Korporativ moliyaviy nazoratni samaralitashkil etish masalalari

Yuklangan vaqt:

28.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85.146484375 KB

Ko'chirib olish

«Korporativ moliyaviy nazoratni samaralitashkil etish masalalari» 1

MUNDARIJA KIRISH .......................................................................................... 3 I BOB. KORXONALAR MOLIYASINI NAZORAT QILISH USULLARI VA IQTISODIY AHAMIYATI VA ULARNI NAZARIY ASOSLARI ................................................................. 6 1.1. Moliyaviy nazoratni iqtisodiy mohiyati va vazifalari …….......... 6 1.2. . Korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va shakllari .......... 15 1.3. Korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishning roli va ahamiyati ......................................................................................... 21 I bob bo’yich 26 xulosalar…………………………………………….. II BOB. KORXONALAR MOLIYAVIY NAZORATINI IQTISODIY HOLATI TAHLILI ........................................................................ 28 2.1. O’zbekistonda korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlili ………..... 28 2.2. Korxonalar moliyaviy nazoratini iqtisodiy holati tahlili .............. 36 2.3. Korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishni iqtisodiy holati ................................................................................................ 44 II bob bo’yich xulosalar………………………………………….. 49 III IQTISODIYOTNI MODERNIZATSIYALASHTIRISH BOB. SHAROITIDA KORXONALAR MOLIYASINI NAZORAT QILISH USULLARINI TAKOMILLASHTIRISH YO’LLARI 51 III bob bo’yich xulosalar……………………………………….. 60 Xulosa ............................................................................................. 62 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ............................................. 64 2

KIRISH Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi. Korxonalarning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yordam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniqlab, korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Qolaversa, xo’jalik yurituvchi sub’ektlar doirasida iqtisodiy muammolar muhokama etilib va mazkur muammolarning echimlari, ularni bartaraf etish yo’llarini topishda moliyaviy nazoratning o’rni va ahamiyatini yanada chuqurroq asoslab va isbotlab berishning zarurligi, zamonaviy iqtisodiy tizimda barcha turdagi xo’jalik sub’ektlarining moliyaviy imkoniyatlarini oshirish, sog’lomligini yanada mustahkamlash, barqarorligini hamda raqobatbardoshligini mustahkamlash, qolaversa, ularning faoliyat yuritish ixtisosligi, yo’nalishi, maqsadidan kelib chiqqan holda tartibli faoliyat olib borishlarini ta’minlashga doir tegishli va haqqoniy xulosa va tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beruvchi moliyaviy nazorat uslubiyotini, amal qilish mexanizmini ishlab chiqish muhim ahamiyatga egadir. Amaliyotda moliyaviy nazorat korxona va muassasalarda uyg’un holda olib borilishi uchun zaruriy shart-sharoitlarning, jumladan, huquqiy, tashkilish shart- sharoitlarning yaratilmaganligi, bu sohada qabul qilingan huquqiy va me’yoriy xujjatlardagi kamchiliklarni aniqlash, ularni takomillashtirish, qolaversa, rivojlangan davlatlardagi tajribalarni keng va mukammal o’rganish masalalari ham amalda o’z echimini kutib turgan jiddiy muammolardan hisoblanadi. Aynan shuning uchun ham mazkur masalani atroflicha o’rganib chiqish, bu sohadagi mavjud muammolarni aniqlash va ularni bartaraf etish vazifalari ushbu mavzuni yoritishga turtki bo’ldi. 3

Bitiruv malakaviy ishning o’rganilganlik darajasi. Korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini yanada faollashtirishning nazariy va amaliy masalalari iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida o’ta ahamiyatli va ilmiy tadqiq uchun dolzarb muammolardan bo’lib qolaveradi. O’zbekistonlik iqtisodchi olimlar ushbu muammolar bo’yicha o’z ilmiy tadqiqotlarida o’rganganlar, ular qatoriga T.S.Malikov, M.Sh. Sharifxo’jaev, A.V.Vahobov, A.Juraev, N.X.Xaydarov, G.Yahshiboev va shu kabi iqtisodchi olimlarni kiritish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Ishning maqsadi O’zbekiston Respublikasida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va ularni samarali tashkil etish yo’nalishlari bo’yicha yuzaga kelgan muammolarni o’rganish va ularni bartaraf etish bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iboratdir. Ushbu maqsadga erishish uchun ishda quyidagi vazifalar qo’yildi: - moliyaviy nazoratni iqtisodiy mohiyati va vazifalarini ochib berish; - korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va shakllarini yoritish; - korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishning roli va ahamiyatini ko’rib o’tish; - O’zbekistonda korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlilini amalga oshirish; - korxonalar moliyaviy nazoratini iqtisodiy holati tahlili bilan tanishish; - korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishni iqtisodiy xolatini o’rganish; - iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini takomillashtirish yo’llari bo’yicha amaliy tavsiyalarni ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishning ob’ekti bo’lib O’zbekiston Respublikasida faoliyat yuritayotgan korxonalar va statistik ma’lumotlar ishning ob’ekti hisoblanadi. 4

Bitiruv malakaviy ishning predmeti. Iqtisodiyotni modernizatsiyalashtirish sharoitida korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini takomillashtirishda duch kelayotgan mavjud muammolarni xal etish va bu borada xulasalar chiqarish ishning predmeti hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishning nazariy va amaliy ahamiyati. Olib borilgan ilmiy-tadqiqot natijalari turli mulkchilik shaklidagi tarmoqlarda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, korxonalar moliyasini nazorat qilish usullarini ko’rib chiqish, korhonalarda moliyaviy nazoratni samarali tashkil qilish natijalari, moliyaviy nazorat samaradorligi nazorat tizimini rivojlantirish imkonini beradi. Bitiruv malakaviy ishining nazariy va uslubiy asoslari. Ishning nazariy manbasi sifatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning halqaro miqiyosda yuqori baholanayotgan va ijobiy natijalarini mamlakatning taroqqiyoti tajribasi tasdiqlanayotgan tanlangan asarlari to’plamiga kiritilgan kitoblaridan, ko’plab maqola va chiqishlarida bozor iqtisodiyotiga o’tish borasidagi vazifalari haqidagi asarlari asos qilib odingan. Ishning hajmi. Bitiruv malakaviy ishda kirish, uch bob, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iboratdir. Shuningdek ishda rasm va jadvallar mujassamlashgan. I BOB. KORXONALAR MOLIYASINI NAZORAT QILISH USULLARI VA IQTISODIY AHAMIYATI VA ULARNI NAZARIY ASOSLARI 1.1. Moliyaviy nazoratni iqtisodiy mohiyati va vazifalari Moliyaviy nazorat bozor munosobatlarning chuqurlashtirish sharoitida iqtisodiyotning erkinlashtirish tizimining etakchi zarur elementi sifatida shakllanib, rivojlanib boradi. Moliyaviy nazorat mamlakatimizda mavjud milliy boyligimizni va 5

yaratilgan moddiy ne’matlarimizni hamda aholining manfaatlarini himoya qilishga yo’naltirilgandir. Davlatning moliyani boshqarish borasidagi faoliyati ko’p qirrali, turli-tuman moliyaviy munosabatlarni tashkil qilishdan iborat bo’lib, ular moliya nazorati orqali amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy nazorati davlat siyosatini amalga oshirish, moliyaviy barqarorlik uchun shart-sharoitlar yaratish uchun mo’ljallanganligi hozirgi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida muhim ahamiyat kasb etadi. «Moliyaviy nazorat - bu maxsus shakl va uslublarni qo’llash orqali xo’jalik yurituvchi va boshqaruv organlarining moliyaviy faoliyati bilan bog’liq bo’lgan masalalarni tekshirishga qaratilgan harakatlar va taftishlar yig’indisidir». Moliyaviy nazorat davlatning o’z funktsiyalarini amalga oshirish jarayonida, davlat nazoratining asosiy turiga aylanadi. Moliyaviy nazorat, ishlab chiqarish, taqsimot va iste’mol jarayonlari hamda, pul- moliya-kredit munosabatlar tizimida va mexanizmida ob’ekt zarur kategoriyalarning elementi bo’lib xizmat qiladi. Boshqa tomondan, moliyaviy nazorat keng xalq ommasining iqtisodiyotini boshqarishdagi sub’ektiv faoliyatining tashkiliy qismi shaklida namoyon bo’ladi. Davlatning iqtisodiy va moliyaviy siyosatini muvafaqqiyatli amalga oshirilishi, iqtisodiyotning barcha tarmoqlari soha va bo’g’inlarida moliyaviy resurslarini shakllantirishni samaradorli, tejamkorli va to’liq hamda maqsadli yo’naltirilgan holda foydalanish bilan ta’minlanadi. Respublika iqtisodiyotining holatini, ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarining rivojlanish qonuniyatlarni aniqlash, nazorat va tahlil qilish, davlatning iqtisodiyot tarmoqlarini boshqarish doirasidagi dolzarb faoliyatidir. Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqiqshlar 6

mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. Boshqacharoq aytadigan bo’lsak, moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: 1. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati; 2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning (davlat, korxona va tashkilotlarning) moliyaviy faoliyati ustidan qonunchilik va ijroiya hokimiyati organlarining turli darajalari, shuningdek maxsu tashkil etilgan muassasalar tomonidan amalga oshiriladigan nazoratga moliyaviy nazorat deyiladi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sircha va ikkinchi tomondan. Mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: · Davlat moliyaviy nazorati · Nodavlat moliyaviy nazorati. Moliyaviy nazoratning davlat va nodavlat sohalari nazoratni amalga oshirish metodlarining o’xshashligiga qaramasdan, o’zlarining pirovard maqsadlari bo’yicha tubdan farq qiladi. Davlat moliyaviy nazonatining bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslar tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv harajatlarini minimallashtirish bo’lsa, nodavlat moliyaviy nazoratning bosh maqsadi joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasiga ajratmalar va boshqa xarajatlarni minimallashtirishdan iborat. 1-rasm 7

Moliyaviy nazoratni tavsiflanishi Iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sirchan va ikkinchi tomondan, alohidalashgan (mustaqil bo’lgan) ikki sohaga bo’linadi davlat moliyaviy nazorati Nodavlat moliyaviy nazorati Bosh maqsadi Bosh maqsadi davlat xazinasiga resurslarni tushurishni maksimallashtirish va davlat boshqaruv xarajatlarini minimallashtirish joylashtirilgan kapitaldagi foyda normasini oshirish maqsadida davlat foydasidagi ajratmalar va boshqa D a vlat mol i ya viy naz ora tini n g old id a t u r gan Bir vaqtning o’zida moliyaviy nazoratning har ikki sohasi amaldagi qonunlarning huquqiy ramkasi bilan a s o s i y vazifalar quyidagilardan iborat: 1. Davlat byudjeti va davlatning byudjetdan tashqari fondlarining daromad va xarajat moddalarining o’z vaqtida ijro etilishi ustidan nazoratni amalga oshirish; 2. Davlat mablag’larini sarflash va davlat mulkidan foydalanish maqsadliligini va samaradorliligini aniqlash; 3. Davlat byudjeti va davlatning byudjetdan tashqari fondlari belgilangan ko’rsatkichlaridan chetlanishlarni aniqlash va tahlil qlish; 4. Davlat mablag’larining O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va vakolatli banklardagi harakatining qonuniyligi va o’z vaqtidaligi ustidan nazorat qlish; 8

5. Soliq, bojxona va boshqa to’lovlarning davlat byudjetining daromadlar qismiga tushishini ta’minlash. 6. Vazirliklar va idoralarning davlat byudjeti va davlatning maqsadli jamg’armalari mablag’laridan foydalanishining samaradorligini baholash. 7. Buxgalteriya xisobi va xisobotining to’g’ri olib borilishi ustidan nazorat. 8. Byudjet va soliq intizomini yaxshilash. 9. Soliq va bojxona imtiyozlari, davlat dotatsiyalari, subventsiyalari va boshqa turdagi yordamlarining to’lovchilarning aloxida kategoriyalar yoki xudular bo’yicha berilishi to’g’risida noqonuniy qarorlar qabul qilinishini bartaraf qilish. 10. Byudjetlararo munosabatlar mexanizmi ustidan nazorat. 11. Byudjet va byudjetlararo munosabatlar sohasida mablag’lar suiste’mol qilinishini aniqlash va ushbu xolatlarni bartaraf etish. 12. Davlat byudjeti loyihasini ekspertiza qilish. 13. Davlat hokimiyati organlariga o’tkaziladigan nazorat natijalari haqida axborot berish. 14. Davlatning xalqaro moliyaviy majburiyatlarining bajarilishni tekshirish. 15. Davlat moliyaviy nazorati sohasida mutaxasisilarni tayyorlash, qayta o’qitish va malkasini oshirish. Jahon hamjamiyati ko’p yillik tajriba asosida moliyaviy nazoratni tashkil etishning asosiy printsiplarini ishlab chiqqanki, hozirgi paytda ularga rioya qilishga dunyoning har bir tsivilizatsiyalashgan davlati intiladi. Bu printsiplar INTOSAIning Lima deklaratsiyasida o’z aksini topgan. Ularning tarkibiga quyidagilar kiradi: · mustaqillik; · ob’ektivlik; · kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik); · oshkoralik. 9

Ana shu asosiy printsiplardan amaliy xarakter kasb etuvchi moliyaviy nazoratning quyidagi boshqa printsiplari kelib chiqishi mumkin: · natijalilik; · nazoratchilar tomonidan talab qilinadigan talablarning aniqligi va mantiqiyligi; · nazorat sub’ektlarining sotib oluvchanmasligi; · tekshirish va taftish aktlarida keltirilgan ma’lumotlarning asoslanganligi va isbotlanganligi; · preventivlik (moliyaviy buzilmalar ehtimolining ogohlantiriluvchanligi); · moliyaviy jinoyatlar bo’yicha shubhalanilayotgan shaxslarning aybsizlik (sudgacha) prezumptsiyasi; · turli nazorat organlari faoliyatlarining muvofiqlashtiruvchanligi; · va boshqalar. Moliyaviy nazoratni tashkil qilish tizimiga bevosita yoki bilvosita ta’sir ko’rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, odatda, yuqoridagi printsiplarga tayanadi (asoslanadi). Bir vaqtning o’zida, har bir davlatda nazorat harakatlarining o’z reglamenti (tartibi va ketma-ketligi) mavjud bo’lib, bu narsa pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o’z ta’sirini, albatta, ko’rsatadi. Moliyaviy nazorat moliyaning maxsus funktsiyasi bo’lib, uning maqsadi moliyaviy resurslarni boshqarish qonuniyligi va samaradorligi bo’yicha qabul qilingan andozalardan chetga chiqish hollarini aniqlash, bunday chetga chiqishlar mavjud bo’lganida esa, ularni tuzatish va oldini olish bo’yicha tegishli choralarni o’z vaqtida qabul qilishdan iborat. U nazoratning boshqa turlaridan farqli o’laroq, ijtimoiy ishlab chiqarishning barcha sohalarida mavjud bo’lgan holda, pul jamg’armalari harakatining butun jarayonida kuzatiladi. Shu sababli moliyaviy nazorat har qanday ishlab chiqarishda xo’jalik yuritish mexanizmining ob’ektiv ravishda zaruriy bo’lgan tarkibiy qismidir, deb tasdiqlash mumkin. 10

Moliyaviy nazorat tushunchasi, uning mazmun-mohiyati va shakllari to’g’risidagi masala iqtisodiy va yuridik adabiyotlarda hamon munozarali bo’lib qolmoqda. Moliyaviy nazoratning eng muvaffaqiyatli ta’rifi E. A. Voznesenskiy tomonidan taklif etilgan ta’rif bo’lsa kerak. Moliyaviy nazorat bilan moliyaviy faoliyatning o’zaro bog’liqligiga e’tibor berib, u moliyaviy nazorat chegaralarini kengaytirish kerakligini haqqoniy ravishda ko’rsatadi, u xo’jalik munosabatlarining muayyan majmuiga ham amal qilib, real borliqqa, haqiqatga muvofiq keladi. Bunday xulosa chiqarishga har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy faoliyatini taftish qilish va tekshirish hujjatlari xizmat qiladi. Bizning mamlakatimizda qonunchilikning rivojlanishi ham xususan aynan shundan dalolat beradi. Moliyaviy nazorat ikki asosiy vazifani bajaradi: · moliyaviy faoliyat jarayonida qonunchilikka rioya qilish va ta’minlash; · korxona, muassasa va tashkilotlardagi moliyaviy operatsiyalar qonun asosida olib borilishi bilan birga, undan samarali va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni ta’min etishdan iborat. Shunday qilib, yuqoridagilarga asoslangan holda moliyaviy nazoratga quyidagicha ta’rif berish mumkin, moliyaviy nazorat - bu pul mablag’larini yig’ish, sarflash va undan foydalanish jarayonida olib boriladigan hamda qonuniylikni ta’minlashga qaratilgan davlat nazoratining bir turidir. Moliyaviy nazoratni olib borishda albatta qonunga rioya etish talab qilinadi. Buning mazmuni shundan iboratki, respublika hududida faoliyat ko’rsatuvchi barcha davlat organlari (mansabdor shaxslari), korxona, muassasa, tashkilotlar va fuqarolar O’zbekiston Respublikasi qonunlariga og’ishmay amal qilishlari lozim. Moliyaviy nazorat quyidagi maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin: birinchidan, jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan davlat, mahalliy davlat hokimiyati organlari oldidagi moliyaviy majburiyatlarining bajarilishini tekshirish; ikkinchidan, davlat va mahalliy korxonalar, muassasalar va tashkilotlar tomonidan ularning ixtiyorida yoki kundalik boshqaruvida bo’lgan pul mablag’laridan to’g’ri va 11

