Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi - Ingliz tili - Diplom ishlar

Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

248.5 KB

Ko'chirib olish

Kirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Abdug’niyevich Karimov 10 dekabr kuni Chet tillarni o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to’g’risidagi Qarorni imzoladi . Qaror matni O’zA axborot agentligida e’lon qilingan. Qarorga ko’ra, 2012/2013 o’quv yilidan boshlab O’zbekistonning barcha hududlarida chet tillarni, asosan, ingliz tilini o’rganish umumta’lim maktablarining 1- sinflaridan boshlanadi. Oliy o’quv yurtlarida esa ayrim maxsus fanlarni, xususan, texnik va xalqaro mutaxassisliklar bo’yicha o’qitish chet tillarda olib boriladi. 2013/2016 yillar davomida ta’lim muassasalaridagi xorijiy tillar kabinetlari zamonaviy axborot-komunikatsiya va o’qitishning texnik vositalari va anjomlari bilan qayta jihozlanadi. Qarorda Davlat test markazi 2015/2016 o’quv yilidan boshlab esa barcha oily ta’lim muassasalariga kirish testlari blokiga xorijiy tilni kiritish bo’yicha takliflarni Vazirlar Mahkamasiga kiritish bo’yicha tegishli ko’rsatma berilgan. Ya’ni,abiturentlar intitutlar – universitetlarga kirishda chet tilidan , asosan , ingliz tilidan test topshirishlari majburiy qilib belgilanadi. Qarorga ko’ra belgilangan tartib bo’yicha , chet tillar o’qituvchilariga ehtiyoji bo’lgan uzoq tumanlar va qishloq aholi punktlarida yashayotgan aholi ichidan mahalliy davlat organlarining tavsiyanomalari asosida chet tillari o’qituvchilarini tayyorlaydigan oily ta’lim muassasalariga maqsadli qabulni amalga oshirishga ruxsat beriladi. Tavsiyanoma bilan o’qishga kirganlar,tavsiyanomada ko’rsatilgan ta’lim muassasasida 5 yildan kam bo’lmagan muddatda ishlab berishlari shart. Shuningdek,qarorda chet tillar o’qituvchilari va muallimlarini moliyaviy rag’batlantirish chora-tadbirlari ham ko’rsatib o’tilgan. Unga ko’ra,qishloq joylarda ishlaydigan chet tillar o’qituvchilarining tariff stavka ларига 30 foiz, boshqa ta’lim muassasalarida 15 foiz stavkalari miqdorida har oyda qo’shimchalar berib boriladi. 3

Qarorga ko ’ ra , ikkita yangi tuzilma tashkil etiladi : Chet tillarni o ’ rganishni yanada rivojlantirish bo ’ yicha doimiy ishlaydigan Muvofiqlashtiruvchi kengash chet tillarni o’rganish bo’yicha ta’lim standartlari va o’quv dasturlari uchun javobgar bo’lsa, Davlat Test markazi tarkibida tashkil etiladigan 12 nafar xodimdan iborat bo’ladigan Chet tillarni bilish va egallash darajasini baholash boshqarmasi chet tili bo’yicha bilim darajasini baholash imkonini beradigan test va boshqa shu kabilarni ishlab chiqish va hokazolar bilan shug’ullanadi. Bundan tashqari, qarorda O’zMTRK va boshqa tegishli tashkilot hamda idoralarga ham ko’rsatmalar berilgan bo’lib, unga ko’ra televedeniya , shu jumladan mahalliy telekanallar orqali bolalar va o’smirlarni xorijiy tillarga o’rgatish bo’yicha ko’rsatuvlar tayyorlash hamda ularni translyatsya qilish, boshqa xalqlarning tarixi va madaniyati, jaxon ilmi va texnikasiga bag’ishlangan ilmiy- ommabop xorijiy badiiy hamda mul’tiplikatsiyaviy filmlarni o’zbek tilidagi subtitr yordamida, muntazam ko’rsatib borishni amalgam oshirishni ta’minlash belgilangan. Mustaqillik yillarida 51,7 ming nafardan ziyod chet tillari o’quvchilari, umumta’lim maktablariblarida, kasb – hunar kollejlari va akdemik litseylarda 5 mingdan ko’proq lingafon kabinetlari jihozlandi. Shunga qaramay , Qarorda qayd etilishicha , ta’lim standartlari, o’quv dasturlari va darsliklar zamon talablariga to’liq javob bermayapti. 4

Mavzuning dolzarbligi Biz tadqiq qilayotgan mavzu “Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap sturukturasida qo’llanilishi” bo’lib bu fe’lli birikmalar ingliz tili grammatikasida juda ko’p qo’llaniladigan birikmalar sirasiga kiradi va hozirgi zamon ingliz tilida eng ko’p muhokama talab qiladigan muammodir.Bundan tashqari bizning ishimizda fe’lli birikmalar to’g’risida gap ketganda albatta o’timlilik to’g’risida gapiramiz, chunki birikmalarni tahlil qilganimizda o’timlilik to’g’risida gapirmay iloji yo’q. O’timli fe’l o’zidan keyin keladigan so’zlar ( ya’ni ot, son, olmosh, va boshqa bo’laklar) bilan kirishib fe’lli birikmalarni tashkil etadi. Bu fe’lli birikmalar o’timli va o’timsiz fe’l birliklari bilan yasaladi. Bu esa bizning Bitiruv malakaviy ishimizning asosini tashkil etadi. O’timli va o’timsiz fe’llar bilan tuzilgan birikmalarni ham tahlil qildik. Bu bitiruv malakaviy ishimizning asosini tashkil qiladi. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifasi Hozirgi zamon ingliz tilida fe’lli birikmalarni sostavini aniqlash va fe’lli birikmalar to’g’rosidagi olimlarning fikrlarini tahlil qilish fe’lli birikmalarning sostavini tuzilishini belgilash , qaysi so’z turkumi bilan fe’llar birikmalar turini aniqlash. Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ilmiy ahamiyati Bizning bitiruv malakaviy ishimizning imiyligi shundaki bu sohada qilingan ishlarning hammasi munozarali bo’lib, uni bir-bir tartibga solib, uning ilmiy tomonlarini tekshirib chiqdik . Bitiruv malakaviy ishining sostavida otli fe’lli birikmalarni, ravishli fe’lli birikmalarni, sonli fe’lli birikmalarni , olmoshli fe’lli birikmalarni aniqladik va bu birikmalarni tahlil qildik. Bitiruv malakaviy ishimizning amaliy ahamiyati shundaki, bizning bu ishimizning ingliz tili darslari ( leksika , grammatika , fonetika ) da foydalanish mumkin. Bundan tashqari kurs ishi, referat yozishda ham foydalanish 5

mumkin.So’z turkumlari haqida leksiyada ( nazariy grammatikada , leksikologiya fanida hattoki til tarixi fanidan leksiya o’qilayotganda so’zlarning o’rnini aniqlashda ya’ni so’z tartibini til tarixi fanida foydalanish mumkin.) Bitiruv malakaviy ishimizdan maktab, litsey va kollejlarda ingliz tili darslarida ham foydalansa bo’ladi. Bitiruv malakaviy ishimiz : kirish va ikki bobdan iborat, har bir bob ikkita paragrifdan iboratdir, ilmiy, ba’diy adabiyotlar, hamda lug’atlar ro’yxati ham berilgan. Kirish qismida biz prezidentimizning ta’lim sohasidagi amalga oshirishga qaratilgan fikrlari berilgan undan keyin Bitiruv malakaviy ishimizni dolzarbligi,maqsadi, ilmiy va amaliy ahamiyati to’g’risida olimlarning fikrlari va o’timli va o’timsiz fe’llar haqida so’z yuritganmiz. Ikkinchi bobda esa fe’lli birikmalar sostavi hamda ularni misollar bilan to’ldirganmiz. Bunda biz murakkab va analitik fe’llar hamda ravishli birikmalar to’g’risida ham to’xtalganmiz. 6

Hozirgi zamon Ingliz tilida fe’lli birikmalarning gap strukturasida qo’llanilishi

1.Bob. Ingliz tili grammatikasida fe’l. 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida fe’l. 1.2. Hozirgi zamon ingliz tilida o`timli va o’timsiz fe`llar. 2.Bob. Ingliz tilida fe`lli birikmalar. 2.1. Ingliz tili so’z birikmalari haqida.. 2.2. Murakkab va analitik fe`llar. 2.3. Fe’l ravishli birikmalar haqida. Xulosa. 1.Ilmiy adabiyotlar 2.Badiiy adabiyotlar. 3.Lug’atlar. 1.Bob. Ingliz tili grammatikasida fe’l 1.1. Hozirgi zamon ingliz tilida fe’l . Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda, biz eng avvalo hozirgi zamon ingliz tillarida eng muhokama talab qiluvchi actual masalardan biri fe’lli

birikmalar haqida fikr yuritish kerak edi. 1. Malakaviy bitiruv ishimizda biz o’timlilik va o’timsizlik fe’lli birikmalarga taalluqli bo’lganligi uchun fe’l haqida ma’lumot beramiz. Fe’l – bu harakatni anglatuvchi so’zlardan tashkil topgan. Ular harakat yoki holatni anglatadi. Masalan, Jump –sakramoq; Answer – javob bermoq; Fe’l haqida olimlar fikri. Bog’lovchi fe’llar - linking verbs( is, am, seem, taste, become ,get, became va hokazo ). Bular otni otga yoki sifatga bog’laydi. Yordamchi fe’llar – may, do, shall, will, was were, should, would va boshqalar. Bular asosiy fe’lga qo’shib ishlatiladi, ya’ni may, do, shall, see, will do, was cut. Fe’llar o’timli yoki o’timsiz bo’lishi mumkin. Agar fe’llar o’zidan keyin to’ldiruvchini talab qilsa, u holda bunday fe’llar o’timli fe’l bo’ladi. Masalan, to read – o’qimoq; To write – yozmoq; to watch – ko’rmoq; ( what? – nimani?) to see – ko’rmoq; va boshqalar . Ba’zi fe’llar faqat o’timsiz bo’ladi. Masalan, To go – bormoq;

