazorati sohalarida amaliy ish, dars berish staji kamida 3 yil bo’lishi; - yoki oliy noiqtisodiy yoki o’rta maxsus iqtisodiy ma’lumot bilan auditor, bosh buxgalter , revizor yoki soliq inspektori sifatida kamida 5 yillik ish stajining borligi. Bunday ish stajiga ko’rsatilgan ishlarda xodimlar shtatida yoki o’rindoshlik sifatida ishlagan davrlari, shuningdek, auditorning yordamchisi sifatida ishlagan 5

Auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish Xo’jalikning moliyaviy faoliyatiga tegishli bo’lgan ma’lumotlarni taxlil qilish Xo’jalikning moliyaviy faoliyatidagi xato va kamchiliklarini aniqlash Xo’jalikning moliyaviy faoliyatida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan taklif va tavsiyalar berish 1-chizma :Respublikamizda auditorlik tekshiruvining asosiy maqsadi.vaqti ham kiradi; - auditorlarni tayyorlash markazlarida O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi tomonidan auditorlarning Respublika auditorlar palatasi bilan kelishib tasdiqlangan o’qitish dasturlari asosida maxsus kasbiy tayyorgarlikdan o’tadi va auditor malaka sertifikatini olish uchun tegishli talab etiladigan hujjatlar Moliya Vazirligiga taqdim etiladi hamda ular tomonidan tashkil etilgan imtihondan muvaffaqiyatli o’tgan da’vogar uchun 5 yil muddatga auditor malaka sertifikati beriladi. Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi – bozor iqtisodiyoti sharoitida xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish va tahlil etish, muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan samarali taklif va tavsiyalar berishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus bilan o’tkaziladigan auditga ajratiladi hamda quyidagi xo’jalik sub’ektlarining turlari bir yilda bir marotaba majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tishlari shartligi belgilangan: 6

 aktsiyadorlik jamiyatlari;  banklar va boshqa kredit tashkilotlari;  sug’urta tashkilotlari;  investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar;  mablag’larning hosil bo’lish manbalari Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilingan majburiy ajratmalar bo’lmish byudjetdan tashqari fondlar;  ustav fondida davlatga tegishli ulushi bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar. 1 Auditorlik tashkilotlari o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari va boshqa hujjatlariga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari hamda farmoyishlariga, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlari, boshqa normativ hujjatlarga amal qiladilar. Auditorlik tashkiloti, auditorlik faoliyatini amalga oshirish litsenziyasi, o’zining nomiga ega muhri, mustaqil balansi, banklarda hisob raqamlariga ega bo’lgan yuridik shaxs hisoblanadi. Quyidagilar auditorlik tashkilotlarining asosiy vazifalari hisoblanadi:  xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy hisobotlarining tahlili va ishonchliligini tasdiqlash;  xo’jalik faoliyati samaradorligini real va haqqoniy baholash;  mulkdorlar, aktsiyadorlar, investorlar, kreditorlar va boshqa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar huquqlarini himoya qilish;  xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha amaliy takliflarni ishlab chiqish. Auditorlik tashkilotlari ularning zimmasiga yuklatilgan vazifalarga muvofiq moliyaviy hisobotlar hamda u bilan bog’liq bo’lgan moliyaviy axborotlarning qonunchilikka muvofiqligi va ishonchliligini auditorlik tekshiruvlaridan o’tkazadi, 1 - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun. 7

shuningdek professional xizmatlar ko’rsatadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyati samaradorligini tahlil qilish va baholashda auditorlik tashkilotlari, avvalambor daromadlilik (rentabellik), kapitaldan foydalanish darajasi, moliyaviy barqarorligi, to’lov qobiliyati va o’zini- o’zi moliyalash darajasi, ishdagi faollik mezonlaridan kelib chiqadi. Auditorlik tashkilotlari:  auditorlik tekshiruvini o’tkazish to’g’risida qaror qabul qilish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektning ta’sis hujjatlari va buxgalteriya hisobi hamda moliyaviy hisobotlari bilan oldindan tanishib chiqish;  auditorlik tekshiruvini olib borish shakllari va uslublarini mustaqil ravishda belgilash;  auditorlik tekshiruvini o’tkazishda xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya- xo’jalik faoliyatini amalga oshirish bilan bog’liq hujjatlari bilan to’liq tanishib chiqish, shuningdek ushbu hujjatda hisobga olingan har qanday mulkning aniq mavjudligi yoki har qanday majburiyatlarning aniq holatini tekshirish;  auditorlik tekshiruvi davomida yuzaga kelgan savollar bo’yicha xo’jalik yurituvchi sub’ektning moddiy javobgar shaxslaridan og’zaki va yozma tushuntirishlar hamda auditorlik tekshiruvi uchun zarur bo’lgan ko’shimcha ma’lumotlarni olish;  xo’jalik yurituvchi sub’ektdan uchinchi shaxslar axborotining yozma tasdiqnomasini olish;  xo’jalik yurituvchi sub’ekt ishonchli auditorlik xulosasini tayyorlash uchun barcha zarur bo’lgan axborotni bermagan taqdirda auditorlik tekshiruvini o’tkazishdan bosh tortish;  auditorlik tekshiruvini o’tkazishda auditorlar va boshqa mutaxassislarni ishtirok etishga belgilangan tartibda jalb etish;  auditorlik tekshiruvini olib borish davrida xo’jalik yurituvchi sub’ektga buxgalteriya hisobini yo’lga qo’yish, tiklash, olib borish hamda moliyaviy hisobotni tayyorlashdan tashqari professional xizmatlar ko’rsatish; 8

 respublika auditorlar jamoat birlashmasiga a’zo bo’lish huquqiga egadir. 1 Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga ham ega bo’lishlari mumkin. Auditorlik tashkilotlari:  auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qonun hujjatlarida belgilangan litsenziya talablari va shartlariga amal qilishi;  auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha shartnoma tuzishdan avval buyurtmachining talabiga ko’ra auditorlik faoliyatini amalga oshirishga tegishli litsenziya, auditor (auditorlar)ning malaka sertifikatini ko’rsatishi;  xo’jalik yurituvchi sub’ektning talabiga ko’ra auditorlik tekshiruvini o’tkazish bo’yicha qonun hujjatlaridagi talablar, auditorning fikr-mulohazalari asoslanadigan huquqiy normalar to’g’risida axborot taqdim etishi;  auditorlik tekshiruvini amalga oshirishda olingan axborotlarni sir saqlashi;  auditorlik hisobotida moliya-xo’jalik operatsiyalarining qonuniyligini buzish holatlari va ularni bartaraf etish bo’yicha takliflarni aks ettirishi;  o’tkazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari bo’yicha auditorlik xulosalari va auditorlik hisobotlarining nusxalari auditorlik tashkilotida bo’lishi hamda ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda saqlanishini ta’minlashi;  xo’jalik yurituvchi sub’ektning mansabdor shaxslari va boshqa xodimlari mazkur sub’ektga zarar keltirganligiga yaqqol guvohlik beruvchi holatlarni aniqlagan taqdirda bu to’g’rida rahbariyat (mulkdor)ni xabardor qilishi hamda auditorlik xulosasida tegishli ravishda qayd etishi shart. Zarur hollarda auditorlik tekshiruvining natijalarini aktsiyadorlarga etkazish uchun ularning qonun hujjatlarida belgilangan tartibda umumiy majlisini chaqirishni talab qilishi;  auditorlarning har yili malaka oshirish kurslaridan o’tishlarini ta’minlashi;  respublika auditorlar jamoat birlashmalarining talabiga ko’ra auditorlik tashkilotlarini majburiy reyting baholash uchun axborot taqdim etishi shart. Auditorlik tashkilotlari qonun hujjatlariga muvofiq boshqa majburiyatlarga ham ega bo’lishlari mumkin. 1 - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun. 9

Auditorlar nazorat yoki huquqni muhofaza qilish organlarining topshiriqlariga binoan faqat auditorlik tashkiloti bilan nazorat yoki huquqni muhofaza qiluvchi organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma asosida turli tekshiruvlarni o’tkazishda mutaxassislar sifatida ishtirok etishlari mumkin. Auditorlik tashkilotlari ochiq aktsiyadorlik jamiyati shaklidan tashqari barcha tashkiliy-huquqiy shaklda tashkil etilishi va faoliyat yuritishi mumkin, bunda ustav kapitalining 51 foizdan kam bo’lmagan miqdori mazkur auditorlik tashkilotining bir yoki bir nechta shtatdagi auditorlariga tegishli bo’lishi shart. Auditor (auditorlar) faqat bitta auditorlik tashkilotining ta’sischisi bo’lishi mumkin. Auditorlik tashkilotini auditor malaka sertifikatiga ega bo’lgan rahbar boshqaradi hamda attestatsiyadan o’tmagan rahbar ikki yil mobaynida auditorlik tashkiloti rahbari sifatida faoliyat yuritish huquqiga ega emas. Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvini o’tkazish uchun shtatdagi auditorlar yoki auditorlik tashkiloti bilan fuqarolik-huquqiy xarakterdagi shartnoma tuzgan auditorlarni jalb etishi mumkin. 1.2. Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirishning maqsadi va vazifalari O’zbekistonda auditorlik xizmati bozorining vujudga kelishi 90-yillarning o’rtalariga to’g’ri keladi. 1992 yil 9 dekabrda Oliy majlisda «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunni qabul qilinishi va shu asosida Vazirlar Mahkamasining Qaroriga Muvofiq auditorlik tashkilotlari vujudga kela boshladi. Shundan boshlab auditorlik xizmati stixiyali ravishda shakllandi. Huquqiy bozor iqtisodiyotini (ehtimolki hatto hisob auditorlik huquqining alohida tarmog’ini barpo etib) qaror toptirish va rivojlantirish, tadbirkorlarning turli shakllarini rivojlantirish, barqaror iqtisodiy va fuqarolarning ijtimoiy himoyalanishini ta’minlash, chinakam oshkoralikning mavjudligi. Bunda bozor iqtisodiyotining o’zini-o’zi tartibga soluvchi vositalari (shu jumladan audit ham) amalda samarali tadbirkorlikni, aholining ijtimoiy muhofazasini ta’minlaydi, davlatimizni saqlab qolish yo’lida mehnat qilishga imkon beradi, deb 10

hisoblashmoqda. Auditor xo’jalik tizimining kuzatuvchi sifatida axborot xatarini kamaytirishi zarur. Bu vazifani bajarish tekshirish natijalariga va auditorning professional mulohaza yuritish qobiliyatiga asoslangan. Bu vazifani bajarish tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektlarning faoliyati (shu jumladan buxgalteriya hisobi va yillik buxgalteriya hisoboti) muayyan mezonlarga muvofiqligi yoki muvofiq emasligi haqida auditor o’z fikr i ni bildirishi bilan nihoyasiga etadi. Bu quyidagi chizmada tasvirlangan. 2-chizma. Auditorlik tekshiruvidagi asosiy vazifalar. Bu vazifani bajarish uchun auditordan keng professional va hatto intellektual dunyoqarash, yuksak axloqiy fazilat va nazorat ishining ma’lum ko’nikmalari talab qilinadi. Kengaytirilgan dasturda amalga oshiriladigan audit juda murakkabligi sababli odatda nazorat-taftish tadbirlarini mutaxassislar guruhi bajaradi, mutaxassislarning har biri biror kasb sohasida chuqur bilimli bo’ladi. Masalan, savdoda auditorlar guruhida buxgalterlar, tovarshunoslar, iqtisodchilar, iqtisodiy 11Audtorlik teshiruvida auditorning vazifalari Iqtisodiy sub’ektlar faoliyati to’g’riligi haqida guvohlik berish Jumladan buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot to’g’risida Auditorning professional mulohazasiga asoslanib Tekshirish natijalariga asoslanib Buxgalteriya hisoboti to’g’riligi haqida fikr bildirish huquq i y talablar Ma’muriy ko’rsatmalari Buxgalteriya hisobini yuritish bo’yicha yo’riqlar Soliqqa tortish bo’yicha ko’satmalar Boshqa talablar iqtisodiy sub’ektlar faoliyatining ularning balansida va boshqa hisobotlarida aks etgan natijalarining muayyan mezonlarga mosl ashtirib umumlashtirish va auditor lik xulosasi berish

Jamoatchilik istaklariga to’la rioya qilmaslik va tushuntirish ishlarining etarli emasligi Auditorlar vazifalarini tushuntirishdagi tafovutlar Jamoatchilik ishonchining kamayishi Sudda va suddan tashqari hal qilishaxborotni ishlashning avtomatlashtirilgan tizimi mavjud bo’lsa, ma’lumotlarni informatsion texnologiya mutaxassislari kiritadi. Umuman auditni tashkil etishning bunday shakli nazorat samaradorligi va sifatini oshiradi, uni o’tkazish muddatini kamaytiradi, demak ko’rsatiladigan xizmatga ketadigan xarajatini kamaytiradi. Auditorlik tekshiruvida korxona faoliyatining moliyaviy jihatlarini tahlil qilish, shuningdek, uni moliyaviy jihatdan sog’lomlashtirishga doir vazifalar bilan qo’shilib ketadi. Auditorlarning barcha (deyarli barcha) xizmatlari pul evaziga bajariladi, lekin bu mijoz korxonalarga ham, ularning buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi «Uchinchi shaxslar» deb ataluvchilarga ham foydalidir. Keyinchalik O’zbekistonda ham bozor munosabatlari rivojlangan sari yuqorida aytilgan va shunga o’xshash tafovutlar kengayishi mumkin. Shu sababli auditning tashkiliy-yuridik va iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish va ularni auditorlik xulosalaridan foydalanuvchilarning kutishlaridagi ob’ektiv tafovutlarni hisobga olib takomillashtirish lozim. 3-chizma. Auditorlar vazifasini tushunishdagi tafovutlar Auditor vazifasini anglashda tafovut faqat auditor va mijozlar o’rtasida bo’lib qolmaydi. Bir qancha hollarda (ayniqsa sudda va suddan tashqari hal qilishda) bizdan ko’ra ko’proq g’arb uchun harakterli bo’lgan bu tafovutlar uchinchi shaxslarning manfaatlariga daxldor bo’ladi, shuningdek keng jamoatchilik diqqatini jalb qiladi. Auditorlar dalolat berish vazifasini bajarar ekanlar buxgalteriya hisobotining 12

to’g’riligi va ob’ektivligi to’g’risida fikr bildirish imkonini beradigan etarli darajada ishonchli dalillarni o’z vaqtida to’plashni o’zlarining vazifasi deb biladilar. Demak, auditorlar ko’pgina holatlarni (masalan, tekshirilayotgan xo’jalik tizimi xodimlari va ma’muriyatining suiste’mollarini) o’zlarining vazifalaridan, shuningdek olingan topshiriq mohiyatidan kelib chiqmaydigan qo’shimcha deb hisoblashlari kerak va ko’p auditorlar shunday deb hisoblamoqdalar. Biroq buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar, undan foydalanuvchilar audit (umumiy audit, banklar, fondlar, sug’urta kompaniyalari auditi) davomida xizmat qanday bo’lishi lozimligiga biroz boshqacha qaraydilar. Masalan, auditorlar mahorat va ko’p gonorar olishga da’vo qiladilar, buxgalteriya hisobotini tuzuvchilar va undan foydalanuvchilar har qanday hollarda ham tekshiruvchilardan ulkan, muhim suiste’mollarnigina emas, mayda suiste’mollarni, hisobotdan barcha buzilishlarni ochib tashlashga samaradorlikni kutishlari mumkin. Biroq, tajribali auditor, ayniqsa endi ishlay boshlagan auditor bu sohalarda hamisha samarali ishlay olmasligini ko’rsatmoqda. Tekshiriladigan xo’jalik tizimining ma’muriyati auditorlar oldiga ehtimol tutilgan suiste’mollik faktlarini va ularning oqibatlarini aniqlash vazifasini qo’ysa - bu boshqa gap. Masalan, avtomobillarga texnik xizmat ko’rsatuvchi yirik bazaning ma’muriyati o’z hududida joylashgan ikkita nomustaqil transport do’konida chakana savdo to’g’ri yuritilayotganini tekshirishni iltimos qildi. (Bu auditorlarning mijoz bilan kelishilgan tadbirlari bo’yicha xizmati deyiladi). Bunday topshiriqni bajarish uchun, shubhasiz tekshiruvchilar alohida auditorlik testlari va tadbirlarini ishlab chiqishlari nazoratning tovar va kassani to’satdan inventarizatsiya qilish, miqdor hisobini tiklash, shubha tug’dirgan alohida hujjatlar bo’yicha qayta tekshirish o’tkazish kabi alohida usullardan foydalanishlari lozim. O’zbekiston Respublikasining yangi tahrirdagi Auditorlik faoliyati to’g’risidagi Qonuni mamlakatimizda auditorlik faoliyatini asosiy shartlarini belgilab berdi. Bu faoliyatni yuridik shaxs sifatida auditorlik tashkilotlari amalga oshiradi. Buning ustiga xodimlar tarkibiga ma’lum talablar ham qo’yildi, shunga muvofiq ravishda auditorlik tekshirishlarini o’tkazishga cheklashlar ham joriy 13