maqsadga muvofiq foydalanilayotganligini tekshirish; uchinchidan, yuridik shaxslar tomonidan moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitob, hisobot va pul mablag’larini saqlash va sarflashning qonunchilik bilan o’rnatilgan talablariga rioya etilishini tekshirish; to’rtinchidan, ishlab chiqarishning ichki zahiralarini aniqlash; beshinchidan, moliyaviy intizom buzilishi hollarini bartaraf etish va ogohlantirish. Bizning mamlakatimizda olib borilayotgan bozor qayta qurishlari tekshiruvlarni tashkil etish va amalga oshirish mazmunini tubdan o’zgartirishni talab qiladi va moliyaviy nazorat oldiga pritsipial jihatdan yangi vazifalarni qo’yadi. Bu vazifalar shu bilan belgilanadiki, «bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish bozorning tarmoqlangan infratuzilmasini tashkil etishni talab qiladi», ularsiz «bozor mexanizmlari to’liq darajada ishlay olmaydi». Bunday infratuzilmalar qatoriga bank- kredit va soliq tizimlari, qimmatli qog’ozlar va fond birjasi, sug’urta va auditorlik xizmatlari va h.k. kiradi. Ushbu sharoitlarda moliyaviy nazoratning eng muhim vazifalari moliyaviy munosabatlarning barcha sub’ektlari tomonidan bank, soliq, valyuta qonunchiligi, qimmatli qog’ozlar, sug’urta va auditorlik faoliyati to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi samaradorligini oshirishdan iborat bo’lib qolmoqda. Moliyaviy nazoratning nihoyatda muhim vazifalaridan biri, shuningdek, to’lov aylanmasini normallashtirish, noto’lovlar, debitorlik va kreditorlik qarzlari bo’yicha salbiy oqibatlarni tugatishdir. Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida moliyaviy faoliyatda qonuniylik tamoyili tomonlaridan birini ifodalaydigan moliya intizomi mustahkamlanadi. Moliya intizomi deganda, davlat va xo’jalik yurituvchi sub’ektlar pul jamg’armalarini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish vaqtida belgilangan ko’rsatmalar va tartibga qat’iy rioya etilishi tushuniladi. Moliya intizomi talablari yuridik va jismoniy shaxslar hamda davlat organlari uchun amal qiladi. Shunday qilib, moliyaviy nazorat davlat manfaatlarini ta’minlaydi va aniq jismoniy 12

shaxslar va xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning huquq va manfaatlariga rioya etilishi (masalan, byudjetga to’lovlar bo’yicha imtiyozlar berish to’g’risidagi qonunlarga rioya etilishi, soliqlar to’g’ri olinishi va h.k.ni nazorat etish)ga yordam beradi. Moliyaviy nazorat yalpi ijtimoiy va milliy daromadni tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish kabi moliyaga xos bo’lgan sifatlarni nazorat etish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Boshqacha aytganda, moliyaning nazorat funktsiyasi moliyaviy nazoratning asosiy qismi bo’lib, moliyaga bo’lgan ehtiyoj va moliya resurslari majudligi o’rtasida muvozanat bo’lishiga yordam beradi. Bunda moliyaviy nazoratning ishlashi uchun zarur bo’lgan shart-sharoitlar nazorat faoliyati barcha jabhalarining, xususan, uning chegaralari, amalga oshirish usul va shakllarining aniq tartibga solinishi, nazorat organlari huquqiy maqomi, ularning huquq va majburiyatlarini belgilashdan iboratdir. Yuridik adabiyotlarda moliyaviy nazoratning boshqa ta’riflari ham berilgan bo’lib, ular moliyaviy nazorat huquqiy mohiyatining yuqorida qayd etilgan o’ziga xos xususiyatlarini ta’kidlab o’tadi. Lekin bu ta’riflar nihoyatda katta bo’lib, shu boisdan ularni tushunib olish qiyin, zeroki ular bir xil ma’noga egadir. Moliyaviy nazoratning maxsus o’quv adabiyotlarida berilgan yana bir ta’rifi ustida alohida to’xtalib o’tish kerak. Xususan, moliyaviy nazorat deganda, iqtisodiyotni samarali rivojlantirish va xalq turmush darajasini oshirish maqsadida davlat va tashkilotlar pul mablag’larini tashkil etish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo’yicha harakatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi ustidan o’rnatiladigan nazorat tushuniladi. Mazkur ta’rif o’zining qisqa, lo’ndaligi bilan boshqa ta’riflardan ajralib turadi, ammo shu bilan birga, u o’z mohiyati bilan unchalik to’g’ri emas. Bu qonuniylik va maqsadga muvofiqlikning o’zaro munosabati to’g’risidagi masalaga tegishlidir. Moliyaviy nazorat bir qancha elementlardan tarkib topgan bo’lib, ularning majmui murakkab bo’lgan maqsad tizimida ifodalanadi. Moliyaviy nazorat tizimini quyidagi elementlar yoki tuzilmaviy darajalarga ajratish to’g’ridir: davlat nazorati, 13

auditorlik nazorati (uni mustaqil nazorat deb ham atashadi), ichki nazorat (ya’ni xo’jalik sub’ektlari, tashkilotlar va muassasalar darajasida amalga oshiriladigan nazorat). Davlat mustaqilligiga erishilgandan so’ng, O’zbekiston Respublikasida siyosiy hokimiyatning o’zgarganligi va respublikada Prezidentlik hokimiyatining o’rnatilishi - moliyaviy nazoratni olib boruvchi organlar tizimiga ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan olib boriladigan nazorat yoki mustaqil xo’jalik yurituvchi tashkilotlar tomonidan olib boriladigan nazorat, ya’ni auditorlik nazorati joriy etildi. 1.2. Korxonalar moliyasini nazorat qilish usullari va shakllari Amaldagi qonunchilikda tekshiruvlarning belgilangan barcha turlari ta’rifi berilgan: - tekshiruv nazorat organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarningularning faoliyatini tartibga soluvchi qonunlar va boshqa qonunchilik hujjatlarini ijro etishlari ustidan bir marta o’tkaziladigan nazoratdir; - qisqa muddatli tekshiruv - nazorat organlari tomonidan bir ish kuni davomidao’tkazilib, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq bo’lmagan tekshiruv; - kompleks tekshiruv - bir bir vaqtda ikki yoki bir necha nazorat organlaritomonidan o’tkaziladigan tekshiruv; - rejadan tashqari tekshiruv - nazorat organlari tomonidan qonunchilikdanazarda tutilgan hollarda yillik (choraklik) rejaga kiritilmagan ravishda o’tkaziladigan tekshiruv (jumladan qisqa muddatli tekshiruv); - qarshi tekshiruv turli xo’jalik yurituvchi sub’ektlar yoki bir xo’jalikyurituvchi sub’ektning turli bo’linmalarida bo’lib, yagona operatsiya bilan bog’liq bo’lgan hujjatlarni o’zaro solishtirishdan iborat bo’lgan tekshiruvdir. 14

