Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишни ўрганиш - Informatika va AT - Diplom ishlar

Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишни ўрганиш

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4812 KB

Ko'chirib olish

РАДИОТЎЛҚИНЛАРНИ УЗАТИШ ВА ҚАБУЛ ҚИЛИШ НИ ЎРГАНИШ 1

Кириш I-БОБ . РАДИО ТЎЛҚИНЛАРИНИ ХАРАКТЕРЛОВЧИ АСОСИЙ ФИЗИК КАТТАЛИКЛАРНИНГ ТАҲЛИЛИ . 1.1-§ Электромагнит тўлқинларнинг кашф этилиш тарихи ва физикавий асослари 1.2-§ Радиотўлқинларини узатиш ва қабул қилишнинг таркибий схемаси 1.3 § Радиотўлқинларнинг тарқалиши ва радиотўлқинларнинг диапазонлари ҳамда хоссалари 1.4- § Радиотўлқинларига оид тушунчаларнинг физика ўқув дастури ва дарсликлардаги ҳолати II. БОБ ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА РАДИОТЎЛҚИНЛАРГА ДОИР ТУШУНЧАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНТИРИШ. 2.-1. § Ўқувчиларда радиотўлқинларнинг тарқалишига таъсир кўрсатувчи омилларни шакллантириш. 2.-2. § Радиотўлқинларнинг тарқалишига доир тушунчаларнинг шакллантириш йўллари. 2.3-§ Ўқувчиларнинг «радиотўлқинларни тарқалиши қабул қилиши » га оид билимларини ўзлаштиришини тажриба с инов натижалари. Хулоса. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати. 2

КИРИШ - Электроэнергетика тизимини модернизация қилиш, энергия истеъмолини камайтириш ва энергия тежашнинг самарали тизимини жорий этиш чораларини амалга ошириш. Иқтисодиётимизнинг рақобатдошлигини янада кучайтириш, аҳоли фаровонлигини юксалтириш кўп жиҳатдан бизнинг мавжуд ресурслардан, биринчи навбатда, электр ва энергия ресурсларидан қанчалик тежамли фойдалана олишимизга боғлиқдир. И. Каримов Ҳозирги замон саноатини, халқ хўжалигини, маиший хизматни радиоэлектрон аппаратларсиз, ҳисоблаш техникасисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан қараганда бўлажак физика, астрономия ўқитувчиларини тайёрлашда электротехника, радиотехника, радиоэлек- троника, автоматика, ҳисоблаш техникаси каби фанлар муҳим аҳамият касб этади. Бундай кадрларни тайёрлашда ўрта мактаб, академик лицей, касб- ҳунар коллежларида бериладиган таълим муҳим аҳамиятга эга. Шу мақсадда умумий ўрта таълим негизида физикадан фундаментал билим бериш, физик ҳодисаларни ва оламнинг физик манзарасини илмий асосда тушунтириш орқали ўқувчиларнинг илмий дунё қарашини ва фалсафий мушоҳада юритиш қобилиятини ривожлантириш, назария ва амалиётнинг диалектик боғлиқлигини очиб бериш, табиатда ва техникадаги физик жараёнларни идрок этиш салоҳиятларини ошириш, олган билимлари- ни ижтимоий ҳаётга ва халқ хўжалигидаги фаолиятлари учун тайёрлаш орқали амалга оширилади. ---------------------------------- И. Каримов -Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари » Тошкент – “Ўзбекистон” 2009 й. 34-б. 3

Радиотўлқинларининг кенг миқёсда қўлланилиши ўқувчиларда радиотўлқинларини ҳосил қилувчи занжир элементлари, қурилмалари тўғрисида фикрлаш қобилиятини шаклланишида улкан аҳамият касб этади. Радиотўлқинларига оид тушунчаларни ўқувчиларга фақат физика курсидан чуқур билим бериш орқали амалга ошириш мумкинлиги сир эмас. Физика курсининг ҳар бир мавзусини, шу жумладан, ўрта махсус таълим тизимида «радиотўлқинларининг тарқалиши» мавзусини ўтишда ўқитувчи шундай методни қўллаши керакки, бунда ўқувчилар ўрганилаётган ҳодисани кўз олдиларига келтирсинлар, шундагина улар шу мавзуга доир асосий қонунлар ҳақида етарлича билимга эга бўлишлари мумкин. Бу эса ўқитувчидан дарс материалларини оғзаки баён этиш билан бир қаторда шу мавзуга доир тажрибалар ўтказишни ҳам тақозо қилади. Радиотўлқинларининг тарқалишига оид мавзуларни ўрганиш жараёнида ўқувчиларнинг: -математика, астрономия ва бошқа турдош предметлардан олган тушунчалар; физикадаги ёруғлик тўлқинларининг табиати билан боғлиқ бўлган (интерференция, дифракция, синиш ва қайтиш ва х.к), электромагнит тўлқинлар шкаласи; - синдириш кўрсаткичининг тебраниш частотасига боғлиқ бўлиши асосий муносабатлар каби мавзуларни ўрганишдан олган билимларига таяниш лозим деб ҳисоблаймиз. Мавзунинг долзарблиги: Ўрта махсус таълим тизими учун чоп этилган физика дарсликларида радиоалоқа тўғрисида фикр юритилсада радиотўлқинлар ҳақида умумий хулосалар берилган холос. Шунингдек турли тўлқин узунликдаги радиотўлқинларини атмосфера қатламларида табиати ҳақида дарсликларда ҳеч қандай маълумот берилмаган. Айниқса, радиотўлқинлар билан боғлиқ тажрибаларга жуда кам эътибор берилган. 4

Шунинг учун ушбу муаммони ўрганиш ва қисман методик кўрсатмалар бериш фойдадан холи эмас деб айта оламиз. Ишнинг амалий аҳамияти. Шундан иборатки, ишлаб чиқилган қоида ва методик тушунтиришлар ўрта махсус таълим тизимида амалий физика характерини очиб беради. Хусусан келажакда дастур ва дарсликлар яратишда ҳамда ҳозирданоқ дарс ўтиш жараёнида фойдаланиш учун асос бўлади. Радиотўлқинларини чуқурроқ ўрганиш фақатгина ўрта махсус таълим тизимида эмас балки физика, астраномия ва касб таълими факультетлари талабалари учун зарур бўлиб, бу таълимни узлуксизлигини таъминлайди . Ушбу муаммоларни ўрганиш орқали : 1. радиотўлқинлар вазифаси, унинг туркумланишларига оид билимларни ўзлаштириши; 2. радиотўлқинлари нинг параметрларини аниқлаш . 3. Тебраниш контурларида юзага келадиган к учланиш ва токлар резонанси ҳодисасини техникада қўлланилиш и . 4. Турли тўлқин узунликларидаги радиотўлқинлар қулланилиш соҳалари тўғрисида тўлиқроқ маълумотлар шаклланади. 5

I -БОБ . РАДИО ТЎЛҚИНЛАРИНИ ХАРАКТЕРЛОВЧИ АСОСИЙ ФИЗИК КАТТАЛИКЛАРНИНГ ТА Ҳ ЛИЛИ . 1. 1-§ Электромагнит тўлқинларнинг кашф этилиш тарихи ва физикавий асослари Электромагнит тўлқинлари ҳақида асосий маълумотлар Физикада туб бурилиш 1831 йилда Фарадей томонидан электромагнит индукция ҳодисасини кашф этиши билан бошланди. Бу билан Фарадей материянинг махсус шакли бўлган электромагнит майдон хоссалари ва табиати ҳақидаги қонунларга асос солди. XIX асрнинг охирига келиб,эса жуда узоқ масофаларга қувватини унча заифлаштирмаган ҳолда тарқала оладиган кўзга кўринмас электромагнит тўлқинларининг хоссалари кашф этилди ва ўрганилди. Бу тўлқинлар радиотўлқинлар деб аталди. ХIX асрнинг иккинчи ярмида инглиз олими Максвелл электромагнит ҳодисаларни ўрганиш билан классик электродинамикага якун ясади. Шундай қилиб, Максвелл оламшумул тенгламалар системасини яратди. У ўзгарувчан магнит майдон уюрмавий электр майдонни ҳосил қилишини исботлади. Максвелл электромагнит тўлқиннинг тарқалиш тезлиги чекли деган фундаментал хулосага келди. Унинг тезлиги ёруғлик тезлигига тенг булишини исботлаб берди. Албатта Максвеллнинг назарий натижалари тажрибада тасдиқланмагунча, уни тан олиш анча қийин бўлади. 1886-1888 йилларда Г.Герц радиотўлқинларнинг тарқалиши, қайтиши ва синиш қонунлари ёруғликни тарқалиш қонунларига ўхшаш эканлигини кўрсатиб, Максвелл назариясини экспериментал жиҳатдан тасдиқлайди. Максвеллнинг электромагнит майдони назарияси (эфир тўғрисидаги гепотезалар бундан мустасно) объектив физик реалликни тўғри акс эттиради ва тажриба йўли билан чиқарилган электрга оид асосий қонуниятларнинг якуни ҳисобланади. Унда ўзгарувчан электр майдони ўзгарувчан магнит 6