etildi. Hozir amal qilayotgan cheklashlar bo’yicha hamma narsa auditning halqaro standartlariga mos kelmaydi. Bu xujjatlar auditor (auditorlik tashkiloti) faoliyatining faqat asosiy (tabiiyki hammasini emas) shartlarini belgilab berdi. Vazirlar Mahkamasining «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning ahamiyatini oshirish to’g’risida»gi qarori bilan kiritildi. 1992 yilda qabul qilingan «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunda va boshqa me’yoriy xujjatlarda auditorlar va auditorlik tashkilotlarining nizom kapitalidagi ulushi 51% dan kam bo’lmasligi kabi cheklash yo’q edi. Bularning hammmasi yig’ilib, katta miqdorni tashkil etadiki, o’z auditorlarimiz agar homiylarga murojaat qilmasalar, buncha pulni topishlari amri mahol. Chunki hozirgi paytda vujudga kelgan vaziyatda hisob va tahlil sohasidagi o’z mutaxassislarimiz xorijdagi o’z kasbdoshlariga nisbatan davlatga ancha ko’p pul to’lashga majbur bo’ladilar. Ahvol shunday ekan hukumatning bu ishlarining hammasi «Auditorlik firmalari auditorlik faoliyatini amalga oshirish chog’ida ularning mustaqilligi qo’shimcha kafolatlanishini ta’minlash maqsadida» qilingani haqidagi gaplari to’g’riligiga ishonish qiyin. Xomiy qidirishga majbur bo’lgan odamda qanday mustaqillik, qanday qo’shimcha kafolat bo’lsin? Bu muammoning bir tomoni xolos. Sanab o’tilgan barcha shartlar diqqat bilan tahlil qilinsa, yana bir muhim jihatni aniqlash mumkin. Axir bunday sharoitda «Beshlik» uchun hali mustahkam oyoqqa turmagan O’zbekiston auditorlik tashkilotilarini, ayniqsa yakka tartibda ishlaydigan eng qimmatli, yuqori malakali auditorlarimizni engib chiqish mumkin (ko’p mamlakatlarda xuddi shunday bo’lgan). Bu mu a mmoni hal etishda albatta mustaqillik tamoyili muhim rol o’ ynaydi. Mustaqillik - auditorlik kasbining asosiy tamoyillaridan biridir . Aslini olganda bu professional fikrni bildirishga., ya’ni o’zining halolligi, vijdoni sofligi va kasbiga oid burchini bajarishga xolisona yondashish asosida auditorning dalolat berishi vazifasini bajarishiga imkon beradigan turmush tarzidir. Quyidagilar hamma tomonidan e’tirof etilgan: 14

a) mutlaq mustaqillik amalda bo’lmaydigan orzu, lekin shunday mustaqillikka erishishga intilmay o’tkazilgan tekshirish umuman o’z mohiyatini yo’qotadi; b) tekshiruvchilarning bilim darajasi kengaygan sari tekshirishning samarasi ortadi va mustaqillik darajasi kamaygan sari pasayadi; v) deyarli hamisha tekshiruvchilar mustaqilligini pasaytiruvchi omillar vujudga kelishi mumkin; g) kasbiga doir faoliyat bilan shug’ullanayotgan auditorlarning mustaqilikka erishishga intilishi, ular duch keladigan salbiy omillarni ishonchli bartaraf etishlari uchun asos bo’lib xizmat qilishi lozim. Auditorlar mustaqilligini muhim ahamiyatga molikligi sababli kasbimizning ko’plab vakillari uni yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonunga qo’shimcha kiritish lozimligini taklif qilmoqdalar. Bu mualliflar O’zbekiston uchun yangi bo’lgan bu tamoyilni esga olgan bo’lsalar ham uni talqin etishda darhol ikki xil ma’no chiqishiga yo’l qo’ydilar: «Mustaqillik» degan aniq tushunchaning qonunida yo’qligi auditorlik qonunda «mustaqil tekshirish» degan ta’rifida chalkashlikka olib kelishi mumkin. Jahon tajribasida bir qancha omillar va vaziyatlar ta’siri natijasida auditor mustaqilligi darajalari kamayib bormoqda. Ularni hammasini sanab o’ tish qiyin, shunga qaramay ularning orasidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: a) auditor iqtisodiy sub’ekt aktsiyalariga (obligatsiyalariga) vaqtincha bo’lsada egalik qilishi, ularni birjalar, birjadan tashqari savdoda sotib olish va qayta sotishi; b) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillaridan biri bilan birgalikda boshqa firmalarni ta’sis etishi, uning xodimi bo’lishi yoki ma’muriyat xodimlarini o’zi yollagan bo’lishi; v) shunga o’xshash raqobatchi guruhlarning yoki iqtisodiy sub’ektiga qarashli guruh xodimi bo’lishi; g) o’zi bajargan auditorlik xizmatlari uchun o’z auditorlik tashkilotlaridan emas, bevosita iqtisodiy sub’ektdan haq (moliyaviy yordam, qarz va shu kabilar) olgani; 15

d) iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati vakillariga yaqin qarindoshliligi; e) ko’p yillar ushbu iqtisodiy sub’ektni tekshirishda surunkasiga qatnashganligi va boshqalar. Amalda auditor mustaqilligi maqsad bo’lishi, auditorlar ham ularning mijozlari ham, umuman jamiyat ham shu maqsadga intilishi kerak. Bunday maqsadga ma’lum darajada erishsa bo’ladi. Masalan, auditor xizmati uchun ko’p xollarda uni yollagan mijoz shaxsini o’zi haq to’lashiga qaramay auditor bu ishni bajarish uchun etarli darajada mustaqil bo’lishi mumkin va lozim. Bundan tashqari auditorga tekshirilayotgan xo’jalik tizimi tomonidan haq to’lanishi agar bu tizim ma’muriyati jinoiy ishlarga botib qolmagan bo’lsa taklif etilgan mutaxassisga alohida ishonch bildiradi, hatto o’z x o’ jaligi juda shubhali, xatarli zonalarni mufassal, chuqur tadqiq etish tashabbuskori bo’lishi ham ehtimoldan holi emas. Boshqacha aytganda auditorning mustaqilligi (xizmati uchun mijozdan haq oladigan notarius yoki vrachning mustaqilligi kabi) umuman fuqarolik jamiyati intilishi lozim bo’lgan maqsaddir, bu yaqinlashish ma’lum darajada mumkin va juda zarur bo’lgan maqsaddir. Auditor o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishish uchun avvalo, halollik, xolislik, kasbiy layoqat va odob, maxfiylik va albatta, mustaqillik tamoyillariga rioya qilishi shart. Keltirib o’tilgan bu tamoyillar O’zbekiston Respublikasi “Auditorlarning kasbga oida ahloq Kodeksi”da alohida qayd etilgan. Auditorlik bizning tushunchamizdagi xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli to’liq taftish, balans schyotlarini tekshirish yoki aytaylik, sud-buxgalterlik ekspertizasi emasligiga qaramasdan, auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan ishlar tartibi va hisob hamda nazorat- tahliliy amaliyotning boshqa sohalaridan foydalanadilar. O’z mijozlari orqali g’arb dunyosining va «Uchinchi mamlakatlar»ning butun xo’jalik mablag’larini haqiqatda nazorat qilayotgan xorijiy auditorlik tashkilotlari va banklari O’zbekiston iqtisodiyotini mikrodarajasida ishlashga va investitsiyalarni faqat o’zlari uchun foydali tarmoqlarga sarflashga oshkora imkoniyat olmoqdalar, jahon iqtisodiyotini tegishli tuzilmalarini shakllantirib, 16

O’zbekistonda ham hozir shunday ish tutmoqdalar. Sanab o’tilgan muammolar hamjamiyatdagi joriy o’zgarishlarga, O’zbekiston auditorlik bozorining rivojlanish ehtiyojlariga mos kelmaydi, shuningdek mamlakatning to’la qonli auditini qaror toptirish va rivojlantirish vazifasi iqtisodiyotni barqarorlashtirishning eng asosiylaridan bo’lmasada, muhim vazifalardan biriga aylangan vaziyatga mos kelmaydi. Umumiy xulosa qiladigan bo’lsak, Respublikamizda auditorlik tekshiruvlvrini tashkil etish va uning natijalarini umlashtirish va baholashning maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish va tahlil etish, muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan samarali taklif va tavsiyalar berish bo’lsa, iqtisodiyotda tutgan o’rni mulkchilik shaklidan qat’iy nazar birinchidan, moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ishonchli, xolisona va mustaqil auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishini ta’minlash, ikkinchidan, amaldagi qonunchilikning takomillashtirilishi auditorlik xizmatining sifatli o’tkazilishini rag’batlantirishdan iboratdir. II bob. Milliy standartlar asosida auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash tartibi 17

2.1. Auditorlik tekshiruv natijalarini umumlashtirishda xulosa va hisobot tuzishning zaruriyati Auditorlik hisobotini va xulosasini shakllantirish audit rejasi va dasturining barcha bo’limlari bo’yicha o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi. Audit natijalarini baholash ishlari asosan quyidagilarni o’z ichiga oladi:  ishchi hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash;  aniqlangan kamchiliklarning jiddiylik darajasini baholash;  auditorlik dalillarning etarliligini baholash;  faoliyat ko’rsatayotgan korxona printsipi bilan bog’liq omillarni baholash;  buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish;  hisobot tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash;  tekshiruv natijalari bo’yicha auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini tuzish;  auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish. 1 Auditorlik tekshiruvi o’tkazish chog’ida asosan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning dastlabki hujjatlari, hisob registrlari va hisobotlarida aks ettirilgan haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina auditorlar taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar. Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurituvchi sub’ekt mutaxassislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada professional ehtiyotkorlikka rioya qilishlari zarur. Auditor quyidagi hollardagi kabi, katta nomuvofiqliklar mavjudligini ko’rsatuvchi holatlarni ob’ektiv baholashi zarur:  xo’jalik yurituvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan, ammo auditor tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari;  tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim qilinmagan 1 - R. Do'smuratov, Sh. Fayziyev. Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). / - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. -151 bet 18

dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomalalari;  mutaxassislarning hisob-kitoblaridagi nomuvofiqliklar;  inventarizatsiya natijasida aniqlanib, dalolatnoma va taqqoslash vedomostlari bilan rasmiylashtirilgan, lekin etarli darajada tahlil qilinmagan va tuzatilmagan katta tafovutlar;  katta tafovutlarning tasdiqlanmaganligi va auditor so’rovlariga kutilgan javoblar olinmaganligi;  tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli ruxsat etuvchi ko’rsatmalar taqdim qilinmagan xo’jalik muomalalari. 1 Auditor to’plangan dalillar etarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan bosqichni (rejalashtirish, audit o’tkazish) hisobga olishi kerak. Shuningdek, katta xatolar xatarini dastlabki baholash va batafsil tekshirish rejalari ham e’tiborga olinishi lozim. Agar bunday holatlar rejalashtirish bosqichida aniqlangan va hisobga olingan bo’lsa, unda auditor to’plangan dalillarning etarliligiga va rejalashtirilgan hamda qo’shimcha auditorlik amallarini bajarishning maqsadga muvofiqligiga baho berishi zarur. Auditorlik tekshiruvining asosiy bosqichlarini o’tkazish natijalari audit o’tkazishdan qo’yilgan maqsadga erishilganlik darajasini baholagan holda auditorning ishchi hujjatlarida qa y d qilinishi lozim. Masalan, audit o’tkazish dasturining «Debitor va kreditor qarzlarni tekshirish» bo’limi bo’yicha o’tkazilgan audit natijalarini baholashda quyidagi auditorlik amallarini tahlil qilish va baholash maqsadga muvofiq: Auditorlar odatda buxgalteriya balansi tuzilgandan keyingi to audit o’tkazilgan oxirgi kunga qadar amalga oshirilgan to’lovlarni ham tekshiradi. Bu tekshiruv natijalari hisob ma’lumotlarining ishonchliligini joriy majburiyatlarni balansda aks ettirishning to’liqligi va haqqoniyligi nuqtai nazaridan baholashga imkon beradi. Ushbu amallarni bajarish natijasida joriy majburiyatlar to’liq va haqqoniy aks ettirilganligi to’g’risida olingan dalillar, buxgalteriya hisoboti 1 - R. Do'smuratov, Sh. Fayziyev. Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). / - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. -151 bet 19

tuzilganidan so’ng to’langan qarzlarga nisbatan etarli darajada deb baholanishi mumkin. Shundan so’ng auditor to’lovi tasdiqlangan va tasdiqlanmagan qarzlar summalarining katta - kichikligini baholaydi . Buxgalteriya hisoboti tuzilgan kundan oldin olingan barcha schyotlar (etkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlar uchun) joriy davrdagi hisobda va shu davr uchun tuzilgan hisobotda aks ettirilishi kerak. Shuning uchun buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan so’ng tayyorlangan materiallar harakati to’g’risidagi hisobotlar va schyotlardagi sanalar, mulklar va majburiyatlarning balansda to’g’ri aks ettirilganligini tekshirish maqsadida taqqoslanishi maqsadga muvofiq. Agar debitor va kreditor qarzlarning miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy ahvoli uchun sezilarli darajada bo’lsa, auditorlar hisobga olishning to’g’riligi va aniqligini tekshirishi, shuningdek, hisob ma’lumotlari bo’yicha majburiyatlarning oshirib ko’rsatilmaganligini aniqlashlari lozim. Bu holda dastlabki hujjatlar ma’lumotlari analitik hisob registrlari (jurnallar, oborot yoki saldo vedomostlari)da aks ettirilgan axborotlar bilan, oldin eng katta qoldiqlilaridan boshlab (chunki ular bo’yicha oshirib ko’rsatish ehtimoli ko’proq) solishtiriladi. Olingan ma’lumotlar bo’yicha hisob yozuvlarida (masalan, bitta schyotni hisob registrida ikki marta aks ettirish va shunga o’xshash) majburiyatlar (debitor va kreditor qarzlar) oshirib ko’rsatilish holatlarining katta-kichikligini baholash zarur. Audit o’tkazish chog’ida bunday tasdiqni olish majburiy emas. Lekin, ushbu amal ko’pchilik hollarda katta naf keltirishi mumkin. Masalan, mol etkazib beruvchilardan olingan javoblar quyidagilarni tasdiqlash uchun ishlatilishi mumkin:  mol etkazib beruvchilar bo’yicha debitor qarzlar ularning asosli da’vosi hisoblanadi;  buxgalteriya hisobi ma’lumotlari mol etkazib beruvchilarga barcha mavjud qarzlarni o’zida aks ettiradi;  sotib olingan moddiy resurslar, ko’rsatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar 20

tegishli hisobot davrida aks ettirilgan. Bunda audit o’tkazish chog’ida kontragentlardan tasdig’ini olish zarurligi to’g’risida guvohlik beradigan omillarni belgilab qo’yish kerak: xaridlarni ichki nazorat qilish tuzilmasining bo’shligi; moliyaviy muammolar; tovar-moddiy boyliklar bo’yicha qoldiqlar chiqarishda yoki qarzdorlarni tekshirishda yo’l qo’yilgan xatolar to’g’risidagi faktlar; bir necha mol etkazib beruvchilardan qilingan katta xaridlar; xaridlar to’g’risidagi hisobot buxgalteriya balansini tuzish sanasiga tayyorlanmagan. Tasdiqlash ishlarining natijalarini umumlashtirib, eng avvalo, ularning ishonchliligini baholash zarur. Bunda qarzlarning yozma va og’zaki shaklda tasdiqlangan miqdori va ahamiyatliligi baholanadi. Yozma shaklda olingan dalil-isbotlarni eng ishonchli deb tan olish qabul qilingan. Yozma tasdiqlarning ishonchliligi ularning to’g’ri rasmiylashtirilishiga bog’liq. Tasdiqlar ishonchliligining tahlilidan kelib chiqib, tasdiqlangan va tasdiqlanmagan summalarning katta-kichikligi, shuningdek majburiyatlarning ishonchliligi to’g’risida auditor fikrini shakllantirish uchun olingan dalillar etarliligi baholanadi. Dastlabki hujjatlarni tekshirib chiqish yoki debitor va kreditor qarzlar tasdig’ini olish munosabati bilan auditorlar hisob-kitoblarni hisobga oladigan analitik hisob registrlarini tekshirib chiqishi, hamda ularni Bosh daftar ma’lumotlari bilan taqqoslashi lozim. Hisob-kitob muomalalari hisobga olinadigan schyotlarni tahlil qilishda quyidagilar aniqlanishi mumkin:  mol etkazib beruvchilar schyotlari bo’yicha debet qoldiqlar;  mansabdor shaxslar, direktorlar, raislar, sho’’ba va tobe korxonalarga va boshqa o’zaro bog’liq tomonlardan qarzlar summalari;  mol etkazib beruvchilar bilan hisob-kitoblarga doir haddan tashqari katta tuzatishlar;  da’vo muddati o’tib ketgan yoki o’tayotgan to’lanmay qolgan schyot- fakturalar. Barcha belgi qo’yilgan summalar yakuniy ishchi hujjatlarini tayyorlashda tahlil qilinishi va hisobga olinishi lozim. Ushbu ishlarning natijalarini boshqa 21

