Kinoya so’zining matnda ifodalanishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

351 KB

Ko'chirib olish

Mundarija: Кириш .............................................................................................................3 I-БОБ. O.ГЕНРИ ҲИКОЯЛАРИДА КИНОЯ ИФОДАСИНИНГ СТИЛИСТИК – ГРАММАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ...........................4 1.1. “Сўз ўйини” киноя ифодасининг муҳим воситаси сифатида..........4 1 .2. Сатирик мазмунни яратишнинг лексик – грамматик воситалари.....14 2.3. Киноя мазмуни ифодасида терминолексемалардан фойдаланиш.....24 II –БОБ. КИНОЯ МАЗМУННИНГ ЯХЛИТ МАТН ДОИРАСИДА ВОҚЕАЛАНИШИ .......................................................................................29 2.1. Матннинг интертекстуаллик белгиси ва киноя ифодаси...................29 2.2. Ўзлаштирма лексик бирликларнинг прагматик имкониятлари.........38 2.3. Киноя ифодасида метафоранинг иштироки........................................45 2.4. Феъл туркумидаги бирликларнинг кинояни шакллантириш имкониятлари ............................................................................................. 51 2.5. О.Генрининг The Gift of the Magi ҳикоясида киноя мазмунининг воқеланиши ..................................................................................................56 Хулоса ..........................................................................................................62

Кириш Мавзунинг долзарблиги . Ўзбекистон Республикасининг кадрлар тайёрлаш миллий дастурида ҳозирги замон талабларига жавоб бера оладлиган, ҳар томонлама етук кадрлар таёрлаш масаласига алоҳида эътибор берилган. Ўзбнкистон республикаси Президенти И.А.Каримов таъкидлаганидек, «мустақил дунёқарашга ва фикрлашга эга бўлган, авлодларимизнинг ва умум инсониятнинг бебаҳо қадриятларига таянган ҳолда маънавий бой, ахлоқий жиҳатдан комил, ҳар томонлама баркамол инсонларни шакллантириш бугунги куннинг долзарб вазифасидир». Дунё тилларини билиш ҳам амалий жиҳатдан, ҳам назарий жиҳатдан инсонни баркамолликка етаклаши шубҳасиздир. Шу нуқтаи назардан тилнинг когнитив аспектда ўрганиш, уни когнитив фаолият, инсон онгининг ажралмас таркибий қисми сифатида ўрганиш бугунги кун тилшунослигининг долзарб масалаларидан бири сирфатида илгари сурилмоқда. Сатира бадиий нутқнинг кенг тарқалган турларидан бўлиб, унинг ҳосил бўлиши ўзига хос лисоний тафаккур фаолияти ижросини талаб қилади. Сатирик матнларнинг ҳосил бўлишини таъминлашга хизмат қилувчи когнитив жараёнларнинг тадқиқи замонавий тилшуносликнинг долзарб муаммоларидандир. Тадқиқот мақсади машҳур инглиз адиби О.Генри ижоди мисолида сатирик мазмун ифодасида асосий ўринни эгаллайдиган лисоний бирликлар танловининг лингвокогнитив тамойиллари, қонуниятларини ўрганишдир. Ушбу мақсад тадқиқотда қуйидаги вазифалар ижросини тақазо этади: - О.Генри сатирасининг ўзига хос хусусиятларини ўрганиш; - Сатирик матнларнинг лисоний қобиғини ташкил қилувчи воситалар гуруҳларини ажратиш; - Сатирик мазмуннинг прагматик мақомини белгилаш; - Сатирик мазмунни шакллантириш имкониятини берадиган когнитив қолиплар тавсифини бериш.

Тадқиқот обекти О.Генри сатирик ҳикоялари матнлари бўлиб, улар таркибидаги лисоний бирликларнинг лисоний тафаккур жараёнида қўлланиш мезонлари тадқиқ қилинади. Шунга нисбатан, тадқиқотнинг предмети сифатида сатирик матнлар мазмуни ва ғоясини ифодалаш учун зарур бўлган лисоний белгиларнинг фаоллашув даражаси ва меъёрини аниқлаш танланади. Тадқиқотнинг методологик асосини тил ва тафаккур ҳодисалари ўзаро боғлиқлигини эътироф этувчи фалсафий ғоя ва тамойиллар ташкил қилади. Сатирик матнларнинг лингвокогнитив таҳлили жараёнида матн таҳлили, тавсифий таҳлил, консептуал таҳлил ҳамда индуктив таҳлил методларига мурожаат қилинади. Тадқиқот натижалариниг илмий жиҳатдан янгилиги энг аввало лингвокогнитив таҳлил амалларининг сатирик матнлар тадқиқига илк бор жорий этилишида кўринади. Бундан ташқари, О.Генри сатирасининг муаллиф идиолектининг намунаси сифатида ўрганилиши ҳам лисоний қобилият воқеланишида, ментал ҳаракатнинг тутган ўрнини аниқлашдаги дастлабки изланишлардандир. Тадқиқот натижаларининг амалий аҳамияти бадиий матн таҳлилига когнитив амалларнинг тадбиқ қилиниш имконияти пайдо бўлишида кўринади. Ишнинг натижаларидан "Матн тилшунослиги", "Стилистика", "Когнитив тилшунослик" фанлари бўйича тузиладиган қўлланма ва тавсияномаларда фойдаланиш мумкин. Тадқиқот натижалари асосида хулосалар берилиб, уларда турли жанрларга оид матнларнинг лингвокогнитив таҳлилининг истиқболи ва жиҳатлари белгиланади. Иш "Кириш", иккита боб ва "Умумий хулосалар" қисмларидан таркиб топиши режалаштирилмоқда. "Кириш" қисмида танланган мавзунинг долзарблиги, қўйилган мақсад ва вазифаларнинг муаммо тадқиқи учун муқобиллиги асосланади, тадқиқ объекти ва предмети белгиланади ҳамда иш натижаларининг илмий янгилиги, амалий аҳамияти ҳамда тадбиқ доираси

ҳақида маълумотлар келтирилади. Иш умумий хулосалар билан якунланиб, унда бажарилган тадқиқотлар натижалари умумлаштирилади. Биринчи боб “О.Генри ҳикояларида киноя ифодасининг стилистик- грамматик хусусиятлари” деб номланади ва унда лисоний бирликларнинг сатирик матнда фаоллаштирувчи омиллари ўрганилади. “Киноя мазмуннинг яхлит матн доирасида воқеяланиши” сарлавҳасидаги иккинчи бобда бадиий асар ғоявий мазмуни яратилишида тафаккур жараёнида ҳосил бўладиган ментал қолипларнинг лисоний воқеланишини таъминловчи воситалар гуруҳлари ажратилади.

I-БОБ. O .ГЕНРИ ҲИКОЯЛАРИДА КИНОЯ ИФОДАСИНИНГ СТИЛИСТИК – ГРАММАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ 1.1. “Сўз ўйини” киноя ифодасининг муҳим воситаси сифатида. Она ўз боласига “Менинг подшоҳим”, “Подшоҳим оч қолдиларми?” деб мурожаат қилишини учратиш мумкин. Бунда “подшоҳим” сўзининг маъноси нима? Сўзни бундай қўллашдан мақсад болани оддийгина суюшми ёки кинояли мурожаатми? Ҳарҳолда бундай қўлланишда “подшоҳ” сўзининг луғавий маъноси такрорланмаётган бўлса керак. Луғат бирликларининг маъноси турғун ҳодиса эмаслиги, у кўпинча сўзларнинг маълум мулоқот муҳитида, у ёки бу контекстда қўлланишида ҳосил бўлиши олимлар томонидан қайд этиб келинмоқда. Яқинда Ш.Сафаров “Семантика” номли рисоласида ёзганидек, “маъно доимо лисоний материалда гавдаланади, бундай маънога эга бўлмаган маъно узуқ – юлуқ бўлиб қолаверади, яхлит мундарижага эга бўла олмайди. Аммо маъно ва шахснинг мужассамлашиши, бирдамлиги уларнинг қоришиб кетишидан дарак эмас. Улар ўртасидаги мунособатлар турли – туман, бири иккинчисини такрорламайдиган. Зеро, ягона бир маъно турлича ифода топиши мумкин бўлгандек, биргина моддий бирлик турли маънога эга бўлиши ҳам доимо кузатилиб турилади.” 1 Юқорида келтирилган иқтибосдан маълум бўладики, мулоқот жараёнида, денотитив кўринишда ва олдиндан маълум бўлган маъно мавжуд бўлишини тасаввур қилиш қийин. Оҳирги пайтларда прагмалингвистикага оид адабиётларда ҳикоя “Сўз ўйинининг” бир тури сифатида қаралмоқда. 2 Ёш болага “My Lord”, “Жаноби олийлари” келишлари билан мурожаат қилишганда, оддий ҳурмат маъносидан ташқари, бирон бир ёқтирмаслик, киноя, сатира мазмунларини ифода қилиш мақсади мавжуд бўлиши мумкин. Бу ҳолатда киноя одатда ундов мазмунига эга бўлиб, болани маълум бир ҳаракатга ундайди. У ўзини хўжайиндек хис қилиб, ота–онаси истаган “ўйин” га киришиб кетиши 1 Сафаров Ш. “Семантика”. Тошкент, 2013, б. 299. 2 Segerdahl P. Language use philosophical investigation into the basic notions of pragmatics hounds mill, 2000 p.48 - 49.