To start – jo’namoq. Ammo bazi fe’llar va faqat o’timsiz bazan predlog yordamida o’timli fe’lga aylanadi to look at the girl – qizga qaramoq yoki to follow after a girl – qizning orqasidan chopmoq va hokazolar. Bundan tashqari, yana bir guruh fe’llat borki, ular ikki ma’noli fe’llar hisoblanadi. to move – siljitmoq; to stop – to’xtatmoq; Biz bu fe’llarni to’g’ri tushunib, anglash uchun shu mavzuni kengroq yoritish maqsadini oldimizga asosiy vazifa qilib qo’ydik. Harakat yoki holatni - protsess sifatida xarakterlab, zamon, aspect, mayl, nisbat, perfekt va boshqa grammatik kategoriyalarga ega bo’lgan so’z turkumi – fe’l deyiladi. Fe’l, asosan, shaxs faoliyatini ko’rsatib keladi. Masalan, young Mako and Janny swarts are coming here tonight. Yosh Mako va Jenni Svarts bugun kechasi keladilar . ( A. Abrahams) She gave the bedclothes such a twitch that both feet become uncovered and she had to creep up the pillows to get them , well under again . ( K . Mansfield ) Bu misollardagi ajratib kursatilgan suzlar fe’l turkumiga kirib ,ular gapdagi subyektning faoliyatini kursatib kelyapti . Fe’l formalari gapda tuslanib yoki tuslanmay kelishiga kura aniq ( finite forms )yoki reditativ forma va noaniq yoki predikativ (nonfinite forms)

bulmagan formaga bulinadi . Shaxs ,son ,zamon va mayl kategoriyalarida uzgarib,gapda kesim vazifasida keluvchi fe’l formalari fe’lning aniq yoki predikativ formalari deyiladi . Boshqa qadimgi german tillaridagi fe’l sistemasi singari qadimgi ingliz fe’li ham bir qancha xususiyatlarga ega. Qadimgi zamon ingliz tili boshqa tillardan ajralgan bulib,uning ikkita zamonlari(hozirgi ,o’tgan), uchta mayli(aniqlik,mavhumlik va buyruq)bulgan. Hozirgi zamon Birlik Ko’plik 1. Aniqlik I - u - e I I - es ; ( e ) st I I I - ( e ) p a , p 2 . Mavhum I - e I I - e - a I I I - an - en -ap 1

Uzbek tilida fe’lga ta’rif berib S .Usmonov shunday yozadi .<< Fe’l - predmetning ish - harakatini ifodalaydigan mustaqil so’zdir >>U holat belgining yuzaga kelishi ,o’zgarishi kabi protseslarni ham harakat sifatida anglatadi. Urug’ ko’kardi, u uxladi . Biz nemis tili darsligidagi T.Z.Mirsoatovning tarifini keltiramiz . << Fe’llar predmetning harakat yoki holatini bildiruvchi suzlardan tashkil topgan,grammatikada harakat tushunchasi juda keng ma’noga ega. 2 schlaben - uxlamoq ( to sleep ) lieden - yetmoq ( to lay ) stehen - turmoq ( to stand ) kabi fe’llar bilan ifodalanadigan holatlarni : sich firchter - qo’rqitmoq , sich begeisten - zavqlanmoq , kabi fe’llar anglatgan his - tuyg’ularni aufbluhen - gullamoq , wacken - o’smoq kabi fe’llar anglatgan biologik protseslarni o’z ichiga oladi.Bularning har biri o’ziga xos xususiyatga ega . 3 Fe’l so’z turkumlaridan biri bo’lib, u ish harakatni bildiradi: Deydi Buronov J. B 1.Usmonov . S Uzbek tili gramatikasi 2.Mirsoatov T .Z . Nemis tili grammatikasi T .1992 3.Buronov J .B . English grammar ------------------------1989

to walk - sayr qimoq to speak - gapirmoq to play - o’ynamoq Holatni bildirgan fe’llar : to sleep - uxlamoq to wait - kutmoq to live - yashamoq Munosabatni bildiruvchi fe’llar : to consist - …dan iborat bo’lmoq to resemble - kimgadir o’xshamoq to lack - yetishmovchilikni his qilmoq O’zining formasi jihatidan fe’l ,quyidagi bo’linmas Grammatik darajalarga ega. Bular zamon kategoriyalari ,aspect va nisbat kategoriyasidir.Tuzilishi funksiyasi jihatidan fe’l gapda kesim vazifasini bajaradi. Fe’lning eng asosiy ma’nosi ish - harakatdir.Doim ish – harakatning bajaruvchisi shaxs yoki predmet bilan ifodalanadi. Fe’l formasida shaxs odatda harakat obyekti sifatida keladi.Fe’lning shaxsli va shaxssiz formasi mavjud . 1 . they all laughed . ( Hemingway ) . Ularning hammalari kulishdi .( shaxsli ) He looked at me over their heads and said ”It’s terrible“ ( Voynich )

U ularning boshlari uzra menga qaradi va <<Achinarli>>dedi .( shaxsli forma ) 3 . Writing was began (shaxssiz). O’zbek tilida morfologik jihatdan fe’lning bir qancha o’ziga xos xususiyatlari o’timlilik o’timsizlik(ol -o’timli kel -o’timsizlik ),bo’lishli bo’lishsizlik (ol – olma) mayl, zamonlar kategoriyalari va ravishdosh,sifatdosh,harakat nomi kabi funksianal formalari bor. Fe’l formalari gapda tuslanib,yoki tuslanmay kelishiga ko’ra aniq yoki predikativ forma va noaniq yoki predikativ bo’lmagan formaga bo’linadi. Shaxs, son,zamon va mayl kategoriyalarida o’zgarib gapda kesim vazifasida keluvchi fe’l formalari fe’lning aniq yoki predikativ formalari deyiladi. Mrs.Conray laughed. (Kanroy xonim kuldi ). The two young gentlmen asked the ladies if they might have the pleasure and Mary a gane turned to Miss Doly. Yuqoridagi misollardan -to laugh -kulmoq -to ask - suramoq -to turn - burmoq fe’llari aniq yoki predikativ formada kelgan.Harakat yoki holatni umuman ko’rsatish bilan birga qisman belgi yoki predmetlashganlikni ko’rsatib keluvchi fe’l formalari fe’llarning noaniq yoki predikativ bo’lmagan formalari deyiladi. Fe’lning noaniq formalari harakat yoki holatni gapning asosi bilan bog’lovchi emas,balki undan ajralgan holda o’z-o’zicha ko’rsatib kelishi

mumkin . Fe’lning noaniq formalari odatda shaxs, son, zamon, mayl kabi kategoriyalarni to’g’ridan to’g’ri ko’rsatmaydi.Bu formalarga hozirgi ingliz tilida infinitive(Infinitive),sifatdosh (Participle)Gerundiy (Gerund) kiradi . 1.2 O'TIMLI VA O’TIMSIZ FE’LLAR . Fe’ldan anglatiladigan ma’noning boshqa predmetga qaratilganligini , biror obyektga ko’chganligini ko’rsatishi va shu harakatning yuzaga kelishi uchun boshqa predmetning ishtirok etishiga qarab,fellar o’timli va o’timsiz fe’llarga bo’linadi . Hozirgi ingliz tilida fe’llarning o’timli va o’timsizligini ko’rsatuvchi maxsus grammatik ko’rsatkich yo’q.O’timli va o’timsizlik bevosita fe’llarning o’zagi orqali ifodalanadi. Ingliz tilidagi fe’llarning ko’pchiligi o’zlarining sintaktik distributatsiyalariga

qarab ayni bir vaqtda ham o’timli ham o’timsiz fe’l sifatida ishlatilishi mumkin. Ba’zi fe’llar asosan o’timli bo’lib,o’timsizlik ularda yasama ikkinchi darajali ma’no kasb etadi. Ayrimlari esa umuman o’timsiz bo’lib,o’timlilik ularning ma’lum 1 sintaktik distributsiyada ishlatilishi natijasida yasaladi. Deydi J. Bo’ronov Shu asosda ayrim grammatika kitoblarida fe’llar hatto uch gruppaga bo’linadi, ya’ni :  o’timli  o’timsiz  ikki xil ma’noli fe’llarga bo’linadi . Ingliz tilida o’timlilik va o’timsizlik kategoriyasi fe’llarning leksik ma’nosiga bog’liq bo’lganligi sababli bu kategoriya doimiy grammatik oppozitsiya tashkil qilmaydi. 1. Bo’ronov . J . B . Ingliz tili va o’zbek tilining qiyosiy grammatikasi T. Ya’ni hamma fe’llarni bir vaqtning o’zida sistematik o’timlili va o’timsiziga 1 ajratib bo’lmaydi. Masalan ingliz tilidagi to graw fe’lining o’smoq o’stirmoq variantlari bu fe’lning ikki xil leksik ma’noni,boshqalari esa faqat o’timsiz ma’noni bildiradi. Masalan : to go - bormoq ,

to be - bo’lmoq , to shine - nur sochmoq , to smile - kulmoq , fe’llari faqat o’timsiz bo’lsa, to see - ko’rmoq to kill - o’ldirmoq to make - qilmoq , bajarmoq to catch - tutmoq to polish - moylamoq , bo’yamoq fe’llari asosan o’timli fe’llar hisoblanadi . Tillarning strukturasi va turidan qat’iy nazar ulardagi o’timlilik va o’timsizlik kategoriyalari nisbiy kategoriyalari bilan uzviy bog’liq va bir-biriga aloqadorligi masalasi tarixan nisbiy va bir - biriga aloqadordir. 2 O’timli va o’timsiz fe’llar kategoriyasi bilan bog’liq deb yozgan edi. V.V .Vinogradov 1. Жигадло В . И Иванова И . П . Иофик .Л .Л Современний Английского языка 1985 ( Page 86 - 87 ) 1 . Виноградов В . В Русский язык Москва Ish harakatining yo’naltirilgan - yo’naltirilmaganligi fe’l ma’nosiga qarab aniqlanadi. Ma’lumki,Hind - Yevropa tillarida o’timli va o’timsizlik fe’llarining muayyan kelishikda ot bilan birikishiga qarab aniqlanadi.Hind Yevropa tillarida o’timli - o’timsizlik fe’llarining muayyan kelishigi ot bilan birikmadan kelib chiqadi.