Barcha turdagi tekshiruvlarni moliyaviy nazoratnig samarali usullari sifatida tan olib, ularning ahamiyatini kamsitmagan holda, shuni qayd etish zarurki, taftish alohida ahamiyat kasb etadi. Moliyaviy nazoratning mazkur usuli o’zining maqsadi va ob’ektlari nuqtai nazaridan ham, moliya intizomini samarali ta’minlay olishi jihatidan ham eng muhim nazorat bo’lib hisoblanadi. Qonunchilikda taftishning huquqiy maqomi mustahkamlab qo’yilgan. O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi qonunga muvofiq taftish xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliya va soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya etishlari, soliq organlari, davlat statistika organlari va banklarga taqdim etiladigan hisob yuritish va hisobotlari to’g’riligini nazorat etish maqsadida ularning buxgalteriya, moliyaviy va boshqa hujjatlarini tekshirishdan iboratdir. Taftishning asosiy vazifalari tekshiruv ob’ektiga qarab farqlanadi. Kengash faoliyatining maqsadi, mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tekshirishni tartibga solish va muvofiqlashtirish, ularning ish- faoliyatiga nazorat organlari tomonidan asossiz ravishda aralashishga yo’l qo’ymaslikdan iborat. Quyidagilar Kengashning asosiy vazifalari qilib belgilangan: 1) nazorat organlarining xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ish-faoliyatini tekshirish masalalari bo’yicha faoliyatini muvofiqlashtirish; 2) xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ish-faoliyati bo’yicha o’tkaziladigan tekshiruvlarning umumiy sonini qisqartirish; 3) tekshiruvlar, shuningdek nazorat organlarining faoliyatini qaytarishga yo’l qo’yuvchi kompleks tekshiruvlarning muvofiqlashtiruvchi rejalarini ishlab chiqish; 4) tekshiruvlar o’tkazish bo’yicha muvofiqlashtiruvchi rejalarga rioya etilgan holda nazorat organlarining faoliyati ustidan nazorat o’rnatish va Kengash bilan 15

kelishilmay turib, rejadan tashqari, qarshi tekshiruv va nazorat tartibida tekshiruvlar o’tkazilishiga yo’l qo’ymaslik; 5) tekshiruvlarni qisqartirish va takomillashtirish maqsadida ularni tashkil etish tizimini tartibga solish yuzasidan chora-tadbirlar ishlab chiqish. Kengash hududiy komissiyalarining asosiy funktsiyalariga: · xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshirish bo’yicha hududiy muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar ishlab chiqish; · muvofiqlashtiruvchi reja-grafiklar bajarilishiga rioya etilishi ustidan monitoring o’rnatish kabi vazifalar kiradi. Kengash o’z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarishi uchun hamda o’z maqomiga muvofiq ravishda quyidagi huquqlarga ega: - respublika barcha vazirliklari va idoralaridan yaqinlashib kelayotgan davruchun mo’ljallangan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini tekshiruv rejalarini so’rash va olish; - tekshiruvlarni muvofiqlashtirish bo’yicha qonunchilikda belgilangan tartibgarioya etilishini ta’minlash talab qilingan ko’rsatmalarni, Kengash Raisi imzosi qo’yilgan holda, nazorat organlariga jo’natish; - tekshiruvlarni muvofiqlashtirish to’g’risidagi qonunchilik-ni buzish yokiKengash qarorlarini buzishda aybdor bo’lgan nazorat organlari rahbarlari va mansabdor shaxslarga ma’muriy choralar belgilanganligi to’g’risidagi taqdimnomalarni, Kengash Raisi imzosi qo’yilgan holda, jo’natish; - nazorat organlarining rejadan tashqari tekshiruvlar o’tkazish to’g’risidagiqarorlarini, agar ularni o’tkazish uchun etarlicha asoslar bo’lmasa, bekor qilish. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini taftish qilish vaqtida mablag’lar va moddiy boyliklar saqlanishi hamda to’g’ri sarflanishi, buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligi, moliya intizomiga rioya etilishi tekshiriladi. 16

Aylanma kapitalni rejalashtirish va undan foydalanishni tashkil qilish uchun unga nisbatan bo’lgan ehtiyojni aniqlash me-todlari va rejalashtirish tizimini ishlab chiqmoq lozim. Moddiy resurslar va ular zaxiralarining harakatini boshqarish tizimini avtomatlashtirish xususida o’ylamoq, aylanma kapital va uni shakllantirish manbalari bilan to’g’ri manyovr qilish, material-larning sarflanishi va ularning saqlanishi ustidan nazoratni ta’minlash kerak. Rejadan tashqari tekshiruvlar (jumladan qisqa muddatli tekshiruvlar) nazorat organlari tomonidan O’zbekiston Respublikasining «Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida»gi qonuni 12-moddasiga muvofiq ravishda quyidagi hollarda o’tkaziladi: · O’zbekiston Respublikasi hukumati qarorlaridan kelib chiqqan holda tekshiruvlarni o’tkazish zarurati tug’ilganida. Bunda, agar hukumat qarorida tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi aniq belgilangan bo’lsa, Respublika Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengash yoki uning viloyat komissiyasidan rozilik olish talab qilinmaydi; · nazorat organiga xo’jalik yurituvchi sub’ektning qonunlarni yoki qonuchilikning boshqa hujjatlarini buzganligi faktlari to’g’risida qo’shimcha ma’lumotlar kelib tushgan holda. Korxona, tashkilot, muassasalar va fuqarolardan kelib tushgan, tartibbuzarlik faktlari aniq asoslangan va hujjatlar bilan tasdiqlangan holda ko’rsatilgan ma’lumotlar qo’shimcha ma’lumotlar bo’lib xizmat qilishi mumkin; · favqulodda hodisalar yuzaga kelishining oldini olishda; · sanitariya-epidemiologiya sharoitlari yomonlashganida hamda qo’shni davlatlardan yuqumli kasalliklar olib kelinishi va tarqalish ehtimoli yuzaga kelgan hollarda. Respublika Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kengash va uning viloyatlardagi komissiyalari ishchi organlari taqdim etilgan buyurtmalarga asosan 17

tegishli nazorat organlari bilan birgalikda mazkur tekshiruvlarning asoslanganligini o’rganib chiqadi, muvofiq ravishda Kengash va uning viloyat komissiyalariga tegishli o’zgartirishlar kiritadi, ular esa, rejadan tashqari tekshiruvni o’tkazish yoki o’tkazmaslik to’g’risida qaror qabul qiladi. Rejadan tashqari tekshiruvni o’tkazish yoki o’tkazmaslik to’g’risidagi qaror, ariza kelib tushgan kundan boshlab ikki haftalik muddatdan kechiktirilmagan holda qabul qilinadi va qaror yoki xat shaklida rasmiylashtirilib, muvofiq holda Kengash raisi (yoki uning topshirig’i bo’yicha o’rinbosari) yoki viloyat komissiyasi raisi tomonidan imzolanadi hamda nazorat etuvchi organga jo’natiladi. Har bir nazorat turining asosiy vazifalari qonunan belgilab qo’yilishi mumkin bo’lsa ham birining ikkinchisiga o’zaro singishi muqarrar yuz beradi. Shu bois nazorat ning barcha turlari harakatini muvofiqlashtirish zarurati aniq-ravshan bo’lib koladi. Byudjetning daromad va harajat qismlarini tekshirish vazifasi faqat byudjet- moliya nazoratiga xos bo’lib, u moliyaviy nazoratning mohiyatini g’oyat yorqin aks ettiradi. Korxonalar, kompaniyalar moliya-xo’jalik (korxonalik yoki tijorat) faoliyati va moliyaviy hisobotlarining to’g’riligini tekshirish, yuqori rahbariyatning yo’l- yo’riqlarini tekshirish yoki mutanosiblikni audit qilish, mavzu bo’yicha tekshirish yoki operatsiya audita singari vazifa lar moliyaviy nazoratning barcha uch turining vazifasi hisoblanib, moliyaviy nazorat umumiy bo’limiga xosdir. 2-rasm Nodavlat moliyaviy nazoratini turkumlanishi Moliyaviy nazorat o’z ichiga quyidagi tekshiruvlarni oladi iqtisodiy qonunlarning talablariga rioya etish (MDni taqsimlash va qayta taqsimlash porportsiyalarining optimalligi) byudjet rejasini tuzish va ijro etish (byudjet nazorati) 18