мумкин. Ҳурмат ибораларининг ёш болага нисбатан бу ҳолда қўлланиши эса одатий ҳурмат муҳитига ўхшаб кетади. Натижада, мурожаатнинг кинояли ифодаси мулоқот нормасига тақлид қилиш “ўйини”га айланади. Л.Витгенштейннинг таъкидича, “Бу ўйин жараёнида маълум қоидаларга амал қилинади, зеро, бу қоидаларни бевосита ўйин амалиётининг ўзида, табиатнинг аниқ қонунияти сифатида аниқлаб олиш мумкин” 1 . “Сўз ўйини” қонуниятлар, қоидалар қўллашда бажариладиган бўлганидан сўнг коммуникатларнинг тил заҳирасидан фойдаланиш ҳам тизимдаги имкониятлардан фойдаланиш доирасида кечади. Бу, айниқса, сўз усталари – ёзувчи ва шоирлар фаолиятида яққол сезилади. Шу жумладан, О.Генри асарларини аслиётда ўқир эканмиз уларнинг лисоний таркиби мукаммал кўринишга эгалигини яққол ҳис этамиз. Ушбу асарларни ўқиётган шаҳс ҳам ўзининг тил билиш қобилиятини текширувдан ўтказиш имкониятига эга бўлади. Шунинг билан биргаликда, О.Генри асарлари лисоний шаклининг мураккаблиги муаллифнинг сунъий равишда, қўллаётган услубий натижаси эмаслигини ҳам унутмаслик лозим. Унинг ҳикоялари матни билан яқиндан танишиш жараёнида лисоний шакл мураккаблиги ёзувчининг ўзига хос услуб эканлигига ва бундай услуб айниқса киноя ва бошқа сатирик амаллар ифодасида яққол намоён бўлишига ишонамиз. О.Генри асарларида китобий лексемалар ва ибораларнинг кенг меъёрда қўлланилиши доимо сезилиб турадиган ҳолатдир. Бу эса, ўз навбатида, ҳикоятлар матнини идрок этишни қийинлаштиради. Айнан шу турдаги луғавий бирликлар сатирик мавзуни, ҳикоянинг шакллантирувчи воситага айланади. Масалан, The Cop and the anthem (“Полициячи ва гимн”) ҳикоясидан қуйидаги парчани олайлик. A deaf leaf fell in So а pay’s lap. That was Jack Frost’s card. Jack is kind to regular denizens of Madison Square and gives fair warning of his annual call. At the corners of four streets he hands his pasteboard to the north Wind, footman of mansion of all outdoors, so that the inhabitants there of may make ready (p.37) 1 Л.Витченштейн. Философские работ ы . Ч.1. М., 1994. Б. 105.

Ҳикоянинг умумий қўлланишдаги луғавий бирликлардан иборат матнида тўсатдан denizens , mansion , thereof сўзларининг пайдо бўлишининг диққатини тортади. Ушбу сўзларнинг семантик таркибини аниқлаш учун луғатларга мурожаат қиламиз: Инглиз тили изоҳли луғатида 1 қуйидаги тавсифларни учратамиз: Denizen (let or humor) – an animal or plant, or sometimes a person, that lives or grows in a particular place (p.292); mansion – a large house, usually belonging to a wealthy person (p.664); thereof – (fml.) of that or it Луғатдаги изоҳларда кўринадики, ушбу сўзларнинг қўлланиш доираси чегараланган ва уларнинг матнда пайдо бўлиши кўрилмаган ҳол. Муаллиф бу турдаги китобий сўзлардан фойдаланиш орқали одатий воқеалар баёнига кўтаринки руҳ бахшида этишини мўлжаллайди. Бунинг натижасида кинояли мазмун ифода топади. Таҳлил қилинаётган ҳикоянинг кейинги саҳифасини очсак, қуйидаги нутқий тузилма назаримизга тушади: Soap’s mind became cognizant of the fact that the time had came for him to resolve himself into a singular Committee of ways and means against coming rigor Матндаги Cognizant сифати инглиз тили луғатида “ Conscious, aware ” (“хабардор”) мазмунида “гувоҳланса” 2 “Катта инглиз – рус луғатида” эса ушбу сўзнинг “ to resolve ” “осведемленний” маънолари қайд этилади 3 . Шунингдек, to decide by vote, make a formal decision about; express by resolution; said of a legislative assembly маъноларига эга 4 . Луғатларда берилаётган изоҳлар ва ушбу сўзлар семантик структурасини инобатга оладиган бўлсак, улар бошқача, яъни тантанавор вазиятларда қўлланиши керак. Аммо юқорида келтирилган мисолда оддий вазиятдаги воқеалар баён қилинмоқда. Ушбу луғавий бирликларнинг адабий – китобий 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L., 1986. 2 Ўша ерда р. 204. 3 Большой англо – русский словарь под обоим руководством И.Р.Гальперина. Москва, 1972. 4 Қаранг: Webster’s New International Dictionary of the English Language. – Spring field, Mass, USA, 1978.

бўёққа эга бўлиши келтирилган ҳолат тасвири юмористик урғу олишига сабаб бўлмоқда. Ҳикояни ўқишда давом қиламиз: The hibernatorial ambitions of Soapy were not of the highest; in them were no considerations of mediterranean cruises, of soporific Southern skies or drifting in the Vesurian Bay. Three months on the Ireland was what his soul craved. Three months of assured board and bed and congenial company, safe from Boreas and bluecoats seemed to Soapy the essence of things desirable. For years the hospitable Blackwell’s had been his winter quarters. Just as his more fortunate follow New Yorkers had bought their tickets to Palm Beach and the Riviera each winter, so Soapy had made his humble arrangements for his annual hegira to the Island (p.38) Бир дайдининг бошпана топишга уринишини О.Генри hibernation ambitions “иссиқ жойларда қишлаш хоҳиши” деб атаса, унинг қамоққа тушишга интилишини (қишни ўтказиш учун) Сопининг бахтли дўстларининг қишни Ривьера қирғоқларида ўтказиши билан қиёсламоқда. Келтирилган абзацда Блэкуэлл оролидаги қамоқхона winter quarters ва higera атамаларини олган. Ушбу луғавий бирликларнинг луғавий маънолари қуйидагича: winter quarters – loadgings, place of abode 1 ; Higera – the flight of Mohammed from mecca; hence, any similar fligh or exodus 2 Изоҳлар гувоҳлик беришича, ушбу сўзларнинг маънолари хавосиз, ишонарли жойлар, шахслар ҳақида тасаввурни уйғотади, уларнинг юқоридаги контекстдаги маъноси эса, аксинча, хавфли, ишончсиз, ноқулай жой, яъни қамоққа ишорадир. Луғавий ва контекстуал маънолар қарама– қаршилиги кинояли, сатирик матнни ҳосил қилмоқда. Таҳлил қилинаётган матнда зиддиятли мавзу ҳосил бўлишида муаллиф юритаётган фикр ўзига ҳос кўринишга эга, яъни ҳаммага жаннатдан жой 1 Webster’s New International Dictionary 2 Ўша луғат

топилади, аммо бировлар учун жаннат – Ривьера ороллари, пляжлари бўлса, бошқалар учун - қамоқхона. Қиёсланг: Some other way of entering limbo must be thought of Limbo – сўзининг луғатдаги изоҳи қуйидагича эшитилади: Limbo – (in the Christian religion) A of those who have not done evil may go even though they were not Christians during their life 1 . Бу ерда лексик бирликнинг коннотатив маънолари ўзаро алоқага киришмоқда ва ижобий баҳо салбий баҳони касб этиши билан кинояли мазмун юзага келмоқда. Аттрибутив сўз бирикмаси hospitable Blackwell қўлланишида юзага келадиган ҳикоянинг манбаси эса қисмлар лексик бирикуви қоидасининг бузилишида. Ушбу бирикмадаги hospitable бўлаги ижобий коннатацияга эга бўлган сифат, аммо Blackwell бўлаги қамоқхонанинг номи. Бундай бирикув натижасида ижобий характердаги сўз бирикмасининг маъноси қарама – қарши томонга қараб ўзгаради ва салбий баҳо мазмунини касб этади. Бу – ҳикоянинг икки семантик тури намунаси сифатида қаралади 2 . Машҳур услубшунос Ю.М.Скребнев ёзганидек, “сўз (сўз бирикмаси, гап ва ҳакозо)нинг маълум бир стилистик бўёққа эга бўлиши унинг қандайдир бир номаълум ички хусусиятлари билан боғлиқ бўлмасдан, балки унинг коннотацияси бизга қўлланиш муҳитини ёки, бошқача айтганда, унинг тизимда тутган ўрнини эслатади” 3 . Луғавий бирларнинг коннотатив маъно хусусиятларининг мос келмаслигини қуйидаги гапда ҳам кузатамиз. The young woman moved away a few steps, and again bestowed her absorbed attention upon the sharing mugs 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., р 634. 2 Салихова Н.К. Языковая природа и функциональная характеристика иронии. АКД. М., 1976. 3 Скрабнев Ю.М. Очерке теории стилистики. – Горький, 1975. С. 21.