olingan dalillar bilan taqqoslash maqsadga muvofiq. Masalan, da’vo muddati o’tib ketayotgan to’lanmay qolgan schyotlar va mol etkazib beruvchilar bilan hisob- kitoblar bo’yicha debet qoldiqlarning aniqlangan summalariga ma’lumotlar muvofiqligi to’g’risida tasdiq olinishi mumkin. Bu holda auditor analitik hisob ma’lumotlarining ishonchliligi haqida etarli dalillarga ega bo’ladi. Agarda olingan tasdiqlar natijalariga ko’ra kontragentda bunday qarzdorlikning yo’qligi aniqlansa, u holda auditor analitik hisob ma’lumotlarini ishonchsiz deb baholashi mumkin. Analitik hisob registrlari ma’lumotlarini Bosh daftar bilan taqqoslash mijoz tomonidan vaqti-vaqti bilan o’tkaziladigan nazorat tadbiri bo’lib hisoblanadi. Qoidaga ko’ra, auditorlar qilingan taqqoslashlarni, aniqlangan g’ayrioddiy summalarni tahlil qiladi, jami summalarni qayta jamlab chiqadi. Auditorlik tashkiloti esa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yozma ravishda taqdim qilinadigan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasida buxgalterlik hisobotining ishonchliligi to’g’risida ob’ektiv va asoslangan fikr bildirganligi uchun javobgar hisoblanadi. Auditor xo’jalik faoliyatini tekshirishda quyidagilarni tahlil qilishi lozim:  korxonaning o’z ustav faoliyati va xo’jalik dasturining bajarilishi;  ustav kapitalini tashkil etishning to’g’riligi va uning o’z faoliyati maqsadlariga muvofiq ishlatilishi;  korxonada mahsulotlarni etkazib berish bo’yicha shartnoma majburiyatlarining bajarilishini ishonarli, tezkor hisobga olishning tashkil etilishi, tayyor mahsulotlar etkazib berish majburiyatlarining bajarilishini hisobga olgan holda korxona xodimlari tomonidan belgilangan tartibga rioya qilinishi;  mahsulotlarni to’liq va o’z vaqtida etkazib bermaganlik natijasida ko’rilgan yo’qotishlar (jarimalar, penyalar, neustoykalar va boshqalar);  chiqarilayotgan mahsulotlarni yangilashga doir ko’zlangan tadbirlarning bajarilishi;  mahsulot sifati ko’rsatkichlari, brak va sifatsiz mahsulot etkazib berganlik uchun ko’rilgan zararlar; 22

 mahsulot chiqarish ritmi, ritmsiz ishlash sabablari, sutkalik grafiklar bajarilmasligi oqibatida ko’rilgan zararlar;  xom ashyolar, materiallar va ishlab chiqarish chiqitlaridan oqilona foydalanish;  korxona jamoasi maqsadlarning tizimi, har bir xodimga vazifalarning oqilona taqsimlanishi;  ham iqtisodiy, ham ijtimoiy maqsadlarga etishishda barcha xodimlar (ishchidan tortib bosh direktorgacha) iqtisodiy manfaatlarni ta’minlaydigan mehnatga haq to’lash tizimi;  mahsulot chiqarish va sotish haqidagi hisobot ma’lumotlarining buxgalterlik hisobi va dastlabki hujjatlar ma’lumotlariga to’g’ri kelishi;  mahsulotlar hisobotiga hisobot davrida tayyorlanib tugallanmagan mahsulotlarning kiritilmaganligi va hisobotlarda boshqa qo’shib yozish hamda chalkashliklarga yo’l qo’yilmaganligi. Auditorlik tekshiruvlari tajribasi shuni ko’rsatmoqda-ki, xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan qabul qilingan hisob siyosati alohida ajralib chiqqan tarkibiy bo’linmalarda yil davomida hamma vaqt ham izchil qo’llanilmaydi. Hisob siyosati to’g’risidagi axborotlar, buxgalteriya hisobotiga beriladigan tushuntirishlarning muhim tarkibiy qismi sifatida auditorlik tekshiruvi ob’ektlaridan biri hisoblanadi. Bir tomondan, audit jarayonida, tanlangan hisob yuritish siyosatining xo’jalik yurituvchi sub’ekt tavsifi va shart-sharoitlariga, shuningdek amaldagi qoidalar va umumqabul qilingan hisob yuritish amallariga mos kelishini aniqlash zarur. Auditor qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobini yuritish qoidalarini, ular asosida hisob jarayonining oqilona va tejamli tashkil etilganligi, xo’jalik yurituvchi sub’ekt mulkiy va moliyaviy ahvoli to’g’risida to’la va ishonchli tasavvurni shakllantirishga ta’siri nuqtai nazaridan baholashi lozim. Bunda hisob siyosatini amalga oshirish xarajatlarining boshqaruv maqsadlari uchun korxona faoliyati to’g’risidagi zarur axborotlarga muvofiqligini baholash lozim. Bunday tekshiruv natijalari butunligicha auditorlik hisobotning tahliliy 23

qismida o’z aksini topishi va maxfiy saqlanishi lozim. Sezilarli darajadagi nomuvofiqliklar va ularni bartar a f qilish bo’yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari auditorlik hisobotining xotima qismida aks ettirilishi lozim. Boshqa tomondan, auditor buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va uning korxonadagi haqiqiy ahvoliga mos kelishi haqida fikr-mulohazalar bildirishi zarur. Hisob siyosati aks ettirilishining ishonchliligi to’g’risida auditorning fikri korxona kontragentlari xulosalari va hatti-harakatlarining asosi hisoblanadi. Buxgalteriya hisobotlaridan foydalanuvchilar nafaqat raqamlarning, balki ularga berilgan izohlarga ham ya’ni hisob siyosatining mohiyatini ochib beradigan axborotlarning ishonchliligiga ham ishonch hosil qilishi lozim. Chunki ularga asosan moliyaviy hisobot shakllantiriladi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan №486 – raqam bilan ro’yxatga olingan №4 -«Tovar-moddiy zahiralarni hisobga olish» nomli BHMS ning 26 va 27 bandlariga muvofiq korxonaning moliyaviy hisobotida tovar-moddiy zahiralarni hisobga olishga doir axborotlar bayon qilinishi lozim. Mablag’larni asosiy vositalar qatoriga kiritishga doir tavsiyalardagidan farq qiladigan chegaralar belgilanish hollari mavjud bo’lsa, korxona ularni hisob siyosatida ko’rsatishi lozim. Arzon baho va tez eskiradigan buyumlar qatoriga kiradigan mulklar miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, hisobot davri sarflarining summasi shuncha yuqori va foyda kam bo’ladi, mos ravishda to’lanadigan soliq miqdori ham kamayadi. Auditor yuqorida keltirilgan masalalar qanchalik ishonchli va to’liq ochib berilganligini, shuningdek, faoliyat predmeti taqozo etadigan, daromad yoki operatsion daromad sifatida turkumlangan daromadlarni tan olish to’g’risidagi qarorlar nima bilan izohlanishini aniqlashi lozim. Bunda auditor korxonada hisob siyosatini qabul qilish chog’ida «faoliyat predmeti» to’g’risidagi masalani hal etishda qabul qilingan omillarni (muhimlik, muntazamlik va shunga o’xshash) e’tiborga oladi. Shunday qilib, buxgalteriya hisobotining ishonchliligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasi hisob siyosati to’g’risidagi axborotlarga ham bir xilda taalluqli 24

bo’lishi lozim. Buxgalteriya hisobotiga berilgan tushuntirishlarning korxonadagi haqiqatan foydalanilayotgan buxgalteriya hisobini yuritish usullariga nomuvofiqligi aniqlanganida auditorlik hisobotining xotima qismida maxsus izohlar berilishi zarur. 2.2 . Auditorlik hisoboti va uni tuzish tartibi Auditning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, umumlashtirilgan va baholangan tekshiruv natijalarini kamida ikkita hujjat bilan rasmiylashtirish maqsadga muvofiqdir: 1. Audit haqidagi shartnomada ko’zda tutilgan davr ichidagi korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish to’g’risida hisobot; 2. Buxgalteriya balansi va moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi. №70 - «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli AFMSga muvofiq auditorlik hisobotining tarkibi quyidagicha (4- chizma) : 4-chizma: O’zbekistonda auditorlik hisoboti tarkibiy tuzilishi 1 O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida belgilanishicha: auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoidabuzarliklar to’g’risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o’tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo’lgan va xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariga, mulkdorga, katnashchilari 1 №70 -«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli AFMS. 3-parag. 5-band. 25Auditorlik hisoboti tarkibi - adresat nomi- nomi («Auditorlik hisobot») yakuniy qism- kirish qismi - tahlil qismi

(aktsiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan hujjat (18-modda). 2 Auditorlik hisoboti moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan o’tkazgan auditor(lar) tomonidan betma-bet imzolanishi lozim. Auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga, buyurtmachining barcha zarur rekvizitlari ko’rsatilgan holda jo’natiladi. Auditorlik hisobotining kirish qismi da auditorlik tashkilotining rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning raqami va sanasi, auditorlar va auditorlik tekshiruvida qatnashgan boshqa shaxslar haqida ma’lumotlar, hamda auditorlik tekshiruvini o’tkazish uchun asos va xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining umumiy tavsifi ko’rsatiladi. Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditorlik faoliyati milliy standartiga tayanadi va quyidagilarni o’z ichiga oladi:  xo’jalik yurituvchi sub’ektda ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari (batafsil bayoni);  buxgalteriya hisoboti va moliyaviy hisobotning ahvolini tekshirish natijalari;  moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish chog’ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari;  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning to’g’riligini tekshirish natijalari;  aktivlar (mablag’lar) saqlanishini tekshirish natijalari. Korxonadagi ichki nazoratning ahvolini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga oladi:  ichki nazorat tizimi xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga mos kelishini umumiy baholash;  auditorlik tekshiruvi chog’ida aniqlangan, ichki nazorat tizimining xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati tavsifi va miqyoslariga katta mos kelmaslik holatlarini bayon qilish. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotining 2 - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun. 26

ahvolini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:  buxgalteriya hisobining yuritilishi va moliyaviy hisobotni tuzishning belgilangan tartibiga rioya qilinishini baholash;  buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash tartibini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish jarayonida aniqlangan katta qoidabuzarlik holatlarini bayon qilish. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan moliya-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish chog’ida qonunchilikka rioya qilinishini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:  xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining qonunchilikka mos kelishini baholash;  xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo’jalik muomalalarini auditorlik tekshiruvidan o’tkazish jarayonida aniqlangan katta nomuvofiqliklarni bayon qilish. Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning to’g’riligini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborotlar quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha tuzilgan va tegishli organlarga taqdim qilingan hisob-kitoblarning to’g’riligini baholash;  soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblashning belgilangan tartibini buzish faktlarini, soliqqa tortiladigan bazani aniqlashdagi xatolarni bayon qilish. Aktivlar saqlanishini tekshirish natijalari aktivlarni inventarizatsiya qilishga asoslanishi va ularning haqiqatda mavjudligi hamda butligi to’g’risidagi axborotlarni o’z ichiga olishi lozim. Auditorlik hisobotining yakuniy qismi da aniqlangan xato-kamchiliklar va qoidabuzarliklarni bartaraf qilish bo’yicha auditorlik tashkilotining tavsiyalari, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyati samaradorligini oshirish bo’yicha maslahatlar va takliflari aks ettiriladi. № 70 -AFMS ga muvofiq auditorlik tashkiloti tuzilgan auditorlik hisoboti 27

uchun qonunchilikka muvofiq javobgar hisoblanadi. Shuningdek, auditorlik hisobotidagi axborotlar maxfiy hisoblanadi va uni oshkor etish mumkin emas. Ushbu axborotlarga aloqador shaxslar axborotlarni oshkor qilganligi uchun qonunchilikka muvofiq javobgarlikka tortiladi 1 . Auditorlik tekshiruvining natijalari asosida tuzilgan hisobotda korxona moliya-xo’jalik faoliyati va uning natijalarining umumiy ahvoli, shuningdek, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishning holati, tahlil ishlarining darajasi hamda korxonadagi hisob-tahlil xodimlarining tavsifi aks ettiriladi. Auditorlik hisoboti ma’lumotlari korxona bozor sharoitlariga qanday moslashayotganligi va muvaffaqiyatli rivojlanishi hamda foydasini ko’paytira olishga qodirligini yoki aksinchaligini bildirishi lozim. Albatta, tekshirilayotgan korxonadagi ahvol bezab ko’rsatilmasdan, auditorga taqdim qilingan axborot haqiqiy bo’lgandagina ehtiroslarga berilmagan va real auditorlik hisoboti hamda xulosa shakllanadi. Aks holda, auditorlik tekshiruvi befoyda va uni o’tkazish uchun sarflangan mablag’ esa zoe ketadi. Auditor hisobotda keltirilgan kamchiliklar bo’yicha ularni bartaraf qilishga q aratilgan o’z takliflarini ham ko’rsatib o’tishi lozim. Lekin tekshirilayotg a n korxona xodimlariga «yaxshilik» qilish maqsadida auditor shaxsan o’zi dastlabki hujjatlar, hisob registrlari va buxgalteriya hisobotlaridagi xatolarni to’g’rilashi mutlaqo mumkin emas. Shu bilan birga auditorlarga u yoki bu noxush faktlarni boshqacha qilib yoritishga yoki tekshiruvchilar uchun qulay xulosa tuzib berishga majburlash maqsadida ruhiy, jismoniy yoki boshqacha taz’yiqlar o’tkazgan hollarda ular qat’iylik va printsipiallik bilan ish tutishlari lozim. Auditor aniqlangan xato yoki kamchiliklar to’g’risida korxona rahbariyatiga bildiradi va ularni tuzatish bo’yicha aniq tavsiyalar beradi. Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor moliyaviy hisobot mijozning moliyaviy holatini to’g’ri aks etishiga kafolat olish maqsadida, muayyan muolajalarni amalga oshiradi. Shuning bilan bir qatorda, hisobotda bir qator buzib 1 №70 -«Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli AFMS. 7 parag. 16-17 bandlar. 28

ko’rsatishlar aniqlanmasdan qolib ketish xafvi borligini inkor qilib bo’lmaydi. Auditorning moliyaviy hisobotda ahamiyatli darajada buzib ko’rsatishlar mavjud bo’lishi mumkinligi to’g’risidagi har bir shubhasi, o’z shubhalaridan kechish yoki ularni tasdiqlash uchun, undan muolajalarni kengaytirishni talab qiladi. Moliyaviy hisobotdagi buzib ko’rsatishlar, ya’ni buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bo’yicha belgilangan qoidalarga rioya qilmaslik natijasida buxgalteriya ma’lumotlarini noto’g’ri aks ettirish va taqdim etishni ikki turi mavjud: ataylab qilingan va bilmasdan sodir etilgan. Moliyaviy hisobotda ataylab qilingan buzib ko’rsatishlarni sodir etish tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ekt xodimlarining oldindan bilgan holda harakat qilishi (yoki harakat qilmasligi) natijasidir. Ular moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itish uchun g’arazgo’ylik maqsadida amalga oshiriladi. Shuning bilan bir qatorda, auditor moliyaviy hisobot ma’lumotlarida buzib ko’rsatishlarga olib keladigan iqtisodiy sub’ektining xodimi tomonidan oldindan bilgan holda qilgan harakatlari (yoki harakat qilmasligi) to’g’risida xulosa faqat bunga vakolatga ega bo’lgan idora tomonidan chiqarilishi mumkinligini unutmasligi lozim. Moliyaviy hisobotda bilmagan holda buzib ko’rsatishlar tekshirilayotgan sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan turib harakat qilishi (yoki harakat qilmasligi) natijasidir. Ular hisob yozuvlari va hisob-kitoblardagi xatolar, hisob to’liqligi yuzasidan nazorat etarli bo’lmaganligi, hisobda xo’jalik faoliyatiga oid voqealar, mol-mulkning mavjudligi va holati noto’g’ri aks etilishi natijasida hosil bo’lishi mumkin. Moliyaviy hisobotni ataylab va bilmagan holda buzib ko’rsatish ahamiyatli (ya’ni, ular moliyaviy hisobot ishonchliligiga shunday darajada ta’sir etadiki, natijada yuqori malakali foydalanuvchi uning asosida noto’g’ri xulosalarga kelishi yoki noto’g’ri qarorlar qabul qilishi mumkin) yoki ahamiyatsiz bo’lishi mumkin. Audit o’tkazish jarayonida auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni buzib ko’rsatish tavakkalchiligini baholashi lozim. Bunda ataylab va bilmagan holda ham 29