Назария Назария ва математик модел Тажриба 7

Амалий тадбиқ майдонини вужудга келтиради, деган ғоят муҳим хулоса бор. Электромагнит индукция қонуни тескари боғланишни белгилайди деб ҳисобланилса, у ҳолда ўзгарувчан электр ва магнит майдонлари ҳамиша биргаликда мавжуд бўлиб, бир-бирларига муайян миқдорий нисбатда боғлангандир. Ўзгарувчан электр майдони ўзгарувчан магнит майдонини вужудга келтиради, ўзгарувчан магнит майдони эса ўзгарувчан электр майдонни вужудга келтиради. 8

Жадал ҳаракатланувчи эркин электронлар ҳам электромагнит тўлқинларнинг тарқалишига сабаб бўлади. Эркин электронларнинг ҳаракатини тезлаштириш учун сарфланадиган иш қисман электромагнит нурлари энергиясига ҳам айланади. Электронларнинг бир йўналишда узоқ вақт тез ҳаракат қилишига амалда эришиб бўлмайди, шунинг учун бир йўналишдаги тезланишни секин ҳаракат билан, яъни қарама-қарши йўналишдаги тезланиш билан алмаштиришга тўғри келади. Бундай цикл кўп марта қайтарилиши мумкин. Бунга бирон ўтказгични ўзгарувчан э.ю.к. манбаи зажимларига улаш йўли билан эришиш мумкин. Э.ю.к. таъсирида ўтказгичнинг эркин электронлари тебранмай ҳаракат қила бошлаб, атрофдаги бўшлиқда электромагнит тўлқинларнинг тарқалишини вужудга келтиради. Ўзгарувчан э.ю.к манбаи энергиясини электромагнит тўқинлари энергиясига айлантирувчи бундай ўтказгич антенна деб аталади. Максвелл назарияси бирор муҳитдаги электромагнит тўлқинларнинг тарқалиш тезлиги қуйидагича эканлигини аниқлашга имкон беради:  с  Бунда с-ёруғли к нинг вакуумда тарқалиш тезлиги;  -муҳитни диэлектрик киритувчанлиги;  -муҳитни магнит киритувчанлиги. х аво учун     1 бўлиб, электромагнит тўлқинларнинг тарқалиш тезлиги ёруғлиқнинг вакуумда тарқалиш тезлигига тенглиги келиб чиқади .   с  300000 км/сек.  = λ ν 10

Антеннадаги электронларнинг тебраниши Т даври билан даврий ўзгарувчи э.ю.к манбаи орқали ҳосил қилинади. Агар маълум t o моментда антеннадаги электромагнит майдонининг оний қиммати максимал катталикда бўлса, t вақт ўтгандан кейин ҳам у шундай катталикка эга бўлади. Дастлабки моментда антеннада бўлган электромагнит майдони t вақт мобайнида қуйидаги масофага силжийди;  t . Бўшлиқнинг икки нуқтаси орасидаги (майдоннинг фаз а си бир хил бўлади) энг кичик масофа тўлқин узунлиги деб аталади. Тенгламанинг ифодасидан, тўлқин узунлиги  антеннадаги электронларнинг тарқалиш тезлиги ва тебраниш даврига боғлиқдир. Ток частотаси  бўлганлигидан, тўлқин узунлиги қуйидагича бўлади:     Максвелл назарияси ва тажрибаларига асосланиб, электромагнит тўлқинлари кўндаланг типдаги тўлқинлардан иборатдир, дейиш мумкин . Тўлқин магнит майдони билан электр майдони таъсири ҳар қандай вақт моментида ва йўналишнинг ҳар қандай нуқтасида тўлқиннинг тарқалиш томонига перпендикуляр йўналган бўлади, чунончи электр майдонининг йўналиши магнит майдонининг йўналишига ҳамиша перпендикулярдир. 11

1.Радиотўлқинларнинг хусусиятлари ва характеристикалари Радиотўлқин сигнални (ахборотни) бирон бир масофага симсиз узатиш учун хизмат қиладиган электромагнит тўлқинидир. Радиотўлқинлар антеннада юқори частоталар токлар ёрдамида ҳосил қилинади. Радиотўлқинларда ўзгарувчан электр ва магнит майдонлари ўзаро жипс боғланган ҳолда электромагнит тўлқинларни ҳосил қилади. Эркин фазода яна бир жинсли изотроп ютилмайдиган муҳитда диэлектрик киритувчанлик 9 0 10 36 1      ф/м ва магнит киритувчанлик  0 =4  10 -7 гн/м бўлиб, муҳитнинг ҳосил йўналишларида ўзгармасдир. Солиштирма электр ўтказувчанлик G=0, радиотўлқинлар С=3  10 8 м/сек=300000 км/сек аниқроғи С=2,99786  10 8 м/с тезлик билан тарқалади. Муҳитнинг нисбий диэлектрик  ва магнит  киритувчанлигида радиотўлқинларни тарқалиш тезлиги  c v билан аниқланади. 12

Радиотўлқинларини ер атмосферада тарқалишида (ер ва атмосферани таъсирини ҳисобга оладиган бўлсак) атмосферани бир жинсли тўлқин ютмайдиган муҳит сифатида қабул қилиб  =с тенг деб олиш мумкин. Тебраниш частотаси (даври)-бу электромагнит майдон майдони тебранишлари бўлиб, уйғотувчи манба юқори частотали генератор частотаси билан аниқланади. У агар ўтказувчи ва қабул қилувчи қурилмалар бир- бирига нисбатан силжитилмаса радиотўлқинларни тарқалиш жараёнида ўзгармайди. Агар узатувчи ёки қабул қилувчи ёки иккаласи ҳам бир-бирига нисбатан кўчирилса (До п лер эффектига кўра) қабул қилинаётган сигнал частотаси, узатувчи қурилма сигналига нисбатан силжийди. Бу ҳолатда узатувчи ва қабул қилувчи яқинлаштирилса частота кучаяди, узоқлашганда бошлангич частота  қараганда v f F r Д  катталикка камаяди. Бу ерда r -яқинлашиш (узоқлашиш) тезлиги  -радиотўлқинларнинг тарқалиш тезлиги Қисқа тўлқинлар тарқалишида частот аларга ва суткалар вақтига боғлиқлиги . 13