Ушбу гапдаги bestow attention бирикмаси бадиий – китобий услубга оид бўлиб, унинг оддий муқобили to give attention бирикмасидир. Унинг ҳеч қандай олий мақомга эга бўлмаган оддий кўча аёлига нисбатан қўлланиш сатирик мазмундан бошқа нарсани уйғотмайди. Бадиий нутқда сўзларнинг лексик бирикуви майдони кенгайиши кўп кузатилади ва сўзларнинг семантик бирикув қоидаларининг бузилиши бадиий образ яратишда тўсиқ бўла олмайди. Аксинча, кўпгина ҳолатларда семантик бирикув қоидасининг бузилиши нутқнинг динамик кечишини, экспрессивлик кучайишининг муҳим омилига айланади. Сўзларнинг тасодифий, ноодатий бирикиши ўқувчи диққатини тортади, ҳайратлантиради 1 . Ҳикоянинг яна бир абзацини ўқиймиз: An instantaneous and stung impulse moved him to battle with his desperate fate. He would pull himself out of the mire; he would make a man of himself again; he would conquer the evil that had taken possession of him. There was time; he was comparatively young yet; he would resurrect his old eager ambitions and purse them without faltering. Those solemn but sweet organ notes had set up a revolution in him . Tomorrow he would go into the roaring downtown district and find work. A fur importer had once offered him a place as driver. He would find him tomorrow and ask for the position. He would be somebody in the world. He would Soapy felt a hand lead on his arm. He looked quickly around into the broad face of a policeman. “What are you doing here?” asked the officer. “Nothing”, said Soapy. “Then come along”, said the policeman. “Three months on the Island”, said the magistrate in the police court the next morning Келтирилган матн таркибида яққол кўзга ташланадиган эмоционал кучайиши кузатилмоқда: battle with fate – conquer the evil – resurrect ambitions – pursue without faltering – set up a revolution. 1 Голуб. И.Б. Стилистика современного русского яз ы ка. М., 1996.

Ушбу кузатиш прагматик таъсир кучига эга. Қўлланилаётган бирликланинг экспрессивлик мақоми сусайган бўлса, уларнинг таъсир кучи ўз моҳиятини йўқотмаган. Яширин маъно ифодаси ўқувчини ҳикоя қаҳрамони Сопининг орзу – ҳаваслари ҳомхаёл эканлигига ишонтиради. Айтилаётганларнинг барчаси – қуруқ гапдан бошқа нарса эмас, Сопининг яхши ниятлари ҳақиқат қатъиятига дош беролмасдан чил – парчин бўлмоқда. У дайдиликка барҳам бериб, иш топиш ва одам бўлишни ўйлаётганида елкасига тартибот ҳимоячисининг қўли тушади ҳамда унинг аввалги хаёли ҳақиқатга айланади – қамоққа тушади. О.Генрининг “The Pimienta Pancakes” номли ҳикоясининг прагматик мазмуни кучли сатирик бўёққа эга. Сарлавҳанинг ўзиёқ “сўз ўйини” амалининг тадбиқ қилиниши маҳсулидир. Ушбу амал испан тилидан ўзлаштирилган pimiento сўзининг икки маънолигига асосланган: 1. Pimiento – қизил қалампир, испан гаримдориси 1 ; 2. Pimiento – ҳикояда баён қилинаётган воқеалар кечган жойнинг номи. Ҳикоя матни бадиий жанрга хос бўлган луғавий бирликларга бой ва ушбу бирликларнинг ҳикоя қаҳрамони оддий ковбой нутқида учраши ҳеч ҳам ҳақиқатга тўғри келмайди. Бундай қўлланиш фақат кулгули мазмуни шакллантиради. Масалан, қуйидаги парчада ковбой ўзига ёққан, қиз ҳақида фикр юритади ҳамда to run ‘em into the corral иборасини ишлатаётиб, ўз ҳиссиётини худди ковбой қўйлар тўдасини қўрага ҳайдаётган тартибда изҳор қилишга интилади: “The Holy Land”, I say to myself, my thought milling some as I tried to run them into the corral . “Why not?” There was sure angels in Pales – Why yes, Uncle Emsley”, I says loud, “I’d be awful edified to meet Miss Learight.” So Uncle Emsley took me out in the yard and gave us each other’s entitlements (p.46) Парчани дастлабки ўқишдаёқ ковбойнинг нутқида edified ва entitlements каби юқори услубга хос бирликларнинг учраши ҳайрат туғдиради. 1 Большой Англо – Руский Словарь, II том, С. 161.

Луғатларда ушбу сўзлар изоҳи “поэтик”, “махсус” каби белгилар билан бошланади: To edify – (fml.) to improve (the character of mind); Entitlement – giving a title (to a book) 1 . Ковбой бирон ишига панд – насиҳат ўқиши ёки ўгит беришини (to edify) тасаввур қилиш қийин ҳозиргина to run ‘em into the corral “уларни қўрага ҳайдаш керак” сленг иборасини айтиб турган ковбойнинг нутқида юқори услубга хос луғавий бирликларнинг пайдо бўлиши ҳикоя умумий мазмунига таъсир ўтказиб, унга сатирик ва комик бўёқ беришига туртки беради. Комик таъсир, шунингдек, грамматик норма қоидаларининг бузилиши натижасида янада кучаяди. Жумладан, I says (замон шаклининг ўринсизлиги), there was angels in Pales (мослашув қоидасининг бузилиши) бунга мисол бўлади. Баёндаги турли услубларнинг ўринсиз қоришуви муаллифнинг кинояли мазмун яратиш йўлидаги ҳаракатидир. Албатта, турли услубларга оид луғавий бирликларнинг ўзаро яқинлашуви ва тил тизимида ягона майдон атрофида бирикуви тил тараққиётини таъминловчи омиллардандир. Бундай яқинлашув, биринчидан, мулоқотнинг “интеллектуаллашуви” учун баъзан бадиий лексиканинг “китобийлик” хусусияти пасаяди, терминлар эса кундалик нутқнинг ажралмас қисмига айланиб боради 2 . Бироқ бундай луғавий қоришув ҳолатлари ҳар доим ҳам кутилган натижани бермаслиги мумкин. Мисол тариқасида The Pimiento Pancakes ҳикоясидаги яна бир абзацни таҳлил қилиб кўрайлик: I was panching then for old Bill Toomey on the San mignel. One day I gets all ensnared up in aspiration for to eat some canned grub than hasn’t ever mooed or boaed of granted or been in peck measures So I gets on my bronc and pushes the wind for uncle Emsley Telfairs store at the Pimienta Crossing on the Nences Парчадан кўринадики, ҳикоя қаҳрамони ўзини зиёли, билимдон киши қилиб кўрсатишга ҳаракат қилмоқда, лекин унинг нутқи бунга йўл қўймайди. 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., рр. 350; 2 Қаранг: Бельчисков Ю.А. Лексическая стилистика. – М., 1998 с. 64 – 65.

Слэнгларга бой бўлган нутқи сабабли персонаж комик, кулгули ҳолатга тушиб қолмоқда. Кейинги абзацда асар қаҳрамони –ковбойнинг нутқида, аксинча, Слэнг иборалари учрамайди: I went out and sat on the ground in the shade of the store and leaned against a prickly pear. I shifted sand into my boots with unthinking hands while I soliloquized a quantity about this bird with the Jackson plumage to his name (p.47). Абзацда ковбойнинг ўзи танлаган қизлар тўғрисида ранчо хўжайнига қандай изоҳ бериши ҳақидаги ўйлари баён қилинмоқда. Охирги гапдаги to soliloquire феьли адабий тилга хос бўлиб, унинг қўш маъноли bird лексемаси билан бирикуви замирида “сўз ўйини” юзага келмоқда. Қиёсланг: to soliloquize – to speak or say in soliloquy (an act of Talking to oneself alone) 1 ; Bird – 1. A creature with wings and feathers; 2. (infml.) a person 2 . “Ўзига ўзи гапирмоқ, фикр юритмоқ” маъноларига эга бўлган to soliloquire феьли “қуш” ёки “йигит одам” маъноларини англатадиган лексемаларнинг ягона бир гап таркибида киноя нутқий актини ҳосил қилган. Кейинги абзац таҳлилига ўтамиз. Ушбу матн парчасида икки бир–бирига тескари баён услубининг ҳамроҳликда келишини кузатамиз. Ҳикоя қилувчи фермага ташриф буюришига жуфтликнинг ҳатти–ҳаракатларини кузатаётиб, уларнинг ўзаро мунособатини аниқлашга уринади: An our bu sun they come loping back, and stopped an uncle Emsley’s gate. The sleep person helped her off; and they stood throwing each other sentences all sprightful and sagacious for a while. And then this feather Jackson flies up in his saddle and raises his little stowpot of a hat, and trots off in the direction of his mutton ranch. By this time I had turned the sand out of my boots and unpinned myself from the prickly pear; and by the time he gets half a mile out of Pimienta, I single-foots up beside him on my bronc 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., р 1064. 2 Ўша луғат. Р. 93.

$Келтирилган парчада сўзга устамон ҳикоя қилувчи севишганлар нутқига sprightful ва sagacious эпитетларини киритади. Луғатларда ушбу сўзларга берган изоҳларда уларнинг тантанавор услубга оид эканлиги қайд этилади: Sprightful – gay and light; Sagacious – (lit.) having or showing deep understanding and understanding; wise 1 . Проф.И.Р.Гальперин раҳбарлигида тузилган инглиз–рус таржима луғатида берилган изоҳ: Sprightful – (книжн) живой, бойкий; Sagacious – (книжн) благоразумний. Севишганларнинг нутқи “дадил, жўшқин” ва “доно, мулоҳазали” кечадиган бир пайтда, уларнинг нутқида to come loping back ва to singlefoot up beside somebody каби қўпол бўёққа эга бўлган ибораларнинг учраши зиддиятли мазмунни ҳосил қилади. Боз устига, грамматик норманинг бузилиши (I singlefoots up beside him on my bronc) вазиятни янада мураккаблаштиради. Бундай вазиятда, sprightful ва sagacious лексемаларнинг пайдо бўлиши киноя мазмунини ҳосил қилади ва унинг ифода даражаси (5) товуши аллетрацияси воситасида кучаяди. Умуман муаллифнинг индивидуал услуби алоҳида луғавий бирликлар, грамматик шакллардан фойдаланиши, лозим бўлганда янгиларини яратишида намоён бўлади. Кейинги пайтларда “когнитив услуб тушунчаси доирасида қаралаётган ушбу ҳодиса муаллифнинг ўзига хос тафаккур амалларини бажариши ва шу асосда дискурсив фаолиятни ижро этиши билан боғлиқ” 1 . О.Генрининг ижодкорлик фаолияти унинг идиостилида аниқ намоён бўлади. У ҳатто ягона бир лексик воситага мурожаат қилиш билан ҳикоя матнига алоҳида бир руҳият, экспрессивликни бахшида этади. Қиёсланг: “Sure” says Jackson “Miss Lea right is a mightily nice girl, but I can assure you my intentions go no further than the gastro” – but he seen my hand going 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., рр. 1080; 981. 1 Қаранг: Краткий словарь когнитивих терминов (под обш. ред.Е.С.Кубрековой). М., 1996; Джусупов Н.М. Когнитивная стилистика: Современное состояние И актуальние вопроси исследования \\ Вопроси когнитивной лингвистики. – Тамбов., 2011, 13. С. 65 – 75.$