buzib ko’rsatish paydo bo’lishiga ta’sir etuvchi muayyan omillar mavjudligini nazarda tutish kerak. Buzib ko’rsatishlar paydo bo’lishiga sabab bo’lgan iqtisodiy sub’ektning ichki xo’jalik yuritish faoliyatiga mansub omillar quyidagilardir: - iqtisodning inqiroziy tarmoqlariga katta miqdorda moliyaviy qo’yilmalarni amalga oshirish; - iqtisodiy sub’ekt sotuvlari (ishlab chiqarish) hajmining tez o’sishiga yoki foydaning ko’p miqdorda kamayishiga aylanma mablag’larning nomuvofiqligi; - ma’lum bir vaqt mobaynida iqtisodiy sub’ektning bir yoki bir nechta buyurtmachilar yoki mol etkazib beruvchilarga qaram bo’lishligi; - foydaning katta miqdorda o’zgartirishga olib keluvchi shartnomaviy munosabatlar amaliyotida yoki hisob siyosatida o’zgarishlar; - iqtisodiy sub’ekt tomonidan, ayniqsa yil oxirida, moliyaviy natijalar miqdoriga ahamiyatli ta’sir ko’rsatuvchi odatdan tashqari kelushuvlarni amalga oshirish; - bajarilgan xizmatlarga ochiqdan-ochiq nomuvofiq to’lovlar mavjudligi; - iqtisodiy sub’ekt tashkiliy-boshqaruv tizimi xususiyatlari, ushbu tizimda kamchiliklar mavjudligi; - kapital tarkibi va foydani tasdiqlash xususiyatlari; - buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashda belgilangan qoidalardan chetga chiqish. Buzib ko’rsatishlar hosil bo’lishiga sabab bo’luvchi iqtisodiy sub’ekt moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshiruvchi aniq bir tarmoq va umuman mamlakat iqtisodiyotini xususiyatlari holatini aks etuvchi omillar quyidagilardan iborat: - iqtisodiyot tarmog’i va umuman mamlakat iqtisodiyoti holati, inqiroz, depressiya yoki yuksalish; - tarmoq inqiroz holatida bo’lishi munosabati bilan iqtisodiy sub’ekt inqiroz holatiga tushib qolish ehtimolining oshishi; - iqtisodiy sub’ektning ishlab chiqarish faoliyati, ishlab chiqarish texnologik 30

xususiyatlari. Tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotida buzib ko’rsatish mavjud bo’lishini hisobga olib, auditor tashkiloti auditorlik muolajalarini ishlab chiqish jarayonida moliyaviy hisobotdagi buzib ko’rsatish tavakkalchiligini baholaydi. Shuning bilan bir qatorda, auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatish mavjud ekanligi holatlarini ataylab izlab topishi tavsiya etilmaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotida buzib ko’rsatish aniqlangan holda auditorlik tashkiloti ularni tekshirilayotgan hisobotga barcha ahamiyatli tomonlardan ta’sirini baholashi lozim. Moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatishlar aniqlanishi munosabati bilan auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektda buzib ko’rsatishlarga olib keluvchi vujudga kelishi mumkin bo’lgan quyidagi kamchiliklarni hisobga olishi lozim: - buxgalteriya hisobi va hisobotni tashkil etish va yuritishga oid qonunchilik bilan belgilangan tartiblardan chetga chiqishlar; - hisobot davrida alohida xo’jalik operatsiyalarini aks etishda va mol-mulkni baholashda korxonada qabul qilingan hisob siyosatiga rioya qilmaslik yoki uning yo’qligi; - soliq va valyuta qonunchiliklarini buzish; - moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatishlarga olib keluvchi boshqa xato va kamchiliklar. Moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatishlar aniqlanganda auditor quyidagilardan kelib chiqib, ishlab chiqilgan auditorlik muolajalarini qaytadan to’g’rilab chiqishi lozim: - korxonada sodir etilgan va buzib ko’rsatishlarga olib kelganxato va kamchiliklar turlaridan; - aniqlangan buzib ko’rsatishlar ahamiyatliligi darajasidan; - tekshiruv davom etganda buzib ko’rsatishlar kelib chiqishi tavakkalchiligi va buzib ko’rsatishlar aniqlanmay qolinishi tavakkalchiligidan. 31

Agar auditor holatlar bo’yicha ahamiyatli buzib ko’rsatishni aniqlasa, u ushbu masalani xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati bilan muhokama qilishi lozim. Rahbariyat bilan masala yuzasidan muhokama o’tkazilganda auditor boshqa ma’lumotlar va rahbariyatning auditor so’rovlariga javoblari asoslanganligiga har doim ham to’g’ri baho bera olmaydi va, shu bois, u haqiqatdan ham fikrlar va mulohazalarda farqlar mavjudligini ko’rib chiqishi lozim. Agar auditor holatlar bo’yicha ahamiyatli so’zsiz buzib ko’rsatishlar mavjudligiga haqiqatdan ham ishonch hosil qilsa, u rahbariyatdan malakaviy uchinchi tomon, masalan, xo’jalik yurituvchi sub’ektning huquqshunosi bilan maslahatlashishni iltimos qilishi va olingan javobni tahlil qilishi lozim. Agar auditor boshqa ma’lumotlar haqiqiy holatni buzib ko’rsatishi to’g’risida xulosa chiqarsa va bularni xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati to’g’rilashdan bosh tortsa, auditor o’z nuqtai-nazari to’g’risida ijrochi h ay’atga yozma ma’lumot taqdim etishi va keyingi harakatlar to’g’risida o’z huquqshunosi bilan maslahatlashishi kerak. Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatishlarga olib keluvchi turli xato va kamchiliklarni oldini olish uchun xo’jalik yurituvchi sub’ektning ichki nazorat tizimi qay darajada samarali ekanligini baholashi lozim. Agar auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotida buzib ko’rsatishlar vujudga kelishini oldini olishga qaratilgan ichki nazorat tizimi qobiliyat darajasi (oldin ko’zda tutilgandan) pastroq ekanligi to’g’risida xulosaga kelsa, auditorlik tashkiloti ichki nazorat tizimi ishonchliligiga bergan dastlabki bahosini qaytadan ko’rib chiqadi, va, shu munosabati bilan, qo’llaniladigan auditorlik muolajalar hajmi va tavsiflariga aniqliklar kiritadi. Audit jarayonida moliyaviy hisobotda buzib ko’rsatishlar holatlari aniqlaganda, auditorlik tashkiloti ularni tegishli ravishda rasmiylashtirilgan ishchi hujjatlarida batafsil aks etishi lozim. Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotda aniqlangan buzib ko’rsatishlar to’g’risidagi ma’lumotlarni majburiy audit o’tkazishda moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik xulosasiga, turli maqsadlar yo’nalishida o’tkazilgan 32

tashabbusli audit o’tkazishda esa - auditorlik hisobotiga kiritishi lozim. Agar buxgalterlik (moliyaviy) hisobni yuritish, tegishli hisobotlarni tuzish va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga rioya qilish bo’yicha ko’rsatilgan kamchiliklar audit o’tkazish chog’ida buyurtmachi korxona tomonidan tuzatilmasa, buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning ishonchliligini tasdiqlash mumkin emasligi to’g’risida auditorlik tekshiruvining xulosasida yoziladi. 2. 3. Auditorlik xulosasi va uni tuzish tartibi Auditorlik xulosasi buxgalterlik (moliyaviy) hisobotning tarkibiy qismi bo’lib, undan foydalanuvchilar uchun ushbu hisobot ishonchliligi axborot manbasi bo’lib xizmat qiladi. Buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar auditorlik xulosasida bayon qilingan fikrga tayanib, auditorga yoki auditorlik firmasiga ishonch bildiradilar. Ushbu ishonch, eng avvalo, auditor tomonidan bajarilgan ishning sifati bilan qo’lga kiritiladi va oqlanadi. O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida belgilanishicha, auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotning to’g’riligi va buxgalteriya hisobi yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan hujjat. Auditorlik xulosasi auditorlik hisoboti asosida tuziladi. Auditorlik xulosasi auditor (auditorlar), auditorlik tashkilotining rahbari tomonidan imzolangan va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlangan bo’lishi kerak (19-modda). 1 Auditorlik tashkiloti tomonidan ishlab chiqiladigan auditorlik xulosasini tayyorlash ishlarida auditorlik faoliyatining milliy standartlari (AFMS) qoidalarining talablarini inobatga olish zarur. Auditorlik xulosasini tayyorlashda asosan № 70 - «Auditorlik hisoboti va moliyaviy hisobot to’g’risida auditorlik xulosasi» nomli auditorlik faoliyati milliy standartidan (AFMS) foydalaniladi. 1 - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. //Soliqlar va bojxona xabarlari, 2000 yil 13 iyun. 33

Audit natijalari korxonadagi jarayonlar va moliya-xo’jalik faoliyati natijalarini tashkil etish va hisobga olishni holisona aks ettirishi lozim. Boshqacha qilib aytanda, auditorlik tekshiruvi mumkin qadar ob’ektiv bo’lib, uning xulosasi ma’lum ma’noda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ustidan chiqarilgan «hukm» hisoblanadi. Shuningdek, davlat organlari topshirig’iga binoan o’tkazilgan tekshiruv natijalari bo’yicha tuzilgan auditorlik xulosasi O’zbekiston Respublikasi protsessual qonunchiligiga muvofiq tayinlangan ekspertiza xulosasiga tenglashtiriladi. Auditorlik xulosasi uchta: kirish, ta’kidlovchi va yakunlovchi qismdan iborat bo’lishi lozim. 1. Kirish qismi da quyidagilar ko’rsatiladi:  auditorlik tashkilotining yuridik manzili va telefonlar;  litsenziyasining tartib raqami;  auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish uchun litsenziya bergan organ nomi va berilgan vaqti, shuningdek, litsenziyaning amal qilish muddati;  auditorlik tashkilotini davlat ro’yxatiga olish to’g’risidagi guvohnomasining raqami;  auditorlik tashkilotining hisob-kitob schyoti;  tekshiruvda ishtirok etgan barcha auditorlar hamda auditorlik tashkiloti rahbarining nasabi, ismi-sharifi.  auditorlik tekshiruvi o’tkazish uchun asos va xo’jalik yurituvchi sub’ektning umumiy tavsifi. Shu bilan birga auditorlik xulosasining kirish qismida tekshiruvdan o’tkazilgan moliyaviy hisobotlar ro’yxati, sanasi va hisobot davri ko’rsatilgan holda aks ettirilishi lozim. Shuningdek, kirish qismida auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladigan hisobotning tayyorlanishi va ishonchliligi uchun ma’suliyat xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yuklatilishi, mazkur moliyaviy hisobot bo’yicha berilgan auditorlik xulosasi uchun esa auditorlik tashkiloti javobgar ekanligi ko’rsatilishi lozim. 34

2. Auditorlik xulosasining ta’kidlovchi qismi da auditorlik xulosasi AFMSga muvofiq o’tkazilganligi ta’kidlanishi lozim. Ta’kidlovchi qism moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborotlarning ishonchliligini va qonunchilikka, hamda xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya- xo’jalik faoliyatining haqiqiy ahvoliga muvofiqligini baholashini ko’rsatishi lozim. Shuningdek, ta’kidlovchi qismda o’tkazilgan auditorlik tekshiruvi fikr bildirish uchun etarli asos berishi to’g’risida auditorlik tashkilotining tasdig’i aks ettirilishi lozim. 3. Auditorlik xulosasining yakunlovchi qismi da x o’ jalik yurituvchi sub’ektning buxgalterlik (moliyaviy) hisoboti ishonchliligi va qonunchilikka muvofiqligini tasdiqlash to’g’risida yozuv yoziladi. Tekshiruv auditorlik tashkiloti tomonidan o’tkazilganda, auditorlik xulosasini auditorlik tashkilotining rahbari yoki auditorlik tashkilotining u vakolat bergan boshqa xodimi imzolaydi va auditorlik firmasi muhri bilan tasdiqlaydi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faqat auditorlik xulosasining yakuniy qisminigina manfaatdor shaxslarga taqdim qilishi lozim. Shu munosabat bilan auditorlik xulosasining tahliliy qismi va yakuniy qismi alohida imzolanishi va muhrlanishi mumkin. Auditorlik xulosasining ikkita turi mavjud: a) ijobiy auditorlik xulosasi; b) salbiy auditorlik xulosasi. Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot ko’rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko’ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va sodir etilgan moliya-xo’jalik muomalalarining O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi degan fikrga kelingan vaqtda tuzilishi lozim. Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to’g’risida ishonarli ma’lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xo’jalik faoliyati hisobi amaldagi me’yoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-kamchiliklar o’z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itishi mumkin. 35

Salbiy auditorlik xulosasi tuzish auditorlik amaliyotida kamdan-kam uchraydigan holat bo’lib, bunga quyidagi muayyan vaziyatlar sabab bo’lishi mumkin: - auditor tomonidan aniqlangan buxgalteriya hisobotidagi xato-kamchiliklar jiddiy va salmoqli bo’lgan holatlar; ayrim mijoz-korxonalarda bunday holatlar ularning iqtisodiy no ch orligi bilan birgalikda yuzaga, hatto amal qilayotgan korxona printsipining buzilishiga etib boradi; - moliyaviy hisobotni tasdiqlash uchun zarur bo’lgan dastlabki hujjatlar, buxgalteriya hisobi ma’lumotlari va hisob registrlari hamda boshqa hujjatlarning katta qismi korxona ma’muriyati tomonidan taqdim etilganda; bunda auditorlik tashkiloti vujudga kelgan vaziyatdan kelib chiqqan holda №70-AFMSga muvofiq auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechishi ham mumkin; - ijobiy auditorlik xulosasi tuzishga to’sqinlik qiladigan boshqa ob’ektiv vaziyatlar ham, xususan, vaziyat taqazosi vujudga keladigan s o hani cheklashlar; - mijoz-korxona ma’muriyati moliyaviy hisobot ma’lumotlarini asosan to’g’ri deb, auditorlik xatolar va noaniqliklar to’g’risidagi asosiy xulosalari bilan rozi bo’lmasdan, tegishli hisob yozuvlarini tuzatishni batamom rad etish holatlari va hakozo. Salbiy auditorlik xulosasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan sodir etilgan moliyaviy va xo’jalik muomalalari moliyaviy hisobotda ishonarli aks ettirilgan, ammo qonunchilikka mos kelmaydigan hollarda ham tuziladi. Salbiy auditorlik xulosasini tuzishga, qoidaga ko’ra, xo’jalik yurituvchi sub’ektning auditorlik tashkiloti tomonidan aniqlangan xato-kamchiliklarni bartaraf qilish maqsadida moliyaviy hisobotga o’zgartishlar kiritish to’g’risida bildirilgan fikrga noroziligi sabab bo’ladi. Auditorlik tekshiruvi natijasida aniqlangan xato-kamchiliklar xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan tuzatilganda salbiy auditorlik xulosasi tuzilmaydi. Auditor buxgalterlik hisobi va hisobotining sifati to’g’risida ishonch bilan auditorlik xulosasi tuza olish uchun etarli darajada ishonchli dalillar t o’ play olmagan vaqtda xulosa tuzmaydi. Bunday holat auditorlik tekshiruvi hajmining 36

cheklanganligi oqibatida moliyaviy hisobot to’g’risida fikr bildirish uchun auditorlik dalil-isbotlar etarli bo’lmaganida yuzaga keladi. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq shartnoma tuzuvchi auditorlik tashkiloti va mijoz-korxona tadbirkorlik sub’ektlari sifatida teng huquqli bo’lsa ham maqomi bo’yicha teng bo’la olmaydilar, chunki auditorlik tashkiloti tekshiriladigan xo’jalik tizimini nazorat qiladi. Bundan mijoz-korxona ma’muriyati auditorlik tashkilotining xulosa tuzishdan voz kechish ehtimoli oldindan aniqlanib qo’yilishiga rozi bo’lishi lozim degan xulosa kelib chiqishi mumkin. Umuman olganda, bunday ehtimollik juda kam uchraydi, ammo qonunchilikda belgilab qo’yilgan. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ayrim maxsus hollarda yuzaga keladi. Bular: auditor mustaqilligini yo’qotishi, balans tuzilgan sanadan keyi n gi sodir bo’lgan jiddiy hodisalar yoki vaziyatning noaniqligi, xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan, yoki ayrim murakkab vaziyatlar tufayli audit o’tkazish sohasining cheklab qo’yilishi. Auditorning xulosa tuzishdan voz kechishi yozma ravishda, №70-AFMS da ko’rsatilgan shakl bo’yicha rasmiylashtirilib, uning mazmuni juda ham puxta asoslangan bo’lishi lozim. Auditorlik tekshiruvi hajmining cheklanganligi - bu xo’jalik yurituvchi sub’ekt vakillari yoki uchinchi shaxslarning, boshlab qo’yilgan auditorlik tekshiruvini, auditor auditorlik xulosasi tayyorlash uchun etarli deb hisoblaydigan hajmda o’tkazishga to’sqinlik qilishga qaratilgan ochiqdan-ochiq ko’rsatadigan hatti-harakatlari yoki harakatsizligidir. Auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish ariza ko’rinishida bo’lib, «Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasi tuzishdan voz kechish to’g’risidagi arizasi» deb nomlanadi. Agar salbiy xulosa tuzilsa yoki xulosa tuzilmasa, auditor ta’kidlovchi qismda tekshiruv natijalarini, aniqlangan amaldagi qonunchilik buzilishi faktlarini va korxona faoliyatidagi boshqa kamchiliklarni batafsil bayon qiladi. 37

Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuzilib, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi buyurtmachisi ya’ni korxona rahbariyatiga taqdim qilinadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng 15 kun ichida auditorlik xulosasining bir nusxasini o’zlari joylashgan hududdagi soliq organiga taqdim qiladilar. Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun tushunarli bo’lib, unda auditorning ikkilanish va(yoki) noroziligidan kelib chiqqan cheklashlar aniq ko’rsatilishi lozim. Auditorlik xulosasi barcha moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar olish imkoniga ega bo’lgan ochiq axborot hisoblanadi. Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan chop ettirilishi mumkin. Agar ko’rsatilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotining haqqoniyligiga ta’sir qilmaydigan bo’lsa, auditor xulosa tuzishga kirishadi. Aks holda auditor buxgalteriya hisobining yuritilishi va korxona tomonidan taqdim qilingan hisobotlar to’g’riligini tasdiqlashdan bosh tortishi lozim. Faqat ko’rsatilgan kamchiliklar tugatilgandan so’nggina tekshiruvlarni yakunlashi va ularning natijalari bo’yicha xulosa tuzish mumkin. Buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzishdagi kamchiliklarni tugatish uchun korxonaga berilgan vaqt, odatda, agar bunday ishlarning jiddiyligi va sermehnatligi real baholansa, ikki - uch oydan oshmasligi lozim. Auditorga barcha zarur ma’lumotlar o’z vaqtida taqdim etilmagan yoki buzib ko’rsatilgan holda taqdim etilganligini u bilmagan bo’lsa, bunga auditor javobgar hisoblanmaydi. Bu hollarda barcha javobgarlik zarur ma’lumotlarni auditorga taqdim etishi lozim bo’lgan, tekshirilayotgan korxona ma’muriyati va uning ma’sul h odimlariga yuklatiladi. Shu boisdan, korxona rahbari va moliya-hisob xizmati xodimlari oldindan, auditorlik xulosasini oxirgi tahrirda tuzgunga qadar tanishib chiqishlari, agarda ularda ayrim holatlarga nisbatan norozilik, mulohaza yoki qandaydir takliflari bo’lsa, ushbu bildirilgan fikrlar diqqat bilan eshitilib, korxona xodimlari 38

ishtirokida muhokama qilinishi va asoslangan holda chiqarib tashlanishi yoki e’tiborga olinib, xulosaning oxirgi ta h ririda inobatga olinishi lozim. Korxona bir oy ham o’tmasdan so’ng qayta tekshirish natijasida ijobiy xulosa olsa, bu hol auditorlarga ishonchsizlik bildirishga olib kelishi mumkin. Bu xuddi oylab darsga qatnashmagan, qobiliyatsiz talabaning imtihonda mutlaqo savodsizligini namoyon qilib, «qoniqarsiz» baho olganidan so’ng, ertasiga ba’zi bir sabablarga ko’ra «a’lo» bahoga qayta topshirgani kabi noreal hodisadir. Shuningdek, agar tekshiruvda hech qanday kriminalga oid holat aniqlanmagan bo’lsada, xulosalarni ochiqdan-ochiq yoki niqoblangan ishoralar bilan shakllantirish mumkin emas. Ammo, shunga qaramasdan korxona ishida suyiste’mol hollari uchrasa, sudlov-tergov organlari tomonidan chuqur tekshirilib, ular ochib tashlanadi. Yana bir marta shuni ta’kidlash lozimki, auditor xulosada faqat qo’l ostidagi hujjatlar yoki aniq formulalar, retsepturalar, normalar, limitlar va boshqa ma’lumotlarga asoslangan, benuqson, aniq hisob-kitoblar bilan tasdiqlangan faktlarni keltirishi lozim. Auditorlik xulosasida hech qanday taxminlar, gumonlar, mish-mishlar va boshqa tasdiqlanmagan manbalardan olingan ma’lumotlarni keltirish mumkin emas. Shuningdek, xulosada judayam ehtiroslarga berilgan so’zlar, keltirilgan faktlar bo’yicha sharhlar, masalan, «o’ta ketgan, ashaddiy sovuqqonligi natijasida. . . » kabi jumlalar bo’lmasligi kerak. Auditorlik tekshiruvi yakunlanganidan so’ng barcha materiallar (ishchi va analitik jadvallar, hisob-kitoblar, auditorlik tekshiruvi va xulosalar hamda ekspertiza dalolatnomalarining birlamchi nusxalari, hisob xodimlari, moddiy javobgar shaxslar va boshqalarning tushuntirish xatlari) har bir tekshirilgan korxona uchun maxsus ochilgan papkalarda saqlanishi lozim. Navbatdagi tekshiruvdan oldin ushbu materiallar tekshiruv eng boshidan aniq maqsadga yunaltirilgan va samarali bo’lishi, buning ustiga uni mazkur korxonani tekshirishda oldin ishtirok etmagan, yangi xodimlar o’tkazsa, ularga yaqindan yordam berishi mumkin. 39

Bulardan tashqari, oydinlashtirilishi lozim bo’lgan ayrim savollar yoki tekshirilayotgan korxona tomonidan da’volar (masalan, auditorlar tomonidan mijoz-korxonaning hisob va hisobotlarini tekshirish natijalari bo’yicha salbiy xulosa aniqlanganda) paydo bo’lishi mumkin. Bunday hollarda haqiqatni qaror toptirish uchun auditorlik hisoboti va xulosasidagi ishchi materiallarga murojaat qilinadi. «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvini o’tkazmay tuzilgan yoxud auditorlik tekshiruvi natijalari bo’yicha tuzilsada, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor (auditorlar) tomonidan olingan va o’rganilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlari mazmuniga muvofiq bo’lmagan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilgan hisoblanadi. Auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan soxta tuzilganligi auditorlik faoliyatini amalga oshirishga doir litsenziyaning amal qilishini belgilangan tartibda tugatishga, shuningdek aybdor shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortilishiga sabab bo’ladi. 40

III bob. Auditorlik tekshiruvi natijalarini baholash va umumlashtirish ni takomillashtirish masalalari 3.1. Auditorlik tekshiruvlarida auditorlik hisoboti va xulosasini tuzish hamda taqdim etishni takomillashtirish Buxgalteriya hisobotini tekshirish boshlangan paytda auditor balans va uning boshqa shakllarining mazmunini ko’rib chiqib, ularning orasidan tekshirilishi lozim bo’lgan aniq elementlarni ajratib oladi. O’zaro bog’liq bo’lgan alohida elementlar auditor segmentiga birlashtirilishi mumkin; axborotni baholashga davriy yondoshuvni ta’minlaydigan auditor bu segmentlarning ba’zilarini qayta- qayta foydalanishga majbur bo’ladi. Bu elementlar va segmentlar orasidan quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: a) balans bo’limlari va ularning nisbati (ular yuzasidan tahliliy hisobotlar odatda iqtisodiy sub’ekt va auditor tomonidan amalga oshiriladi); b) balansning bo’limlari va ularning bo’limlar ichidagi o’zaro nisbati (auditor hisobotdagi qoldiq summalarning haqiqiyligini, ularning o’zaro nisbati to’g’riligini axborotning faqat balans bilan emas, boshqa shakllar, doimiy hisob yozuvlari bilan o’zaro muvofiqligini tekshiradi); v) hisob regestrlaridagi yozuvlar, boshlang’ich xujjatlar (faqat buxgalteriyaga oid emas, shu bilan birga shartnomaga oid xujjatlar va boshqalar hamdir). Auditor o’z vazifasini bajarar ekan hisobotdagi axborotning har bir alohida elementi ishonchliligini tasdiqlovchi alohida dalillarni to’playdi. Dalillarni nazorat qilishda testlash chog’ida hamda u yoki bu xo’jalik operatsiyalarining mohiyatini tekshirish chog’ida to’planadi. Tashqi foydalanuvchilardan ba’zilari Ko’p hollarda buxgalteriya hisobotini ishonchliligini tasdiqlovchi o’zlari uchun zarur iqtisodiy axborot – qo’shimcha dalillarni olishni hohlaydilar. Buni ular o’zlari mustaqil qilishlari yoki tegishli tekshirish o’tkazishni boshqa mustaqil mutaxasislarga topshirishlari mumkin. Yillik buxgalteriya hisoboti to’g’risida ishonchli axborot olishdan kim ko’proq manfaatdorligi nuqtai nazaridan bu masalaga yana qaytaylik va ularni 41

Buxgalteriya h isoboti t o’g’ risida ishonchli axborot olishdan manfatdor tomonlar Ichki Tash q i Ma’muriyat H amkor tashkilotlar Kuzatish kengashi Korxona xodimlari Investorlar Mol etkazib beruvchilar - xaridorlar Davlat moliya xizmatlari Banklar-kreditorlarichki va tashqi manfaatdor tomonlarga ajrataylik (6-chizma). 5-chizma. Buxgalteriya hisoboti ishonchliligi to’g’risidagi axborotidan foydalanuvchilar. Umuman ishonchli buxgalteriya axboroti muhim ijtimoiy vazifani bajaradi. Bu axborot bozor iqtisodiyotida (sanab o’tilgan foydalanuvchilar orqali) mehnat, tovarlar, kapital bozori samaradorligini oshirishga yordam beradi. Biroq buxgalteriya axborotining ishonchliligi faqat auditga emas, mamlakatdagi hisob siyosatiga ham bog’liqdir. Hisob tizimi o’z iqtisodiy sub’ektiga nisbatan ishlab turgan korxona kontseptsiyasini qo’llanish mumkinligiga qaratilgan. Auditor ham tekshirilayotgan xo’jalik tizimi bilan uning bozordagi o’rnini saqlab qolish ehtimoliga baho berishi zarur. Aks holda hisobning tugatish kontseptsiyasini qo’llash zarur, bunda barcha aktivlarga ularning korxona ishlab chiqarish tsiklidagi qiymati nuqtayi nazaridan emas, balki erkin bozordagi h arid qiymati nuqtayi nazaridan qaraladi: ma’lum xarajatlarni, kelgusi davr daromadlarini, moliyaviy natijalarini aks ettirishga yondoshuvi o’zgaradi. 42

1 -jadval Buxgalteriya hisoboti haqiqiyligining turli darajalari Buxgalteri ya hisobotida korxona moliyaviy ahvoli ni to’g’ri aks etish darajasi Korxona moliyaviy ahvolining buxgalteriya hisobotida xolisona aks etishi darajasiga ta’sir qiluvchi omillar Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy xujjatlarning ko’rsat- kichlariga rioya qilmas-lik Korxona buxgalteriya hisobi va audit siyosati sohasidagi me’yoriy xujjatlar ko’rsatkich- lariga rioya qilish Buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy ahvolini to’g’ri aks ettirmaydi 1-vaziyat Hisobotdagi xatolar korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlarga rioya qil-maslik oqibati 2- vaziyat Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma- lariga izchil rioya qilish natijasida buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy ahvolini ob’ektiv aks ettirmagan Buxgalteriya hisoboti korxonaning moliyaviy ahvolini to’g’ri aks ettiradi 3- vaziyat Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma- lariga rioya qilmaslik oqibatida buxgalteriya hisobotida korxona moliyaviy ahvoli to’g’ri aks etmagan 4- vaziyat Korxona buxgalteriya hisobi va hisob siyosati sohasidagi me’yoriy hujjatlar ko’rsatma- lariga rioya qilish oqibatida buxgalteriya hisobotida korxona mo-liyaviy ahvoli to’g’ri aks etgan Balansda umuman buxgalteriya hisobotida korxonaning moliyaviy ahvolini xolisona aks ettirish muammolari xilma-xil. Bu tadqiqot natijalarini 4 vaziyat ajratib ko’rsatilgan jadval sifatida tasavvur qilish mumkin ( 1-jadval ). Bizningcha, bu chizma mazmunini bilib olish ko’p auditorlar uchun foydali bo’ladi. Bu mualliflarning o’z ilmiy g’oyalarini tasdiqlash uchun keltirgan dalillari ishonchli bo’libgina qolmay, ko’p hollarda hisob va audit tajribasida uchraydigan turli tipik hollardan bevosita kelib chiqadi. Bu tadqiqotlarni auditor nuqtai nazaridan davom ettirib, o’zimiz xulosa chiqaraylik. Bu xulosalar shunga olib keladiki, tekshiruvchi u yoki bu mijozga shubhasiz ijobiy auditorlik xulosasi berar ekan (aslida auditor to’plangan tekshirish natijalari va yig’ilgan dalillar uning vaziyatga yaqinlashganda shunday xulosa beradi). Ko’p hollarda : - o’zi to’plagan dalil-isbotlarning soni va sifatidan to’la qoniqmaydi; 43

- qanchalik harakat qilmasin, xato xulosa berish xatarini to’la bartaraf qila olmasligini anglaydi; - qo’shimcha auditorlik dalillarini to’plash hisobiga auditorlik xatarini yanada kamaytirish (harajatlar va natijalar nisbatiga qaraganda) maqsadga muvofiq emasligini tushunadi; - tekshirilgan hisobotning barcha muhim jihatlari ishonchliligi to’g’risida professional fikrini ifodalab zimmasiga katta mas’uliyatni oladi. Auditorlik milliy andozalarida ko’rsatilishicha, har safar moliyaviy hisobot bilan bog’liq ishlarni amalga oshirganda auditorlik firmasi tomonidan xulosa berilishi kerak. Agarda firma o’z mijozlariga moliyaviy hisobotni tayyorlashda ko’maklashsa va audit o’tkazmasa, unda hisobot tayyorlanganligi haqida xulosalar yoki umumiy kuzatish olib borilganligi haqida ma’lumotnoma berishi mumkin. Auditorlik xulosasi tuzishda qo’yiladigan asosiy talablar umumiy andozalarda keltirilgan. Bu haqda oldingi bobda fikrlar berilgan. Asosan bu oxirgi andozalarga taalluqli. Umuman auditorlik xulosalari shakli jihatdan bir xil bo’lishi kerak. Bu auditorlik xulosasidan foydalanuvchilar uchun zarur, negaki auditorlar o’z xulosalarini asar sifatida keltirganlarida, uni tushunish birmuncha murakkab bo’lar edi. Shu sababli kasbiy auditorlik andozalarida moliyaviy hisobotni kuzatib boruvchi auditorlik xulosalarining turlari keltirilgan. Auditorlik xulosasi audit jarayonining oxirgi bosqichiga to’g’ri keladi, lekin biz uni monografiyaning boshlang’ich boblarida ko’rib chiqishga harakat qilamiz va keyingi bosqichlarda bu natijalarga suyangan holda ish ko’ramiz. Ma’lumki, rejali iqtisodiyot davrida nazorat-taftish boshqarmalarining ish sifati mezoni bo’lib, taftishlar davomida aniqlangan kamomadlarni aybdorlar tomonidan to’lanish darajasi hisoblangan. Bu ko’rsatkich bevosita taftishning ob’ektivligi, taftish apparatining maqsadga intilishi va printsipialligiga bog’liq bo’lgan. Yuqorida aytib o’tilgandek, audit umumiy qabul qilingan buxgalteriya qoidalariga asosan o’tkaziladi. Bu esa ob’ektiv xulosa berish uchun keng qamrovli mezon hisoblanadi. Auditning maqsadi ham taqdim etilgan moliyaviy hisobotni 44

qay darajada buxgalteriya qoidalaridan chetlanish mezonini aniqlashga qaratilgan. Auditorlik xulosasida ham, albatta, bu mezon qay darajada ekanligi keltiriladi. Rivojlangan mamlakatlar tajribasiga qaraganda, 90% auditorlik natijalari qo’shimcha tushuntirishsiz shartsiz auditorlik xulosalari bilan rasmiylashtiriladi. Shu sababli bu xulosalar ustida batafsil to’xtalamiz. Bizning fikrimizcha, quyidagi shartlar bajarilgandagina bunday standart xulosalar berilishi mumkin: 1. Jami hisobot shakllari belgilangan tartibda tuzilgan va moliyaviy hisobotga kiritilgan bo’lsa; 2. Audit jarayonida umumiy qabul qilingan andozalarga barcha jabhalarda rioya qilingan bo’lsa; 3. Etarli darajada isbot va dalillar to’plangan hamda auditor o’z vazifasini to’liq bajarganligi haqida ishonch hosil qilsa; 4. Moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga amal qilgan holda taqdim etilgan bo’lsa; 5. Alohida yoritib ko’rsatish yoki sharh berish kerak bo’lgan holatlar aniqlanmagan bo’lsa; 6. Moliyaviy hisobotga etarli darajada tushuntirishlar va ilovalar qilingan bo’lsa. Standart auditorlik xulosasini 4–chizmada keltirishga harakat qilindi. Standart auditorlik xulosalari turli auditorlar tomonidan turli shaklda yozilishi mumkin, lekin uning mazmuni doimo bir xil bo’ladi. O’zbekiston Respublikasida 9 dekabr 1992 yilda «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonun qabul qilingach, yangi nazorat shakli sifatida audit ma’sul maqomga ega bo’ladi. Tarixan qisqa davr ichida Respublikada 2004 yilga qadar 450 ga yaqin firma Moliya vazirligining ruxsatnoma-litsenziyasini olgan va Adliya vazirligida ro’yxatga olingan bo’lib, shulardan 215 taga yaqini jismoniy shaxslar tomonidan ta’sis etilgan. Shuni qayd qilib o’tish kerakki, hozirgi kunda bu auditorlik firmalari tomonidan tayyorlanayotgan xulosalar yuqorida aytib o’tilgan xalqaro andozalar 45