korxona va tashkilotlar, byudjet muassasalariga tegishli bo’lgan mehnat, moddiy va moliyaviy resurslardan samarali foydalanish o’zaro soliq munosabatlari Korxonal ar va tashkilotl a r n i n g mustaqil auditorlar tomonida n tasdiqlan gan moliyaviy hisobotlari, bozor iqtisodiyoti sohasidagi davlatga o’z moliyaviy siyosatini ruyobga chiqarishchda yordam beradigan zaruriy element hisoblanadi. Auditorlik firmalarining moliyaviy hisobotlar ishonchliligini tasdiqlashi maslahatchilik faoliyati nodavlat sektorida moliyaviy nazoratni chuqurlashtiradi va kengaytiradi. Chunonchi, korxonalar, tashkilotlarning mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlangan moliyaviy hisobotlari kre dit berish, investitsiyalar joylashtirish, fond birjalarida qimmatbaho qog’ozlar listingi va shu singari operatsiyalar uchun axborot manbai bo’lib xizmat qiladi. Bunday qaraganda, auditorlik firmalarining maslahatchilik faoliyati moliyaviy nazorat vazifasiga kirmaydi. Lekin Moliya vazirligi, Soliq qo’mitasi kabi organlar ham o’z nazorat ob’ektlari va nodavlat soha korxonalari uchun maslahat xizmati ko’rsatadilar, birok bu ishlar bux galteriya hisobini to’g’ri yuritish, byudjet bilan o’z vaqtida va to’liq hisob-kitob qilinishi uchun bajarilayotgani tufayli ular ham shu organlarning vazifalariga aylanib qolmoqda. To’g’ri, ular bu xizmatlarni bepul ko’rsatsalar, auditorlik firmalari esa ana shunday xizmatlari uchun haq talab qiladi. Moliyaviy hisobotning to’g’riligini tekshi rish vazifasi istisnosiz pulli hisoblanib, ayni paytda moliyaviy nazorat turkumiga kiritiladi. Shunday qilib, e’tirof etish mumkinki, auditorlik firmalarining moliyaviy hisobotlar to’g’riligini tasdiqlash va maslahat berish borasidagi faoliyati asta-sekin mo liyaviy nazorat turkumiga kirib bormoqda, buning ustiga auditorlar bu xizmatlarni nodavlat sektori korxonalari, kompaniyalari ustidan ham davlat tomonidan, ham moliya viy axborotdan foydalanuvchilarning nazoratini kuchaytirish maqsadlarida ko’rsatadilar. 19

Korxona, tashkilot moliya-xo’jalik (korxonalik, ti jorat) faoliyatining ayrim bo’limlari (qism, uchastkalari) holatini tekshirish mavzuli tekshirish deb ataladi. Masalan, moddiy boyliklar (asosiy vositalar yoki nomoddiy aktivlar)ning saqlanishi va ulardan foydalanishni tekshirish, moliyaviy natijalar aniqlanishining to’g’riligini tekshirish va boshqalar. Xorij amaliyotida mavzuli tekshirish «operatsiya audita» atamasi bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, boshqaruv tizimidagi sub’ektlarning maqomi va roli, sub’ektlarning o’zi, nazorat amallarini bajarish vaqti, manbalar, tekshirish bilan qamrab olish hajmi va to’laligi moliyaviy nazorat usulini tasniflash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. 1.3. Korxonalarda audit va auditorlik taftishini o’tkazishning roli va ahamiyati Korxonalarning iqtisodiy faoliyat yuritishlarida moliyaviy va buxgalteriya hisob- kitoblarini to’g’ri amalga oshirishlarida auditorlik firmalari ham muhim rol o’ynaydi. Auditorlik firmalari bozor infratuzilmasining eng muhim elementlaridan biri bo’lib, mulkdorlar va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida mustaqil moliyaviy nazoratni amalga oshiradi. O’zbekistonda audit O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi Qonuni asosida amalga oshiriladi. Audit – xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni mustaqil ekspertiza va moliyaviy hisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir. Buni shunga vakil qilingan shaxslar – auditorlar (auditorlik firmalari) bajaradi. Auditning asosiy maqsadi – moliyaviy va xo’jalik operatsiyalarining to’g’riligini va ularning O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va boshqa me’yoriy hujjatlariga nechog’lik mosligini aniqlashdan, bularning to’la-tukisligi, aniq-ravshanligi, buxgalteriya hisobi yoki boshqa moliyaviy hisob yuritishga qo’llanilayotgan talablarga nechog’lik monandligini aniqlashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana konsalting, ya’ni mijoz bilan shartnoma tuzib, xizmatlar ko’rsatish ham kiradi. 20

Auditorlik faoliyati xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning fao-liyati ustidan mahsus vakolat olgan davlat idoralarining nazorati o’rnini bosmaydi. Auditning asosiy «harakatlanuvchi shaxsi» auditor va audi-torlik firmasidir. Auditor belgilangan tartibda auditorlik fao-liyati bilan shug’ullanish huquqini olgan hamda auditorlik kasbi ro’yxatiga kiritilgan mutaxassisdir. Auditorlik firmasi – yuridik va jismoniy shaxs tomonidan tuzilib, belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tgach, ustaviga ko’ra auditorlik xizmati ko’rsatish bilan shug’ullanadigan tashkilot. Auditorlik firmalari kichik korxonalar, mas’uliyati cheklangan jamiyatlar va boshqa korxonalarning tashkiliy-huquqiy shakllarida ochilishi mumkin, ochiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlari bundan mustasno. Quyidagilarga auditorlik tekshiruvini o’tkazish taqiqlanadi: - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlari va boshqa mansabdrshaxslari bilan yaqin karindosh bo’lgan shaxsga; - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektda shaxsiy-mulkiy manfaatlaribo’lgan shaxsga; - xo’jalik yurituvchi sub’ektning rahbarlariga, muassasalariga yoki mulkdorlariga; - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt yoki uning filial-lari xodimiga; - davlat xokimiyati va boshqaruvi idoralarining mansabdor shaxslariga;- kreditorlar, investorlar va boshqa manfaatdor shaxslarga. Auditorlar va auditorlik firmalari davlat ro’yxatidan o’tib, litsenziya olganlaridan keyin faoliyat boshlaydi. Auditorlar va auditorlik firmalari qonunda belgilab qo’yilgan tartibda O’zbekiston Respublikasining Adliya Vazirligida Davlat ro’yxatidan o’tadi. Auditorlik faoliyati bilan shug’ullanish huquqi uchun litsenziya davlat ro’yxatidan o’tgandan keyin beriladi. Ularni berish tartibi-ni O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi belgilaydi. Auditorlar (auditorlik firmasi) quyidagi huquqlarga ega: 21

- xo’jalik yurituvchi sub’ektning hisobotini audit qilish va tuzilgan shartnomagabinoan konsalting xizmati ko’rsatish; - O’zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to’g’risi-da»gi qonuni vaboshqa me’yoriy hujjatlar talablariga binoan tekshiruvning shakl va usullarini mustaqil belgilash; - tekshirilayotgan ob’ektda ham, uchinchi shaxslar qo’lida ham bo’lgan,tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mulkiy holati va faoliyatiga daxldor hujjatlar bilan tanishish imko-niyatiga ega bo’lish; - o’tkazilayotgan tekshirish yoki ko’rsatilayotgan auditorlik xizmati munosabatibilan tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbarlaridan va boshqa xodimlaridan, shuningdek uchinchi shaxslardan og’zaki yoki yozma tarzda zarur izohlar olish; - litsenziyadan mahrum etish haqida qaror qabul qilinganida sudga ariza bilanmurojaat qilish va hokazo. Auditor (auditorlar firmasi)ning burchlari: - auditor tekshiruvini sifatli, mukammal o’tkazish, tekshiruvlar o’tkazish bilanaloqador boshqa auditorlik xizmati ko’rsatish; - tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga tekshiruv vaqtidaaniqlangan qonunchilikning buzilish hollari va buxgalteriya hisoboti yuritish hamda moliyaviy hisobotni tuzishga qo’yilgan talablarning buzilish dalillari haqida ma’lumot berish; - o’z vazifalarini bajarish chog’ida ma’lumotlarni sir saqlash. Mijozga zararetkazadigan ma’lumotlar faqat sudning talabi bilan oshkor qilinishi mumkin; - uzrli sabablar bo’lmasa, o’z faoliyatini to’xtatmaslik, uni oxiriga etkazish vaxulosa chiqarish; - mabodo ishi va xulosalarida holis va ob’ektiv bo’lishning imkoni bo’lmayqolsa, o’z faoliyatini to’xtatish. 22