down to my holster and he changed his similitude – “than the desire to procure a copy of the pancake recipe”, he finished (p.49). Матндаги similitude отининг контекстга, нутқ вазиятига тамоман мос келмаслиги ушбу сўзнинг луғатдаги тасвирини кўрганимиз заҳотиёқ равшанлашади: Similitude – (lit.) 1. Likeness; appearance like something else; 2. A comparion made by an expression or story, as in simile or parable. Катта инглиз – рус луғатида: Similitude – (книжн) притча, аллегория Луғатлардаги “рамзли ҳикоя” (Инжилда) ёки “аллегория” изоҳлари ушбу матнда бекорга қўлланмаган. Чунки муаллифнинг мақсади бировни камситувчи, кўпол вазиятни тасвирлашдир. Маҳмадона суҳбатдошни устидан кулиш, уни камситувчи ҳолати туғилганда кинояли нутқий актни бажариш доимо кутилган ҳолдир. 1 .2. Сатирик мазмунни яратишнинг лексик – грамматик воситалари Маълумки, матн шаклланишининг асосий кўрсаткичи унинг коммуникатив йўналишига эга бўлишидир. Бу эса матннинг прагматик моҳиятини белгилайди, чунки ҳар қандай матн (нутқий фаолият маҳсули сифатида) адресатга ахборот етказиш ҳамда унга эмоционал таъсир ўтказиш мақсадини кўзлайди 1 . Шу сабаб матн тузилишида иштирок этаётган барча лисоний воситалар стилистик ва прагматик вазифани бажарувчи воситаларга айланадилар, яъни улар стилистик ёки прагматик функция ижрочиларига айланадилар 2 . Айниқса бадиий нутқ тузилмаларида қўлланишда бўлган лисоний бирликларнинг стилистик – прагматик фаоллиги юқори босқичда бўлади. Айнан шу ҳолатни О.Генри ҳикоялари матнида ҳам кузатамиз. Масалан, Christmas by Injunction ҳикоясини оладиган бўлсак, унинг матнида муаллиф нутқидаги нейтраликни суд ҳакамининг тантанавор нутқи 1 Қаранг: Ашурова Д. Text Linguistics . – Ташкент, 2012; Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического исследования. М., 1981; Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Т., 2010. 2 Арнольд И.В. Стилистика английского язика. Л., 1981. с. 47.

ҳамда фонетик, грамматик ғалисликларга тўла, “илмий” терминларнинг ноўрин ишлатиши яққол кўриниб турган олтин изловчилар нутқларини “қурамаси”ни қиёслаб бўлмайди. Баъзи мисолларни келтирамиз: “It’s creepin g upon my faculties ”, remarked Trinidad, “that borrown kids at Christmas is somethin like tryin to steal butter from a man that’s got pancakes a comin”(p.61) Бу ерда маъно жиҳатидан It’s occuring to me (“менга туюлади”) бирикмасига мос келадиган It’s creepin upon my faculties сўз бирикмасининг пайдо бўлиши кутилмаган ҳол. Ушбу бирикманинг ўринсиз қўлланилаётганлиги иккита омил билан боғлиқ: 1) faculty отининг метофорик to creep феъли билан бирикиши ноодатий ҳол; 2) ушбу сўзларнинг функционал–стилистик мақомининг мос келмаслиги, зеро faculty оти ушбу контекстда китобийлик мақомига эга, метафорик мазмунда қўлланилаётган to creep феъли эса оғзаки нутқ услубига тобедир. Бундай кутилмаган бирикув аччиқ киноя, сатирик ҳақиқат мазмунини туғдиради. Бунинг билан ҳикоя персонажи болаларни ўғирлаш одилликдан йироқ эканлиги тўғрисидаги ҳақиқатни кеч бўлса – да эътироф этаётганлиги маълум қилинмоқда. Яна бир мисол: “Ma’am”, said Trinidad with a sigh, “prospecting for kids at Christmas time is like hunt in limestone for silver. This parental business is one that I haven’t no chance to be comprehended . It seems that fathers and Mather are wiling for their offspring’s to be drowned, stole, fed on poison oak and et by catamounts 364 days in the year ; but on Christmas Day they insists on emplayn the exclusive mortification of their company .This hare young biped ma’am , is all that washes out two days maneuvers”.(p.64). Келтирилган абзацда ота – оналар ўз фарзандлари олдидаги бурчларини нақадар унутиб қўйишлари ҳақида сўз бормоқда. Болалар йилнинг 364 куни давомида дайдиб юришлари, оч қолишлари, ўғирликка қўл уришлари,

ахлатҳоналарни титкилишлари мумкин экан, фақат Рождетсво байрами олдидан ота–онада жавобгарлик ҳиссиёти уйғонар эмиш. Шу сабаб бўлса керакки, Чероки шаҳри полициясининг бошлиғи томонидан ўтказилаётган ҳайрия тадбирига олтин кони ишчилар фақат биргина ўғил болани келтира оладилар. Бу бола, онаси эртаю–кеч ишда бўлганлиги сабабли, кўчада дайдиб, катталардан энг беъодобли машғулотларни – чекиш ва ичишни ўрганади. Унда ҳеч бир болалик ҳиссиётлари сақланмаган, Рождествога ҳам, Санта Клаусга ҳам ишонмайди. Унингча, кўнглидаги янги йил арафасида айтиладиган истаклар ҳеч қачон амалга ошмайди ва боланинг байрам тантанасига иштирок этишга розилик билдиришининг ягона сабаби, унга ҳақиқий қурол совға қилишга берилган ваъдадир. Ушбу абзац мазмунини бирмунча батафсил таҳлил қилишимиздан мақсад ушбу мазмуннинг ўзиёқ камбағал оилалар фарзандларининг аҳволи сатирик баёнга лойиқ эканлигидан дарак беради, уларнинг ота – оналари 364 кун давомида шу қадар бандларки, фарзандлар ҳаёти, тақдири унутилиб қолиши табиий ҳолга айланади. Режалаштирилган мазмун ифодаси бадиий матннинг умумий ғоясига мос бўлиши зарур. Тил тизими сатҳларининг ўзаро мунособати бадиий матнда эстетик вазифани бажаради ва бу вазифа ифода майдонига матн структурасининг барча қобиқлари қамраб олинади. Тилнинг фонетик, лексик, грамматик сатҳларига тақсимланиши тил тизими доирасида кечадиган жараён, матн таҳлили учун эса, уларнинг ўзаро боғлиқликда, ягона мақсад сари мунособатда бўлишини инобатга олиш лозим. Таҳлил матн босқичига кўчганда уни ҳар қандай таркибий элементдан бошлаш мумкин, чунки умумий мазмун доирасида ҳар бир элементнинг ўз ўрни бор, улар функционал жиҳатдан тенг ҳуқуқлидирлар 1 . Жумладан, юқорида келтирилган матн парчасида ҳам муаллиф сатирик мазмунни яратиш мақсадида турли сатҳларга оид воситалардан фойдаланади. 1 Қаранг: Тураева З.Я. Лингвистика текста. М., 1986; Чернявская Е.Лингвистика текста: поликодовость, интер – текстуальность, интердискурсивность. – М., 2009; Випокур Г.О. О язике хузожественой литератури. – М., 1991.

Бадиий услубга, адабий тил стандартларига мос бирликлар билан бир қаторда, оғзаки нутқдаги грамматик норма бузилиши ҳолатларига мурожаат қилинади: parental business, comprehend, exclusive mortification, manoevres каби бирликлар билан ёнма – ён prospektin, huntin, enjoyin, they insists каби шаклларнинг келиши кинояга урғу бериш хизматини ўтайди. Навбатдаги мисолни изоҳлашга ҳаракат қиламиз: “Well, infidel”, said Trinidad taking Cherokee’s vacant chair. “and so you are too superannuated and effete to yearn for such mockeries as candy and toys, it seems”(p.66) . Мисолдаги superannuated, effete, yearn, лексемалари услубий жиҳатдан турли сатҳларга тегишли 1 : Superannuated – 1.Too old for work; 2.old – fashioned Effete – 1.Weak; worn out; with no more force; 2. Effeminate Yearn for – to have a strong, loving or sad desire for. Ушбу мисолда адабий нутққа ҳос лексеманинг стилистик – прагматик вазифаси унинг оғзаки нутқ бирлиги infided “бутпараст” сўзи билан яқин ўзини эгаллаб туриши билан янада кучаяди. Тантанавор бўёққа эга бўлган superannuated ва effete сўзларининг “бутпараст” (infided) тамғасини олган болага нисбатан қўлланиши кинояли оҳанг mockeries сўзи томонидан янада таъкидланади. Чунки mockery “таҳқирлаш, хўрлаш” салбий баҳо манбаси бўлган ҳолатда candy and toys ижобий баҳога моне ҳиссиётни туғдиради. Салбий баҳонинг контекстда ижобий буёқ олиши киноянинг алоҳида семантик турини ҳосил қилади 2 . Киноя ёки кесатиш фақат муаллифнинг салбий баҳосини олаётган шахсларга қаратилиб қолмасдан, балки баъзан унинг ҳурматига сазоворларга 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., рр. 1116; 351; 1276. 2 Салихова Н.К. Ўша асар, 57.