Тўлқин узунлиги (  ) бир хил фазада тебранаётган тўлқинларни икки нуқталари орасидаги масофадир. Агар радиотўлқин ва муҳитни электр параметрлари манбаи тақсимоти (нурлатгичлар) маълум бўлса, бу манбалар ёрдамида ҳосил қилинаётган э/м майдон радиотўлқинларни тарқатишда Максвелл тенгламаси ёрдамида аниқланади. Бундай ҳолда э/м майдон икки вектор электр майдони     м а ва магнит майдони кучланганлиги      м а билан характерланади. Берилган нуқтадаги радиотўлқинларининг йўналиши ва оқим қувватининг зичлиги     2м вт S Пойтинг вектори ёрдамида аниқланади. Муҳитнинг S=[E  H] нурлатгичдан етарлича узоқ масофаларида  120 H Е (Ом) муносабат ўринли бўлади. Бу муносабатга эркин муҳитнинг тўлқин қаршилиги деб аталади. 1.2-§ Радиотўлқинларини узатиш ва қабул қилишнинг таркибий схемаси Умумий радиолоқа схемаси Одам нутқини радиотўлқинлар ёрдами билан муайян масофага юбориш учун товуш тебранишларини электр тебранишларига, электр тебранишларини эса антенна ёрдами билан электромагнит тўлқинларига айлантириш, сўнгра қабул қилувчи пунктда мана шу электромагнит тўлқинларини яна товуш тўлқинларига айлантириш мумкин эмасмикин, деган савол туғилади. Товушни вужудга келтирадиган тебранишлар паст частота тебранишлари ҳисобланади ва одатда 75 дан 3000 гц (герц) ўртасида бўлади. 14

Бундай тебранишлар узунлиги 4000 дан 100 километрга қадар борадиган тўлқинларни вужудга келтиришини осонгина аниқлаш мумкин. Антенналар эса ўлчами тўлқин узунлиги билан бирхил бўлгандагина электромагнит тўлқинларни эффектив равишда тарқата олиши мумкин. Шунинг учун ҳам тебранишларни бундай узун тўлқинларда амалда узатиб бўлмайди. Узунлиги бир неча юз метрдан ошмайдиган антенналар қуриш мумкин эканлиги ҳисобга олинса, у ҳолда узунлиги бир неча километрдан ошмайдиган тўлқинлардан фойдаланиб радиоалоқа қилиш мумкин эканлиги ўз-ўзидан маълум бўлиб қолади. Бундай электромагнит тўлқинлари частотаси товуш тебранишининг частотасидан кўп марта ошиқ бўлган тебранишлар ёрдамида вужудга келтирилади. Товуш частотаси тебранишларини ёки шартли сигналларни уларнинг ёрдами билан юбориш учун юқори частота токининг амплитудаси, частотаси ёки фазаси юборилаётган товуш частотаси тебраниши қонунига мувофиқ ўзгартирилади. Ток амплитудаси, фазаси ёки частотасининг ўзгариши ёҳуд узатишда муайян дастурпрограмма бўйича узилишлар киритилиши модуляция деб аталади. 15

Расмда юборилаётган товуш сигнали ва амплитудали - модуляцияланган тебранишлар графиги келтирилган; бундай тебранишлар узатилаётган сигнал қонунига кўра, юқори частота тебранишлари амплитудасини ўзгартириш йўли билан ҳосил қилинади. Шундай қилиб, ҳар қандай радио тўлқин узатувчи қурилма уч асосий элементдан: ўзгарувчан э.ю.к. генератори , модуляция рўй берадиган асбоб ва антенна дан ташкил топиши керак. Қабул қилувчи пунктда электромагнит тўлқинлари энергиясини электр тебранишлар энергиясига айлантирувчи қурилма, яъни қабул қилувчи антенна бўлиши керак. Қабул қилувчи пунктдаги антеннага ҳар хил частоталар билан ишлайдиган узатувчи қурилмалар тарқатган электромагнит 16

тўлқинлари келади. Фақат бир станциянинг сигналларини қабул қилиш учун турли частота тебранишларидан керакли радиостанция юбораётган тебранишларнигина ажратиб оладиган, яъни танлайдиган қурилма бўлиши лозим. Бу вазифани ҳал қилишда қабул қилувчи радиостанция частотасига созлаб қўйиладиган контурлардан фойдаланилади. Юқори частота тебранишлари контур ёрдами билан ажратиб олинади ва улардан узатувчи қурилмадаги тебранишлар модуляцияси қонунига мувофиқ ўзгарадиган ток ёки кучланишларини олиш керак. Бу вазифани ҳал қилиш учун қабул қилувчи қурилмада махсус қурилма бўлиши керак. Бу қурилма детектор деб аталади. Ниҳоят, ажратиб олинган сигнал айрим охирги қурилмага берилиши лозим, бу қурилма сигнални ёзиб олади ёки одамнинг уни товуш ёҳуд ёруғлик кўринишида қабул қилишига имкон беради.. Шундай қилиб, радиоалоқанинг тузилиш схемаси қуйидаги расмда тасвирланган кўринишда бўлади. 17

1.-3 § Радиотўлқинларнинг тарқалиши ва радиотўлқинларнинг диапазонлари ҳамда хоссалари Радиотўлқинларнинг диапазони 1 мм дан 30000 м гача чўзилган бўлади. Тарқалиш хусусиятларига қараб қисмларга бўлинади ва ҳар бир диапазонга ном берилади. Радиотўлқинларнинг частоталарида фарқ бўлишига қарамасдан улар қуйидагилардан иборат бўлган бир қанча умумий хоссаларга эга. 1.Бир жинсли муҳитларда радиотўлқинлар тўғри чизиқли тарқалади. 2.Сийраклашга муҳит (коинот) ва ҳавода радиотўлқинларнинг тарқалиши 3  10 8 м/с га яқин. 3. Радиотўлқинларнинг муҳитда тарқалиши энергиянинг ютилиши ва сочилиши билан рўй беради. Ютилиш ва сочилиш даражаси муҳит ва радиотўлқинларнинг параметрларига боғлиқ. 4.бир жинсли бўлмаган муҳитда радиотўлқин нурларининг тарқалиш механизми етарлича ўзгариб боради. Унинг траекторияси эгрилашади. Тўлқин фронти ҳаракат траекториясининг эгриланиш (рефракция) даражаси муҳитнинг бир жинсли бўлмаслик даражаси, хоссаси ва тўлқин фронтининг муҳитга кириш бурчагига боғлиқ. 18

Юқоридаги расмда ҳар хил синдириш коэффициентига эга бўлган муҳитнинг бўлиниш чегарасида радионур траекториясининг ўзгариши кўрсатилган. 5. Радиотўлқин энергияси қисман ток ўтказувчан юзлардан қайтарилади ва орқага қайтиб кетади. Санаб ўтилганлардан ташқари, радиотўлқин интерференция, дифракция ва бошқа хусусиятларга ҳам эга. Ер шари яқинидаги фазонинг тузилиши .Ер атмосфераси деб аталувчи, ҳаво қобиғи билан ўраб олинган Ер шарининг атрофи радиотўлқинларнинг тарқалишида катта роль ўйнайди. Бу қобиқ 20000 км баландликкача чўзилади ва Ернинг ўз ўқи, шунингдек, Қуёш атрофида айланишда биргаликда иштирок этади. Атмосферанинг тузилиши ҳақидаги аниқ ва билвосита маълумотлар уни бир қатор областларга бўлиш имконини беради. Шу областлар чегарасида ундаги химиявий таркиб, температура, электр заррачаларининг концентрацияси ва бошқаларнинг таксимланишидаги умумий қонуниятлар кузатилади. 19