Auditorni mijoz bilan shartnoma tuzgan auditorlik firmasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt mulkdorlari bilan kelishilgan holda tayinlaydi. Xo’jalik yuirtuvchi sub’ekt mulkdorlari qarori bilan yoki audi-torni tayinlagan yuridik shaxsning qaroriga ko’ra auditor chaqirib olinishi mumkin, auditor bu haqda barvaqt yozma tarzda, uning xizmatidan voz kechish sabablarini ko’rsatib xabardor qilinadi. Tekshiruv vaqtida yoki buyurtmaga ko’ra, boshqa ishlar qilinayotganida xizmatdan voz kechilsa, xo’jalik yurituvchi mulkdor auditor xizmatiga haq to’lashi shart. Surishtiruv organi, proquror, tergovchi va sud topshirig’i bilan auditorlik tekshiruvi o’tkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan xo’jalik sub’ekti zimmasiga tushadi, uning qo’lida etarli mablag’ bo’lmasa, tekshiruvni tayinlagan organ zimmasiga tushadi. Xo’jalik yuritish sub’ektining rahbarlari va boshqa mansabdor shaxslari auditorning talabi bilan quyidagilarni bajarishi shart: - moliyaviy-xo’jalik faoliyatiga daxldor hujjatlarni berishi; - og’zaki yoki yozma tarzda izohlar berishi; - tekshirilayotgan ob’ektning moliyaviy-xo’jalik faoliyatini sifatli ekspertizaqilish uchun boshqa zarur shart-sharoitlarni yaratishi. «Auditorlik faoliyati haqida»gi qonun va boshqa qonun hujjatlarining qoidalarini auditorlik tekshiruvi vaqtida buzganlik uchun auditor va auditorlik firmasi javobgar hisoblanadi va quyidagi javobgarlikka tortiladi: - O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mulkiy va ma’muriyjavobgarlikka; - litsenziya huquqini to’xtatib qo’yish yoki auditorlik faoliyati bilanshug’ullanish huquqini beradigan litsenziyadan mahrum etishgacha (litsenziya bergan organ qaroriga muvofiq) bo’lgan intizomiy jazolar beriladi. 23

Bozor munosabatlari sharoitlarida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt va jamiyat, nafaqat yo’l qo’yilgan kamchilik va tartibbuzarliklarni qayd etish, balki ularni o’z vaqtida to’g’rilashga ulgurishdan manfaatdordir. Bu funktsiyani joriy nazorat qisqa vaqt oralig’ida ishlab chiqarish, xo’jalik va moliya operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida bajaradi. Birlamchi hujjatlar ma’lumotlari, operativ va buxgalteriya hisobi, inventarizatsiya va kuzatuvga asoslangan holda, joriy nazorat zarur bo’lgan hollarda tez o’zgaruvchan xo’jalik vaziyatlarini tartibga solish, yo’qotishlar va zararlarning oldini olishga imkon beradi. Nazoratdan eng ko’p samara uning barcha shakllarining o’zaro harakatida erishilishi mumkin. Ayniqsa, bu byudjet mablag’larini o’g’irlashga qarshi kurashda zarur bo’lib, u sodir bo’layotgan o’g’irliklarning oldini olish, bunday holatlarni va ularning sabablarini aniqlash, kelgusida ularga yo’l qo’yilmasligi uchun o’zaro bog’liq bo’lgan chora-tadbirlar tizimini o’z ichiga qamrab olishi kerak. 24

3- rasm Nodavlat moliyaviy nazorat Nodavlat moliyaviy nazorat moliyaviy nazoratning nodavlat turlarini ichki firmaviy (korporativ) nazorat, tijorat banklar tomonidan Ichki firmaviy moliyaviy nazorat korxona, muassasa, firma, korporatsiyalar o’zining iqtisodiy xizmatlari, ya’ni buxgalteriya, moliya bo’limi, moliyaviy menejment xizmatlari va boshqalar tomonidan o’z korxonasi, filiallari va shu’ba tuzilmalarining moliyaviy faoliyati ustidan nazorat amalga oshiriladi. Ichki nazorat xizmatlari doimiy ravishda pul mablag’larini (shaxsiy, qarziy, jalb etilgan) ishlatilishining samaradorligi va maqsadga muvofiqligi kuzatadi, rejalashtirgan moliyaviy natijalar bilan haqiqiy moliyaviy natijalar qiyoslab, tahlil qiladi, investitsion loyihalarning natijalariga moliyaviy baho beradi, korxonaning moliyaviy holatini nazorat qiladi Tijorat banklari hisob-kassa operatsiyalarini yuritish va valyuta qonunchiligiga rioya etish borasida o’rnatilgan tartibning mijozlar tomonidan amal qilinishini, bank-dan potentsial zayom oluvchilarning moliyaviy holati va kredit olishga layoqatliligini, ssuda berilgan taqdirda bank o’rnatilgan muddatlarda tegishli foizlar bilan birgalikda ssudaning qaytarilish ehtimolini baholash maqsadida berilgan ssudaning ishlatilishini, mijozning to’lov qobiliyati va likvidligini nazorat qiladi Bundan tashqari moliyaviy nazoratni majburiy va ixtiyoriy nazoratlarga bo’lish mumkin. Majburiy nazorat quyidagi hollarda olib boriladi: 25

a) qonunchilikda ko’rsatilgan hollarda, masalan, byudjet ijrosi ustidan vakillik organlarining olib boradigan nazorati; b) vakolatli davlat organlarining qaroriga binoan, masalan, huquqni muhofaza qiluvchi organlarining qaroriga binoan olib boriladigan nazorat. Ixtiyoriy nazorat xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning mustaqil qabul qilgan qarorlari asosida amalga oshiriladi. Ichki xo’jalik nazorati tashkilotlarning o’zida tashkil etilgan bo’limlar (xizmatlar) tomonidan olib boriladi. Davlat va mahalliy ichki xo’jalik nazorati, masalan, buxgalteriya bo’limlari tomonidan amalga oshirilishi mumkin. I bob bo’yicha xulosalar Moliyaviy nazorat iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaga ob’ektiv xos bo’lgan nazorat xususiyatining amalda namoyon bo’lishidir. Odatda, moliyaviy nazorat quyidagi ikki yo’nalishda qaraladi: 1. Barcha iqtisodiy sub’ektlarning moliyaviy qonunchilik va moliyaviy intizomga rioya qilishi ustidan maxsus tashkil etilgan nazorat organlarining qat’iy tartibga solingan faoliyati; 2. Moliyaviy operatsiyalarning samaradorligi va maqsadga muvofiqligini ta’minlash maqsadida makro va mikrodarajada moliya hamda pul oqimlarini boshqarishning ajralmas elementi. Iqtisodiy jixatdan rivojlagan mamlakatlarda moliyaviy nazorat, bir tomondan, o’zaro ta’sircha va ikkinchi tomondan. Mustaqil bo’lgan sohaga bo’linadi: · Davlat moliyaviy nazorati · Nodavlat moliyaviy nazorati. Moliyaviy nazorat ikki asosiy vazifani bajaradi: · moliyaviy faoliyat jarayonida qonunchilikka rioya qilish va ta’minlash; 26

· korxona, muassasa va tashkilotlardagi moliyaviy operatsiyalar qonun asosida olib borilishi bilan birga, undan samarali va maqsadga muvofiq ravishda foydalanishni ta’min etishdan iborat. Korxonalar moliyaviy nazoratida korxonalar moliyaviy faoliyatiga ta’sir qiluvchi omillar kapitalning asosiy sifat ko’rsatkichlarini o’zgartirishga qodir bo’lgan omillar hisoblanadi. Ularning korxonalar moliyaviy nazoratiga ta’sir etish mexanizmini chuqur o’rganish va salbiy ta’siriga barham berish choralarini ishlab chiqish va ularni tahlilini ko’rib chiqish asosiy yo’nalishlaridan biri hisoblanadi. 27