ҳам йўналтирилади. Бундай ҳолатларда киноя кулгу, ҳазил-мутойиба мазмунига эга бўлади: In May Cherokee packed his burro and turned it’s thoughtful, mouse – colored forehead to the north. Many citizens escorted him to the undefined limits of Yellowhammer and bestowed upon him shouts of commendation and farewells (p.56). Чероки ҳикоясининг муаллиф ёқтирадиган асосий персонажларидан бири. Бундай ҳурматга Yellowhammerнинг бошқа фуқаролари ҳам сазовор, албатта. Ҳикоя матнидаги to escort “кузатмоқ, ҳамкорлик қилмоқ” ва to bestow “тақдирламоқ” феълларининг Черокининг шу шаҳарлик фуқаролар билан ҳайрлашуви тавсифида қўлланиши оддий кишилар ҳаётига эътибор қаратган раҳбарга нисбатан эҳтиром, унинг хизматлари эътирофи сифати қабул қилиниши лозим. Бу эса матн мазмунининг кўтаринки руҳ олишига туртки беради. Воқеалар баёнининг энг юқори нуқтаси ҳикоянинг сўнгида юзага келади. Бир пайтнинг ўзида инсон қалби торларини чертишга ҳаракат қилаётган ва кесатмали баён йўлини танлаган муаллифнинг хабар беришича, хайрия тадбирининг ташаббускори Чероки жаноблари ушбу тадбирга иштирок этишга розилик берган ўша ягона боланинг отаси бўлиб чиқади. О.Генрининг The Last Leaf (“Охирги япроқ”) ҳикояси ҳам ҳиссиётли, ҳассос мазмунли асарлар қаторига киради. Ушбу ҳикоя ўлим бўсағасида турган қиз ҳақида бўлиб, унинг сентиментал руҳиятда бўлиши шунингдек, ўпкаси шамоллаган қизни деразадан кўриниб турган дарахтнинг охирги барги тушса у ҳам ҳаётдан кўз юмиши керак деган ўй – хаёл ҳеч тарк этмайди. Қизнинг қўшниси -ҳеч қачон машҳур бўлмаган рассом, уни қутқаришга аҳд қилади. Ноябрь ойининг совуқ тунида рассом ўз уйининг деворига баргнинг суратини чизади, оқибатда баргнинг ўлмаслигини кўрган қиз соғайиб кетади, аммо совуқ тунда шамоллаган рассом ҳалок бўлади. Шамоллаш – рневмания касаллигини муаллиф қуйидагича таърифлайди: “Mr. Pneumonia was not what you would call a chivalric old gentlemen” (p.81).

Кўринадики, шаҳарда рневмания эпидемияси турқалганлиги ҳақида гапираётган муаллиф жонлантириш усулига мурожаат қилмоқда ва касалликни old gentlemen, деб атамоқда. Ушбу гапда киноя ачинарли ҳолатни тасвирлаш хизматини ўтамоқда. Бундай киноя ҳаракатини шакллантирувчи манба – pneumonia тушунчаси ва chivalric “донкихотлик, рицарлик” сўзи ўртасидаги семантик номутаносибликдир. Луғатда 1 chivalry лексемаси қуйидаги маъноларга эга: Chivalry – 1. (In the middle ages) the beliefs or practices of noble soldiers (knight s) as a group; 2. (Old use) all the noble soldiers (knights) of a country… Юқоридаги мисолда chivalric сўзининг маъноси pneumonia сўзининг таъсирида тамоман зид томонга қараб ўзгариб, салбий эмоция, ҳиссиётни ҳосил қилмоқда. Ҳосил бўлган киноя, гап таркибида кичирайтириш амалини (understatement) шакллантирувчи инкор юкламаси not унсурининг мавжудлиги туфайли, бироз бўлса-да юмшамоқда. Айтиш жоизки, ушбу мисол О.Генри ҳикояларида киноянинг тасвирланаётган ҳодисани салбий сифатларини кичрайтириш воситасида ифодаланадиган киноя амалининг камдан – кам учрайдиган ҳолатидир. Сўзсиз, стилистик бўёққа эга бўлган, маълум услубга хос бирликлар танлови муаллифнинг ғоявий – эстетик режаси билан боғлиқ ҳолда кечади. Шунингдек, бундай танлов маълум турдаги ахборот узатиш амалини шакллантириш, муаллиф ўқувчига қандай маълумотни етказиш истагида бўлиши билан ҳам боғлиқ. Буни амалга ошириш учун муаллифнинг лисоний қобилияти, унинг стилистик структуралар билан етарли даражада танишлиги муҳимдир. Бошқача айтганда, юқори босқичдаги нутқ маданияти ва бадиий ижод лаёқатига эга бўлмоқ даркор 1 . О.Генри, гумонсиз, шундай қобилиятга эга бўлган ҳикоянависидир. Бунинг исботини биз унинг ҳикоялари матнлари таҳлилида аниқ кўрамиз. 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., р. 181. 1 Болотнова Н.С. Коммуникативная стилистика текста. М., 2009; Йўлдошев М. Бадиий матн лингвопоэтикаси: - Т., 2008.

Келинг, унинг The Last Leaf асаридан олинган яна бир мисолга эътибор қаратайлик: Then they (art people) imported some powter mugs and a chafing disk or two from sixth avenue, and became a “colony” (p.80). Дастлабки назарда imported mugs and disk бирикмаси оддий синтактик қурилмага ўхшаб кўринади. Аммо одатда муҳим, ишлаб чиқарилиши мураккаб предмет – маҳсулотлар импорт қилинишига қўникиб қолганмиз. Жуда ҳам оддий идиш–товоқлар (mugs, disk) ни четдан келтириш эса кулгули туюлади. Ҳикоя матнида ушбу стилистик номуқобиллик киноя нутқини актини юзага келтирмоқда. Аммо ушбу киноя пулсиз, камбағал, беғам рассомларга йўналтирган дўстона ҳазил руҳига эга. Кейинги мисолда ҳосил бўлган киноя ҳам ачиниш, ҳамдардлик изоҳлари билан боғлиқ: She looked solicitously out of the window. What was there to count?(p.82). Ушбу гапда юқори услубга хос solicitous тушунчасига мурожаат қилаётган муаллиф оддий, камтарин инсонлар кечадиган оддий ҳолатларни ҳурматлаш зарурлигини таъкидламоқчи. Киноя бу ерда ҳамдардлик билдириш мақсади билан ҳамоҳанг кўринишда фаоллашмоқда. О.Генрининг The Duplicity of Hargraves номли ҳикояси эса тамоман ўзгача услубда ёзилган бўлиб, ундаги киноя ўткир, аччиқ мазмунли. Ушбу ҳикояда машҳур комедия театрининг актёри ҳаётда мавжуд бўлган майор Тальботе ролини ўйнаганлиги билан уни жуда ҳам, кечирилмайдиган даражада ҳақорат қилганлиги (майорнинг фикрича) баён қилинади. Ёзувчи майор Тольботе ҳақида сўз кетганда доимо баён тантановор кечишини таъминлашга ҳаракат қилади ва шу йўл билан унинг мақтанчоқлиги, таккабурлигини мазах қилишга ҳаракат қилади: Such clothes were surely never made within fifty years. The maj or was fall, but whenever he made that wonderful, archaic genuflexion he called a bow, the corners of his frock coat swept the floor. That garment was a surprise even to Washington, which has long ago ceased to sky at the frocks and broad – brimmed

hats of Southern Congressmen. One of the boarders Christened it a “Father Hubbard”, and it certainly was high in the waist and full in the skirt (p.254). Бу парчада юқори услубга мансуб бирликларнинг ҳазиломуз айтиладиган Father Hubbard билан мунособати махсус прагматик мақсадни кўзлайди. Аёлларнинг кўкраги очиқ кўйлагининг бу тарзда аталиши комик мазмун яратиш мақсадини кўзлайди. Ҳикоянинг кейинги қисмида майор Тольбот Ҳаргравс (актёр)нинг муваффақиятидан норози эканлиги маълум қилинади: “Mr. Hapgraves”, said the major, who had remained standing, “You ha ve put upon me an unpardonable insult . You have burlesqued my person, grossly betrayed my confidence and misused my hospitality . If I thought you possessed the faintest conception of what is the sign manual of a gentleman or what is due one. I would call you out, sir, old as I am. I will ask you to leave the room, sir” (p.261). Майор Тольботнинг норозилиги ноўрин ва бундай норозиликни юқоридаги ўта бўёқдор иборалар билан ифодаланиши кулгидан бошқа нарсани қўзғатмайди. Келтирилган нутқнинг фаолият комик таъсирининг юқори даражада бўлишига яна бир сабаб – Ҳаргварснинг саҳнадаги ҳаракатига Тольбот томонидан берилаётган баҳонинг ножўя эканлигида. Бундай номуқобиллик замирида ўзгалар ҳатти–ҳаракатини ҳаддан ташқари бўрттириб юбориш туради. Бўрттиришнинг мақсади –персонажнинг дабдабаси ва ваҳимасини мазах қилишга олиб келади 1 . О.Генрининг бошқа бир ҳикояси The Skylight Room деб номланган унда кичик бир хоначани ижарага олиб яшаётган қизнинг кечинмалари ҳақида ҳикоя қилинади. Уйнинг эгаси миссис Паркер бир куни қизни очликдан беҳол бўлиб ётганида кўриб қолади ва бундан норозилигини изҳор қилади. Ҳикоя яхши оҳангда якунланади: қизни даволашга келган врач уни севиб қолади ҳамда ҳаётини сақлаб қолади. 1 Galperin I.R. Stylistics. – M., 1977. p. 105; Semino E. and Gulpered. Cognitive Stylistics: Language and Cognition in Text analysis. – Amsterdam, 2002. p. 136.