Атмосферанинг пастки қатламлари яхши аралашган газлар аралашмасидан-азот, кислород, аргон, карбонат ангидрид, гелий ва бошқа газлардан иборат. Баландлик ортиши билан сийраклана борувчи атмосфера ҳавоси таркибида газлардан ташқари қаттиқ ва суюқ заррачалар-сув буғлари, метеор чанглари ва бошқалар бўлади. Радиотўлқинларнинг тарқалиш шароити бўйича атмосфера уч областга бўлинади: тропосфера, стратосфера ва ионосфера. Тропосфера-оз миқдорда сув буғлари, чанглар, тутунлар ва шунга ўхшаш нарсаларга эга бўлган, юқори концентрацияли яхши аралаштарилган газлар аралашмасидан иборат, яъни уни етарлича кам концентрацияга эга бўлган, эркин электр зарядли бир жинсли бўлмаган қатламли диэлектрик муҳит сифатида тасаввур қилиш мумкин. Тропосферадаги радиотўлқин траекторияси катта радиусли эгриликка эга бўлган эгри чизиқдан иборат. Бу ердаги радиотўлқинларнинг тарқалиши рефракция ҳодисалари, унинг энергиясини газлар ва гидрозаррачалар (ёмғир, туман, қор) томонидан сочилиши ва ютилиши (молекуляр ютилиши) билан биргаликда рўй беради. Шу қатламдаги мавжуд бўлган қаттиқ заррачалар (чанг, тутун) ҳам электромагнит майдон энергиясининг сусайишига олиб келади. Шунга ўхшаш ҳодисалар, газ ва заррачаларнинг зичликларига маълум қўшимчалар киритилиши билан стратосферада ҳам кузатилади. И оносфера ўзида электр зарядлар-эркин электронлар ва ионлар борлиги билан характерланади. Ионосферанинг ҳосил бўлиш процесси, шу баландликлардаги (50...60 км дан 400 км гача) газ ва зарядланган заррачалар атомларининг нейтрал молекулалари қатор факторлар таъсирида мусбат ва эркин электронларга парчаланиш билан тушунтирилади. Атмосфера юқори қатламларнинг ионизацияси Қуёшнинг ультрабинафша ва рентген нурланиши, космик нурлар, Ернинг магнит майдони, метеорлар ва шунга ўхшашлар билан боғлиқ. 20

Бутун ионосфера ионлашган заррачалар концентрациясига қараб, уч сатҳга ажратилади: «Д», «Е», « Ғ ». Қатламларнинг электрон зичлик характеристикаси қуйидаги расмда келтирилган. Ионосферани тадқиқ қилиш натижаларини таҳлил қилиш шуларни кўрсатади: 1) ионосферанинг диэлектрик сингдирувчанлиги атмосфера пастки қатламларига нисбатан кам; 2) ионосфера дисперсловчи муҳитдан иборатдир, яъни унинг диэлектрик сингдирувчанлиги 10 3 Гц частоталарда рўй бера бошлайди; 3) унинг сингдирувчанлиги баландлик ўзгариши билан ўзгаради. «Д» қатлам ва «Е» қатламнинг пастки қисми энг кўп ўтказувчанликка эга; 4) радиотўлқинлар энергиясининг ютилиши 30 мГц дан юқори частоталарда кучли рўй беради; 5) ионосферани, диэлектрик сингдирувчанлик градиенти dh d   0 бўлган қатлам - бир жинсли бўлмаган ярим ўтказгичли сфера деб қараш мумкин; 6) радиотўлқиннинг тутиш бурчаги (  ) нисбатига, электронлар концентрацияси (N е ) га ва электромагнит майдон частотаси (f) га боғлиқ ҳолда турлича бўлиши мумкин. Қуйидаги расмда бир жинсли бўлмаган - 21

қатлам структурали фазода тарқалаётган радиотўлқин нурининг траекторияси кўрсатилган. Турли узунликдаги радиотўлқинларнинг тарқалиш хусусиятлари 1) Узун тўлқинлар (  ДВ =2000 ... 840 м). Узун тўлқинларда (ДВ - длинные волны) радиоэшиттириш станциялари ўз ишини олиб борадилар, махсус радиосигналлар узатилади: вақт сигнали, метеомаълумотлар берилади ва радиомаяклар ишлайди. Кундузи узун тўлқинларнинг тўлқин фронти ионосферанинг «Д» қатламининг пастки қисмига исталган бурчак билан тушганда ҳам уларнинг қайтишлари учун ионизация даражаси етарли бўлади.. 22

Узун тўлқинлар атмосферанинг остки қатламига кундузи қайтадилар, аммо бунда улар энергиянинг кўп қисмини қатламда электр зарядларини қўзғатиш процессига йўқотадилар ва ерга қайтган нур кучсизланган бўлади. Кундуз куни узоқ масофалар билан узун тўлқинларда алоқа ўрнатишни дифракция хоссасига эга бўлган сиртдаги нурлар билан амалга ошириш мумкин. Сутканинг тунги вақтида ионосфера «Д» қатламининг ионизация сатҳи, Қуёш нурланиши йўқлиги туфайли пасаяди, шунинг учун қайтган тўлқинлар энергияси, тўлқинлар узоқ станциядан келаётган бўлса ҳам қабул қилишга етарли бўлади. 23

2) Ўрта тўлқинлар (  СВ = 840 ... 200 м). ўрта тўлқинларда (СВ-средние волны) радиоэшиттириш, радионавигация қурилмалари, денгиз савдо флоти кемаларининг радиолиниялари, ташкилотлар радиоалоқаси ўз ишини олиб боради. Ўрта тўлқинларни қайтариш учун «Д» ионизация қатлами доим етарли эмас. Улар бир оз синиб, ионосферанинг «Е» қатламига киради. «Е» қатлам зарядларнинг кундузги концентрацияси ўрта тўлқинларнинг қайтиши ва атмосферанинг остки қатламига етиб келиши учун етарлидир. Шу вақтнинг ичида ўрта тўлқинлар «Д» ва «Е» қатламларда икки марта энергия ютилишига учрайдилар ва улар ҳам кучсизланиб қайтадилар. Кундузи яқин оралиқдаги радиоалоқани ўрта тўлқинларда сиртдаги нур билан амалга ошириш мумкин б). Қуёш ботгандан сўнг ва айниқса тунда, узун ва ўрта тўлқинлар диапазонида ишловчи родиостанцияларнинг қайтарилган энергияси узоқ радиоалоқани амалга ошириш учун етарли бўлади. 3) Оралиқ ва қисқа тўлқинлар (  прв = 200 ... 75м,  кв =75 ... 10 м). Қисқа тўлқинларда (КВ - короткие волны) радиоэшиттириш станциялари, ташкилотларнинг радио алоқаси, метеорологик станциялар, аэрофлот радиолиниялари, дипломатик ҳамда ҳарбий линия алоқалари ва шунга ўхшашлар ишлайди. 24

Қисқа тўлқинлар узатувчи радиостанциядан сиртидаги (ер сирти бўйича) ва фазодаги нурлар билан тарқалади. Аммо ер сиртига яқин жойда бу тўлқинлар энергиясининг ютилиши кўп бўлади ва тўлқин узунлиги кўпайиши билан янада ортади, чунки уларнинг узунликлари йўлда учраган тўсиқлар: қирлар, тоғлар, металл конструкциялар ва шу кабиларнинг ўлчамларига боғлиқ бўлиб қолади. Демак, КВ даги радиоалоқа амалий жиҳатдан ионосферадан қайтиш билан амалга оширилади. Ионосферанинг нормал шароитида қисқа тўлқинлар энергиясини қайтариш учун «Р» қатлам соҳаси асосий бўлиб ҳисобланади, пастда жойлашган «Д» ва «Е» қатламлар баъзи ютилиш ва сингдиришни ҳосил қилади. Радиоқабул қилиш аппаратининг сезгирлиги узоқдаги радиостанцияларни ҳам кундузи нормал қабул қилишни таъминлайди. Лекин қисқа тўлқинларнинг сўниш ҳодисасига мойиллиги бор, яъни бунда қабул нуқтасига турли йўллардан келганда нурларнинг интерференцияси юз беради ва қисқа тўлқинлар сўниб қолади (радиоприёмник овоз чиқармай қолади). Оралиқ тўлқинлар (ПРВ - промежуточные волны) ўзларнинг тарқалиш хоссалари билан СВ ва КВ ўртасидаги оралиқ ҳолатни эгаллайди. 25