Tilshunoslar semantik va formal o’timlilikning mos kelmasligi haqida gapiradilar.Chunonchi ko’p fe’llar semantic jihatdan o’timliligiga ko’ra bir xil kelishik formasidagi otni talab etadi. Bu hodisa hozirgi zamon rus tilidagi fe’llarga ham xosdir.Fe’llarning ana shu xususiyatlariga asoslanib V.V.Vinogradov vositali o’timli va vositasiz o’timli fe’llarni bir biridan farq qiladi. O’timli fe’llarning o’rganish sistemasida asosiy muammo,o’timli liksemalar bir necha mustaqil so’z turkumlari ot, sifat,ravish bosh bo’lak vazifasida ishlatilib leksik munosabat,o’timli liksema va leksem -to’ldiruvchi vazifasida ishlatiladi.Bu munosabatlar eng avvalo leksik -semantic gruppalarga o’timli fe’llarning paradigmatic qatorlariga, shuningdek substantiv ,obyektiv va adverbial leksemalarga oid. Bitiruv ishida ta’kidlab o’tilganidek bir asosli o’timli fe’llar qaysiki bitta to’ldiruvchili ,ikki asosli o’timli fe’llar ikki to’ldiruvchili hisoblanadi. Masalan ,ingliz tilidagi bir o’timli fe’llar hissiyot,hayajon , hayratni anglatadigan fe’llar: to adore ( juda sevmoq ) a woman, to dislike ( yoqtirmaslik ) a boy , to hate ( nafratlanmoq ) a person , to love finance va boshqalar. Yuqoridagi fe’llarimizda 30(o’ttizdan )dan ortiq misollar keng xarakterlangan ular jonli predmetlar va abstract tushunchalarni anglatadi. Taqqoslash orqali ko’rib o’tilganidek o’timli fe’llar fraza-konstruksiyalari gap boshqaruvida

yoki gapsiz xollarda ham namoyon bo’ladi.O’timli fe’llar uch gruppaga mansub bo’lib,turli–tuman transformatsiyalariga yo’l qo’yadi.Bular for predlogi yoki of on predloglari bilan qo’llanganda: 1 . to adore a woman - adoration for a woman 2 . to dislike a boy - dislike for a boy 3. to hate a person - hatred for a person 4. admire beauty - admiration for beauty 5. love finance - love for finance 6. to analyse a text - an analayse of a text 7. to investigate a case - an investigation of a case 15

8. to study a text – studying for a text O’timli va o’timsiz fe’llarning semantik strukturasiga qarab ko’makchilar predloglar ishtirokida ham ifodalanishi mumkin. Fe ’ lning vositasiz to ’ ldiruvchi bilan birikuvi o ’ timliliknik ko ’ rsatadi . Shuning uchun fe ’ ldan keyin vositasiz to ’ ldiruvchining bo ’ lishi shart . Bu fe ’ l va otning alohida distributive birlik tarzida gap tarkibiga kiritish kerakligidan darak beradi Shu nuqtai nazardan o ’ timsizlik va vositasizlik bir – birini mustasno etadi . Fe ’ l quyidagi hollarda obyektsiz qo ’ llaniladi : 1 ) Grammatik qisqarish sodir bo ’ lganida ; Bunday hollarda vositasiz to ’ ldiruvchi nazarda tutiladi , chunki u gapda asosiy hisoblanmaydi . Obyektsizlikning bu turi hamisha biror to ’ ldiruvchi bilan qo ’ llanadigan o ’ timli fe ’ l yordamida aniqlanadi . Ba ’ zi olimlar bu holatni absalyut holat deb atashadi va uni quyidagicha izohlashadi ; 2. fe’l o’timsizlashganda ; O’timsiz fe’llar o’z semantikasiga ko’ra vositasiz to’ldiruvchini istisno qiladi . 3 ) Fe’l o’timliligiga ko’ra belgilanganda ; Shu fe’ldan keyin qanday so’z kelishi kerakligi o’z - o’zidan aniq bo’ladi. Semantik jihatdan o’timli o’timsizlik nisbatining ma’lum bo’limlari bilan bog’liqdir. Masalan, maxsus morfemalardan yasalgan,tegishli morfemalar bilan ifodalangan majhullik,o’zlilik va birgalik bir paytning o’zida o’timsizlikka sabab bo’ladi . Antik nisbat o’timlilikni ham o’timsizlikni ham ifoda etib kela oladi,chunki uning formasi belgilanmagan.Aniq nisbat formasi nisbatning boshqa turlari: akkuzativlik , o ’ zlilik , birgalik ma’nolarini ham o’z ichiga oladi. Shuni aytib o’tish kerakki, ifoda planida bayon etilgan o’timli o’timsizlik ma’nolari maxsus farmoyishga moyil bo’lmasligi ham mumkin.

Tillarning ko’rinishiga ko’ra o’timlilik va o’timsizlik 16 turli usul va har xil formalar bilan ifoda etiladi.Masalan ,agar Hind-Yevropa tillarida o’timlilikni ifodalash uchun tushum kelishigining o’zi kifoya bo’lsa, ingliz tilida bunga talay o’zgartirishlar kiritiladi.Ingliz tilida fe’l bilan ifodalangan faoliyatning o’tuvchanligini fe’l , predlog yoki ko’makchi bilan , o’zbek tilida esa fe’l tushum kelishigidagi ot yoki ko’makchi bilan anglatish mumkin.Fe’lni vositasiz to’ldiruvchi bilan ifoda etish asosiy usulga qo’shimcha vazifani o’taydi. Nisbatning majhullik , o’zlilik, birgalilik va umumiylik kabi kategoriyali ma’nolari morfologik yarusda bir birini mustasno qiluvchi hisoblanadi.Agar bu kategoriyalar sintaktik yarusda majhullik,o’zlilik,birgalik va o’timsizlikni anglatsa, ular o’zaro bog’liq kategoriyalar sanaladi.Chunki nisbatning asosiy grammatik markeri ( belgisi ) xizmatini o’tovchi va sintaktik birliklar o’zaro sinonimdir . Bunda morfologiya va sintaksis birliklari munosabatiga amal qilinadi va fe’l o’zagi nisbat affiksi nisbatning fe’l birikmasi yoki konstruksiyasiga sinonim bo’ladi . O’timli o’timsizlikning leksik - Grammatik kategoriya ekaniga va fe’lning ot bilan turlicha birikish xususiyatiga asoslanib shartli ravishda maxsus birikuv signali ajratiladi.Birikuv signali ham morfologik,ham sintaktik yaruslarda aniqlanadi.  Morfologik yarusda u fe’l negiziga nisbiy kategoriyasining morfologik belgilarini qo’shish bilan ko’rsatiladi.  Sintaktik yarusda esa muayyan signal nisbatning sintaktik

belgilarining fe’l va ot bilan birikishida namoyon bo’ladi. Majhullikning maxsus morfemalari bo’lmagan tillarda(o’zbek tilida ) yoki substantiv fe’l yordamida, yoki unga o’xshagan fe’l vositalari yordamida yasaladi . Bunga ingliz tilidagi substantive be ni va unga yaqin bo’lgan become,remain , get turidagi fe’llar va yetakchi fe’lning sifatdosh I I ( Participle I I )formasini kiritish mumkin. Bundan keyin Grammatik obyekt talab qilib ish - harakatni grammatik obyekt vazifasida keluvchi so’zlarga ko’chganligini ko’rsatuvchi fe’llar o’timli ( tranzitiv ) fe’llar deyiladi ; masalan : to send - yubormoq , jo’natmoq , to give - bermoq , to beat - urmoq , to eat - yemoq , to love - sevmoq , yaxshi ko’rmoq , Ingliz tilining o’ziga xos xususiyatlaridan biri ayrim fe’llarning ma’lum predloglar bilan qo’shilib o’timlilik ma’nosini anglatishidir.Bunday fe’llarga ma’lum predloglar bilan doimiy bog’lanib ,asosan yo’nalishini ko’rsatuvchi fe’llargina kiradi.Masalan : To wait for his son - o’g’lini kutmoq, To look at the book - kitobga qaramoq, To depend on him - unga tobe bo’lmoq, To fly over something - nimanidir ustidan uchmoq, To ask for something - nimanidir so’ramoq,

They knocked at the door , and Cyril followed his aunts into grandmother’s hot room. ( Mansfield ) Ular eshikni taqillatishdi va Cyril xolasidan keyin ularni buvisining issiq xonasiga boshladi. ( Eshikni taqillatmoq - nimani ? ) They sat down ,very shary,and looked at each other. (Jbid ) Ular qimtinib o’tirdilar, va bir - birlariga tikilib turdilar. Bu gapda har - xil fe’lli birikmalar bo’lib,ular predlogli sat down va olmoshli looked at , each other birikmalaridir. Bu gapni yana shunday tarjima qilish ham mumkin. Ular qimirlabgina o’tirishdi,va bir - birlariga qarashdi.Deb tarjima qilish mumkin. Ikkinchi gapda qaramoq ,nimaga? yoki kimga? O’zlik olmoshlari: oneself, myself, yourself ,himself, itself, ourselves, yourselves…kabi olmoshlari bilan kelgan fe’llar ham o’timli hisoblanadi. Ish harakatning bajaruvchisi ham subyekt ham obyekt ekanligini va gapning egasi biror harakatni o’zi bajarganligini bildiruvchi olmoshlar o’zlik olmoshlari deyiladi. Strukturasiga ko’ra o’zlik olmoshlari qo’shma so’zlarga kiradi. Masalan : Stern saw himself writing and proclaming a show about fair play she had worked herself into a passion and would have continued in defence of

her sister. ( Jbid ) Sawkiv, with the same intention,stereched himself at full length on the dresser. ( R . Fressel ) Will since never “worry” yourself about these brings,it follows that you know nothing about them. ( Jbid) Kesim va to’ldiruvchisi bir o’zakdan yasalgan fe’l va otli konstruksiyalarni ham o’timli fe’llarga kiritish mumkin.Bu konstruksiyalardagi to`ldiruvchi qarindosh (cognate) to`ldiruvchi deb ataladi va o`zbek tilidagi yoshini yashab, oshini oshab kabi konstruksiyalarga to`gri keladi. Masalan fe`lli birikmalar : To live a long life - uzoq umr ko`rmoq To die a violent death - birov tomonidan o`ldirilmoq To fight the fight of heroes - qahramonlarcha kurashmoq O`timli fe`llarga bir gruppa kauzativ fe`llar ni ham kiritish mumkin. Bu fe`llar ham tub kauzativ va yasama kauzativ ma`nolarga ega bo`lib alohida semantik gruppani tashkil qiladi . Hozirgi ingliz tilida tub kauzativ ma`noli fe`llar juda keng tarqalgan . Tub kauzativ ma`noli o`timli fe`llarda kauzativ ma`no shu fe`llarning o`zaklari orqali maxsus suffikslarsiz ifoda etiladi. masalan : to fell - yiqitmoq , ag`anatmoq to set - bir joyga qo`ymoq