darajasidan ancha yiroq. Chunki hali ham tekshirishlar natijasi bo’yicha dalolatnoma (AKT) tayyorlash tushunchasini auditorlik xulosasi bilan chalkashtirish hollari mavjud yoki albatta dalolatnoma tuzmay turib, xulosa berish mumkin emas, degan fikrlar ham yo’q emas. Ammo dalolatnoma bu «mutloq nazorat matni» bo’lib, uning natijalari bo’yicha jinoiy ish ham ochish mumkin. 6-chizma. Qo’shimcha izohsiz standart auditorlik xulosasining ko’rinishi Auditorlik dalolatnomasi korxona rahbari, bosh buxgalteri va auditor tomonidan imzolanadi. Agar qayd etilgan kamchiliklar buxgalteriya hisobotiga muhim tarzda ta’sir etmasa, auditor auditorlik xulosasini tuzishga kirishishi mumkin. Aks holda auditor hisobning to’g’riligini tasdiqlash va hisobotga baho berishdan bosh tortishi kerak. Faqat kamchiliklar bartaraf etilgach tekshiruvchi ishini davom ettirib, xulosa 461 - Auditorlik kompaniyasining nomi va manzili 2 - Hisobotning n o mlanishi 3 - Hisobotni oluvchilar 4 - Kirish - 1 xat boshidan 2-xat boshigacha bo’lgan tekst - “Haqiqiy tasdiq” 5 - Chegara - 2 xat boshidan 3-xat boshigacha bo’lgan tekst – “Haqiqiy tasdiq” 6 - Fikr - 3 xat boshidan 4-xat boshigacha bo’lgan tekst – “Xulosa” 7 - Auditorlik kompaniyasining nomi va xolis auditorlar imzosi 8 - Audit xulosasi imzolangan sana 9 - Ob’ektda audit tugatilgan sana

beradi» 1 . Yuqorida aytilgandek, umumiy audit natijalarini ma’lum qilish auditning umumiy qabul qilingan andozalarida o’z aksini topgan. Albatta, bu xulosalar shartli auditorlik xulosalari bo’lishi mumkin. Hisobotning mazmunidan qat’iy nazar 9 ta bo’g’in o’zgarishsiz qoladi. Ular quyidagilardir: 1. Auditorlik kompaniyasining nomi va manzili. O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida auditorlik firmasi Adliya Vazirligidan ro’yxatga olinishi uchun qat’iy ofisi joylashgan manzil va ofisda ish sharoitlari mavjudligi haqida ma’lumotnoma berishi kerak. Bu yuridik manzil kerakli hujjatlarda aks ettiriladi va doimo auditorlik firmasini qidirib topish mumkin. 2. Hisobotning nomlanishi. Audit andozalari qo’ygan talabga ko’ra auditorlik xulosasi, albatta, nomlanishi va nomlanishda «mustaqil» yoki «xolis» degan so’z bo’lishi shart. Masalan: «Mustaqil auditorlar xulosasi» yoki «xolis buxgalter fikri». Bu talab foydalanuvchilarga audit hamma jabhalari bo’yicha ob’ektiv o’tkazilganligini ko’rsatib turadi. 3. Hisobotni oluvchilar. Hisobotni oluvchi kompaniya, uning aktsionerlari yoki direktorlar kengashi bo’lishi mumkin. Umuman olganda hisobotni oluvchilar aktsionerlar bo’lmog’i lozim, chunki audit kompaniyaga ham, uning direktorlar kengashiga ham tobe emas. 4. Kirish: 1-xat boshidan 2-xat boshigacha bo’lgan tekst. Bu qismda uchta funktsiya bajariladi: Birinchidan , auditorlik firmasi tomonidan audit o’tkazganligi qayd etiladi. Negaki bajarilgan ish bu umumiy kuzatish yoki tasdiqlash xizmatlari emasligini ko’rsatish kerak. Ikkinchidan , bu erda auditdan o’tkazilgan hisobotlar sanab o’tilgan va bu hisobotlarni qaysi sanaga tuzilganligi keltirilgan. Uchinchidan, bu erda moliyaviy hisobot uchun javobgarlik ma’muriyat zimmasida ekanligi, auditorlar esa faqat hisobot yuzasidagi fikrlari uchun javobgarligi keltirilgan. Bu jumlalarni yozishdan maqsad, zarur buxgalteriya asoslarini 1 Danilevskiy Yu.A. Audit: organizatsiya i metodika provedeniya// Moskva: «Buxgalterskiy uchet»- 2010 .- 79 bet . 47

tanlashda va bu asoslar bo’yicha qarorlar qabul qilishda kompaniya ma’muriyatining javobgar ekanligini ko’rsatishdir. Bundan tashqari, bu jumla kompaniya ma’muriyati va auditorlar o’rtasidagi vazifalarni aniqlashtirib beradi. 5. Chegara. 2-xat boshidan 3-xat boshigacha bo’lgan tekst. Bu erda audit davomida auditorning bajargan ishlari keltirilgan. Avvalambor, bu tekstda auditor umumiy qabul qilingan andozalarga asoslanib, ish ko’rilganligi qayd etilgan. So’ng auditning asosiy jihatlari ko’rsatilgan. Bu abzatsda o’tkazilgan audit chegaralari yoritilib, unda hisobot muhim xatodan h oli bo’lishiga etarli darajada ishonch hosil qilish auditning maqsadi ekanligi ko’rsatilgan. «Muhim» degan so’zning ko’rsatilishi auditor faqat muhim, ahamiyatli xatolarni ko’rsatishga javobgarligini anglatadi. «Etarli darajada ishonch» degan so’zlar auditorni mutlaq xatolarni aniqlab topadi, degan ma’noni anglash xato ekanligini ko’rsatib, ahamiyatli xatolar, me’yorlardan chetlash ehtimoli bo’lishi mumkinligidan dalolat beradi. Boshqacha qilib aytilsa, audit yuqori darajada ishonchni ta’minlaydi, lekin mutlaq kafolat bermaydi. Auditor yig’gan ma’lumotlar fikr berish uchun etarli ekanligini va dalillarni yig’ish tanlab olish yo’li bilan o’tkazilganligini qayd etadi. Agar kirish qismida auditor moliyaviy hisobotni tayyorlash va mazmuni uchun ma’muriyat javob berishini tasdiqlagan bo’lsa, bu abzatsda u qo’llanilgan buxgalteriya asoslari va taqdim qilish tartibining baholanganligini bildiradi. Yuqoridagilar asosida audit davomida fikr berish uchun etarli muolajalar qilinganligidan dalolat berish ta’kidlanadi. 6. Fikr - 3-xat boshidan 4-xat boshigacha bo’lgan tekst. Qo’shimcha tushuntirish berilmagan shartsiz xulosaning so’nggi qismida auditorning xulosasi keltiriladi. Bu qism shunchalik muhimki, ko’pincha auditorlik xulosasi «auditor fikri» deb yuritiladi. Umuman «bizning fikrimizcha» degan so’zlar mutlaq ishonch hosil qilish mumkinligini rad etadi, ya’ni xulosalar mutaxassisning fikrlashi mahsuli ekanl i gidan dalolat beradi. Bundan tashqari auditdan o’tgan hisobotda doimo ma’lumot tavakkalchiligi mavjud ekanligini qayd etish kerak. Fikrni ma’lum qilish abzatsi birinchi va to’rtinchi umumiy qabul qilingan audit andozalari bilan bevosita bog’liq. Auditorning oldiga qo’yilayotgan talab 48

shundan iboratki, u moliyaviy hisobot bo’yicha to’la fikr berishi va tekshirilayotgan kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya asoslariga rioya qilishini aniqlashi kerak. Auditorlik xulosasining ziddiyatli tomonlaridan biri - bu «to’g’ri aks ettirgan» degan so’zlardir. Agar kompaniya umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublariga to’la rioya qilgan bo’lsa, uning moliyaviy hisoboti har doim ham to’g’ri, haqqoniy bo’ladimi? yoki bu so’zlar ko’proq va chuqurroq ma’noni anglatadimi? Shuni qayd etish kerakki, rivojlangan mamlakatlarda audit natijalari bo’yicha sudlashilganda sudlar ko’pincha auditorlarni umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublaridan chuqurroq tekshirish olib borishadi, degan xulosaga keladi. Ko’pchilik auditorlar esa moliyaviy hisobot umumiy qabul qilingan buxgalteriya uslublariga mos bo’lsa, u korxona ish faoliyatini to’g’ri aks ettiradi, deb hisoblashadi. Ma’lumotda xato yo’qligiga ishonch hosil qilish uchun, bizning fikrimizcha, chuqurroq xo’jalik muomalalarini tekshirish, uning mazmuniga e’tibor berish kerak, deb hisoblaymiz. 7. Auditorlik kompaniyasining nomi va xolis auditorlar imzosi. Bu erda auditorlik firmasining nomini keltirish muhimdir, chunki audit uchun kasbiy va yuridik javobgarlik auditorlik firmasi zimmasidadir. 8. Audit xulosasi imzolangan sana va 9. Ob’ektda audit tugatilgan sana ko’p hollarda ma’lum bir kun bo’ladi. Bu sananing muhimligi shundaki, shu kungacha auditor javobgar bo’ladi. Masalan, balans 31 dekabr 200 X yil bilan tugatilgan bo’lsa va auditorlik xulosasi 20 fevral 200 Y yil bilan imzolangan bo’lsa, auditor 20 fevral 200 Y yilga qadar tekshirish o’tkazishga harakat qilinganligini anglatadi. Shunday qilib, audit natijasi bo’yicha beriladigan xulosaning qismlarini bo’g’inlarga ajratib, tahlil qilishni va qisqa shaklda katta mazmun berishni audit natijalari bo’yicha to’la hisobotni oshkor etib bo’lmasligi, ya’ni audit ma’lumotlarining konfidentsialligi taqozo etadi. O’zbekiston iqtisodining hisob va hisobot tizimida, auditorlik faoliyatida, hozirgi kunda yuqorida keltirilgan takliflar asosida ish yuritish va xulosa tayyorlash o’ta muhim, deb hisoblaymiz. 49

3.2. Auditorlik hisoboti va xulosasi bo’yicha javobgarlikni mustahkamlash masalalari Auditorning mas’uliyati va vazifalari amal qilayotgan muvaqqat qoidalar, auditni faqat umumiy jihatlarini tartibga soladi, uning ko’pgina juda muhim jihatlarini tushuntirib bermaydi. Shu o’rinda g’arb tajribasiga moslashish ham muhimdir. Chunonchi, «Jonson Higins» konsalting firmasi 500 ta auditorlik firmasi o’rtasida o’tkazgan tadqiqot natijalariga ko’ra bir qancha muhim vaziyat aniqlangan. Bu firmalarning 79 foizida xatar yuqori darajada bo’lgan mijozlarga xizmat hajmi sud ta’qibidan xavfsirash sababli kamayib ketgan. Har qanday professional kabi auditor ham o’z faoliyatining hamma jihatlari uchun javobgar bo’lishi lozim. Masalan, auditorlik tashkiloti amalga oshirilgan tekshirish natijasi yuzasidan standart ijobiy xulosa berib, o’z mijozi - aktsiyadorlik tijorat bankining yaqin oylarda bankrot bo’lishini oldindan ko’ra olmadi yoki boshqa bir misol, auditorlik-buxgalteriya tashkiloti mijoz bilan kelishilgan ma’lum muddatda yilning so’nggi ikki oyi hisob registrlari yuritilishini tugallash, hisobot tayyorlash va bu soliqlarni o’tkazishda mijoziga yordam berishga kirishdi, lekin beparvoligi tufayli kelishilgan muddatda mijozga bunday xizmat ko’rsata olmadi. Ikkala holda ham auditorlik-buxgalteriya tashkiloti yo’l qo’ygan beparvoligi uchun javobgar bo’lishi mumkin. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda auditorlar mijozlar oldidagi o’z burchlarini tegishlicha puxta bajargani uchun tez-tez javobgarlikka tortadilar. Yuqorida keltirilgan dalillarga muvofiq soliqlar va byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlar bo’yicha o’z vaqtida va to’g’ri hisob-kitob qilinganini tasdiqlashni auditor xulosasining yakunlovchi qismiga kiritish to’g’risidagi mijozlar iltimosi hamisha ham asosli emas; bunday tasdiqlash soliq xizmati uchun ham, boshqa nazorat organlari uchun ham hech qanday yuridik kuchga ega bo’lmaydi. Ammo byudjet va byudjetdan tashqari fondlarga to’lovlarning o’z vaqtida to’g’ri o’tkazilganini tekshirish uchun auditor bilan mijoz o’rtasidagi yangi shartnoma tuzilishi mumkin. Masalan, soliq qonuniga muvofiqlik bo’yicha auditga yoki maslahat bilan xizmat ko’rsatishga shartnoma bo’lishi mumkin. Umuman aytish 50

mumkinki, 90-yillarning oxirida auditor (auditorlik tashkiloti) ning mas’uliyati quyidagicha bo’lishi mumkin:  intizomiy mas’uliyat;  mijozlar oldidagi tadbirkorlik mas’uliyati;  uchinchi shaxslar oldidagi fuqarolik mas’uliyati;  jinoiy javobgarlik. Bu halqaro tajribaga to’la mos kelishini ta’kidlash kerak. Mamlakatimizda hozirdayoq nazorat organlari mavjud. Faqat ularning shu yo’nalishda samaraliroq ishlashiga erishish kerak. Chunonchi, hozirgi audit xizmati bozorida ahloq kodeksi talablarini intizomiy buzish vaziyatlari tez-tez sodir bo’ladi. Ammo O’zbekistonda aybdor auditorlar tegishli jazoni olmaydi, ayrim tashkilotlarning rahbarlari esa o’zlarini muayyan ahloqiy qoidalarni bajarishga majbur emas deb hisoblaydilar. Auditor va uning mijozi ish yuzasidan hamkorlik qilib, tadbirkor sifatida harakat qiladilar. Shu ma’noda ularning iqtisodiy huquqiy maydoni bitta, ikkalasiga ham umumiydir, shu sababli tomonlardan biri o’z burchini bajarmasa ikkala tomon javob berishi kerak. Auditorning mijoz oldidagi mas’uliyati (javobgarligi), bizningcha, quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:  t ekshirishni malakasiz o’tkazgani uchun javobgarlik, tekshirish o’tkazishga ketgan xarajatlarni to’lash bilan ifodalanadi. Biroq tekshirish va qayta tekshirishning asosiy xulosalari o’xshasa, mijoz tomonidan asossiz har a katlarga yo’l qo’ymaslik uchun qayta tekshirish h arajatlari mijoz zimmasiga yoziladi ;  a uditor tomonidan berilgan qonunga zid tavsiyalarning mijozga keltirilgan noqulay oqibatlari uchun javobgarlik ;  sh artnomada tekshirishning aniq muddati ko’rsatilgan bo’lsa, tekshirish o’z vaqtida o’tkazilmagani va bu buzilish hisobot topshirish muddati o’ tib ketishiga hamda soliq organlari tomonidan tegishli jazo chorasi qo’llanganligi uchun javobgarlik ;  a gar auditor tegishli sharnoma asosida mijoz buxgalteriya hisobini o’zi yuritayotgan bo’lsa, mijoz ma’muriyati tomonidan orqaga qaytib da’vo qilingan 51

taqdirda buxgalteriya hisobi va hisobotning holati uchun javobgarlik ;  t ekshirish o’tkazish yoki maslahat berish chog’ida auditorga ma’lum bo’lgan maxfiy axborotni ruxsatsiz oshkora qilishi oqibatida mijozga etkazilgan zarar uchun javobgarlik. Auditorning mas’uliyati to’g’risidagi asosiy masala talab qil i nadigan puxtalik darajasiga oiddir. Gap bozor tariqasida (audit tariqasida emas) tekshirish yoki buxgalteriya hisobotini tuzish to’g’risida borganda bu muammo yanada keskinlashadi. Bu sohalarda hatto halqaro tajribada ham bajarilgan ish sifati darajasini baholash uchun barcha tomondan e’tirof etilgan standartlar yo’q. A uditor mas’uliyatining muhim jihati - uni mehnat to’g’risidagi qonunlar kodeksi bilan bog’lashdir. AFMSda ko’zda tutilgan auditor mas’uliyati bilan auditorlik tashkilotining a’zosi bo’lgan auditorning mas’uliyati o’rtasidagi muayyan ziddiyatlar tugatilmas ekan, har qanday qarama-qarshiliklar auditorni mehnat qonunlariga muvofiq javobgarlikka olib kelishi mumkin. Auditorlar ham, soliq inspektsiyasi va boshqa tekshiruvchi organlarning vakillari bu xatarning mavjudligiga, uning katta-kichikligiga ta’sir qilishga majbur emas, bunga qodir ham emas, bu xatar darajasi k o’p omillar bilan belgilanadi. Tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ekt ma’muriyati tekshirilayotgan yilda yaxshi asoslanmagan yoki noto’g’ri iqtisodiy (xo’jalik) qaror qabul qilgan bo’lsa, bu qarorlar uchun o’ tgan yilgi natijalarga dalolat beruvchi auditor qanday javob bersin? Bundan tashqari, soliq inspektsiyasining auditor tavsiyasi natijasida oldi olingan jazo jarimasi miqdorini auditorlik tekshirishiga to’lagan haqiga qiyoslashga, solishtirishga auditorlar nima uchun majbur bo’lishlari kerak? Auditorlarning k o’pchiligi audit chog’ida muhim noaniqliklar aniqlanmagan bo’lsa va shu tufayli xatoli auditorlik xulosasi berilgan bo’lsa, audit yaroqsiz bo’lgan degan fikrga qo’shiladi. Bunday hollarda nazorat organlarining auditorlardan dalolat berish vazifasi bajarilgani, tekshirish sifatli o’tkazilganini isbotlovchi dalillarni ko’rsatishni talab qilishlari o’rinlidir. Auditorning mijozga nisbatan professional mas’uliyati, demak, muayyan shart-sharoit mavjud bo’lsagina paydo bo’ladi: 52