II BOB. KORXONALAR MOLIYAVIY NAZORATINI IQTISODIY HOLATI TAHLILI 2.1. O’zbekistonda korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlili O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti yaratish maqsadida iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirmoqda. Bozor munosabatlari sohasida har qanday xo’jalik yurituvchi sub’ektning o’z tasarrufidagi barcha resurslar – moliyaviy, moddiy va mehnat resurslari harakati hamda ulardan foydalanish samaradorligini to’g’ri boshqarishni ta’minlashi zarur bo’ladi. Ammo ko’pgina korxona va tashkilotlar iqtisodiy mustaqillik hamda ichki va tashqi bozorda bitimlar tuzish xuquqini qo’lga kiritganlaridan so’ng xo’jalik yuritishning yangi sharoitlariga tayyor emasliklari ayon bo’lib qoldi. Tahliliy ishlarni muvafaqqiyatli, samarali o’tkazilishi uni har tomonlama o’ylab, sinchiklab tashkil qilinishiga bog’liq. Uni o’tkazilishi ilmiy xarakterga asoslangan va reja asosida amalga oshirilishi lozim. Tahlil ishlari olib borilayotganda, u bir necha bosqichlarni bosib o’tadi. Ushbu bosqichlarni bosib o’tish jarayonida har bir bosqichning mazmuni oldindan aniqlanishi kerak va ularning bajarilishi ma’lum tomonlarga asoslangan bo’lishi lozim. Asoslanishi lozim bo’lgan tomonlar esa quyidagilardan iborat: 1. Korxona faoliyatini tahlil qilish - boshqarishda qaror qabul qiladigan har bir rahbar, menejerning xizmat burchidir. Shunday qilib bundan chiqadigan zarur tamoyil bu tahlil ishlarini bajaruvchilar o’rtasida vazifalarni aniq taqsimlash; 2. Ishlab chiqarish tarmoqlarida tahlil ishlarini tashkil qilishda eng zarur tamoyillardan biri uning tejamliligi, ya’ni kam xarajat qilib yuqori samaraga erishish; 28

3. Tahlil ishlarini tashkil qilishda yana bir tamoyil uni o’tkazishni nazorat qilib borish. Korxona iqtisodiy-moliyaviy ahvolini tahlil qilish bilan shug’ullanayotgan har bir xodim korxonaning boshqaruv va moliyaviy hisobot shakllarini erkin o’qishni, uning moddalarini tushunishni, shuningdek, xulosalar chiqarish va tavsiyalar berishni bilishi kerak. Korxonalarda iqtisodiy tahlilni tashkil etish ixtiyoriylik va amaliyotdagi tajriba hamda talabdan kelib chiqqan holda tahlil ishlari tashkil etiladi. Tahlilni tashkil etishda o’rganiladigan mavzularning qo’lami va ahamiyatiga qarab iqtisodchilar bilan bir qatorda korxonaning barcha mutaxassislari hamda oddiy ishchisigacha ishtirok etishlari mumkin bo’ladi. Korxonalarda tsex yoki brigada ma’lumotlari bo’yicha iqtisodiy tahlilni esa shu bo’lim boshliqlari tashkil etishlari kerak bo’ladi. Viloyat, tuman yoki tarmoqlar bo’yicha ma’lumotlarni umumlashtirib iqtisodiy tahlilni o’tkazishga istiqbolni belgilash va statistik tashkilotlar yoki yuqori tashkilotlar tarkibida tashkil etilgan iqtisodiy tahlil kengashi ish yuritadilar. Boshqaruvning hamma bo’g’inlarida umumiy ishlab chiqarish sohasini samaradorligini oshirishda analitik ishni tashkil etish va iqtisodiy tahlilning roli oshib bormoqda. Ushbu holatdan kelib chiqib iqtisodiy tahlil tashqi va ichki tahlil turlariga bo’linadi. Korxona va birlashmalarni ishlab chiqarish xo’jalik faoliyatining tashqi tahlilini quyidagilar olib boradilar: ¨ Boshqaruvning yuqori organlari; ¨ Moliya organlari; ¨ Bank tashkilotlari; ¨ Soliq organlari va hakozolar. 29

Yuqori boshqaruv organlari o’z nazorati ostidagi korxona va uyushmalarning ishlab chiqarish faoliyatini doimiy ravishda tahlil qilib turishadi. Buning uchun esa reja va hisobot ma’lumotlari, tekshiruv natijalari va boshqa ma’lumotlar kerak bo’ladi. Yuqoridagi bildirilgan fikrlardan foydalanib, quyida ishlab chiqarish korxonalari va birlashmalarida iqtisodiy tahlilni tashkil etishni sxemasini keltirib o’tish mumkin bo’ladi. Moliya organlari iqtisodiy tahlil jarayonida korxona va birlashmalarning foydalilik rejasini bajarilishiga, davlat byudjeti oldidagi majburiyatlariga, korxonaning moddiy va pul resurslarini ratsional taqsimlanishiga, o’z – o’zini moliyalashga va harid quvvatiga diqqatini qaratadi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki doimiy ravishda kredit olgan korxona va birlashmalarning ish faoliyatini, hamda asosiy hajm va sifat ko’rsatkichlarini tahlil qilib turishadi, korxonalarda bank kreditlarining ishlatilishini, mehnat xaqi fondini, tovar – moddiy qiymatliklar va ularni saqlanish holatini hamda to’lov intizomi holatini tahlil qilib turishadi. Iqtisodiy tahlil ishlarini korxona va birlashmalar olib borishi bilan bir qatorda boshqa tashkilotlar ham olib borishi mumkin: Bularga: ¨ Rejalashtirish tashkilotlari; ¨ Ilmiy tadqiqot va loyihalashtirish institutlari; ¨ Jamoat tashkilotlari; ¨ Matbuot organlari kabilar kiradi. Ichki tahlilni esa korxona va birlashmalarni ishchi hodimlari olib boradilar va ularning turli tarkibiy bulinmalari o’zlariga tegishli funktsiyalarni belgilab oladilar. Iqtisodiy tahlil ko’p qirraliligi bilan ajralib turadi. Korxonani hamma faoliyati sferalarida mavjud bo’lgan rezervlarni izlab topish, taqsimlangan majburiyatlarni aniq bajarilishi va uni amalga oshirishda ma’suliyatni xis etish lozim bo’ladi. 30

Korxonalarni to’g’ri va oqilona boshqarish uchun turli-tuman ma’lumotlar tizimidan foydalanish zarurki, ular orqali to’g’ri boshqaruv qarorlari qabul qilinishi mumkin. Malumotlar deyilganda iqtisodiy hodisalar, voqealar va xo’jalik jarayonlarini tegishli manbalar orqali aks etirish, ularni qayta hisoblash va o’rganish, hamda qiziquvchi tashkilotlarga uzatish tushuniladi. Tahlil uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlarni mazmuniga qarab quyidagi turlarga ajratish mumkin: ¨ Iqtisodiy ma’lumotlar; ¨ Huquqiy-me’yoriy ma’lumotlar; ¨ Ilmiy- texnikaviy ma’lumotlar; ¨ Tabiy- ekologik ma’lumotlar; ¨ Boshqa ma’lumotlar. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni moliyaviy va boshqaruv tahlil qilishdan olinadigan natija uni axborot va metodik qo’llanmalar bilan ta’minlanganlik darajasiga bog’liq. Tahlilni axborot bilan ta’minlashda bosh rolini buxgalteriya hisobi va hisoboti egallaydi, sababi bu manbalarda xo’jalik faoliyati va uning natijalari o’z aksini topgan. Birlamchi va jamlangan hisob registoridagi ma’lumotlarni o’z vaqtida va to’la-to’kis tahlil qilish rejani bajarilishiga, xo’jalik faoliyatini yaxshilashga qaratiladi. Ayniqsa yillik moliyaviy hisobot ma’lumotlarini mazmunan tekshirish tahlil ishlarini samarali o’tishini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu jarayonda ma’lumotlarni tahlil qilishdan oldin ularning to’g’riligi tekshirib olinadi. Ma’lumotlarning to’riligiga ishonch hosil qilish uchun esa ayrim ko’rsatkichlarni ma’lum bir hisobot ma’lumotlari bilan taqqoslab ularning bir-biriga mosligi o’rganiladi. Agar bir xil ko’rsatkichlar turli manbalarda bir xil tartibda aks ettirilgan bo’lsa, u holda ushbu ma’lumotlar qo’g’ri deb tan olinishi mumkin bo’ladi. 31