to drench - ho`llamoq , namlamoq . Bu fe`llarga kauzativ yoki faktiitiv ma`no beruvch yana bir gruppa fe`llarni kiritish mumkinki, ular yordamida kauzativ konstruksiyala yasaladi. Masalan : to cause - sabab bo`lmoq to force - kuch ishlatmoq to make - biror narsa qilishga majbur etmoq to order - buyruq bermoq to command - rahbarlik qilmoq ( the army) to ask him - undan so`ramoq to allow - ruxsat bermoq to let - ijozat bermoq to direct - yo`l ko`rsatmoq to press - qistamoq to teach - o`rgatmoq A chief I thought , understanding the pride that made the old man stand before me like an equel . ( D. M .Lessing ) Men qariyani meni yoshimda tengdek faxr bilan turishini tushinib o`yladim . Well , mind you don`t let him fell . ( R.Tressil ) Xo’sh , qarshisiz uning yiqilishiga yo’l qo’ymang . Boshqa so’z turkumlaridan konversiya, suffiksasiya va boshqa yo`llar bilan yasalgan o’timli fe`llar ikkinchi darajali - yasama kauzativ ma`noli fe`llar deyiladi Light ( n ) - yorug` , yorug`lik

to lighten - eritmoq equal ( adj ) - teng , to equalizie - tenglashtirmoq formal ( adj ) - rasmiy , to formalize - rasmiylashtirmoq . Yuqoridagi yasama o`timli fe`llar ayni bir vaqtda ham o`timsiz , ham o`timli fe`l vazifasini o`taydi . Christian ( n ) - xristian kishi , To Christianize - xristian diniga kiritmoq : clay ( n ) - loy , to clay - loy bilan suvamoq clean - toza to clean - tozalamoq able ( adj ) - qobiliyatli to enable - imkoniyat tug’dirmoq , It has enabled you to probe me secret . ( Conan Doyle ) Fe’ldan anglatilgan ish - harakat to’g’ridan - to’g’ri Grammatik obyektga o’tmasdan faqat Grammatik subyektning o’zigagina bog’liqlikni ko’rsatuvchi fe’l o’timsiz fe’l deyilad i .O’timsiz fe’llar anglatgan ma’noga ko’ra quyidagi gruppalarga bo’linadi: a ) Holat yoki turg’unlikni ko’rsatuvchi fe’llar : to be - bo’lmoq , bor bo’lmoq ,

to exist - mavjud bo’lmoq , to live - yashamoq , kun kechirmoq , to die - o’lmoq , b ) Harakatni bir yerdan ikkinchi yerga ko’chishlilikni ko’rsatib keluvchi fe’llar: to start - jo’namoq , to go - bormoq to come - kelmoq , to arrive - yetib kelmoq , to march - yurmoq , to jump - irg’itmoq , sakramoq , v ) Tashqi muhitga bo’lgan tasirni ifodalovchi fe’llar : to laugh - kulmoq to cry - yig’lamoq to smile - iljaymoq to sorrow - g’am tortmoq Yes I know of him he has surely lived in England for some time . Ha men uni bilaman u haqiqatan bazida angiliyada yashagan. I fear it is a thankless business. ( Jbid ) Men qo’rqamanki , bu befoyda beznes . Hozirgi ingiliz tilida o’timsiz fellarning o’timli fe’llarga o’tishi oson. Deyarli hamma fe’llar ot bilan bilan ishlatilishi natijasida o’timlilashib kauzativ ma’noga ega bo’ladi . Masalan:

to march - yurmoq. to march someone - birovni yurgizmoq, to walk - piyoda yurmoq , to walk a horse - otni yurgizmoq. O’timli fe’l vositasiz to’ldiruvchi bilan birikkanda uning ma’nosi to’la ochiladi. O’timli fe’l bilan vositasiz to’ldiruvchi fe’l otlashganda ham saqlanadi . Masalan ; 1) So’z birikmasi yarusida; paxta termoq , paxta terish mashinasi ,paxta terimi. 2 ) Gap yarusida; g’alla ekish - ishning boshlanishi xolos. Somon yig’ish ham muhim ishdir. ( << O’zbekiston >> ovozi ) O’timsiz fe’llar gapning egasi bilan bevosita aloqador bo’ladi.O’timli fe’llar esa avval to’ldiruvchi bilan , ega bilan birikadi. Fe’l kesimni gapning boshqa bo’laklaridan ajratish bilan bu hodisani to’laroq namoyon etishi mumkin. Masalan : Agar o’z suhbatdoshimizga is coming desak unda u Who? deb savol beradi. Agar is cutting desak , birinchi savol albatta What? Bo’ladi. Vositasiz va vositali to’ldiruvchilar haqida O. Espersen quyidagi fikrni aytadi:

They offered the butter a reword . Reword so’zi What ? savoliga javob bo’ladi .Bunga sabab vositasiz to’ldiruvchining o’timli fe’l bilan mustahkam aloqadorligidir . Paradigmatik potensial o’timli - o’timsizlikning o’zgarishi va nisbat kategoriyasining yasalishi jarayonida sodir bo’ladi. Yasalish usuliga qarab, paradigmatic potensialni morfologik, morfonologik,va leksik morfologik potensiallarga bo’lish mumkin . O’timli -o’timsizlik yasalishining paradigmatic potensiali nisbat kategoriyasi va nisbiy ma’nolari yasalishining asosiy usullariga bog’liq. Nisbat markerlari bir vaqtning o’zida o’timli o’timsizlikni hosil qilishi mumkin. Shunung uchun bu usul prederial yoki grammatik usul deb ataladi . Boshqa turkey tillar qatori hozirgi o’zbek tilida ham nisbat yasovchi suffikslar o’timli - o’timsizlikni o’zgartira oladi . Masalan : majhullik suffiksi – l , -n hamda ularning fonetik variantlari o’zlik va birgalik nisbat suffikslari –n , - sh hamda ularning fonetik variantlari fe’llarning o’timli – o’timsizlik formasini yasaydi .

1)..1) bo’lmoq – bo’linmoq 2) o’tmoq – o’tishmoq 3) azoblamoq – azoblanmoq 4) aytmoq – aytishmoq Ularni uyni yuvib , kravotlarni sarishtalab bo’lgach , yuvini – shib , taran –ishib , ozoda kiyimlarini kiyib sinfga keldilar . ( P.T.) Kauzativlik bilan o’timlilik o’rtasidagi aloqani quyidagicha bayon etish mumkin . a. kauzativlik bilan o’timlilik o’zaro bog’liqdir , ya’ni o’timliliksiz kauzativlik bo’lmaydi , fe’l avval o’timlashadi , so’ngra kauzativga aylanadi ; b. har qanday o’timlilik ham kauzativlikni ifoda etavermaydi , binobarin ,o’timlilik doirasi kauzativlik doirasidan kengdir . Ingliz tili sistemasida o’timli – o’timsizlik muhim ahamiyatga ega . Avvalo fe’lning o’timli va o’timsizlik xususiyatiga bog’liq bo’lsa , otning subyekt va obyekt funksiya bajarilishi ham shunga bog’liq . Hozirgi ingliz tilida o’zlilik , birgalilik ,umumiylik kauzativlik kabi nisbat ma’nolarini ifoda etuvchi maxsus nisbat formalari yo’q. Buning ustiga fe’l bilan birikadigan otlarning yo’naltirilgan va yo’naltirilmagan yangi morfologik jihatdan aniqlanmagan . Shunday qilib , nisbat konfiguratsiyasining yasalishi fe’lni o’timli o’timsiz funksiya bajarilishiga ikki hissa bog’liq bo’lib qoladi , chunki o’timli o’timsizlik so’zning biror formasini emas , balki umuman tasvirlaydi . Nisbat ma’nolaridagi o’zlilik , kauzativlik , birgalilik , shuningdek o’rta ( middle voice ) fe’l xususiyatining o’timli o’timsizligi bilan chambarchas bog’langandir . Yuqorida ko’rib o’tganimizdek o’timli – o’timsizlik ingliz tili fe’l sistemasida murakkab masala hisoblanardi .