-auditning ishonchsizligi, uning sifatsiz o’tkazilgani, auditor o’z vazifalarini bajarmagani yoki tegishlicha bajarmagani; -mijozga qonunga xilof yoki etarli asoslanmagan tavsiya berilishi va bu tavsiyaning zarar keltirgani, jiddiy ta’qibga sabab bo’lgani va shu kabilar; -tekshirish chog’ida olingan maxfiy ma’lumotlarning uchinchi shaxslarga (jumladan raqobat qiluvchi iqtisodiy sub’ekt vakillari orasidagi ekspertlarga) berish; -mijoz tekshirish bilan bevosita bog’liq qo’shimcha zarar ko’rgani (audit sifatsiz o’tkazilganiga asos bo’lsa, qayta tekshirishga ketgan h arajatlar, auditorlik xulosasidagi noto’g’ri fikr bilan mijozning tadbirkorlik nufuziga etkazilgan zarar tufayli mijoz mahrum bo’lib qolgan foyda va boshqalar); -belgilab qo’yilgan qoidalarni buzgan holda au d it o’tkazish (masalan, mustaqillik tamoyilini yashirincha buzgan holda); - auditor tavsiyasi bilan mijoz ko’rgan zarar o’rtasidagi uzviy bog’liqlik. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli Qarorida «Auditorlik xulosalarini soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan hisobga olish tartibi to’g’risida»gi Nizomning 8-bandida auditorning javobgarligi quyidagicha belgilangan: Soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan belgilangan tartibda o’tkazilgan tekshirishda auditorlik xulosasining xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliya- xo’jalik faoliyatining natijalariga muvofiq emasligi aniqlangan taqdirda, ushbu auditorlik tashkiloti, shuningdek, bunda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda nazarda tutilgan javobgarlikka tortiladi. Bunda soliq organlari va boshqa nazorat organlari tegishli auditorlik tashkilotlari tomonidan amaldagi qonun hujjatlari qoidalarining buzilishi holatlari aniqlanganligi to’g’risida o’ n kun muddatda O’zbekiston Respublikasi Moliya V azirligini xabardor qilishlari shart. Lekin buning natijasi amaliyotda o’ziga xos qiyinchiliklarga va pala-partishliklarga olib kelmoqda. Auditorlik tekshiruvidan o’tkazilgan xo’jalik sub’ektlarida 2 yil ichida 1 marotaba Soliq organlari tomonidan soliq to’lovlari yuzasidan tekshiriladi. Tekshirish natijalari bo’yicha amaldagi qonun h ujjatlarining buzilish holatlari, ya’ni 53

soliqlarning noto’g’ri hisoblanganligi uchun Moliya V azirligiga bildirishnoma yozilib ayrim auditorlik tashkilotlarining litsenziyalari bekor qilinish holatlari amaliyotda uchrab turibdi. Bu holatlar har doim ham to’g’ri deyish ancha murakkab. Bunday vaziyatni auditorlik tashkilotlari Moliya V azirligiga kelib isbot- dalillar bilan tushuntirishga harakat qiladilar va buning uchun k o’p vaqtlarini sarflaydilar (chunki, soliq organlarining tekshiruvlari ham har doim real bo’lavermaydi). Natijada auditorlik tashkiloti k o’p zarar ko’rishi yoki tugatilib ketishi ham mumkin. Shunday qilib, javobgarlik masalasi Vazirlar Mahkamasining 365-son Qarorining 8-bandida ko’rsatilishi bo’yicha bir tomonlama hal qilinmoqda. Bizning fikrimizga ko’ra, bu masala ikki tomonlama hal etilishi maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Ya’ni, «auditorlik tashkilotlari tomonidan amaldagi qonun h ujjatlari qoidalarining buzilish holatlari belgilangan qonun doirasida xo’jalik sudining Qarori bilan hal etiladi» deb o’zgartirish kiritishni taklif qilamiz. Natijada javobgarlik masalasi hal etilgan bo’ladi. Audit tadbirkorlik faoliyatining bir turi bo’lgani sababli yuqorida keltirilgan gaplarni unga nisbatan qo’llanishi mumkin. Ammo biz audit o’tkazish uchun tuzilgan shartnoma pudrat shartnomasidan keskin farq qiladi, degan xulosaga kelgan ekanmiz, noto’g’ri auditorlik xulosasi berishga olib keladigan sabablarni ham tadqiq etish mantiqdandir. Bu sabablardan ba’zilarini sanab o’ tamiz va tasniflaymiz: 1. Auditorning ehtiyotsizligi, beparvoligi, sovuqqonligi (tekshirish chog’ida hisob yuritishdagi hisobot natijalariga muhim ta’sir o’tkazadigan nuqsonlar, hatto, vijdonli ishlaydigan auditorning ham e’tiboridan chetda qolishi mumkin); a) tekshiruvchilar malakasi etarli darajada emasligi tufayli jiddiy xatolar yoki buzilishlarni ko’rmay o’tkazib yuborishi (jumladan, taqdim etilgan axborotni noto’g’ri talqin qilish); b) tekshirish uchun tanlangan ish hajmining kamligi, tekshirishni tashkil etish usullaridagi xatolar, natijalarning faoliyat majmuiga mos emasligi-noreprezantligi sababli noto’g’ri xulosa chiqarish. 54

2. Auditorlarning suiste’moli, ataylab qilgan aybi (masalan, tekshirish natijalarini ataylab buzib ko’rsatish, ataylab noto’g’ri auditorlik xulosasi berish). 3. Mijozning noto’g’ri (aybli) harakatlari. Masalan: a) mijozning auditor tekshirishi uchun noto’g’ri, buzib ko’rsatilgan axborotni berishi; b) tushumni, moliyaviy natijalarni hujjatlarda yashirish, mijozning boshqa axborotlarni yashirish. 4. Mijozning ehtiyotsizlik aybi, beparvoligi, sovuqqonligi, buning natijasida, masalan, auditorning tavsiyalari to’la hisobga olinmagani va bu katta zarar keltirgani. Auditorning harakatlari natijasida zarar ko’rgan tomonlar unga mulkiy da’vo qilishga haqlidir. Auditor va u tekshirayotgan mijoz-iqtisodiy sub’ektning o’zaro tadbirkorlik mas’uliyati muammosini tadqiq etish shunday xulosaga olib keladiki, shunday xatarlar mavjudki, ular noqulay vaziyatda salbiy natijaga-tadbirkorlik nochor ahvolga tushishiga olib keladi. Bunda quyidagilarni farqlash mumkin: 1. Tadbirkorlikning o’ziga xos bo’lgan xatarlar. Ular maxsus adabiyotda, masalan sug’urtaga doir adabiyotda to’la-to’kis o’rganiladi. 2. Iqtisodiy sub’ektlarning tadbirkorlik qurbi yo’qligi. Mijozning ma’muriyati boshqaruv borasida etarli asoslanmagan qaror qilishi, uning faoliyati tarmog’ida raqobat kurashi avj olishi mumkinligi va shu kabilar. 3. Auditorning tadbirkorlik qurbining yo’qligi. Agar auditor tekshirish chog’ida tegishlicha puxta ishlamagan bo’lsa va to’g’ri kelmaydigan xulosa bersa, u holda audit ishonchsiz hisoblanadi. Mijozlarning iqtisodiy qurbi yo’qligi auditning ishonchsizligi bilan bog’lanishi mumkin bo’lgan va mumkin bo’lmagan vaziyatlarga batafsil to’xtalaylik. Agar bunday qo’shilish (moslik) hech qanday shubha uyg’otmasa, bunda mijozning ham, auditorning ham aybi bor. Mijozning tadbirkorlik qurbi yo’q bo’lsa, (masalan, auditor navbatda tekshirgan bank bankrot bo’lsa, ammo 55

auditor xulosasida yil boshida uning hisoboti ishonchliligi to’g’risida so’zsiz ijobiy fikr bildirilgan bo’lsa) yanada murakab vaziyat vujudga keladi. Bunday xulosa ishlarning haqiqiy ahvoliga va audit natijalariga mos bo’lishi ham mumkin, lekin vaziyatning o’zgarishi, ma’muriyat va undan xodimlarning balans chiqarilgan paytdan keyingi kamchiliklari bankni bankrotlikka olib kelgan. Umuman mijozning auditor bilan o’zaro munosabatlari mas’uliyati quyidagilardan iborat:  muqarrar auditorlik tekshirishidan bo’yin tovlash uchun javobgarlik - bu iqtisodiy subektning rahbariga nisbatan ham, subektning o’ziga nisbatan ham amal qiladigan, lekin kam qo’llaniladigan javobgarlikning bir jihatidir;  aktsiyadorlik jamiyati ma’muriyatining aktsiyadorlar umumiy yig’ilishining tekshirish uchun aniq bir auditorni tasdiqlangan qarorini bajarmaganligi uchun javobgarligi;  tekshirish o’tkazish uchun zarur shart-sharoit yaratib berish uchun javobgarlik (xujjatlarni, hisob-kitoblarni o’z vaqtida to’lab berish, xodimlardan tushuntirish olishga imkon berish va boshqalar);  tekshirish uchun taqdim etilgan axborotning (shu jumladan, realizatsiya qilingan mahsulot, olingan daromad xajmiga doir axborotning) to’laligi va ishonchliligi uchun javobgarlik;  soliqlar, yig’imlar va boshqa majburiy to’lovlarni yashirgani, kamaytirgani, o’z vaqtida hisoblamagani va o’tkazmagani uchun javobgarlik;  tekshiriladigan tashkilot rahbarining buxgalteriya hisobi va hisobotning holati uchun javobgarligi va boshqalar. Auditning ichki xususiyatiga xos bo’lgan xatar mijoz buxgalteriyasi bajargan ish hajmiga mos keladigan yoki undan ko’proq hajmda tekshirish o’tkazish orqaligina iloji boricha kamaytirilishi mumkin. Lekin tekshiruvchilar tomonidan qaytadan tiklangan yangi ma’lumotlarga qiyoslashni ko’zda tutuvchi bunday tekshirish hajmi harajatlar va natijalar nisbatiga qaraganda aqlga sig’maydi. Noto’g’ri xulosa berishning doimiy xatari mavjudligi auditor tekshirishiga shartnoma tuzib, yuridik jihatdan rasmiylashtirishga alohida talablar qo’yadi. Unda 56

tomonlarning professional javobgarligi vujudga keladigan yoki bekor qilinadigan sharoitlarni aniq tafsilotlarini ko’rsatish tomonlardan har birining burchlari va mas’uliyatini aniqlab chegaralab va qayd etib qo’yish muhimdir. Keyinchalik nizoli vaziyat vujudga kelganda ikkala tomon o’z manfatlarini ishonchli himoya qilishi muhimdir. Biroq tadbir sifatida auditor ham u tekshirayotgan iqtisodiy sub’ekt ham shartnoma shartlarini bajarmagani yoki etarli darajada bajarmagani uchun javobgarlikdan ozod qilinmaydi. Shu tariqa auditorlik xizmati ko’rsatishga shartnomani auditorlik tekshirishi o’tkazishga shartnomadan aniq farqlash lozim. Auditorlarning uchinchi shaxslar oldidagi mas’uliyati masalalari ba’zan faqat mijozlar emas, uchinchi shaxslar xulosada aks ettirilgan korxona moliyaviy xolati xususidagi adashishlar natijasida o’zlariga o’tkazilgan zararni qoplash to’g’risidagi talab bilan auditorga mulkiy da’vo qilishi mumkin. Auditorning dalolat berish vazifasida foydalanuvchilar doirasi kengligi birinchi bobda ko’rsatilgan. Ularning orasida uchinchi shaxslar ham bor. Binobarin auditorlik xulosasi ularni yillik buxgalteriya hisobotidagi axborotga munosabatini o’zgartirishi ularning o’ziga o’zi jiddiy zarar keltiradigan harakatga undashi mumkin. Lekin Mamlakatimizda hozircha amal qilayotgan «Xo’jalik shartnomalarini buzish natijasida etkazilgan zarar miqdorining aniqlashning muvaqqat usuli» auditorning o’ziga xos xususiyatlarini shu jumladan auditorlarning uchinchi shaxslar oldidagi mas’uliyatiga doir xususiyatlarini hisobga olmaydi. Lekin bozor rivojlangan sari auditorlarning mas’uliyati jumladan uchinchi shaxslar oldidagi mas’uliyati masalalari katta ahamiyatga ega bo’ladi. Shunday qilib, uchinchi shaxslar sonining ko’paytirilishi, shuningdek auditorlik tashkilotlari ularga etkazgan zararni qoplash haqida sud chiqargan ajrim adolatlidir. Buning sabablar bor: Auditor tekshirayotgan iqtisodiy sub’ekt mas’uliyatini gaplariga asosan ko’proq asoslanadi va o’zaro beparvolik hollari muqarrardir. Shunday qilib, bunday vaziyatlarda ma’muriyat mas’uliyati auditor zimmasiga yuklanadi. Auditorlarga to’langan haq uchinchi shaxslar oldidagi hech qanday qarzni aks 57

ettirmaydi, Ko’pincha bu haq auditorlik tashkiloti mutaxasislari sarflagan vaqtga, ularning malakasi va shu kabi omillarga qarab hisoblanadi. Bundan tashqari xalqaro auditorlik standartlarida faqat auditorlik xulosasini topshirish vaqtida (undan keyin emas) mulk egasi bo’lmaganlargina mulkka da’vo qilish huquqi berilishi ta’kidlangan. Ya’ni auditorlik xulosasi berilgandan keyin (hatto iqtisodiy sub’ektning yangi egalari bo’lsa ham) benifis egasi bo’lgan uchinchi shaxslar e’tiroz uchun o’z huquqlarini aniq asoslab berishlari lozim bo’ladi. Shu tarzda xalqaro me’yor auditorga mulkiy da’vo qilish huquqiga ega bo’lgan uchinchi shaxslar doirasini ancha cheklaydi. Bu shartnoma «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunda u qabul qilgunga qadar esa auditorlik tekshirishi uchun tuziladigan shartnomalarda aks etishi mumkin va lozim. Auditor auditorlik tashkiloti mijozning maxfiy malumotlarini boshqalarga bersa ham jinoiy javobgar bo’ladi. Ularga yuqoridagi o’zaro munosabatlar belgilab berilgan. Ularga asoslanib dalolat(guvohlik) berish to’g’risidagi kontseptsial yondashuvimizda bir necha jihatlar ko’proq diqqatga sazovordir: 1. O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksi bo’yicha notariusda va auditor bir xil dalolat berish vazifasini bajarishi bilvosita tan olingan (ularga O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksining bitta moddasi bag’ishlangan). 2. Mazkur huquqiy munosabatlar, yani jinoiy javobgarlikka tortish xususiy notariusga ham xususiy auditorga ham taalluqlidir. Bizningcha, bu to’g’ri, chunki ma’muriyat bilan xususiy tarzda ishlaydigan auditorlar o’rtasidagi munosabatlar juda murakkab (ularni aldash, sotib olish, qo’rqitish oson). 3. Boshqa ko’p iqtisodiy subektlar bunday “mustaqil” auditor orqali bu auditorni o’qishiga homiylik qilgan va uning tekshirish materiallaridan jinoiy maqsadlarda foydalanadigan nazorat ostiga tushib qolishi mumkin. 4. O’z faoliyati vazifalariga zid ravishda vakolatlaridan foydalanish (ya’ni, auditorning mijozni yoki uchinchi shaxslarni ongli ravishda aldashi, masalan, noxolis buxgalteriya hisoboti yoki uning ishonchliligi to’g’risidagi noxolis auditorlik xulosasi yordamida ongli ravishda aldash) jinoyat belgisidir. 5. Bunday huquq buzarlikning oqibati naf ko’rish va o’zi uchun afzallik 58