Moliyaviy hisobotning turli shakllaridagi ma’lumotlarni bir - biriga mosligini o’rganish quyidagi jadvalda keltirilgan (1 -jadval). 1-jadval Moliyaviy hisobot ma’lumotlarini bir-biriga mosligini tekshirish Ko’rsatkichlar Nomi Shakl raqami Birlamchi Ikkilamchi Mosli gi Satri Summa , ming so’m Shakl raqami Satr i Summa , ming so’m A 1 2 3 4 5 6 7 Asosiy vositalar: Boshlang’ich qiymat. 1 010 71000 3 130 71000 Mos Eskirish qiymati. 1 011 44500 3 130 44500 Mos Ustav kapital 1 320 80000 5 080 80000 Mos Taqsimlanmagan foyda 1 350 45000 5 080 45000 Mos Manaba: Talaba tomonidan turli adabiyotlari asosida aks ettirildi. Korxonalarning xo’jalik faoliyatini tahlil qilish, ularning ishlarini yaxshilash, samaradorligini oshirishning muhim omili bo’lib kelgan va shunday bo’lib qoladi. Xo’jalik faoliyatini tahlil qilish korxonalarning ishlab chiqarish, moliyaviy, mehnat resurslaridan oqilona foydalanish darajasini aniqlashga yoodam beradi, foydalanilmagan resurslarni aniqlab; korxonalarning kelgusida rivojlanishi, ularning moliyaviy holatini yaxshilash uchun zarur tavsiyalarni ishlab chiqishga imkon beradi. Respublikada amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning eng asosiy yo’nalishlaridan biri - bu boshqaruv tizimini takomillashtirish hisoblanadi. Bu masalani ijobiy hal etishda korxonalarning xo’jalik faoliyati va moliyaviy holatini tahlil qilish katta rol o’ynaydi. Chunki korxonalar faoliyatini tahlil qilish boshqaruv tizimi samaradorligini oshirishning muhim sharti hisoblanadi. Korxonalarning moliyaviy holati bu: · komples ravishdagi tushuncha bo’lib, u o’z ichiga keng ko’rsatkichlar tizimini oladi, ular korxonalarning moliyaviy resurslari borligini, holatini, joylashganligini 32

va ulardan foydalanish darajasini ifodalaydi; · korxonalar faoliyatidagi butun ishlab chiqarish va xo’jalik omillarining harakati, ularning o’zaro aloqadorlik natijasidir; · korxonalarning mo’’tadil ishlab chiqarish, tadbirkorlik va boshqa faoliyati uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslar bilan ta’minlanganligi va ulardan samarali foydalanish ifodasidir; · korxonalarning boshqa xo’jalik sub’ektlari, organlari va tashkilotlari bilan o’zaro aloqalarni haqiqiy aks ettirishidir. Ko’rinib turibdiki, moliyaviy tahlil ko’p qirrali murakkab va muhim bo’lganligi sababli u bir qancha talablarga asoslangan bo’lishi lozim. Yuqorida ko’rilgan talablarga asoslanib, moliyaviy tahlil korxonalarning moliyaviy holatini tahlil qilishda quyidagi vazifalarni bajarishga yo’naltirilishi kerak: 1. Korxonalarning moliyaviy darajasini baholash; 2. Moliyaviy holatning o’zgarishini aniqlash; 3. Korxonaning to’lov qobiliyatiga baho berish; 4. Moliyaviy holatiga ta’sir ko’rsatuvchi omillarni tahlil qilish; 5. Korxonaning moliyaviy barqarorligi va moliyaviy mustahkamligiga baho berish; 6. Korxona balansi likvidligiga baho berish va unga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 7. Aylanma mablag’lar aylanishiga baho berish; 8. Korxonalarda qo’lga kiritilgan moliyaviy holat darajasini ifodalab, bu borada hali foydalanilmagan imkoniyatlarni, mavjud zahiralarni ko’rsatib berish. 9. Korxonalarda hali foydalanilmagan imkoniyatlarni safarbar etish maqsadida tavsiyalar, takliflar ishlab chiqish va ularni amalga oshirish shart- sharoitlarini ko’rsatib berish. 33

$Quyidagi jadvalda korxona mulkining hajmi va tarkibi keltirilgan. Uni tuzishda balans ma’lumotlaridan foydalanib, sof, ishlatishga layoqatli boyliklar holati o’rganiladi. Keltirilgan ma’lumotlar balansning jami summasiga teng bo’ladi. 2-jadval “Bahmal-qurilish” aktsionerlik jamiyatining buxgalteriya balansini aktiv moddalarining tahlili Mol-mulkning tarkibi Yil boshiga Yil oxiriga O’zgarishi (+,-) Summa, ming so’m Salmog ’i, % Summa, ming so’m Salmog ’i, % Summadagi , ming so’m Salm oqdag i, % Yil boshiga nisbatan o’sishi, % 1 2 3 4 5 6=4-2 7=5-3 8=6\2*100 1. Uzoq muddatli aktivlar 186790 25,99 203491 22,80 +16701 -3,19 +8,94 2. Joriy aktivlar Shu jumladan: 531756 74,01 689066 77,20 +157310 +3,19 +29,58 A) Tovar-moddiy zahiralari 470833 65,52 531450 59,54 +60617 -5,98 +12,87 B) Pul mablag’lari va qisqa muddatli qo’yilmalar 7657 1,08 9491 1,07 +1834 -0,01 +23,95 V) Debitorlar 53266 7,41 148125 16,59 +94859 +9,18 +178,08 Balans aktivining JAMI 718546 100,0 892557 100,0 +174011 - +24,22 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, biz tahlil qilayotgan “Bahmal- qurilish” aktsionerlik jamiyatida o’rganilayotgan joriy davrda jami aktivlar summasi 174011 ming so’mga yoki 24,22 % ga ko’paygan. Aktivlarning ko’payishini ijobiy baholagan holda, ma’lumotlarga e’tibor qiladigan bo’lsak, aktivlarning ko’payishi asosan joriy aktivlarning 157310 ming so’mga ortganligi hisobiga bo’lgan. Korxonaning uzoq muddatli aktivlari ham 16701 ming so’mga ortganligini ijobiy baholamoq lozim. Joriy aktivlarning tarkibini o’rganadigan bo’lsak, joriy yil oxirida yil boshiga nisbatan tovar-moddiy zahiralar 12,87 % ga ko’paygan, ya’ni bu 60617 ming so’mni tashkil etadi. Aktsionerlik jamiyatining debitorlik qarzlari ham yil oxiriga kelib 178,08 % ga yoki 94859 ming so’mga ko’payganligini salbiy baholamoq kerak. Chunki, debitorlik qarzining bunday tartibda ortib borishi 34$ $korxonaning aylanma mablag’larini aylanishini sekinlashtiradi, qo’lov qobiliyatini yomonlashuviga olib keladi. Korxona aktivlari tarkibida asosiy salmoqni tovar- moddiy zahiralari egallamoqda, ya’ni u 60 % ga yaqin aktivlar summasini tashkil etmoqda. Bu shundan dalolat beradiki, korxonada me’yordan ortiqcha tovar-moddiy zahirasi yaratilganligini hamda uning natijasida korxona joriy aktivlarini aylanishi sekinlashishini ko’rsatmoqda. Aktsionerlik jamiyati ma’muriyati mavjud aktivlardan unumli foydalanish choralarini ko’rishi lozim deb hisoblaymiz. Bozor iqtisodiy qonuniyatlari va talabidan kelib chiqqan holda korxonada qarz kam bo’lgani ma’qul. 3-jadvalda korxona mablag’larining manbalari ko’rsatilgan. 3-jadval “Bahmal-qurilish” aktsionerlik jamiyatining buxgalteriya balansini passiv moddalarining tahlili Mol-mulkni tashkil topish manbaining tarkibi Yil boshiga Yil oxiriga O’zgarishi (+,-) Summa, ming so’m Salm og’i, % Summa, ming so’m Salm og’i, % Summa-d agi, ming so’m Salmoq dagi, % Yil boshiga nisbatan o’sishi, % 1 2 3 4 5 6=4-2 7=5-3 8=6\2*100 1. O’z mablag’larining manbalari 460499 64,09 729410 81,72 +268911 +17,63 +58,39 2. Majburiyatlar Shu jumladan: 258047 35,91 163147 18,28 -94900 -17,63 -36,98 a) uzoq muddatli majburiyatlar - - - - - - - b) joriy majburiyatlar 258047 35,91 163147 18,28 -94900 -17,63 -36,98 Balans passivining JAMI: 718546 100,0 892557 100,0 +174011 - +24,22 Jadval ma’lumotlaridan ko’rinadiki, biz tahlil qilayotgan “Bahmal-qurilish” aktsionerlik jamiyatida joriy yilning boshiga nisbatan yil oxirida jami passivlari summasi 174011 ming so’mga yoki 24,22 % ga ortgan. Korxonada mol-mulkni tashkil etuvchi manbalarning bunday tartibda ko’payishini ijobiy holat sifatida baholamoqlozim. Ammo, ushbu manbalar qaysi manbbalar hisobiga ko’payganligiga alohida ahamiyat qaratish maqsadga muvofiq hisoblanadi. Ya’ni manbalarning 35$