24 Ushbu masala yuzasidan professor B.A.Ilish fe’llarni o’timli va o’timsizga ajratish masalasi nazariy grammatikadagi eng qiyin masalalar qatoriga kiradi deb yozadi . Eng murakkab masala fe’llarning o’timli o’timsizligi chegarasini aniqlashdir . Darhaqiqat ,qadimgi ingliz tilida ham bu chigallik mavjud bo’lgan . Ammo u davrda kelishik qo’shimchalarining borligi faoliyatning ma’lum darajada obyektga yo’naltirilganligini ko’rsatib kelgan . Ingliz tilida o’timli o’timsizlikni o’rganishimizga fe’lning ot bilan birikish xususiyatini aniqlashdan iborat . Lingvistik adabiyotlarda ingliz fe’llari odatda o’timli va o’timsiz fe’llarga bo’linadi . Mana shu ikki xil fe’llar orasida ham o’timli , ham o’timsiz qo’llanishi mumkin bo’lgan uchinchi guruh fe’llari ham bor . Ularni odatda ikki ma’noli fe’llar deb yuritishadi . Bulardan tashqari yana bir muncha fe’llar borki ,ular o’timli va o’timsizlardan farq qilib , ingliz tili fe’l sistemasida alohida o’rin tutadi . Bunday fe’llar bog’lama fe’llar ( linking ) yoki koperativ ( copulative ) fe’llar deyiladi . Ko’rsatib o’tilganlarga asoslanib , ingliz tili fe’l sistemasida 1) o’timli 2) o’timsiz 3) ikki funksiyali 4) bog’lama fe’llar borligi etirof etiladi . Endi o’timli va o’timsizlik xususiyatini aniqlashdagi ba’zi bahsli fikrlarga to’xtalamiz . O’timlilikni ifodalanishida ba’zi mualliflar umumiy qabul qilingan ,qoidalarga tayanadilar , ya’ni ular o’timlilikni fe’ldan vositasiz to’ldiruvchi birikmasi asosida aniqlashadi . Ingliz tili nazariy grammatikasining mualliflari Hozirgi zamon ingliz tilida o’timli fe’llarga faqat predlogsiz to’ldirruvchi bilan birikadigan fe’llar,o’timsiz fe’llarga bunday to’ldiruvchini talab etmaydiganlari taaluqlidir . Biror obyektga yo’naltirilgan ish – harakatni ifodalaydigan fe’llarni o’timli, obyektga o’tmay

subyektda tugallanadigan ish – harakatni 25 ifodalovchi fellarni esa o’timsiz deb hisoblaydilar . O’timli fellarga predlogsiz to’ldiruvchi bilan birikadigan fe’llarni kiritsaFe’llarni esa o’timsiz deb hisoblaydilar .O’timli fe’llarga predlogsiz to’ldiruvchi bilan birikadigan fe’llarni kiritsa , predlogsiz ham predlogli to’ldiruvchini talab etadigan fe’llarni o’timli fe’l deb yuritamiz . Bizningcha ikkinchi tarifda to’g’ri fikr aks etgan. Chunki ingliz tilidagi ba’zi fe’llarning qo’llanishi predloglarga bog’liqdir. Predlog o’zidan oldin kelgan fe’lning o’timliligini ko’rsatish uchun xizmat qiladi. Fe’lning o’timliligini wait for - kutmoq Look at – qaramoq Talk about – gaplashmoq Depend on – bog’liq bo’lmoq Fe’llarda ko’rishimiz mumkin Xozirgi ingliz tilida ma’lum predloglar bilan birikkan biror ma’noda 1) Ko’rsatilgan adabiyot Jigadlo V.N va boshqalar 95 – bet 2) Barkudarov L.S ; Shtelling D.A Struktura anglizkiy yazika. Moskva 1970

funksiya bajaradigan aktiv nisbat aniq formasi majxul formaga aylantirilganda xam fe’l ma’nosini to’ldirib kelayotgan predloglar saqlanadi. Masalan: To talk over the mother , The mother is talked over. Bu esa ba’zi bir predloglarning fe’lga juda jipslashganligidan darak beradi . 1. He turned his head and looked at her . (Abrahams) U boshini burdi va unga qaradi. 2. They talked about many things. (Jolon). Ular ko’p narsalar to’grisida gaplashadilar O’timli va o’timsizligi teng xuquqli bo’lgan fe’llar ikki xil ma’noli fe’llar deyiladi. Masalan: To move – siljimoq , to move – siljitmoq ; To stop – to’xtamoq , to stop – to’xtatmoq ; To widen – kengaymoq , to widen – kengaytirmoq; To finish – tugamoq , to finish –tugatmoq . Bu fe’llarning o’timli va o’timsiz bo’lib kelishi sintaktik distributsiyaga bog’liqdir. He moved . He moved the table . U siljidi . U stolni qimirlatdi . The sun is shining well . He shone the knife washing special powder . Quyosh yaxshi nur sochayapti . U pichoqni maxsus parashok bilan yuvib yaltiratdi .

2 BOB. Ingliz tilida fe’lli birikmalar 2.1. ingliz tilida so’z birikmalari haqida Ma’lumki , substansiyalarni paydo bo’lishi tilning samarali son va sifatlaridan biridir ,substansiyasiz semiotic harakatlanish sistemasini tasavvur qilish ham mumkin emas chunki bu asosiy prinsiplar , bu harakatlanish , ushbu prinsip almashish yoki reprezentatsiya deb atalishi mumkin. Hammaga tanish ushbu harakatlanish prinsipning natijasi olmosh bo’lib , uning borligini hamma tillarda ko’rish mumkin . Ushbu kategoriyaning murakkabligi shundaki u har bir tilda alohida leksik ma’noga ega va morfologiya , sintaksis tomonidan bir necha olimlarning fikriga nisbatan har xildir . Lekin ko’p lingvist olimlar olmosh predmetning o’zini aniqlamaydi , faqat uni ko’rsatadi , degan fikrga ega . Umumiy fikr shundaki ,olmoshning asosiy funksiyasidan qat’iy nazar gapning ichida uning roli nimadan iborat, u harakatni bir guruh so’zlarga ko’rsatib yana ortga qaytaradi. Ushbu fikr : 1) Come up- turmoq, 2) rule in – boshqarma 3) keep down- yotmoq , davom ettirmoq , 4) keep up – qo’llab quvvatlamoq, 5) keer on – davom etmoq, 6) come after- qidirmoq, 7) come along-kuzatib bormoq,

8) come away – ketmoq, 9) come back – qaytmoq, 10) call away – chaqirib olmoq, 11) call forth-talab qilmoq degan so’z birikmada yaqqol ko’rinmoqda. Ammo come up – degan so’z birikmalarning tuzilishi muammo bo’lib qolgan Olimlar ushbu muammoni xal etishga bosh qotirmoqdalar. SHu jumladan: G. Aytrema, V. Bolla, G. Brum, Dj. Dinson, G. Ditrix, O. Espersena, A. Kennedi, E. Kreyznt, G. Kerm, U. Lindeler, R. Longa, Dj. Maknayt, G. 1 Merchand,G. Palmer, G. Poutsma, G. Sunt, F. Fisser va boshqalar. Ko’p lingvistlar ushbu muammoni boshqa boshqotirmalar bilan birga oddiy holat deb atashgan va gramatikalarda bu muammoni monografiya deganiga loyiq deb bilishgan. Shular orasidan faqat bir nechta olimlar G. Aytrem, G. Kerma,G.Kennedi, G. Ditrix, U. Lindeler, ushbu muammoga alohida-alohida bo’lim ajratishgan va uni fe’l + ravish birikma deb bilishgan. Ular fe’l + ravish birliklari bir necha kashfiyot yaratishgan. Bu soxada ( yani fe’l + ravish birikma ) to’g’risida birinchi katta ilmiy ish ushbu sohada I.E Anichkovning “ Ingliz tilidagi adverbial posliloglari bo’lib” Ushbu doktorlik disertasiyasida yangi iboralar to’g’risida o’z fikrlarini bergan. A.S Nenikovaning yana bir ilmiy ishi yuzaga chiqdi bu kandidatlik Disertasiyaning nomi “Qadimiy ingliz tilida predloglar qo’shimchalar va hol ravishning” – deb ataladi. 1 . G. Sunt. English Grammar London

Bu katta fundamental ish bo’lib, en katta yutuqqa ega bo’ldi, chunki olima A.S Nenyukova faqat anglosaksonlarga bag’ishlangan tekstlarini ifodalab berish bilan cheklandilar, bu praktik tomonidan ishlatishlarini, qo’shimchalarni va ravishlarni ko’rsatma qilib bermaganlar. Ushbu ilmiy ish tarixda katta bir yangilik bo’lib qoldi. 1953-yilda A.Smirniskiyning maqolasi chiqdi. Ushbu maqola “Xarakatni ajratish namunalari” bir nechta aloxida tillarda keyinchalik “Ingliz tilining leksikasi” degan kitobda bayon etadi. Ushbu ilmiy ish katta axamiyatga ega, chunki ravishlarni va fe’l + ravish birikmalarning xislatlarini va xolatlarini yechimiga samarali natijadir. Olmosh haqida qoida fe’lining adverbial detirminasiya xaqida eng katta yutuqdir. T.D SHimakskaya, I..A.Sershova, V. M. Makinko, Berlizon, Bushinya, Zil’birman, M.P.Ivashlin, N.B.Karchan, V.I Okuneva o’zlarining ilmiy ishlarida fe’lning leksiko-sintaktik birlik deb bilishgan. Ushbu muammoga bag’ishlangan ko’p ilmiy ishlar shuni ko’rsatadiki tildagi ko’rinishi katta axamiyatga ega. Bir nechta qarama-qarshi fikrlarni ko’rib chiqamiz. Lingvistlarni fe’l + ravish birliklarga va ularning ikkinchi qo’shimcha haqida, kvalifakasiyasi xaqida fikrlarini bilamiz.

2.2 Murakkab va analitik fe’llar Buyuk olimlar:D. Nesfild,G. I. Voronsova, T. D. Shemenskaya bu murakkab birliklar to’g’risida bir - birlariga qarama - qarshi fikrlarni bildirishmoqda.Ular birikmalarga so’zga qanday qarasak, birikmalar ham shunday deb bilishmoqdalar. Murakkab fe’llar (verb compounds ) ni tuzilishi faqatgina hen peck, with hold, don ( do on ), put on, upset, doff ( to do off ), to turn out so’zlariga emas,balki to turn on, to put on birikmalariga ham tegishlidir.U.E. Kreyzing fikri bo’yicha birinchi qismining izlanishiga kelsak group (verbs,verb groups ),ikkinchisi murakkab so’zlar ( compounds and semi compounds ) deb ataydi. G. Germ fikricha, birikmalarning birinchisini fe’l + ravish, ikkinchisini esa ko’p sonli fe’llar deb ataydi va bu birikmlarning qoidasini yaratadi. E. Marchand murakkab fe’llarni to out line, over come, underfed, in this over ba’zan prefiks yoki ravish deb ataydi va ularni so’z turkumlari tarkibiga qo’shadi. Darslik - qo’llanmalarda maktab,o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida solishtirish nazarda tutilib bu birikmalarni murakkab fe’l deb atashmoqda. Chunki maktab darsliklari fe’l turkumi doirasida o’rganiladi. Bu birliklar ma’noga ega bo’lishiga qaramay, leksika, so’z birikmasi hamda fonetika va grafika tomonidan ifodalab berilmagan. Biz bitt - ikkita fikrga suyanib to do on, to do off murakkab fe’llar deb

atashimiz mumkin emas. Chunki 600 yil avval V. Shekspir to dont and do degan iborani yozgandan buyon yangilari paydo bo’lmagan. Chunki bu iboralar o’sha paytda qanday ma’noni ifodalagan bo’lsa, hozir ham xuddi shunday ma’noni ifodalab kelmoqda. Bundan shunday xulosa chiqaramizki, ibora to don’t o’zining tuzilishi do + on = don degandan emas, balki tovush orqali infitivga o’xshagani uchun don formasi ( do on ) fe’l birikmaga I shaxs birlik ma’noda, hozirda zamonida do va ravish leksema on orqali paydo bo’lgan. Masalan, Choserning “ The Romouth of Rose ’’ asarida: 1) the tale of Comedly, don on the cope ( clook m. u. ) of afrare. 2) and sayde to him do on thyn hosen and they school. Keyinchalik don paydo bo’ldi, undan keyin doff va douf degan iboralar paydo bo’ldi. Y. A. Jluktenko bu iboralarni tahlil qilishda qo’shgan bo’lib, bu olim fe’l + ravish birikmalarini analitik so’zlar deb atagan. Ularning sifatini, sonini aniqlab quyidagi fikrga kelganlar: 1) across - kesib o’tmoq; 2) around - atrofida; 3) away - uzoqda; 4)back - orqada; 1) by - tomonidan; 6) down - pastda; 7) forth - qirq;