olish yoxud boshqa shaxslarga zarar etkazishdan iborat bo’lishi kerak. Ammo, O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksida bu xususda yana bir muhim pisanda bor: agar bu harakat fuqoralarning yoki tashkilotlarning huquqlari va qonuniy manfatlariga yoxud jamiyat yoki davlatning qonun bilan muhofaza qilinadigan manfaatlarga jiddiy putur etkazsa - bu jinoiy javobgarlikka olib keladi. 6. Agar yuridik shaxs tashkil etmay ishlayotgan auditor aniq bir vaziyatda jinoyatchilar toifasiga qo’shilib qolsa, uning ishi sudga oshirilishi mumkin, u yuqorida sanab o’tilgan jinoyatlar uchun ish haqining besh yuz baravaridan sakkiz yuz baravarigacha miqdordagi jarima bilan yoki uch oydan olti oygacha ozodlikdan mahrum qilish, yoxud uch yilgacha ma’lum faoliyat bilan shug’ullanish huquqidan mahrum qilish bilan jazolanadi. Ko’rinib turibdiki, qonunda xususiy auditorning o’z vakolatidan boshqa maqsadlarda foydalanish imkoniyati etarlicha jiddiy ravishda (chamasi, bu asoslidir) ko’rib chiqilgan. Ravshanki, O’zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksiga muvofiq auditorlarni sud javobgarligiga tortish kasbimizning jamoatchilik orasidagi obro’siga putur etkazgan bo’lur edi. Ma’lum miqdordagi auditorlik tashkilotlarining fuqarolik javobgarligiga (yoki bu tashkilotlar raxbarlarining jinoiy javobgarlikka) tortilishiga mamlakatimizda auditning rivojlanishga salbiy ta’sir qilgan bo’lur edi. Shu bilan bir vaqtda auditorlar bu yangilikni ijobiy baholashlari lozim. Jinoiy javobgarlikka tortish extimoli auditorlarimiz g’arb auditorlari kabi puxta va halol ishlashlariga, shu maqsadda barcha mavjud imkoniyatlardan foydalanishlariga ko’maklashmog’i kerak. O’zbekistonda bozor munosabatlarining rivojlanishi muqarrar ravishda auditorlarni sud javobgarligiga (jumladan asosiy ravishda) tortish vaziyatiga olib keladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarning tajribasi shuni ko’rsatadiki, auditorlarni sud ta’qibiga tortishning Ko’pchilik xollari iqtisodiy sub’ektdagi tekshiruvchilar aniqlay olmagan su’iste’mollar va kamomadlar bilan bog’liq. Auditorlar va auditorlik tashkilotlarining dalillar bilan asoslangan printsiplaridan farq qiladigan fikri bo’lishi mumkin. Bunday hollarda 59

auditorlarning tavsiyalari soliq xizmati xulosalaridan farq qilsa-yu, lekin, qonunga zid bo’lmasa, ularni sud javobgarligiga tortish kerakmi, degan savol tug’iladi. Mijozlarda va uchinchi shaxslarda ko’pincha auditorlik xulosasi berilgandan so’ng har qanday mas’uliyat mijozdan auditor elkasiga o’tadi degan xato fikr tug’iladi. Bu to’g’ri emas, mijozning o’zi javobgardir. O’zbekistondagi milliy auditorlik standartlar barcha auditorlik tashkilotlari uchun bir xil bo’lish lozimligi ravshan, ammo yirik, auditorlik tashkilotlarida o’z uslubiy tavsiya (standart)larini ishlab chiqishni tavsiya qilamiz va uni qo’llash muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bunday uslubiyatni yo’qligi auditorlik tashkilotining mustaqilligini pasaytiradigan omil deb hisoblash mumkin. Ayni shu vaziyatlar birgalikda tekshirishning malakaviy yoki malakasiz o’tkazilganini aniqlangan mezon bo’lishi lozim. 60

Xulosa Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilikning xilma-xil shakllarining vujudga kelishi hamda xo’jalik yuritishning zamonaviy usullarining joriy etilishi auditorlik tashkilotlarida auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish va taqdim etish borasida ham ma’lum bir muammolarni vujudga keltirdi. Ushbu bitiruv malakavy ishimizda auditorlik tekshiruvlarining natijalarini baholash va umumlashtirish hamda auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish bo’yicha taklif va amaliy tavsilar ishlab chiqdik quyidagi xulosalar ishlab chiqildi. I. Audit orlik hisoboti tuzish da tomonlarning huquqlari va burchlarini tartibga solish. Ularning o’zaro mas’uliyati mustaqil tekshirish chog’ida tomonlarning huquqlari, burchlari va o’zaro mas’uliyati moliya nazoratida audit uchun xarakterli uch xususiyat asosida o’rganildi. Ushbu dissertatsiyada auditorlarning tadbirkorlik faoliyati va ular bajaradigan dalolat berish vazifasi natijalarining o’zaro bog’liqligi jihatlari bo’yicha zarur aniqliklar ishlab chiqildi. Ayni shu sababli, bunday munosabatlarning zarur va qat’iy nazorat qilinadigan sharti – bu tashqi auditorning tekshirayotgan iqtisodiy sub’ektning ma’muriyatidan mustaqilligidir. Ilmiy ishda bunday mustaqillikning turli muammolari umumlashtirildi va tafsillashtirildi. Unda mustaqillikning quyidagi jihatlari muhokama qilingan: 1. Tashkiliy mustaqillik: ta’sischilarning tarkibi bo’yicha; tashkiliy-huquqiy shakli bo’yicha; mulkchilik shakli bo’yicha; ishlab chiqarish tuzilishi bo’yicha, kadrlar tarkibi bo’yicha (jumladan shaxsiy va oilaviy sifatlar bo’yicha) 2. Moddiy-texnikaviy mustaqillik: ustav kapitali miqdori etarliligi; muayyan moddiy texnika bazasining mavjudligi; zarur hollarda davlatning qo’llab- quvvatlashi; xodimlarning moddiy ta’minlanishi darajasi. Umumiy xulosa shundan iboratki, audit o’tkazish uchun tuzilgan shartnomalarning dispozitiv jihatlaridan ayniqsa hozirgi sharoitda xatarlarni oqilona taqsimlash uchun mumkin qadar to’la foydalanish lozim. II. Auditorlik hisobotini ishonchliligini ta’minlash va xatarni kamaytirish uchun dalillar to’plash. Auditorlik xatarini kamaytirishning asosiy yo’llari maxsus 61

adabiyotlarida ko’p marta bayon qilingan modeli (DAR=IR CR  DR) yo’nalishida tadqiq etilgan. Auditorlik xatari komponentlari va uning darajasini auditorlik dalillarini to’plash orqali komponentlar bo’yicha pasaytirish omillari tahlil qilindi. Shu omillar orasida quyidagilar batafsil tadqiq etildi: 1. Oldingi auditorlik tekshirishlarining natijalari yuzasidan chiqarilgan xulosalar (nazorat tizimi samaradorligi baholash uchun asos sifatida); ichki nazorat tizimining bo’sh joylari borligi to’g’risida auditorlik dalillarining mavjudligi; ma’muriyatga yoziladigan xatda shu bo’sh joylarni ko’rsatish; joriy yilda ichki auditorlar yordamida shu bo’sh joylarni o’rganish va mustahkamlash; mustaqil auditor yordamida bo’sh joylarni tugatish imkoniyati; nazorat tizimining shu uchastkasi o’z holiga tashlab qo’yilgani yoki aksincha – yaqinda tahlili qilingan va bu sohada ishlarning ahvoli mustahkamlangani. 2. Hisobotning o’zi tahlil qilishga auditorlik tadbirlariga, to’plangan dalillarga asoslangan xulosalar; foydanilgan usullarni baholashdagi sub’ektivlik darajasi; hisobot mijoz firmasini boshqarishda yuz bergan tarkibiy o’zgarishlar; operatsiyalarning murakkabligi darajasi; faoliyatning ayrim uchastkalari bo’yicha yakunlovchi ko’rsatkichlarning katta xatarga uchrashi mumkinligi, hisob siyosati o’zgarishining jiddiy ta’siri; operatsiyalarning ularning turlariga ko’ra operatsiyalarni amalga oshirish oralig’i; alohida e’tibor berish talab qiladigan havf- xatar kuchli zonalarining mavjudligi; qadrlar qo’nimsizligi, ularning professional bilimini oshirish omillari; turli dasturlardan foydalanish chog’ida axborotni ishlab chiqarish tizimining murakkabligi va boshqalar. 3. Auditor standart ijobiy xulosa berish chog’idagi aminlik darajasi mutloq darajadan kam bqladi - bu fikr oldingi ikki fikrdan mantiqan kelib chiqadi, lekin uni aloxida ta’kidlash muhim, chunki O’zbekistonda, xalqaro tajribada ham auditorning ijobiy xulosasining vazni ancha yuqoridir. 4. Auditorlar va foydalanuvchilarning maqsadlaridagi sanab qtilgan ziddiyatlar sqzsiz ravishda ularning qrtasida boshqa ziddiyatlarni, jumladan pul bilan baholanadigan ziddiyatlarni keltirib chiqaradi. Tajribaning ko’rsatishicha, xaqiqiy auditorlik tekshirishi chog’ida nuqsonlarning aniqlanishi deyarli 62

muqarrardir. Taraqqiyotning eng maqbul yqlidan ma’lum darajada og’ishining paydo bqlishi umuman har qanday xqjalik tizimiga xosdir. Shu sababli auditor har gal har bir nuqsonning muhimligini (qilinayotgan hisobot segmentlaridagi nuqsonlarni xam) baxolashga, to’plangan jami auditorlik dalillarini kqrib chiqishga, ularning buxgalteriya hisobotining tqg’riligiga va ishonchligiga umumiy ta’sirini baholashga majbur bo’ladi. Ma’muriyat tayyorlagan hisobotda u tasdiqlagan fikrning mohiyatini, shuningdek, auditorlik dalillarining mohiyatini, ularni to’plash zarurati va usullarini tadqiq etish auditorlar ishining asosiy qismidir. Shunga muvofiq ravishda bu axborot xatari, shuningdek auditorlarnig tadbirkorlik xatari darajasini pasaytirishning qudratli omili hamdir. Bitiruv malakaviy ishda ishlab chiqilgan taklif va tavsiyalarning amaliyotga tadbiq qilinishi auditorlik tashkilotlarida auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish va taqdim etish jarayonini milliy va xalqaro standartlar asosida tashkil etish va takomillashtirishda o’ziga xos o’rin egallaydi. 63

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati I. O’zbekiston Respublikasi Qonunlari. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi.-T.: O’zbekiston, 2010y. 2. O’zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonuni - Toshkent 1996 y. 30 avgust. 3. O’zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahriri) 2000 y. 26 may. (Mazkur Qonunga quyidagilarga muvofiq o’zgartirishlar kiritilgan: O’zR. 13.12.2002 y. 447-II-son Qonuni, O’zR. 04.04.2006 y. O’RQ-28-son Qonuni, O’zR 10.10.2006y. O’RQ-59-son Qonuni, O’zR. 17.09.2007y. O’RQ-110-son Qonuni, O’zR. 09.09.2009y. O’RQ-216-son Qonuni asosida) 4. Vazirlar Mahkamasining 2006 yil 16 oktyabrdagi 215-son Qaroriga 2-ilova «Korxonalardagi ichki audit xizmati to’g’risida» Nizom. 5. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qaroriga ilova «Auditorlik tashkilotlari to’g’risida» Nizom. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 4 apreldagi PQ-615-son Qarori - «Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish hamda ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida». 7. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. – Prezident Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimiz ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // :.T “O’zbekiston”, 2013 yil., 64 b. 8. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari / I.A.Karimov. – T: O’zbekiston, 2009 yil. 64

9. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. – Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi // :. T “O’zbekiston”,2010 yil. 10. Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. -T.: «O’zbekiston», 2011 yil 11. Bosh maqsadimiz – keng ko’lamli islohotlar va modernizatsiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish. – Prezident Islom Karimovning 2012 yilda mamlakatimiz ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish yakunlari hamda 2013 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // :.T “O’zbekiston”, 2013 yil. II. Asosiy va qo’shimcha adabiyotlar. 12. Audit, Darslik. 1 jild. M.M.To’laxodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshqalar.O’z.R. Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b. 13. Audit, Darslik. 11 jild. M.M.To’laxodjaeva, Sh.I.Ilxomov, K.B.Axmadjonov va boshqalar.O’z.R. Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b. 14. Auditorlik faoliyati buyicha uslubiy kullanmalar tupalami./ X.Kosimov, L.Yugay, A.Xoshimova, B.Pardaev, B.Abdunazarov.-Toshkent, 2010.-320 b. 15. Arxarova Z. P. Mejdunarodnie Standarti Audita (Msa): Uchebno- metodicheskiy kompleks. – M.: Izd. tsentr EAOI, 2008. – 104 s. 16. Audit: uchebnik / pod red. Buligi R.P. –M.: “YuNITI – DANA”, - 2009 g. – 431 str. 17. Audit: uchebnoe posobie/ V.A.Erofeeva, V.A. Piskunov, T.I. Bityukova. – 2-e izd. pererab. i dop. – M.: Izdatelstvo Yurayt, Visshee obrazovanie, 2010. -638 s. 18. Podolskiy V. Audit. Uchebnik. – M.: Izd. Yurayt, 2010 g. – 605 str. 65

19. R . D . Do ' smuratov , Sh . Fayziyev . Audit. O'quv qo'llanma ( I qism). - T.: "IQTISOD-MOLIYA", 2008. - 178 b 20. R . D . Do ' smuratov , Sh . Fayziyev . Audit . O ' quv qo ' llanma . ( II qism ). - T.: " IQTISOD - MOLIYA ", 2008. - 256 b 21. Arens A., Lobbek D.J. Audit. Per. s angl. pod. red. prof. Ya.V. Sokolova, - M.: Finansi i statistika, 2005 y. 22. Mamatov Z.T., Norbekov D.E., Shakarov K.A. Audit . – T.: Toshkent Islom universiteti nashriyoti . 2002. – 280 b. 23. Hamdamov K. Audit iqtisodi . – T.: TMI . 2005. – 251 b. 24. Mejdunarodnie standarti audita. Proekt po razvitiyu predprinimatelstva . – T.: USAID . 2004. – 192 s. 25. Audit. Darslik. – T.: NORMA. 2008. – 320 b. 26. Do’stmuratov R.D. Audit asoslari. – T.: “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi”. 2003. – 612 b. 27. Karimov A. va boshq. Audit. O’quv-uslubiy qo’llanma. – T.: Iqtisod-moliya. 2008. – 180 b. 28. Saxobov U., Davranova Sh. Planirovanie audita . Monografiya. – T.: BIOEKOSAN. 2008. – 158 s. 29.William C. Thomas. Auditing: theory and practice. Kent publishing company. 2001 2 50 p. III. Davriy nashrlar, statistik to’plamlar va hisobotlar . 30. “Biznes: audit, baho, mulk” ilmiy amaliy jurnali. – T .: 2012-2013 yillar 31. «Moliya» ilmiy jurnali – T .: Toshkent moliya instituti. 2012-2013 yillar. 32. “Auditor” jurnali – M.: 2012-2013 yillar. 33. “Buxgalterskiy uchet” ilmiy jurnali. - M.: 2012-2013 yillar. 34. Soliq va bojxona xabarlari gazetasi. – T.: 20 12 -2013 yillar. 66

IV. Internet saytlari. 35. www.ziyonet.uz 36. www.tfi.uz 37. www.lex.uz 38. http :// www . audit - it . ru 39. http://www.analitic.ru 40. http://www.buh.ru/documents.aspx 41. http://www.bookpost.ru 42. http://www.cfin.ru/finanalizis / 43. http://www.optim.ru/fin 44. http://www.soliq.uz 45. www.gaap.ru 46. www.accountingreforms.ru 67

O'xshashlar

Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisobotini tuzish tartibi

Xizmat ko’rsatuvchi korxonalarda buxgalteriya hisobi va auditning xususiyatlari

Ichki audit xizmati ishining samaradorligini

Korporativ moliyaviy nazoratni samaralitashkil etish masalalari

Tovar-moddiy zaxiralar inventarizatsiyasi, uning natijalari hisobi hamda auditi