4) Ультрақисқа тўлқинлар (  укв = 1 ... 10 м). Ультрақисқа тўлқинлар (УКВ - ультракороткие волны) радиоэшиттириш, телевизион, радиолокация, радиоҳаваскорлар радиостанциялари ишлайди, радиореле, яқин радионавигацион ва узоқ космик радиоалоқалар амалга оширилади. Иносферанинг ионизация сатҳи УКВ ни тўлиқ сингдириш учун етарли эмас. УКВ энергиясини сиртдаги нурлар билан қабул қилиш мумкин. Метеор чанглари, тропосферанинг катта намликка эга бўлган областлари ва шунга ўхшашлар томонидан ҳосил қилинган локаллашган (белгиланган аниқ) бир жинсли бўлмаган диэлектрик сингдирувчанликли (спорадик Е s қатламлари), қатламлардан УКВ энергияси сочилиши туфайли юзага келган қисқа муддатли «ўта узоқ» алоқаларни УКВ ларда баъзан кузатиш мумкин. Лекин УКВ асосидаги «ердаги» алоқанинг асосий кўриниши бўлиб, ҳозирги замон УКВ аппаратларининг қувватида 200 км гача мумкин бўлган сиртдан нурларнинг тўғридан кўриниш чегарасидаги алоқалар ҳисобланади. Шунингдек, телевидение ва радиореле алоқалари учун тўғридан кўриниш оралиқларида жойлашган қатор ретрансляцион станциялардан ҳам фойдаланилади. Улар ўткир йўналган параболик антенналар билан радиосигналларни кетма-кет кучайтиради ва нурлантиради. 26

1.4- § Радиотўлқинларини оид тушунчаларнинг физика ўқув дастури ва дарсликлардаги ҳолати Ўрта умумтаълим мактабларида физика фанининг асосий мақсади ўқувчиларни теварак-атрофдаги физик ҳодисалар ва уларнинг моҳияти ҳақида мантиқий фикрлашга ўргатишдан, ижтимоий ҳаётлари учун зарурий физикавий билим ва малакалар билан қуроллантиришдан иборат. «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури»га таълим тизимининг қайта ислоҳ қилиниши умумий ўрта таълимнинг 9 йиллик қилиб белгиланиши ҳозирча умумий ўрта мактаб ва ўрта махсус таълим тизимида физикани ўқитишнинг янги методикасини қайта ишланишини тақозо этди. Шунинг учун ушбу битирув ишимни шу мавзуда бошладим ва шу мақсадда «Радиотўлқинларининг тақалиши »ни ўрганиш ҳажмини Давлат таълим стандарти, дастурлар ва дарсликларда берилишини таҳлил қилиб чиқдим. Г.Я.Мякишев ва Б.Б.Буховцев томонидан ўрта мактаб физика дарслигида ўзгарувчан ток бўйича қуйидаги мавзулар билан таништириш мўлжалланган. XI-синфда 1)Тўлқин ҳодисалар; 2)Электромагнит тўлқинлар; 3) радиоалоқа принципи ; 4) Электромагнит тўлқинларнинг табиати ; 5) Радиолокация . 6) Радиотўлқинларнинг тарқалиши 7) Телевидения ҳақида тушунча 8) Модуляция ва детекторлаш қандай амалга оширилади Н.М.Шахмаев, С.Н.Шахмаев ва Д.Ш.Шодиевлар муаллифлигида ёзилган 1 1 -синф дарслигида. 1. Электромагнит тўлқинлар ҳақидаги дастлабки маълумотлар 27

2. Тўлқинни характерловчи асосий тушунча ва катталиклар. 3. Тулқинлар босими 4. Радиоузатишнинг физик асослари. 5. радиоқабулнинг физик асослари . 6. Телевидениянинг физик физик асослари . 7. Радиолокация ҳақида тушунча . 8. Радиоалоқа ва телевидениянинг ривожланиши каби мавзулар баён қилинган. Профессор Д.Ш.Шодиев, доцентлар А.Баҳромов ва С.Ёқубовлар томонидан ёзилган 1999 йилдаги физика ўқув дастур лар ида ўрта мактаб ва академик лицей ҳамда касб-ҳунар коллежлари учун « Радиотўлқинларини тарқалишига » оид қуйидаги билимларни ўрганиш мўлжалланган. 1. Электромагнит тўлқинлар шкаласи, . 2. Радиотўлқинлар . 3. Радиоалоқанинг физик асослари . 4. Радиоалоқа принципи . А.Г.Ғаниев, А.К. Авлоқулов, Г.А. Алмардоновалар томонидан физика фани чуқур ўргатиладиган академик лицей ва касб -хунар коллежлари учун ёзилган дарсликда 1. Уюрмали электр майдон, Силжиш токи. 2. Электромагнит майдон учун Максвелл назарияси. 3. Электромагнит тўлқинлар ва уларнинг хоссалари. 4. Герц вибратори. Очиқ тебранма контури. 5. Радионинг кашф этилиши.Радиоалоқа ҳақида тушунча. 6. Модуляция ва дедекторлаш. 7. Телекўрсатувларнинг физик асослари. Тошкент телевидения ватани. 8. Электромагнит тўлқинлардан фойдаланиши. 28

Турли йилларда чоп этилган дарсликлар, ҳар хил ўқув дастурларини таҳлил этиш натижасида қуйидаги хулосага келдик: Турли йилларда чоп этилган дарсликлар, ҳар хил ўқув дастурларини таҳлил этиш натижасида қуйидаги хулосага келдик: 1.Ўқув дастурларида «Радиотўлқинларини тарқалиши » мавзусини ўрганишга кам вақт ажратилган ёки электромагнит тўлқинлар заминида баён этиш кўзда тутилган. 2.Радиотулқинларининг тарқалишига оид материаллар М.Г.Мякишев ва Б.Б.Буховцев томонидан ёзилган XI-синф дарслигида қисман ёритилган бўлса, Н.М.Шахмаев, С.Н.Шахмаев ва Д.Ш.Шодиев лар томонидан ёзилган 11 синф дарслида қисман умуман ёритилмаган бўлиб,ўаётий заруриятга айланган ва фундаментал физик асосларга таянувчи радиотўлқинлар ҳақида ўрта махсус таълим талабалари тўлиқ билимга эга бўлмайдилар. II. БОБ ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ТИЗИМИДА РАДИОТЎЛҚИНЛАРГА ДОИР ТУШУНЧАЛАРНИНГ ШАКЛЛАНТИРИШ. 2.-1. § Ўқувчиларда радиотўлқинларнинг тарқалишига таъсир кўрсатувчи омилларни шакллантириш. Атмосфера ўзининг электр хоссалари жиҳатидан ҳавосиз бўшлиқдан фарқ қилади. Масалан, у турли баландликларда турувчи қатламлар учун ҳар хил диэлектрик кирувчанликка эга бўлиш мумкин. Диэлектрик кирувчанлик катталиклардаги фарқ радитўлқинларнинг тарқалиш тезликлари ўртасида фарқ бўлишига сабаб бўлади. Бу эса ўз навбатида ҳар қатламларда ҳар хил тезлик билан тарқалувчи радиотўлқинларни синдиради. Атмосфера муайян шароитларда ўзгарувчанликка эга бўлиши мумкин, шу туфайли унда радитўлқинлар тарқалаётганда энергия нобудгарчилиги содир бўлади ва 29

радиотўлқин майдонининг кучланганлигини заифлаштиради. Бундан ташқари, радиотўлқинларнинг тарқалиши шароити ер сиртининг хоссаларига; унинг диэлектрик кирувчанлигига ва ўтказувчанлигига ҳамда рельефига боғлиқ бўлади. Мана шу факторларнинг ҳаммаси турлича узунликдаги радиотўлқинларнинг тарқалишига ҳар хил таъсир кўрсатади. Радиоэлектр алоқаси билан шуғулланувчи Халқаро консультатив қумитанинг қарорига кўра, радиотўлқинларнинг бутун спектри тарқалиш хоссаларига мувофиқ диапазонларга бўлинган. Диапоза н номи Частота си Тўлқин узунлиги Асосий қўлланиш соҳаси Мириаметрли ( ўта узун ) тўлқинлар 3 кГц -30 кГц 100 км -10 км Махсус алоқа. Сув ости кемалар билан алоқада Километрли (узун) тўлқинлар 30 кГц -300 кГц 10 км -1 км Радиоэшиттириш,Радионавигац ия. Гектометрли (ўрта) тўлқинлар 300 кГц - 3 МГц 1000 м -100 м Радиоэшиттириш,Радионавигац ия. Махсус алоқа Декаметрли (қисқа) тўлқинлар 3 МГц - 30 МГц 100 м -10 м Радиоэшиттириш, ғаракатланувчи объектлар билан узоқ алокада. Метрли тўлқинлар 30 МГц - 300 МГц 10 м -1 м Радиоэшиттириш, Телевидения, радиолокация, ҳаракатланувчи объектлар билан яқин алоқада. Радиоастрономия. Дециметрли тўлқинлар 300 МГц - 3 ГГц 100 см -10 см Радиорелели алоқада, телевиденияда Сантиметрли тўлқинлар Миллиметрли тўлқинлар 3 ГГц -30 ГГц 30 ГГц -300 ГГц   мм см см1 1 1 10 Радиолокацияда, радиоспектроскопия, радиоастрономия. 30