Ҳикоя матнида муаллиф миссис Паркернинг ўз ижарачиларига нисбатан муомиласини батафсил баён қилади ва унинг мунособати, муомиласи ижарачининг моддий аҳволига қараб ўзгариб туришини ёритишга ҳаракат қилади. Натижада, уй эгасининг нутқида қўлланилаётган лексик – грамматик бирликларнинг нафақат қўллаш, балки манбаси ҳам турличадир. Аммо ушбу ҳикоя матнининг лисоний қатламлари олдинги ҳикояларникидан маълум миқдорда фарқ қилади. Бу ерда лисоний воситаларнинг услубий – мазмуний номутаносиблиги алоҳида синтактик қурилмалар – гаплар доирасида ҳосил бўлмасдан, балки абзацлар ўртасида юзага келади. Қиёсланг: Mrs. Parkers manner of receiving the admission was such that you could never afterward entertain the same feeling toward your parents, who had neglected to train you up in one of the professions that fitted Mrs. Parker’s parlors. Next you ascended one flight of stairs at the second – floor – back at 8. (p.5) Кейинги абзац: Then – oh, then – if you still stood on one foot with your hot hand clutching the three moist dollars in your pocket, and hoarsely proclaimed your hideous and culpable poverty , nevermore would Mrs. Parker be cicerone of yours. She would honk loudly the word “Clara”, she would show you her back, and march downstairs. Then Clara the colored maid would escort you up the carpeted ladder that served for the fourth flight, and show you the Skylight Room. (p.5) Биз ажратиб кўрсатаётган to entertain the feeling, to ascend one flight of stairs; to proclaim one’s hideous and culpable poverty; to march downstairs; to escort snob. Up the carpeted ladder каби иборалар бир мунча тантанавор руҳдаги нутқий бирликлар бўлиб, уларнинг тасвирланаётган воқелик вазиятига мос келмаслиги аниқ. Хонани ижарага бериш ёки олиш кундалик ҳаётда кечадиган оддий воқеадир: бундай контекстуал номуқобиллик асосида ҳосил бўлаётган киноя мазмуни уй соҳибасининг такаббурлиги, ноўрин ҳатти – ҳаракатларини танқид қилиш мақсадини кўзлайди.

Муаллифнинг Confessious of a Humorist ҳикояси тамоман бошқача мазмунга эга, оддий бир идора ҳодими тақдир тақозоси билан юморист ёзувчига айланиб қолади. Унинг ижоддаги азоб – уқубатлари ҳикояда ёритиб берилган. Унинг нутқидан намуна келтирайлик: I resigned my fellow clerks gave me a farewell banquet. The speech I made their coruscated. It was printed in full by the gazette (p.302). Аҳамият беринг, эндиликда ёзувчига айланаётган оддий бир кларк адабий усулда ўз фикрини баён қилиш йўлини қидирмоқда: farewell banquet - “хайрлашув зиёфати”; to coruscate – “ярқирамоқ, жило бермоқ”. Ҳикоя матнидан маълум бўлишича, клеркнинг ҳамкасблари ишхонада кичик бир зиёфат дастурхони ёзишган, лекин мақтанчоқ клеркнинг нутқида бу дастурхон banquet (1) a dinner for many people in honour of a special person or occasion, esp. one at which speeches are made; 2) a rich feast) 1 ва унинг ушбу зиёфатдаги “ёрқин нутқи ҳаммани қойил қолдирадиган” даражада эканлиги қайд қилинмоқда. Ҳар қандай вазиятда ҳам “ёрқин нутқ” сўзлашга ўрганаётган шахснинг бу даъвоси кулги қўзғатиши турган гап. Ушбу турдаги комик таъсурот алоҳида абзац доирасидан чиқиб ҳикоянинг бутун бир матни доирасида намоён бўлади. Идорадаги лавозимидан ҳоли бўлган ҳикоя қаҳрамони бадиий ижод йўлини танлайди: I sat me to work. The wallpaper is patterned with arabesques or odalisks or – perhaps – it is trapezoids. Upon one of the figures I fixed my eyes. I bethought me of humor (p.302) Ўзгаришнинг кескинлигига аҳамият беринг. Янгидан шаклланаётган ижодкор эндиликда оддий услубда ўз фикрини баён қила олмайди. Унинг нутқидаги I sat me to work ва I bethought me of humor гаплари ноодатий тузилишга эга, уларда ҳаракат субъекти ва объекти – ягона бир шахсдир. 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., рр. 69;

Ушбу турдаги синтактик структура ўзига хос стилистик – прагматик мазмун ифодаси имкониятига эгадирлар, чунки биз уларни ёқтириб, ёзувчи ўзини мажбурлаб столга ўтирганлигини ва юмористик жанрда ижод қила бошлаганлигини тушунамиз. Бундай тушунишга to bethink феъли ҳам туртки беради: To bethink – (lit. or old use) to cause (oneself) to be reminded or to consider 2 . Ушбу архаик луғавий бирлигидан фойдаланиш “юморист” ёзувчининг қийинчилик қай даражада эканлиги ҳақида ўқувчида тасаввур туғдиради. Таҳлил қилинаётган ҳикояда баён биринчи шахс номидан бажарилаётганлиги боис киноя қаҳрамон ўзини ўзи фош қилишини юзага келтирувчи воситага айланади. 1 .3. Киноя мазмуни ифодасида терминолексемалардан фойдаланиш Луғат тизими турли гуруҳларга ажралишлари барчага маълум. Шундай гуруҳлардан энг йириклари турли функционал услублар, соҳаларга оид бўлган терминологик бирликлар қаторларидир. Терминларнинг қўлланиш доираси чегараланган, улар асосан маълум соҳаларга оид матнларда, шу соҳа вакиллари нутқида учрайдилар. Лекин терминосистемалар бутунлай ёпиқ тизимлар бўлмасдан, уларнинг умумий луғат заҳираси билан доимо мунособатда бўлиши сезилиб туради. Бундай ўзаро алоқадорлик икки кўринишда намоён бўлади. Биринчидан, адабий жанрлар, публицистикага оид сўзлар янги терминларни ясашда кўпинча сўз ясовчи асос ролини ўташса, иккинчидан, турли соҳаларга оид терминлар бадиий мулоқот матнларида кенг қўлланишда бўлиб, муаллиф интенциясининг лисоний воқелантирувчи воситага айланадилар. Илмий – техник терминларнинг бадиий нутқ матнида фаоллашуви масаласи етарли даражада таҳлил қилинмаган 1 . Ушбу масалани ўрганишда туғиладиган саволлардан бири – бадиий матндаги илмий – техник 2 Ўша луғат, р 88. 1 Қаранг: Саитқулов Х., Сафаров Ш. Теория и практика терминологической номинации. – Самарканд. С. 46 – 49; Александровская Л.В. Семантика термина как члена обшеупотребительной лексик. АКД. М., 1973.

терминнинг семантик ва семиотик структурасида қандай ўзгаришлар юзага келиши билан боғлиқдир. Терминни ўз асари мантига киритаётган ёзувчини унинг денотатив маъноси қарийиб қизиқтирмайди. Аксинча, термин маъносидаги коннотатив буёқ қолдиғининг қандай вазиятда ва қай даражада янгидан уйғониши муҳимдир. Масалан, бундай ҳолатни Ж.Олдрижнинг “The Last Inch” номли ҳикоясида кузатишимиз мумкин: Give the throttle an inch not too much . Do it now. Put your whole foot on the brakes, Davy. When she starts you open up the throttle a little. When you’ve got her going, put your foot on the brake and left redder and open the throttle and get her round and then get down wind somehow 2 . О.Генри ҳам барча ҳикоянавислар каби илмий – техник терминлар гуруҳларидан унумли фойдаланиш йўлларини қидиради. Аммо бу муаллиф асарларида ушбу турдаги лексик бирликлар кўпроқ персонажлар нутқида учрайди. Бу эса, ўз навбатида, персонаж нутқига кинояли мунособат билдириш ҳамда муаллифнинг бундай мулоқот фаолиятини салбий баҳолаш ниятидан дарак беради. Қуйидаги мисолни олайлик: Fisher Hill was a low, malarial town; and a compound hypothetical pneumocardic anti – scorbutic tonic was just what I diagnosed the crowd as needing (p.88). О.Генрининг Jeff Peters as a Personal Magnet номли ҳикоясидан келтирилган мисолда персонаж ўзини билимдон қилиб кўрсатишга уринаётганини сезамиз. Унинг нутқи қандайдир терминларга ўхшаб кетадиган бирликларга бой. Шаҳар аҳолиси олдида чиқиш қилаётган қирол қаҳрамони олимликка даъвогардек, аммо унинг луғат бойлиги чегараланган, нутқидаги баъзи сўзларни тушиниб бўлмайди. Ҳатто pneumocardiac сўзи таббиёт соҳасида учрамайди ҳам. Худди шундай ҳолатни матннинг кейинги парчасида кузатамиз: 2 Aldridge J. The Last Inch. – M., 1982. p. 490.