8) in - …da ( ichida ) 9) off - …dan; 10) out - tashqarida; 11) over - tugatmoq; 12) under - tagida; 13) after - so’ng, keyin; 14)before - oldin; 15)out off - chiqib ketmoq; 16) up - tepaga; 17) in - …ga, ichiga; 18) through - orqali; 19) on - …ga; 20) back - orqaga; 21) about – haqida so’zlarni postpozitiv prefikslar deb atagan. Lekin qadimgi ingliz tilida ba’zi so’zlar bo’lmagan, prefiks degan alohida so’z turkumi bo’lmaganligini tushuntiradi. Ularning tarjimasini ham postpozitiv qo’shimchalarni ham to’g’riligida shubhamiz bor deydi V. N. Jluktenko. Qadimgi zamon ingliz tilida bu analitik so’zlar, ayrim holatlarda ikkita so’z yordamida yasalib, keyincalik bitta so’z toifasiga o’tib ketgan.

Ko’pchilik olimlarning xulosasi shundan iboratki, u alohida ya’ni bu so’z birikmalarini ingliz tilidagasini ona tilimiz taqqoslash sistemasining analizi emas , balki sinonimlashtirish va har xil ravishlarni adverbial leksemalar deb atash uchun asos bo’la olmaydi .( up ,

down , in , out , off forth ,away , last , fast , slow , slowly , back , in front of , well , bad , badly ) chunki bu iboralarda harakat boshlanishini yoki tugaganini aks ettiradi . Hammaga ma’lumki tilda absalyut sinonimlar yo’q , ular agar paydo bo’lishsa birdan tildan g’oyib bo’lishi yoki leksik va stilistik tomondan o’zgarishlari mumkin . N.F.Gurskiy fikricha bu sinonimlashtirilgan iboralar shunday ma’noga ega bo’ladiki , u qachonki grammatikaning sintaksis qismida ular to’liq konstruksiya bo’lishi mumkin ( subyekt , harakat , obyektning harakati va joyi ) lekin alohida so’z birikmasi bo’lib kelganda , buni iloji yo’qligini bildiradi . I.A.Jluktenko juda katta ilmiy ish qilgan bo’lib ,olim bu birikmalarning yangi xislatlarni topgan va ularni nazariy va amaliy tomonidan isbotlab bergan . Yana bitta olim V.I.Okunev o’zining ilmiy ishida bu birikmalarni isbotlashda oldinga katta qadam tashlagan . U muammoni uchta yo’nalishda ko’rib chiqqan bo’lib ( adabiyot , ro’znoma , va qishloq xo’jaligi ) da va oxirida yana bitta yo’nalish bergan bo’lib ( fanga oid va fan bilan xujjatli ) dokumentlarga asoslangan . Lekin olim bu muammoni , ya’ni bu birliklarni hal qilishda juda qisqartirilgan va ikkinchi komponentga unchalik ahamiyat bermay qo’ygan . Masalan : 1 ) The frials were afrried out that laying down my life might contribute cornfore . 2) He layd down his head upon the black then roused it up again , gave the exercutioner some money told him . 3) He should give him the sign , but when he and his head down again he might do his work . U unga belgini ko’rsatdi va o’zini boshini yana egdi va u o’z ishini qildi . I.A.Jluktenko o’xshab , Haymovich B.S va B.I.Rogovskaya bu birikmalarning ikkinchi komponentga fe’l+ravish birikmalari qismini

morfema deb atashyaptilar. 34 deb atashyaptilar . Lekin bu atamada ularning farqini ham anglashimiz mumkin , give up degan iborada va give in , take off , put on va boshqalarda ham xuddi tuzilgan fe’llar ( composite verbs ) deb ham ataladi . Olimlarning fikri bir xil bo’lganligi sababli to take off degan birikmani analizida biz B.A.Ilish fikrini keltirishimiz mumkin ,analitik so’zlar degan ibora lingvistik nazariyaga to’g’ri kelmaydi ,chunki so’z ma’noni umuman o’zgartiryapti . Ingliz tilidagi come up degan iboralarni oddiy fel+ravish birikma ( adverbial leksema ) va uni so’z birikmadan murakkab so’zlargacha bo’lgan masofada til qoidalariga teskari bo’lib chiqmoqda . Ming yil davomida tilda ushbu til birikmalari prinsiplariga o’tish bo’lmoqda, tildagi ba’zi o’zgarishlar esa 200-300 yil davomida bo’lib o’tmoqda , ular xuddi grammatik forma kabi o’sha fakt davomidagi parallel leksik- grammatik yarus bo’yicha mustaqil so’zlar kabi xarakterlanmoqda , masalan: ( plentifull and full ) . XVI I- XVI I I asrlarda ushbu birikmalarni deyarli teskari yoki yozilishi va aytilishi , XIX asrda ham har bir fe’l shaklini ham shunday yozilishi davom etmadi . Bizning davrimizga kelib ,qo’shilib yozilishi ushbu birikmalarda juda kam va qizig’i shundaki fe’l xar doim infinitive formasida keladi . Shunday bo’lishiga albatta bitta tendensiya guvoh bo’la oladi; bir nechta publistlar va leksikograf olimlar fe’llarni birga yozishlari sun’iy xarakter orqali qilingan

deyishadi,ushbu tendensiya ingliz tilidagi qonunlarga qarshi bo’lgan va to’g’ri kelmaydi . Shu bilan fe’l va ravishning qo’shilib yozilishi bir nechta til turkumlarida mavjud. Agar ravish leksemasini qo’shib yozilishi bo’lmasa tilda ixchamlik yo’qolar edi . U.Dikkens asarida ushbu misollarni ko’rishimiz mumkin.Bunga quyidagi gaplar tipi mumkin qadar misol bo’la olar edi . 1) Out come the chaise in went the horses – on sprang the boys – in got the travells - 2) He ran down stairs and out the street –u zinapoyadan pastga qarab chopdi va ko’chaga chiqdi . 3) It is a kind of Alice wonderland with the same marug picture over and over again – U yana va yana ko’rsatilgan rasmlarda ajoyibotlar ko’rsatilgan va Alisaga o’xshagan edi . On hands and knees, pushing up and away, he got out of the circle – Qo’llari va oyoqlari bilan sudralib sirkdan chiqib ketdi . 5) When he would talk ,which he did at great benth , his head would wave up and down , back and forth from side to side carrying frail body rives boats follow its course from Vienna across Vogoslavia to Belgraide - U gapirganida u buyuk ishni qila olgan bo’lar edi va uning boshi bir tomondan ikkinchi tomonga , orqaga va oldinga , pastga va balandga o’zining shikastlangan azosini kemada Yugoslaviyadan to Belgradgacha

bo’lgan masofani Vengriyadan Budapesht pasttekislikni Vena kursi bo’ylab suzib borardi . 6) A student bearing the US flag led the marchers out of the town . Common to the US army induction center and then back to the common . Albatta tilda fe’l+ravish sistemasida ajoyib birikmalar bilan to’ldirilmagan bo’lar edi va ular quyidagi ma’noviy konstruksiyalardan iborat bo’lishi mumkin edi . Down the fashism ,hands of from va boshqalar . Hatto quyidagi murakkab so’zlar kabi all-in, all-out , end-up , high-up, a day off , time off , away out kabi o’xshash birikmalar ham paydo bo’lishiga shubha bordir. 1) to go all in out , 2) to keep ones hand up ,

3) to take a day off , 4) to take time out , 5) to do or not to do something , 6) to find a way out in back , 7) to come up , 8) to rule in , kabi birikmalar to’risida shuni aytishimiz mumkinki ular fe’l + ravish birikmalar yoki ravish leksemasi bo’lib keladilar , chunki ularda ravishlik xususiyati ko’proq bo’ladi . Har bitta ilmiy izlanish muammoni yechishga katta hissa qo’shadi Yangidan yangi masalalarni yechishga yordam bergan . Ma’ruza “ Диектический потенцы адвербиальны x типа “ go out and stand up 1985 yilda kelib bu masalani muhimligini va praktikada cheksizligini isbotlab berdi va yana bu birikmalarda alohida funksional aspektini aniqlaydi . N.G.Oleynik, U.Dikkens teoremasiga suyanib shuni aytib o’tgan bu – masalaning maqsadi bu ba’zi birikmalar xuddi go out , stand up , sifatida shunday maqsadni ya’ni shu birikmalarning statusini oxirgi yillarda tilshunoslar yechmoqda. Lekin bari bir ham yutuqlar bir tomonlama bo’lib qolaveradi, agar bir ushbu konstruktsiyalarni alohida olib o’rgansak , qancha desertatsiyalar ma’ruzalar va boshqa ilmiy ishlar bo’lmasa baribir olimlarning ismlari ko’rinmay qolmoqda va xozirgi vaqtgacha bu birikmalar paydo bo’lishini bir-ikktaligini ya’ni kamligini ko’rib turibmiz. I.Lendelef o’zining ma’ruzasida (1937 y) bu birliklar to’liq ma’lumot bermoqda. Olim get up, stand-down degan birikmalarni sintaksis tuzilishini, konkret va abstrakt tillardan paydo bo’lishini va ularni tarixini ifodalab berdi . Djoun lug’atiga suyanib (30 so’z) Landiler birliklar haqida o’zining hulosasini chiqaradi.