Децимиллиметрли тўлқинлар 300 ГГц -3 ТГц 1-0,1 мм Космик алоқада Узун инфрақизил тўлқинлар 3 ТГц - 30 ТГц 0,1мм-10 мкм ИК - локация, ало қ ада Қисқа инфрақизил тўлқинлар 30 ТГц -300 ТГц 10-1 мкм ИК - локация, физикавий изланиш ва тад қиқотларда Инфрақизил тўлқинга яқин ультра бинафша 300 ТГц -3000 ТГц 1 мкм-100 А 0 Алоқада қўлланиладиган оптик қурилмаларда Бироқ амалда радиотўлқинларни диапазонларга ажратишнинг бир оз бошқачароқ хили кенг тарқалган: Радиоэшиттиришда 600-3000 м атрофидаги тўлқинлар узун тўлқинлар, 100-600 м атрофидаги тўлқинлар, ўрта тўлқинлар, 10-100 м атрофидаги тўлқинлар, қисқа тўлқинлар, 1-10 м атрофидаги тўлқинлар, ультрақисқа тўлқинлар, деб, 0,1 дан 1 м гача бўлган дециметрли тўлқинлар, 0,01 дан 0,1 гача бўлган тўлқинлар сантиметрли тўлқинлар ва 0,001 м дан 0,01м гача бўлган тўлқинлар эса миллиметрли тўлқинлар деб аталади. Радио ҳавоскорларнинг алоқа қилишлари ва тажриба қилиб кўришлари учун 1,715-2 Мгц; 3,5-3,6 Мгц; 7-7,2 Мгц; 14-14,4 Мгц; 21-21,5 Мгц; 28-30 Мгц; 38-40 Мгц; 144-146 Мгц; 420-425 Мгц; 1470-1520 Мгц; 5650-5850 Мгц; диапазонлари ажратилган. Ер сиртини ясси идеал ўтказгич деб, ҳавони эса силжиш токларида энергия нобудгарчилиги бўлмайдиган идеал диэлектрикдан иборат деб фараз қилайлик. Бундай ҳолда электромагнит тўлқинлари диэлектрикда тарқалади, чунки ернинг таъсирчан сирти майдонининг ер чуқурлигига ўтишига тўсқинлик қилувчи экран бўлиб хизмат қилади. Бунда муҳитни қиздириш учун энергия нобуд бўлмайди ва тўлқин перидатчикдан узоқлаша борган сайин майдоннинг кучланганлиги фақат энергия сочилиши туфайлигина камайиб боради. Одатда радиотўлқинлар электр майдонининг кучланганлиги ҳар метрга тўғри келадиган микровольтлар билан (мкв/ м) ўлчанади. 31

Йўлалмаган тўлқин тарқатгич қуввати Р  ва масофа r бўлганда, ясси «ер» сиртининг қабул қилиш пунктида майдон кучланганлиги қуйидагича бўлади.  êì âò r ð ÌÌÊÂ Å    9500 Ясси «ер» устидаги ярим сфера сирти радиус квадратига пропорционал, шунинг учун тўлқин фронти сирт бирлигига тўғри келадиган тўлқин қуввати радиус квадратига тескари пропорционал равишда камаяди, қувватнинг ўз навбатида майдон кучланганлигига пропорционал эканлиги назарда тутилса, мазкур формуланинг келиб чиқиши тушунарли бўлади. Масалан, тўлқин тарқатиш қуввати Р  =9вт ва 300 км масофада идеал тарқалиш шароитида майдоннинг кучланганлиги бундай бўлади м мкв Е 95 300 9 9500   Радиотўлқинлар тарқалиш реал шароитини ҳисобга олиш унга муҳим тузатишлар киритилишини талаб этади. Шу билан бирга бундай тузатишлар турли диапазондаги тўлқинлар учун турлича бўлади. Бу тузатишларда Ер ва унинг сирти хоссаси, шунингдек ер атмосферасининг хоссаси ҳам ҳисобга олиниши керак. Ер радиуси тахминан 6400 км келадиган шарсимон жисмдан иборатдир. Шунинг учун унинг сиртини, ҳатто бир-биридан бир неча ўн километр масофада турувчи икки нуқта учун ҳам ясси деб бўлмайди. Масалан, агар шу нуқталар 150 км масофада турган бўлса, уларни ажратувчи дўнглик баландлиги h =1 км дан ошиқ бўлади. Бундан ташқари, радиопередат-чик билан радиоприёмник ўртасида тоғлар, тепаликлар, бинолар, дарахтлар каби тўсиқлар ҳам бўлиши мумкин, улар ҳам радиотўлқинларнинг тарқалиш шароитига маълум даражада таъсир кўрсатади. Ниҳоят ер сиртининг турли участкаларининг бирдай қиздирилмаслиги туфайли, тропосферада ҳавонинг тартибсиз уюрма харакати ҳам ғоят муҳим аҳамият касб этади. Бундай ҳаракат натижасида 5-10 км қадар баландликда 32

температура турлича тақсимланади. Температуранинг бирдай бўлмаслиги туфайли, ўтувчи радиотўлқинларининг энергияси сочилади. Температуранинг пасайиши тўхтайдиган баландлик тропосфера чегараси ҳисобланади. Бундан ташқари баланд қатламлар стратосфера деб аталади. Бу ном ҳозирги тушунчаларга етарли аниқ жавоб бера олмайди. Тропосфера билан стратосфера чегарасида температура қарийб -50 0 бўлади. Бундан юқорида температура кўтарила бориб, 60 км чамаси баландликда +80 0 га қадар етади, сўнгра яна -40 0 гача пасаяди ва яна 150 км дан юқори баландликда тахминан + 600 0 га қадар кўтарилади. «Стратосфера» деган номнинг ўзи ҳам атмосфера юқори қатламларининг қатламли эканлигини билдиради. 100-130 км чамаси баландликда кислород (О 2 ) қатлами бошланади, сўнгра азот ( N 2 ) қатлами келади, ундан юқорида якка атомли кислород (О) қатлами ва ниҳоят, якка атомли азот ( N ) қатлами келади. Қатламлар ўртасидаги чегара равшан ва қатламлар таркиби қатъий бир жинсли бўлади, деб ўйлаш мумкин эмас, албатта. Атмосферанинг умумий баландлиги (қалинлиги) 1000 км дан анча каттадир. Бизнинг  =39 0 кенгликларимизда ёз ойлари мобайнида ионланишга қатламлардаги электронлар қишки ойларга қараганда кўпроқ концентрацияланади. Бундан ташқари, ионланиш даражаси қуёш активлиги (қуёш доғлари сони) ўзгаришига мувофиқ ўзгаради, Қуёш активлиги 11 йиллик даврга эга бўлади. Қутб кенгликларида номунтазам ионланиш процесслари содир бўлади, бундай ионланиш қуёш чиқарадиган қутбларда концентрацияланувчи зарядланган заррачалар оқими зичлигининг ўзгаришига боғлиқ бўлади. Ионосфера ўз тўлқинларининг, айниқса қисқа тўлқинларнинг тарқалиш шароитига муҳим таъсир кўрсатгани ҳолда, тоапосферанинг хоссаси ультра қисқа тўлқинларнинг тарқалиши учун ҳам муҳим аҳамият касб этади. 33