“I’m speaking”, says I, “of the great doctrine of physic financiering – of the enlightened school of long – distance, sub conscientious treatment of fallacies and meningitis of that wonderful in – door sport known as personal magnetism” (p.91). Ушбу нутқий тузилмада ясама терминлар кўп бўлиши билан бир қаторда, персонаж нутқи саводсизлик намунасидир. Персонажларнинг ёлғон илмийликка интилиши устидан кулаётган О.Генри уларни бўлмағур нарсалар ҳақида сўзлашга мажбурлайди: “Now,” says I, “The inflammation’s gone. The right lobe of the perihelion has subsided. You’re getting sleepy. You can’t hold your eyes open any longer. For the present the disease is checked. Now, you are a sleep” (p.92). Луғатга мурожаат қиламиз: Lobe – 1.The round fleshy piece at the bottom of the ear; 2. (tech.) any rounded division of the organ 1 . Perihelion – (astronomic) the point where the path (orbit) of an object through the space is closest to the sun 2 . Равшанки, қулоқ солончағини (lobe) астрономик тушунча перигелий билан ёнма – ён қўйиш беъманиликка олиб келади. Яна бир мисол: “Have you got a city license”, he asks, “To sell this illegitimate essence of spoon that you flatter by the name of medicine?” Ушбу гапда Illegitimate essence of spoon сатирик мазмунни туғдираётганлик кўриниб турибди. Айниқса, луғатда мавжуд бўлмаган spoojn ясама терминнинг қўлланиши бирор – бир шарқона дори ҳақида сўз кетаётганлиги ҳақида тасаввурни уйғотиши керак. Ҳеч қандай маънога эга бўлмаган ушбу атама таркибидаги товушлар бирикуви муаллифнинг сўз кетаётган ёлғон дорига нисбатан салбий мунособатини ойдинлаштиради. Бу гипноз возитасида даволовчи персонажнинг жоҳиллиги, билимсизлиги қуйидаги сатрларда ҳам намоён бўлади: 1 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., р 642. 2 Longman Dictionary of Contemporary English. L ., р 807.

“My major,” says I, “I’m not a regular preordained disciple of S.Q.Lapius. I never took a course in medical college,” says I. “I’ve just come fellow man to see if I could be of any assistance.” (p.90) Парчада турли стилларга оид regular, preordained, disciple , каби лексемалар билан бир қаторда табобат худоси эскулап ( Aesculapius ) нинг номини бузиб идрок қилиниши ўзига хос мазмун яратади. Бу эса, гумонсиз комик самара беради. Муаллифнинг тил бойлигидан устакорона фойдаланиши натижасида юморга бой персонаж – Жефф Питер образини яратиш имконини беради. Киноя ва юмор ёзувчининг шундай “олижаноб фирибгар”га нисбатан мунособатини аён қилади. Биринчи боб бўйича қисқа хулосалар 1. Сатирик мазмунни ифодаловчи прагматик-стилистик воситалардан энг унумлиси Киноя бўлиб, у бевосита матиннинг яширин, тагмаъноли мазмунини шакллантиради. 2. Кинояни нутқий мулоқот шароитида воқеланишида “сўз ўйини” амали муҳим ролни ўтайди. Бу айниқса сўз усталари моҳир ёзувчи ва шоирлар ижодида яққол намоён бўлади. Жумладан, О Генри ҳикояларининг матни лисоний жиҳатдан мураккаб тузилишга эга бўлиб, уларда қўлланилаётган услублар ўзига хослиги билан ажралиб туради. 3. Бадиий нутқда сўзларнинг лексик бирикув майдони кенгайиши кўп кузатиладиган ҳолдир. Сўзларнинг семантик бирикуви қоидаларининг бузилиши “сўз ўйини”нинг намунаси бўлиб, у бадиий образ яратиш учун хизмат қилади. Семантик номуқобиллик кўпинча нутқнинг динамик кечиши, экспрессивлик кучайишининг омилига айланади. 4. Сатирик мазмун яратилишида, бадиий услубга, абадий тил миёрларига мос бирликлар билан бир қаторда, турли социолингвистик гуруҳларга оид луғавий бирликлар, сўз бирикмалари ҳам фаол иштирок

этадилар. Худди шу мақсадда грамматик норма бузилиши ҳолатларидан ҳам кенг фойдаланилади. 5. Ў. Генри ҳикояларининг матнлари тузилиш жиҳатидан ва ўз лисоний қатламлари билан ўзаро фарқ қилади. Бу ерда лисоний воситаларнинг услубий-мазмуний номутаносиблиги алоҳида синтактик қурилмалар, яъни гаплар доирасида ҳосил бўлмасдан, балки абзацлар ўртасида юзага келади.

II –БОБ. КИНОЯ МАЗМУННИНГ ЯХЛИТ МАТН ДОИРАСИДА ВОҚЕАЛАНИШИ 2.1. Матннинг интертекстуаллик белгиси ва киноя ифодаси Нутқий фаолият маҳсули бўлган матн лисоний бирликларнинг ўзаро бирикуви асосида юзага келади. Бироқ бундай бирикув оддий ёки ихтиёрий кўринишга эга эмас. Лисоний бирликларнинг ўзаро алоқага киришуви ва яхлит матнни ҳосил қилиши грамматик, маъновий, мантиқий қонуниятларга асосланади ва фақат шу ҳолатдагина матн ҳосил бўлиши ҳақида гапириш мумкин. Бошқача айтганда, маълум гуруҳдаги категориал белгиларга эга бўлган тузилма матн кўринишини олиши мумкин. Олимлар матннинг категориал белгиларини фарқлаш борасида турли фикрларни билдирмоқдалар. И.Р.Гельперин, З.Я.Тураевалар матнни шакллантирувчи асосий категориялар сифатида унинг яхлитлиги, тугаллиги, информативлиги, когерентнинг (қисмлар боғлиқлиги), модаллиги кабиларни эгаллаб ўтадилар 1 . Немис тилшунослари В.Дресслер ва Р.А.Бограндлар матннинг мақомини унинг етти категориал белгига эга бўлиши билан боғлайдилар 2 . Ўзбек олимаси С.Боймирзаеванинг қайдича, “матн категориясининг таклиф қилинаётган тавсифи унинг турли хусусиятларини акс эттиради ва ушбу хусусиятларнинг барчасини ягона қолип доирасида қамраб олиш истаги беихтиёр матн тузилиши ва мундарижасини турли қатламларига оид хусусият, белгиларнинг бир поғонага жойлаштирилишига сабаб бўлади” 3 . Аммо матн ҳодисасига шундай категориал белгилар хоски, уларни ажратиш йўли билан нутқий фаолиятнинг динамик, ҳаракатдаги ҳодиса эканлигини исботлаш мумкин. Шундай хусусиятлар қаторига интертекстуаллик категориал белгиси киради. Рус адабиётшуноси М.Бахтин айтганидек, матн олдиндан мавжуд бўлган матнларга таянган ҳолда ҳосил бўлади, чунки матн – ушбу мавзуга оид барча 1 Гальперин И.Р. Текст как объект лингвистического иследования. – М., 1981; Тураева З.Я. Лингвистика текста М., 1986. 2 Bean Grande de R.A. Dressler W. Introduction to Text Linguistics: http: // www. Begrande.com / introduction – to text – Linguistics. 2002. 3 Боймирзаева С. Матн мазмунида темпораллик семантикаси. Т., 2009. – Б. 59.

матнларни акс эттирувчи тузилмадир 1 . Ҳақиқатдан ҳам матн “янги мазмун яратувчи манба бўлиш билан биргаликда, маданий ҳотирани жамловчи ҳамдир” 2 . Шундай экан, олдиндан мавжуд бўлган маълумотлар, ёзма ва оғзаки матнлардан парчалар, миллий – маданий ҳодисаларнинг янгитдан яратилаётган матн доирасида эслатилиши одатий ҳолдир. Одатда, интертекстуаллик бир матннинг иккинчиси билан боғлиқ ҳолда мазмун шакллантириш хусусияти сифатида қаралади 3 . Демак, матн ахборот жамлаш манбаси сифатида қараладиган бўлса, ушбу ахборот нафақат бевосита кузатув жараёнида, балки бошқа матнлар, тажрибалар ҳисобидан ҳам жамланади. Матн мазмуни яратилиши учун муҳим бўлган интертекстуаллик хусусияти маълум формал кўрсаткичларга эга бўлади 4 . Бундай кўрсаткич – воситалар қаторига сарлавҳа, эпиграф, номлар, киноя, антитезис, такрор, аллюзия, иқтибос кабилар киради. Д.У.Ашурованинг фикрича, аллюзия энг кўп учрайдиган интертекстуалликни шакллантирувчи воситалардандир 5 . Профессор Д.У.Ашурова ўз фикрининг исботи сифатида О.Генрининг “The Gift of the Magi” ҳикоясининг сарлавҳасини келтиради. Ушбу ҳикоя семантик жиҳатдан “Инжил” даги Баги Батлаҳам шаҳрига янгидан туғилган Исус Христосни улуғлаш учун келади. О.Генрининг ҳикоясида камбағал оиласидан чиққан куёв–келин жуфтлиги ўзаро совғалар алмашадилар, бу совғалар арзимас нарсалар бўлсада, ёшларнинг бир–бирига муҳаббати, вофодорлиги рамзи бўлиб қолади. Ҳикоянинг сарлавҳаси айнан келин-куёв ҳаракатининг ва Шарқдан ташриф буюрган Магининг болаларга совғалар улашиши ўхшашлигига рамзий ишорадир: 1 Бахтин М. Эстетика словесного творчества. М., 1979. С. 283. 2 Лотман Ю.М. Внутри мқклеших миров: человек – текст – семиосфера – история. М., 1996. С. 21. 3 Кузьмина Н.А. Интертекст и его роль в процессах эволюуии поэтического язика. М., 2009. – С. 26. 4 Смирнов И.П. Порождение интертекста. – СПБ., 1995. 5 Ашурова Д.И. Text Linguistics . Т., 2012. З. 53.

The magi as you know-were wise men-wonderfully wise men - who brought gifts to the Babe in the manger. They invented the act of giving Christmas presents. Being wise, their presents were no doubt wise ones, possibly bearing the privilege of exchange in case of duplication. And here I have lamely related to you the uneventful chronicle of too foolish children in a flat who most unwisely sacrificed for each other the greatest treasures of their house. But in a last word to the wise of these days let it be said that all who give gifts these two were wisest of all who give and receive gifts, such as they are wisest. Everywhere they are wisest. They are the magi. Кўринадики, сатирик ва юмористик мазмунни яратишда интертектуаллик ҳодисасига мурожаат қилиш кенг тарқалган. О.Генри ҳикояларида бундай вазифани қадимги юнон ва рим мифологияси, “Инжил”даги персонажлар, бадиий асарлар қаҳрамонлари, давлат арбоблари ҳамда саркардаларнинг номлари бажаради. Масалан, The Cap and Anthem ҳикоясидаги қуйидаги гапни олайлик: As Caesar had his Brutus, every bed of charity must have its toll of a bath, every loaf of bread its compensation of a private and personal inquisition.(p.38). Маълумки, рим консули Цезар ва унинг сафдоши Брут ўртасида мунособат тарихда мунофиқлик ва айёрлик рамзи сифатида талқин қилинади. Бундай маккарона мунособат замирида Цезар Брутнинг номларини бир – биридан ажратмасдан эслаш одати пайдо бўлган. Сўз устаси бўлган О.Генри номларнинг бу тариқа жипслигини “эгалик қилиш” мазмунидаги to have феъли ва эгалик олмоши his лисоний бирликлари воситасида таъкидлайди. Номлари машҳур Цезар ва Брут ҳамда ҳеч қандай ҳаракатсиз эришиладиган бир тўғрам нон воситасида марҳамат кўрсатаётганлар ўртасидаги ўхшашлик инсон қалбига марҳаматсиз қўл уриш рамзи хизматини ўтамоқда. Цезар ва Брут образларининг савияси ҳамда кўрсатилаётган оддий марҳаматнинг бир қобиқда, босқичда эмаслиги (a toll of a bath; a loaf of bread) киноя мазмунини ҳосил қилиши муқаррар. Ушбу турдаги киноянинг вазифаси – ёзувчининг

шафқат кўрсатиш ташкилотлари, гуруҳларига бўлган ишончсизлигини таъкидлашдир. Навбатдаги парчани ўқиймиз: “They’re golden sunshine,” says he, “honey –browned by the ambrosial fires of Epicurus. I’d give two years of my life to get the recipe for making the pancakes”(The Pimiento Pancakes) (p.49). Ёзувчи Массис Лирайт пишираётган блинчикнинг мазасини таърифлаш учун ранчо хўжайинига қадимги юнон файласуфи Эпикурнинг номини эслашмоқда (Эпикур пишириқлар мазасини қадрлайдиган шахс бўлганлиги маълум). Бундай ишора ранчо соҳибига Лирайт ҳонимга нисбатан ҳақиқий фикрини яширишга ва ҳақиқатни сезмаётган рақибини алдашга имкон бермоқда. У пишираётган блинчикларни осмонга кўтариб мақтайди ва шу йўсинда унинг ҳонимга бўлган мунособати фақат шу ейиладиган нарса билан боғлиқ деб кўрсатишга, рақибини чалғитишга уринади. Бажарилаётган ҳатти – ҳаракатлар сабабининг ҳақиқатдан йироқлаштириш йўлидаги бундай номутаносиблик юморли мазмун ҳосил бўлишига туртки беради. Қуйидаги матн парчасини таҳлил қилиб кўрамиз: In a minute I had a bay of crackers and a long – handled spoon, with in open can each of apricots and pineapples and cherries and green – gages beside of me with uncle Ensley busy chopping away with the hatchet at the yellow clings. I was feeling like Adam before the apple stampede, and was digging my spurs into the side of counter and working with my twenty – four – inch spoon when I happened to look out of the window into the yard of uncle Ensley’s house, which was next to the store. Асар персонажли бўлган ковбой ўзини “худди олма сари юришга тайёрланаётган Одам Атодек” сезмоқда, яъни у – беғам ва бахтиёр. Интертекстуаллик “Инжил”даги афсонага ишора асосида юзага келмоқда, ундаги афсонага кўра Адам ва Ева таъқиқланган мевани татиб кўрганликлари учун жаннатдан қувилиб, азоб чекканлар. Ковбой кундалик ҳаётидаги оддий воқеа – консерва қилинган меваларни очкўзларча истеъмол қилишни

тасвирлаш учун Адам образига мурожаат қилиш, биринчидан, кутилмаган ҳол бўлса, иккинчидан кулгили туюлади. Чунки ковбой ҳаётидаги арзимас воқеани тарихийликка йўйишнинг иложи йўқ. Муаллифнинг “A Madison Square Arabian night” ҳикоясини ўқиймиз: “Good!” barked Plumer; “going to be in courses, is it? All right, my jovial ruler of Bagdad. I am your Scheherazade all the way to the toothpicks. You’re the frost Caliph with genuine Oriental fearer I’ve struck since frost, what luck! And I was forty – third in line. I finished counting just as your welcome emissary arrived to bid me to the feast. I had about as much chance of getting a bed to night as I have of being next Resident. How will you have the sad story of me life, Mr. Al Rashid – a chapter with each course or the whole edition with the cigars and coffee? ” (p.69) Бой киши учун бирон бир дайди кишини тўйғазиш ҳеч нарса эмас, унда фақатгина бунга истак туғилиши даркор. Камбағал рассом қорнини тўйғазиш эса – сеҳрли тушдир. Ушбу эпизодни тасвирлаш учун О.Генри матнга “Минг бир кеча” афсонаси қаҳрамонларини киритмоқда. Овқатга муҳтож рассом эртак эмас, балки ҳақиқатни, яъни машҳурликдан қандай маҳрум бўлиб, дайдига айланганлигини ҳикоя қилиб бермоқда. Шарқ эртакларига хос образлар Bagdad – jovial ruler – Scheherazade – Caliph – Oriental fearer – Al Rashid образлари монологига киноя бўёғини бермоқда, зеро тасодифий муваффақият ҳам унга “Минг бир кеча” эртакларидек илҳом бағишламоқда. Бу сингари ҳайрихоҳ киноя рассомга (у ўзини Шаҳризода, деб атамоқда) ва кутилмаган ҳомий, яъни ал Рашид қабилидаги шахсга йўналтирилмоқда. Мистер Чамбернинг ҳомийлиги қанчалик мақтовга сазовор бўлмасин, лекин уни эртакдаги бой ал Рашидга тенглаштириш муболағадан бошқа нарса эмас. Муболағали тавсиф доимо кинояли мазмун ифодасига асос бўлади. Фирибгарлар ҳаёти ҳақида ҳикоя қилувчи Jeff Peters as a Personal Magnet асари матнида машҳур америкалик ёзувчи Гарриет Бичер - Стоуннинг “Том

$тоғанинг кулбаси” (uncle Tom’s cabin) романнинг қаҳрамоннинг номини учратамиз: The next morning at eleven o’clock when I was sitting there alone, an uncle Tom shuffles into the hotel and asked for the doctor to come and see Judge Banks, who, it seems, was the major and a mighty sick man. (p.89) Интертекстуал белги сифатида қўлланилган Uncle Tom номининг ноаниқ артикль билан қўлланиши бу бирлик грамматик маъносига қўшимча прагматик мазмун киритмоқда, яни Жефф Питерснинг қора танлиларга бўлган такаббури ўз ифодасини топмоқда. Жифф Питерс ва Энди Такерейлар кечинмалари баёнига бағишланган кейинги ҳикоянинг номи The hand that Riles the world: “Many of our great man,” said I (apropos of many things), “have declared that they owe their success to the aid and encouragement of some brilliant woman.” “I know,” said Jeff Peters. “I’ve read in history and mythology about Joan of are and mime Yale and Mrs. Caudle and Eve and other noted females of the past. But, in my opinion, the woman of to – day is of little use in politics and business. What’s she best in, anyway? – men make the best cooks, milliners, nurses, housekeepers, stenographers, clerks, hair – dressers and laundress.”(p.95) Рус психологингвисти Брудний матн мазмунини идрок этиш муаммоси ҳақида гапираётиб, “матн – тушуниш жараёнини бошқариб борадиган механизмдир”, деган хулосага келади 1 . Сўзсиз, прагматик шарт – шароит мазмун яратилиши талабларини қўяди ва ботиний, кенг қамровли ҳодиса сифатида намоён бўлади. Лекин, мазмун идрокида матн тузилиши билан бир қаторда ўқувчининг когнитив фаолияти ҳам ўз “кучи”ни кўрсатади. Шунинг учун ҳам матн мундарижаси сарҳадларида турган, иккиламчи кўрсаткичларнинг ролини эътиборга олиш лозим бўлади. Н.А.Кузъмина ва ошқаларнинг таклифича, бадиий матннинг интертекстуалл ўлчови унинг идрокида ўз ўрнига эга бўлади 2 . 1 Брудний А.А. Психологическая герменевтика. М., 1998. С. 145. 2 Қаранг. Кузьмина А.А. Ўша асар, Б. 66; Фатеева Н.А. Интертекстуальность и ее функции в художественном дискурсе \\ Известия РАН. Серия литератури и язика. 1995. 15.$