Fe’l + ravish birliklari to’g’risidagi ikkinchi ma’ruzani olim E.Xanter o’qib quyidagicha xulosaga keldi u bu 223 birikmalarni ko’rsatib ularni faqat amerikancha variantda mavjudligini aytadi . Marchand o’zining monografiyasida Londimerning ro’yhatini davom 37 etadi va leksik birikmalarni ikkita semontik gruppaga bo’ladi. Sub’ektiv xulosa shuni aniqlaydiki, so’zlar bir-birini ustiga asta sekin yotmoqda va ikkita har xil birikma ham run abaut, blask-out lardan bo’lishi mumkin 1975 yil Zauning bu birikmalar to’g’risida yangi fikrlar paydo bo’ladi. Lekin ushbu ilmiy ishda ham bu birliklar to’g’risidagi masala yechilmay qoldi, so’z birikmalar so’zlar ichida yo’q bo’lib ketishdi. Faqat ushbu birikmalarga aloxida e’tibor berilgan edi. D.I.Kviselivich o’zining mopografiyasida bu birikmalarning boshlanishi va oxirgi manzilini etapini nomoyon etgan. Lingvistika, konkret faktlar, birikmalarni tarixini, va paydo bo’lishi o’zining grafik ifodasini bildiradi. Ushbu fikrlar bizning izlanishimizga mos bo`ladi . Ushbu fikrda dialektik o`tmish asta sekin o`tib boradi . Reja bilan o`zgzrishlar tilning komunikativ sharoitida bu iboralarning borligini isbot qiladi . T ( TR ) +R gang up against>>They gang up against me Bitiruv malakaviy ishimizda disferinsial yo`nalishlar to`g`risida so`z yuritdik. Hammaga ma`lumki so`z boshqa bir so`z bilan birlashgan , u o`z ma`nosiga ega bo`lsada va keyin u so`z birikma xosil qilgandan so`ng yangi ma`noga ega bo`ladi . Fe`lning semantikasi o`zgarmaydi , ma`nosi va uning variantlari fe`ldan realizasion leksemalar bilan birga belgilarini talab etadi . Xar bir olimning fikririni va asosiy prinsiplardan

uzoqlashishi va D.I .Kviselevichning xulosalariga amal etmaslik bizning ishimizda onda-sonda aloxida namunalarga suyanganimizda ko’rish mumkin. Faqat biz I guruh olimlarining fikriga qushilishimiz va I I guruh olimlar umuman so’z kretiriyasida qisqarish( styajeniya)degan ma’noga ega ekanligini aytib o’tadilar . I I I guruhda olimlar pospozitiv morfemasi ajoyib sehrli o’zgarishni ko’rish mumkin deyishadi . O.D.Linskov fikricha ushbu birikmalarga fe’l ot , murakkab va analitik fe’llar ( fe’l + ravish )bor ekanligini ko’ramiz va asosiy maqsad murakkab so’zlarni ko’rsatmoq ( teach in , see in ) . Bu ilmiy izlanishda faqat yani lingvistik birikmalar diqqatini bir narsa uziga tortadi. Bu so’z birikmalarni funksional nomi,grafik turkumiga va boshqa muommolarga, ular barchasi sintaksisdan so’z va so’z xosil bulishi bilan bog’langan. Shuning uchun biz D.I Kivaselevich fikrini ifodalab berishimizni lozim deb topdik. “Fikrimni namoyon qilishimdan oldin murakab fellarni get along, sit up, run dowin ifodalab berish kerak deb uylayman”. YU. A. Juluntenko ushbu birikmalarni quydagicha kilasifikatsiyasini etgan. 1) Fellar uzining morfemalariga ega bulib asosiy manoga ega bo’lgan so’zlar bilan ifodalanadi. Masalan: 1. boil down-qisqartirmoq, 2. take off-narxini tushirmoq, 3. get along-muvafaqiyat qozonmoq,

4. speak away-uz-uzidan gapirib yubormoq. 2) Xar bir morfemalar fellardan keyin keladigan uzining eng birinchi ma’nosini saqlaydi masalan: 1. come in - ichkariga kirmoq, 2. go out – tashqariga chiqmoq, 3. go down – pastga tushmoq,o’chm 4. fly off – tashqariga o’chmoq, 5. away – uzoqqa ketmoq va boshqalar. A.S.Smirinskiy va O.N Axmanovadan keyin biz stone wall – tosh devor va speech sound – nutq tovush birikmalarini o’zgarishini aytib o’tishimiz mumkin (fe’l sifat bilan, ot bilan ) kelgan bo’lib uni O.D.Kveselivich birikmalarini asosiy intergasiyasini shunday ifodalaydi. Kotigoriyalarni xislati deferinsal birikmalarini bu material formasi ( urg’uning tushushi, grafik tuzilishi). Bog’liqdir deydi. Ushbu kategorial xislatlardan kechishi juda aniq emas va informatik sutrukturasi va xarakteri alohida ahamiyatga ega so’z birikmalarini tuzilishi haqida come up , rule in ot orqali paydo bo’lishida ; 3) Postpozitiv morfologik fe’llar bilan yoki ularning ma’nosi albatta xulosasi bilan ifodalaydi . Masalan ; 1. eat up - yeb bo’lmoq , 2. rise up - ko’tarilmoq , 3.smallow - va boshqalar . 4). Fe’llarni ma’nosi to’plami ularning komponenti bilan ifodalanib

bo’lmasligi bilan izohlanadi . Agar fe’llarning komponentlari mavzusini , postpozitiv morfemalar modifitserial remasidir . Shundan xulosa kelib chiqadiki til birliklari kompleks guruhlariga taaluqliligi . Birinchi guruh rema ( come after – kelmoq, come in -kirmoq , come out – chiqmoq , come up – chiqmoq , come down – tushmoq , I guruh namikatsiyasining xarakteri birikmalar . I I guruh to’liq komunikatsiyadir . Komplekslar ushbu guruhni birikmalar ,murakkab so’zlarga aylanishi mumkin . I I I guruh pospozitiv komplekslar , morfemalarning ketidan albatta leksik va grammatik funksiya va qo’shimchari kelishi bu profektivizatsiya. Oxirgi paytlarda integratsiya protsessi birikmalarni modeli V+Postpositive ya’ni murakkab so’zlarga bo’lgan tendensiya orqali qo’shimchaning qadalishi to’g’risida fikr bildiradi . Ushbu qo’shimcha alohida rolga ega bo’lib bu remalar , shunday mavzularga egadir .

2.3 Fe’l +ravishli birikmalar . Ko’pchilik olimlar ushbu birliklarni fe’l va ravish birligi deb hisoblashadi . Shu jumladan G.Poutsma , E.Kreyzing , I.Vershova , S. Berlizon , S.Gursmi, V.Arnold, O.Ginzburg , G.Knyazeva , A.Sankin , M.Xolmedi ,G.Marchand , F.Fisser va boshqalar . Bazi lingvistlar ushbu birikmalarni ravishini adverbial qo’shimcha , semantikani bildiruvchi deb hisoblashadilar . Alohida fikrni N.N.Asomovalar bildiradilar . Olimaning fikricha ikkinchi elementlar postpozitiv bo’lib gapning ichida o’z aksini topadi . Olima bu birlikni postpozitivlar deb hisoblaydilar . Bu ko’rsatkich rolini bajarmoqda deb o’z fikrini bildiradi . V.V.Burlelova ushbu fikrga umuman qo’shilmaydilar .Olima ushbu birikmalar ko’proq joy ravish deb hisoblaydi. Ushbu

deferensial so’zlar in , up , down , out va boshqa so’zlar haqida yana bir kitob kashfiyoti bor zamonaviy ingliz tili grammatikasida I.Ivanova va V.Burlekova shunday ibora bor bo’lib , ular N.N.Amasova fikriga to’liq qo’shiladilar va postpozitiv birliklar doimo o’z o’rnida ishlatilgan deb hisoblaydilar. Chunki ko’p qo’shimchalar ravish bilan juda o’xshash postpozitiv birliklar deb bilamiz . Ravishlarning postpozitiv birliklardan farqi shundaki , ular boshqacha nom bilan aytiladi va bu Grammatik birliklar ravishlar va postpozitivlarga har doim urg’u oladilar, ammo bu qo’shimchaga urg’u tushmaydi . Evalutsiya orqali tilda ham ko’p differinsial fikrlar mavjuddir , masalan: Anichkova I.E fikricha ular adverblal posleloglar, ravishning rolini bajarmaydigan so’zlar bo’lib B.A. Il’in bu birikmalarni frazealogik iboralar deb hisoblaydi. Faqat V.I. Jigadio, I.Ivanova rolini ravishlardan ancha farqi bor deb aytib o’tishadi va ushbu fikrni isbot ham qilib berishadi. Ularning posleloglar so’z birikmalar tuzishga yordam berishadi. Ravish albatta gapning ichida aloxida funksiyaga ega. Juda ko’p ravish va fe’l birikmalarida adverbial detirminasiyasi fe’lga ta’sir ko’rsatadi. Ushbu so’z birikmalarda gapning ichida formal tuzilishi va buzilishi emas, balki semantik bo’linishi mavjud. Masalan: 1) They remain this way in death. 2) They do not fall down: 3) Their suppliant arms do not drop to their sides.

4) He had fallen forward, partly siting on his knees, partly thrown forward on his right arm and hand. 5) I have never felt that napalim was the answer to the soldiers prayer , ables sing . 6) Thrown down from on high . 7) Yours – thousand male youths mostly negro and Spanish speaking will find themselves out in the street . 8) He took up his life’s work and never laid it down until the day he died . 9) She flung her clothing about but never off-though. 10) It was quite clear that she had every charm . 11) We went back without the contract in writing . 12) …the works are exploited regardless of whether profits go up down … 13) I go away with a very good feeling 14) They could get together and run the British out .

S intaksis roliga kelsak Gurskiy o’zining ilmiy ishida ushbu birikmalarni faqatgina joy holi deb qaraydi va bu birikmalarning funksiyasi subyektiv va obyektiv , predikativ deb ifodalanadi va frazeologik iboralarni bildiradi . 1) To take somebody in - biror narsani qilmoq , 2) To do somebody in – biror narsani qilmoq , 3) to go away with something – biror narsa bilan kelmoq , 4) To look at somebody ,something _ biror narsaga yoki biror kishiga qaramoq 5) To look after somebody _ biror kishiga g`amxo`rlik qilmoq 4) To look for something _biror narsani qidirmoq 5) To go away _ketmoq va yana bir nechta birikmalar ular aniqlovchi vazifasini bajaradi . 1. To Somebody’s head off , 2 . to cry ones heart out-yig`lamoq , 3. to eat ones head off , 4. to keek somebody_biror kishini tepmoq 5. to storm on somebody , 6. to look at somebody. Yoki ravish to`ldiruvchi vazifasida keladi. 1) to be badly will better, 2) warse off, 3) to be hard up to see off, 4) to write in

5) to copy out off va boshqalar .Berlizon frazeologik iboralarga yana fe`l birikmalarni ordinal qo`shimchalar va leksika birliklaridan iborat bo`lib. 1) to take to, 2) to do for, 3) to stand for, 4) to look after , 5) to do without, 6) to cry on , 7) to work at, deb biladi . Hammaga ma`lumki frazeologik iboralar har doim bir ma`nolikdir. Ularni leksik birlik deb bilamiz , ular gap orqali ifodalanadi va har safar Yangi ma`noga ega bo`lavermaydi . Berlizon ishlatgan fraziologik iboralar aniq ma`noga ega emas. Ushbu iboralarni tushunish uchun albatta kontekst kerak bo`ladi . olim o`zi ham fraziologik ibora haqida gapirganini isbotlaydi Masalan : 1) to put up with -yolg`on to`qimoq

2) to put up at –yarashmoq 3) to put on –kiymoq 4) to put upon – aldamoq 5) to put down – quymoq 6) to put off – keyinga surmoq gapirganini isbotlaydi . Gurskiy aytishi bo`yicha kichkina kontekst bo`lsada ,fe`l – ravuhli birikmani darrov ma`nosiga tushunsa bo`ladi va uning ichida subyekt va obyekt harakati bo1lishi lozim deb aytadi . He went out the fire . He took his hat . He is in my day off , he is very charming girl . Berlizon S. B. har bitta namuna uchun kontekstlarni keltiradi , ular Britaniya va Amerikalik yozuvchilarniki va kontekstlarda fe`l + ravish birikmalarining namunalari mavjud .SHunday qilib birikmalarni sintaktik rolini aniqlaganimizda biz V.N.Yarseva , G.G. Pochensova va G.E. Yurchenkolarni fikriga to`liq qo`shilamiz va B.A.Ilina ushbu qo`shimchalarga frazeologik birikmalar va mustaqil iboralar degan fikriga ham qo`shilib , ushbu fikrga o`zimiz qo`shimcha qilishimiz va aytishimiz mumkinki , har bir til kelib chiqishi o`z harakteriga ega shu jumladan fe`l + ravish birikmalar va ularning ikkinchi yo`ldoshi ham bor . Har bir fikrni eshitib o`rganib baxslashuvlarga chek qo`yish uchun biz alohida izlanishni tashkil etishimiz kerak , ushbu izlanishda har doim o`z paytda analizdan o`tkazishimiz va bu esa har bir birikmani ishlatishni eng yuqori holatda tekshirishimiz kerak .

Xulosa Ushbu malakaviy ishimizni yozib bo ’ lib biz quyidagi xulosaga keldik . Biz malakaviy bitiruv ishimizda bir qancha buyuk allomalarni fikrlarini o’rgandik va malakaviy bitiruv to’g’risida shunday fikrga keldik. Fe’lli birikmalar ustida ishlar ekanman fe’lli birikmalar to’g’risida ko’p

narsalarni o’zim uchun o’rgandim va V. Shekspir davridagi ingliz tili bilan hozirgi davr ingliz tilidagi o’xshashliklar va farqlar to’g’risida ancha ma’lumotga ega bo’ldim va hozirgi zamon ingliz tilida V.Shekspir davridagi fe’lli iboralar saqlanib qolganligi meni diqqatimni tortdi. Out come , on sprang , in got , fall down , out the street , on hands and knees, to don’t , dup degan iboralar V.Shekspir davrida qanday bo’lsa shundayligicha saqlanib qolgan va o’sha ma’noda hozir ham ishlatiladi. Ayrim so’zlar; Out come – come out ( chiqib ketmoq ), On sprang – sprang on ( sakrab chiqmoq ), In got – got it ( got in ) Out the street – the street out ( ko’chaga chiqmoq ), Va boshqa misollarda so’zlarning o’rni almashtirilgan va so’z tartibi buzilganligini ko’ramiz va bu iboralarni to’g’ri ishlatishimiz tildagi fe’lli atamalarning ravishlar bilan kelishidadir. Masalan ; Out come the chaire in went the horses – on sprang the boys – in got the travels. He ran down stairs and out the street ( U zinadan pastga tushdi va ko’chaga chiqib ketdi.) He ran down stairs and the street out. Bu gaplarda Ch . Dikkensning nima ma’no to’g’risida gapirganini tahlil qilganda tushunamiz . Shunday qilib biz malakaviy bitiruv ishida fe’lli birikmalarning quyidagi ma’nolariga e’tibor berdik.

1. Fe’llar o’zining morfemalariga ega bo’lib asosiy ma’noga ega bo’lgan so’zlar bilan ifodalandi. Boil down – qisqartmoq To make short – qisqartmoq Take off – narxini tushirmoq To low the prize- narxni pasayishi 2. Har bir morfemalar fe’llardan keyin keladigan o’zining asl ma’nosini saqlaydi. Come in – to enter ( ichkariga kirmoq ) Go out – to be away ( tashqariga chiqmoq ) Shunday qilib fe’lli birikmalar ingliz tili grammatikasida o’z o’rniga ega. ADABIYOTLAR ILMIY ADABIYOTLAR: 2. A. Blaunt and C.Northup . An elementary English Grammar. N.Y.1912. 3 . Barxudarov L . S . Struktura pzrostogo predlojeniya sovremennogo angliyskogo yazika М. 1966 . str .78 Jesperson Otto . English grammar on Historical principles . Part 111 Syntax ( second volume ) , London , 1954 p .252 Poutsma Hathaway

B . A . Transformational Syntax . The grammar of Modern American English London 1944 p . 252 4 . Vinogradov . V . V .О Vzaimodeystvii leksik о – semanticheskix urovney s grammaticheskimi v strukture yazike . Sbornik statey М. Prosvesheniye 1969. s . 5-24 5 . Vinogradov . V . V . Russkiy yazik . Visshaya shkola 1972 – 613 s . 6 . С urme G . O . Grammar of the English Language . Vol .3. Syntax , Boston , New York , Chikago , 1931, p .52 7. Nikitin . V .М. Obstoyatelstvo kak vtorostepenniy chlen predlojeniya v russkom yazike I protivopostavleniye dopolneniyu .1961. 8. Nikitina G . M . Sopostavitelnoy issledovaniye adyektivnix slovosochitaniy tipa “ prilagatelnoy predlog sushestvetelnoy “ Ryazan . 1967. 9 . Ilish B. A. Story sovremennogo angliyskogo yazika. L . 1971. 10. Ivanova L . M . O statistike grammaticheskogo upravleniya prilagatelnix v sovremennom nemeskoy yazike . NVLSH . F . N .1966 . 11. N. N. Amosova. “ Osnoviy angliskoy frazeologii “ L. Izdatelstova. L.G.U. 1963 208 st. 12. N. D. Andreyev. “ Sistemiy refi I evolyutsiya yazika “ materialiy Vsesoyuznix konferensii . “ О snovniye problemii evolyutsiyazika “ Samarkand 1966 g . S 23- 24. 50 13. B.A Ilish “ Istoriya angliyskogo yazika “ 4-e izd. M . Ilisha 1958 g . 368 s . 1 4 . М.А. Borodina I . P . Karixalova O stepeni prigodnosti tradiytsionnoy klassifikatsii chastey rechi primenitelno k frantsuzskomu yaziku ( Voprosii teorii chastey rechi ) L . nauka 1968 s . 129-140. 15. Yu . A . Jlugtenko “ Postpozitivniy glagolniy pristavki v vremennom angliyskom yazike “ Dis . Kandidat filolovskix nauk . Kiev 1953 g .

1 6 . N . G . Oleynik Deikticheskiy potentsii glagolno - adverbialnix obrozavaniy tipa go out , stand up ( semantika I funktsanirovaniye angiliyskogo glagola . Gorkiy Mejvuzovskiy sb. GGPI imeni M . Gorkogo 1985 g . S 96-101. 17. О .D.Leshkov “ Semanticheskiy aspektii slovoslojeniya Angliyskogo yazika “ Nauka 1989 g. S209 . 18. M.V.Nikitin “ Leksicheskoy znacheniye v slove i slovosochetanii Vlademira” 1974 g. BADIIY ADABIYOTLAR: 1. Abrahams P. The Path of Thunder .-M: Foreign Languages Publishing House 1971. 2.Austen Jane . Pride and Prejudice –M: Foreign Languages Publishing House 1961. 3.CH.Dickens Amerikan Notes. – M:Progress Publishers,1950. 4. Ch.Dickens Dombey and Son. –M: Foreign languages Publishing Mouse,1955. 5.Galsworthy J. The White Monkey.-M:Progress Publishers,1976. 6. Hardy T.Jude Chscure. Foreign Languages Publishing House 1959. 7. Maugham S.W. The Moon and Sixpence . M: Progress Publishers 1975. 8. Swift J. Gulliver’s Travele. –M: Higher School Publishing House. 1979. 51

O'xshashlar

Hozirgi zamon ingliz tilida predlogli birikmalarning sintaktik-semantik tahlili

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi

Hozirgi zamon ingliz tilida ayrim predlogli birikmalarning leksik semantik mazmuni

Hozirgi zamon ingliz tilida gap strukturasida bog’lovchilarning (Conjunctions) ishlatilishi (2)

Hozirgi zamon ingliz tilida sinonimlarning ishlatilishi