2.-2. § Радиотўлқинларнинг узатш ва қабул қилишга доир тушунчаларнинг шакллантириш йўллари. 1.Электромагнит тўлқинларнинг қайтиши. Тўлқинларнинг тўсиқлардан қайтиши-уларнинг табиатига боғлиқ бўлмаган умумий хусусиятдир. Электромагнит тўлқинлар ҳам тўсиқлардан қайтади. Электромагнит тўлқинларнинг хоссаларини экспериментал ўрганиш учун тўлқин узунлиги 3см бўлган электромагнит тўлқинлар генератори ва приёмнигидан йиғилган қуйидаги расмдан фойдаланамиз. Генератор ва приёмник рупорли антеннага эга, рупорлар электромагнит тўлқинларни аниқ йўналиш бўйича тарқатиш ва қабул қилишни таъминлайди. Қабул қилинган тебранишлар тўлқинланади ва кучайтирилгандан сўнг электромагнит тўлқинлар индикатори ҳисобланувчи вольтметрга юборилади. Юқори частотали генератор ва приёмникни - а расмда кўрсатилгани- дек жойлаштириб, вольтметр стрелкаси нолда туришини кўрамиз. Бунинг сабаби шундаки, рупорли антеннадан нурланувчи электромагнит тўлқинларнинг энсиз дастаси қабул қилувчи антенна ёнидан ўтиб кетади. Электромагнит тўлқинлар йўлига металл пластинка қўйиб-б расм да , галванометр стрелкасининг оғ иш ини кўрамиз. Демак, электромагнит 34

тўлқинлар металл пластинкадан қайтар экан, шунга ўхшаш ёруғлик тўлқинлари ҳам металл тўсиқдан қайтади. Бинобарин, икки муҳит чегарасида тушувчи тўлқин иккига-қайтувчи ва ўтиб кетувчи тўлқинларга ажралади. Муҳими шундаки, ўтиб кетувчи тўлқин йўналиши, тушувчи тўлқин йўналишидан бошқача бўлади, яъни ўтиб кетувчи тўлқин синади. Барча турдаги тўлқинлар, уларнинг табиатидан қатъий назар, икки муҳит чегарасидан ўтишда синади. Электромагнит тўлқинларнинг синишини кузатиш учун - a расмда тасвирланган қурилмани йиғамиз. Генераторни улаб, приёмник электромагнит тўлқинларни қабул қилмаётганини кўрамиз. Бунинг сабабини тушунтириш осон: руборли антеннадан нурланувчи тўлқинлар приёмник антеннасининг ёнидан ўтиб кетади. Генератор ва приёмник оралиғига парафин ёки қаттиқ смолан ясалган тўғри бурчакли призмани - b расмда кўрсатилганидек қўйиб, приёмник электромагнит тўлқинларни қабул қилаётганини кўрамиз. Бу тажриба электромагнит тўлқинларнинг синишини кўрсатади. Икки муҳит чегарасидан ўтишда ёруғлик ҳам синади. Энсиз ёруғлик дастасини қалин шиша пластинкага йўналтирамиз. Яққол кўрамизки, ҳаво билан шиша чегарасида ёруғлик бир вақтда синади. 35

2.Товуш тўлқинлари интерференцияси. Товуш тўлқинлари интерференциясини кузатиш учун қуйидаги расмда тасвирланган қурилмани йиғамиз. Радиокарнайлардан бирини улаб, вол ь тметр стрелкасининг оғиш бурчагини белгилаб оламиз. Биринчи радиокарнайни ўчириб, иккинчисини улаймиз. Вол ь тметрнинг стрелкаси яна биринчи ҳолдагидек бурчакка оғади. ҳ ар иккала радиокарнай уланганда вол ь тметр стрелкаси ё олдинги ҳоллардагига қараганда каттароқ, ё кичикроқ бурчакка оғади. Вол ь тметрнинг кўрсатишлари натижавий тебранишлар амплитудасига пропорционал бўлгани сабабли, тажриба товуш тўлқинларининг интерференцияси юз берганлигини кўрсатади, дейиш мумкин. 36

3.Электромагнит тўлқинлар интерференцияси. Электромагнит тўлқинлар интерференциясини кузатиш учун иккита бир хил частотали синусоидал тўлқинлар манбаи бўлиши керак. Товуш тўлқинлари ҳолида, юқоридаги тажрибада баён этилганидек, бундай манбалар сифатида битта генераторга уланган иккита радиокарнай хизмат қилади. Электромагнит тўлқинлар интерференциясини кузатиш учун ҳам ана шундай усулни қўллаш, яъни битта генераторга иккита нурланувчи антенналарни улаш мумкин. Аммо амалда бошқа усул-битта манбадан чиқувчи тўлқинлар дастасини иккига ажратиш усули қулайроқ экан. 4.Электромагнит тўлқинлар дифракцияси. Электромагнит тўлқинлар дифракциясини кузатиш учун ўта юқори частотали генераторнинг руборли антеннасидан 1 метрча масофага алюминий дискни жойлаштирамиз. Чиқиш клеммаларига волтметр уланган кучайтиргичли қабул қилувчи дипол антеннани диск орқасига қўямиз. а) Электромагнит тўлқинларнинг дискдан ўтишда ҳосил бўладиган дифракциясини текшириш Вольтметр стрелкаси оғади, бу электромагнит тўлқинларнинг улар учун шаффоф бўлмаган алюминий диск орқасига айланиб ўтганлигидан дарак 37

беради. Алюминий дискни ораларида кенглиги 4-5см бўлган тирқиш ҳосил қилиб жойлаштирилган иккита пластинка билан, қабул қилувчи дипол антеннани эса рупорли антенна билан алмаштирамиз. б) Электромагнит тўлқинларининг тирқишдан утишда ҳосил бўладиган дифракциясини текшириш Қабул қилувчи антеннани бу пластинкалар орқасида, тирқиш ўқига перпендикуляр ҳолда кўндалангига ҳаракатлантириб, шуни кўрамизки, аввал бироз оғган волтметр стрелкаси қабул қилувчи антеннанинг кейинги ҳаракати давомида катта бурчакка оғади, сўнгра нол ҳолатга қайтади, бундан кейин яна катта бўлмаган бурчакка оғади. Тажриба электромагнит тўлқинларнинг тирқишини айланиб ўтганлиги ва тўлқин ваннасида ўтказилган тажрибаларда яхши кўринмаган ён дасталарнинг мавжудлиги ҳақида далолат беради. в) Электромагнит тўлқинларнинг дифракцион панжарадан ўтишда ҳосил бўладиган дифракциясини текшириш 38

г) Электромагнит тўлқинларнинг тусиқ четидан ўтишда ҳосил қиладиган дифракцияси 2.3-§ Ўқувчиларнинг «радиотўлқинларни тарқалиши ва қабул қилишга » га оид билимларини ўзлаштиришини тажриба синов натижалари ўқув йилида «Умумий ва экспериментал физика» кафедраси доценти Қ. Турсунов раҳбарлигида Қарши шаҳридаги 19 ўрта физика, математика ва чет тиллари чуқурлаштирилиб ўқитилаётган ихтисослаштирилган мактабда педагогик амалиётимни ўтказдим. Педагогик эксперимент амалиёт давомида мактабнинг физика ўқитувчиси М. Мустафоқулова раҳбарлигида ўтказишга эришдим. Назорат ва тажриба синфларга 40 тадан ўқувчи ажратилди. Режада ажратилган соат қисқа бўлганлигидан айрим мавзулар факультатив дарс соатларида ўтилди. Тажриба синфларида «Радиотўлқинларини тарқалиши » бўйича қуйидаги мавзуларни ўтдим. Электромагнит тўлқинлар шкаласи. Радиотўлқинлар. Радиотўлқинларининг атмосфера қатламларида тарқалиши. Радиотўлқинларини олис масофага узатиш ва қабул қилиш жараёни. Радиотўлқинларини узатувчи ва қабул қилувчи қурилмалар. Радиотўлқинларининг радиоэшиттиришда, телевиденияда ва техникада қўлланилиши кабилар. Назорат синфларда мавзулар дарсликларда берилган мавзулар бўйича ҳеч қандай қўшимча материаллардан фойдаланилмасдан ўтилди. 39

Тажриба синфларда эса ҳар бир мавзуга оид тайёрланган тарқатма материаллардан ўқувчиларга тарқатиб ҳар бир мавзу тажрибалар асосида ўтилди. Барча мавзулар ўтилгач назорат ва тажриба синфлардан ёзма назорат ишлари ва савол - жавоблар ўтказилди. Назорат ишига қуйидаги саволларни киритдим 1. Радиотўлқинларининг асосий параметрларини биласизми? 2. Ер атмосфераси қандай қатламлардан иборат? 3. Кандай радиотўлқинларини биласиз ? 4. Радиоэшиттириш ва телевиденияда қанақа радиотўлқинларидан фойдаланамиз ? 5. Узоқ радиоалоқаларда тўлқин узунлигини йилнинг фаслига, суткани вақтига бо ғ лиқлиги қандай тушунтириб берасиз ? Тажриба синфдаги ўқувчиларнинг ёзма ва о ғ заки саволларга жавоблари Ўқу вчи лар сони Ёзма иш натижалари Оғзаки сўров натижалари « 2»% «3 » % «4 » % « 5» % « 2» « 3» « 4» «5 » 1с 40 100% 6 /15 16 /40 16 /40 2 /5 4 /10 2 0/50 10/ 25 6/ 15 2с. 40 100% 8 /20 20 /50 8/ 20 4 /10 6 /30 1 6/40 10/ 25 8/ 20 3с. 40 100% 4 /10 16 /40 18 /45 2 /5 4 /10 1 8/45 16/ 40 2/ 5 4с 40 100% 8 /20 20 /50 6/ 25 2 /5 8 /20 1 2/30 16/ 30 4/ 10 40

5с. 40 100% 6 /15 16 /40 16 /40 2 /5 4 /20 2 0/50 16/ 30 -/- Назорат ва тажриба синфлардан олинган натижалар ўзаро таққосланганда шу нарса маълум бўлдики : Назорат синфлардаги ўқувчилар берилган барча саволларнинг 66% га ўзлаштириш билан якунлашган. Тажриба синфларда эса бу ўзлаштириш 85% ни ташкил этган. Демак қушимча тайёрланган тарқатма материаллардан фойдаланиш, дарс жараёнини турли тажрибалар асосида ўтиш мавзуни ўзлаштириш самарадорлигини оширади деб айта оламиз . ХУЛОСА Ўрта махсус таълим тизими учун чоп этилган физика дарслигида «Радиотўлқинларини тарқалиши» дан фойдаланиш хақида айтилган бўлсада бу тушунчаларни моҳияти тўлиқ ёритилмаган. Радио тўлқинларининг турлари ва уларни атмосферада тарқалиши ҳақида дарсликларда ҳеч қандай маълумот берилмаган. Шунингдек, радио тўлқинлари билан боғлиқ мавзуларни техникада қўлланилиши ҳақида жуда қисқа тарзда баён этилган. Шу мақсадда 1. «Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишга » га оид мавзуларни ўрганиш ҳажмини Давлат таълим стандарти га кўра тайёрланган дастурлар ва дарслик (Г.Я.Мякишев ва Б.Б.Буховцев томонидан ўрта мактаб 11 синф физика дарслигида «Радиотўлқинларини узатиш ва қа қабул қи » бўйича 7 мавзу Н.М.Шахмаев, С.Н.Шахмаев ва Д.Ш.Шодиевлар муаллифлигида ёзилган 11-синф дарслигида 8 мавзу орқали таништириш мўлжал-ланган) ларда берилишини таҳлил қилиб чиқдим. 41

2. Айтилган фикрларни Физика, математика ва хорижий тилларга ихтисослаштирилган 19 - ўрта мактабда ва университет академик лицейида факультатив дарс соатларида амалга оширдим. 3. Юқорида айтилган мавзуларни баён этишда дарсликларда ёритилмаган терминлар, тушунчаларни дарсни баён этиш даврида уларни техниканинг турли соҳаларида қўлланилишини тушунтириш орқали амалга оширдим. 4. « Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишга » ўрганишга оид бир қатор тажрибалар тайёрладим ва дарс жараёнида намойиш этдим. Бажарилган малакавий битирув ишида танланган мавзуларни баён этишда ажратилган соатни чегараланганлигини ҳисобга оладиган бўлсак бу мавзуларни фақатгина ажратилган дарс соатларида эмас балки, факультатив дарс соатларидан ҳам фойдаланиш мумкин деб ҳисоблаймиз. Натижада 1.Радиотўлқинларнинг вазифаси, унинг туркумланишларига оид билимлар ўзлаштирилди. 2. Радиотўлқинларнинг параметрлари ҳақида маълумотларга эга бўлинди. 3. Радиотўлқинларни узатиш ва қабул қилишни техникада қўлланилиш соҳалари ҳақида тўлароқ тушунча шаклланди. Ўзгарувчан ток занжирларини чуқурроқ ўрганиш фақатгина ўрта махсус таълим тизими эмас балки Олий ўқув юртларининг физика, астрономия ва касб таълими факультетлари талабалари учун зарур бўлиб, бу таълимни узлуксизлигини таъминлайди деб ҳисоблаймиз. 42

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. И. Каримов Жаҳон молиявий иқтисодий инқирози, Ўзбекистон шароитида уни бартараф этишнинг йўллари ва чоралари. Тошкент – “Ўзбекистон” – 2009 2. Н.М.Шахмаев, Н.С.Шахмаев, Д.Ш.Шодиев. Физика-11. Тошкент. «Ўқитувчи» 2004 й. 3. В.Мякишев, Б.Б.Буховцев. Физика-11.Тошкент.«Ўқитувчи» 2000 й. 4. А.Г. Ғаниев, ва бошқалар Физика I-II қисм Тошкент “ Ўқитувчи “ 2007 йил 5. А.В.Перешкин ва бошқалар. Ўрта мактабда физика ўқитиш методикаси. Тошкент. «Ўқитувчи» 1988 й. 6 . Д.Шодиев, С.Ё.Ёқубов. Академик лицей ва касб-ҳунар коллежлари учун физика дастури. Тошкент. «Ўқитувчи» 2002й. 7 . А.А.Пинский., Г.Ю.Грабовский. Физика с основами электротехники. Москва. «Высшая школа» 1985. 8 . Н.М.Шахмаев., С.Е.Комен е цкий. Демонстрационные опытье по электродинамике. Москва. Просвещение 1979. 9 . Демонстрационный эксперимент по физике в средней школе. Часть-2. Москва. Просвещение. 1979. 10 . «Халқ таълими» журнали. 2000-200 8 йиллар. 11 . Калашников С.Г. “ Электр ” . Тошкент. Ўқитувчи 1979 й. 1 2 . В.М. Грамматикати Преподавание радиоэ л ектроники . Москва. Высшая школа 19 91 . 13. Ю.Ф. Колонтаевский Радиоэлектроника М. В ысщая школа 1988 1 4 . Е.М.Гершензон. и др. Радиотехника М. Просвещение 1986 15.Б. Ҳ . Каримов, Ю.А. Ганин, Г.Ҳ. Рустамов Радиоэлектроника асослари Тошкент Ўқитувчи 1998 16. М.И. Блудов Бесед ы по физики Москва Просвещение 1992 43

17. А. И. Калашников, Я. В. Степук Основы радиотехники и радиолокации Москва Высшая школа 1999 18. Скляр Б. Цифровая связь. Теоретические основы и практическое применение. Изд. 2-е, испр.: Пер. с англ. — М.: Издательский дом «Вильямс», 2004 19 . ↑ Официальный сайт компании «Интерспутник» 20. Материал из Википедии — свободной энциклопедии 21. Л.С.Жданов., Н.И .Хлебников Физика курси -2 том .Ўқтувчи нашриёти . Тошент - 1967 44

O'xshashlar

Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш

Компьютерларни таъмирлаш хизматини кўрсатиш веб сайтини яратиш

Linux операцион тизимини ўқитиш бўйича мультимедиали ўқув материали яратиш технологияси

Tortma analizning nazariy asoslari

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish