Tortma analizning nazariy asoslari - Informatika va AT - Diplom ishlar

Tortma analizning nazariy asoslari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

Tortma analizning nazariy asoslari Reja: Kirish Tortma analizning mohiyati. Asosiy qism 1. Cho’kmalarga qoyiladigan talablar. 2. Cho’ktiruvchining miqdori. 3. Tuz effekti. 4. To’la cho’kishga temperaturaning ta‘siri. 5. Amorf va kristall cho’kmalar. 6. Tortma analizdagi hisoblashlar. 7. Tuproqdagi namlik miqdorini aniqlash. Xulosa: Tortma analizning ahamiyati 1

Tortma analizning mohiyati. Tortma analizda tekshirilayotgan moddadagi aniqlanayotgan element (ion) ning miqdorini, odatda bu elementni biror kiyin eriydigan birikma tarzida cho’ktirilganda hosil bo’lgan cho’kmaning og’irligiga qarab topiladi. Tortma analizda cho’ktirish usulidan tashqari boshqa usullar ham ishlatiladi. Tortma analiz modda tarkibidagi elementlar miqdorini aniqlashda keng qo’llaniladi. Bu usul yordamida fosforitlar, apatitlar, fosforli o’g’itlar to’proq va ozuqalar tarkibidagi fosforni aniqlash mumkin RO 3- 4 ioni NH 4 Mg PO 4 tuzi xolida cho’ktiriladi, u qattiq qizdirilganda Mg 2 P 2 O 7 (magniy pirofosfat) ga aylanadi. Ohakdosh dolomit va silikatlar tarkibidagi kaltsiy miqdorini ham aniqlash mumkin. Bunda Mg 2+ ioni NH 4 MgPO 4 xolida, Sa 2+ ioni esa CaC 2 O 4 xolida cho’ktiriladi. SaS 2 O 4 qattik qizdirilganda SaO hosil bo’ladi. Miqdoriy analiz o’tkazilayotganda quyidagi ketma-ketlikka amal qilinadi. 1. O’rtacha namuna olish va analizga tayyorlash. 2. Namunani o’ lchab olish. 3. Eritish. 4. Ani q lanadigan elementni t o’ li q cho ’ ktirish. 5. Filtrlash yo’li bilan xosil bo’lgan cho’kmani ajratish. 6. Cho ’ kmani yuvish. 7. Cho’kmani kuritish va qattiq kizdirish. 8. Tortish. 9. Analiz natijalarini xisoblash. Cho’kmalarga qo’ yiladigan talablar. 2

Elementning biror kiyin eriydigan birikmasi bir kator talablarni kanotlantirgandagina undan tortma analizning cho’ktirish usulidan foydalanish mumkin. Yan a shunga e‘tibor berish kerakki, analiz vaktida olingan cho’kmalarni odatda kizdirishga tugri keladi. Kizdirish paytida kupgina cho’kmalar kimyoviy uzgarishlarga uchraydi.Natijada kupincha cho’ktirilgan birikmani emas balki, kandaydir boshqa birikmani tarozida tortiladi. Shu sababli ogirlik analizida cho’ktiriladigan forma va tortiladigan forma bo’ladi. Tegishli reaktiv ta‘sirida eritmadan cho’ktirilgan birikma cho’ktiriladigan forma deyiladi. Analizning oxirgi natijasini olish uchun tarozida tortiladigan birikma esa tortiladigan forma deyiladi. Masalan Fe 3+ va Al 3+ ni aniqlashda analiz kilinayotgan eritmaga NH 4 OH ta‘sir ettirilganda xosil bo’ladigan Fe(OH) 3 va Al(OH) 3 gidroksidlar cho’ktiriladigan forma bo’ladi. Ularni kizdirilganda xosil bo’ladigan suvsiz oksidlar Al 2 O 3 va Fe 2 O 3 esa tortiladigan forma bo’ladi. Masalan: 2Fe (OH) 3 = Fe 2 O 3 + 3 H 2 O Ca 2+ ni aniqlashda kaltsiy oksalat SaS 2 O 4 •N 2 O cho’ktiriladigan forma bo’lib, uni kizdirgan vaktda xosil bo’ladigan kaltsiy oksid-SaO tortiladigan forma bo’ladi. SaS 2 O 4 •N 2 O= Sa O+ SO ↑ 2 +SO ↑ +N 2 O Cho’ktiriladigan formaga qo’yiladigan talablar. 1. Cho’ktiriladigan forma nihoyatda kam eriydigan bo’lishi kerak, aks xolda aniqlanayotgan ion (elementni) amalda To’la cho’ktirish mumkin emas. 2.Cho’kmaning strukturasi mumkin kadar tezlik bilan filtrlashga va begona qo’shimchalardan tozalab yuvishga imkon bersa maksadga muvofik bo’ladi. Yirik kristall xoldagi 3

cho’kmalar ishlash uchun qulaydir, chunki ular filtrning teshikchalarini deyarli tusib kolmaydi va yuzasi uncha katta bo’lmaganligi uchun eritmadagi boshqa moddalarni kam adsorbilaydi va moddalarni osonlik bilan yuvib tashlab cho’kmani tozalash mumkin. 3.Cho’ktiriladigan forma tortiladigan formaga yetarli darajada oson va To’la utishi zarur. Tortiladigan formaga qo’ yiladigan talablar 1. Tortiladigan formaga kuyiladigan talablarning eng muximi shuki uning tarkibi kimyoviy formulasiga mos kelishi lozim. Ravshanki, bunday muovofiklik bo’lmaganda tortiladigan cho’kma ma‘lum bir formulaga mos keluvchi Kimyoviy individual modda bo’lmasdan, qandaydir aralashmadan iborat bo’lsa, u vaktda analiz natijalarini xisoblash mumkin bo’lmas edi. Gidrooksid Fe(OH) 3 formulasiga mos kelmaydi. Fe(OH) 3 cho’kmasining tarkibida miqdori aniq bo’lmay, balki cho’ktirish sharoitiga karab uzgarib turuvchi suv bo’ladi. Shuning uchun uning formulasini Fe 2 O 3 • n H 2 O tarzida yozish to’g’riroq bo’ladi. Temir (III) gidrooksidni kizdirilganda suvning xammasi chikib ketadi va aniq tarkibli Fe 2 O 3 formulaga mos keluvchi birikma xosil bo’ladi. 2 Tortiladigan forma kimyoviy jixatdan yetarli darajada barkaror bo’lishi kerak. Agar tortiladigan forma xavodan suv bug’lari va SO 2 ni o’ziga yutishi, oksidlanish (qaytarilishi ) yuqori temperaturada parchalanishi va shunga o’xshash protsesslar natijasida o’z tarkibini o’zgartirsa , bu vaqtda ish qiyinlashadi. 3. Nixoyat, tortiladigan formada aniqlanayotgan elementning miqdori mumkin qadar kam bo’lgani yaxshi, chunki bunda aniqlash xatolari analizning oxirgi natijasiga kam ta‘sir etadi. 4

Masalan. BaSO 4 va Cr 2 O 3 cho’kmalarini og’irliklarini aniqlashdagi absalyut qiymati teng bo’lgan xatolar xromning topilgan miqdoriga turlicha ta‘sir etadi. Agar cho’kma VaSr O 4 ko’rinishida tortilsa, xato cho’kmani Cr 2 O 3 xolida tortilgandagiga karaganda 3,5 marta kam bo’ladi. Xromning og’irligini aniqlashda 1 mg cho’kma yo’qotilgan bo’lsa xato quyidagicha bo’ladi. Tortiladigan forma Cr 2 O 3 Tortiladigan forma BaCrO 4 152mg Cr 2 O 3 --------104mg Cr bor 253,4mg BaCrO 4 da --52mg Cr bor 1-----------------------x 1--------------------x 104 52 x = -------•1=0,7 • mg Cr bor x=---------•1= 0,2mg Cr bor 152 253,4 Cho’kmani doim yuvib bo’lmaydi, shuning uchun cho’ktiruvchining uchuvchan modda bo’lishi foydalidir, chunki cho’kmanish vaqtida cho’ktiruvchining yuvilib ketmagan qismi cho’kmani kizdirilganda uchib ketadi. Yuqorida aytilganlarni xisobga olib Fe 3+ ionini KON yoki NaOH emas balki NH 4 OH ta‘sir ettirib cho’ktiriladi Va 2+ ionini Na 2 SO 4 yoki K 2 SO 4 emas balki H 2 SO 4 ta‘sirida Ag + ionini NaCl emas balki HCl ta‘sirida cho’ktiriladi. Cho’ktiruvchining miqdori. 5

Biror qiyin eriydigan elektrolit eritmasi uning ionlari kontsentratsiyalarining kupaytmasi berilgan temperaturada o’zgarmas bo’lgan va eruvchanlik kupaytmasi (EK) deb ataladigan qiymatga teng bo’lgandaginatuyingan bo’lishi mumkin. Kurgoshin sulfatning 25o da tuyingan eritmasi uchun [Pb 2+ ] • [ SO 4 2- ]= EK PbSO4 = 2,2•10 -8 deb yozish mumkin. Agar [Pb +2 ] • [SO 2- 4 ] <2,2•10 -8 bo’lsa, u xolda eritma tuyinmagan bo’ladi va ayni temperaturada bu eritmada yana oz miqdordagi kurgoshin sulfatni eritish mumkin. Agar ionlar kontsentratsiyasining kupaytmasi eruvchanlik kupaytmasi qiymatidan oshib ketgan, ya‘ni [Pb 2+ ] •[SO 2- 4 ] >2,2•10 -8 (25o da) bo’lsa u xolda eritma uta tuyingan bo’lib, PbSO 4 ning biror miqdori ajralib cho’kmaga tushishi kerak. Suvda absalyut erimaydigan moddalar yo’qligi uchun (EK) ning qiymati xech kachon nolga teng bo’lmaydi. Bundan kelib chikadiki, nazariy jixatdan xech bir cho’kish mutlok To’la bo’lmaydi. Cho’ktirilayotgan ionlarning, cho’kmaning EK qiymatiga tugri keladigan qismi doimo eritmada koladi. Lekin sifat analizidagi kabi, bizni cho’kishning nazariy jixatdan emas. Balki amaliy jixatdan To’la bo’lishi kiziktiradi. Biz sifat analizida cho’ktirilayotgan biror ionning eritmada kolgan miqdori juda kam bo’lib. keyingi ishlarga xalakit bermasa, cho’kish amalda To’la bo’ldi deb ayta olar edik. Shunga o’xshash, tortma analizda cho’ktirilayotgan birikmaning eritmada kolgan miqdori tortish aniqligidan kam bo’lsa, ya‘ni 0,0002 g dan oshmasa, cho’kish amalda To’la bo’ldi deb xisoblanadi. Ravshanki. Biror ionning amalda To’la cho’kishi uchun cho’ktiruvchini yetarli miqdorda olish kerak. Tortma analiz usullari bilan aniqlanayotgan ionning amalda To’la cho’kishini ta‘minlash uchun, odatda cho’ktiruvchini ortikcha miqdorda qo’shish zarur. Ammo uni juda ortikcha 6

qo’shish zararlidir, chunki bu vaqtda cho’kmaning eruvchanligi fakat kamayibgina kolmay, balki aksincha, kompleks birikma va nordon to’zlarning xosil bo’lishi yoki cho’kmani amfoterligi natijasida ortib ketishi mumkin. Cho’ktiruvchini kup qo’shishning yana bir zararli tomoni bor. Eritmada ishtirok etuvchi xar xil kuchli elektrolitlar, odatda o’zi tegib turgan cho’kmalarni eruvchanligini oshirib yuboradi. Masalan I.V. Tananaev va I.B. Mizetskayaning tekshirishlariga kura, KNO 3 , NaNO 3 va shunga o’xshash to’zlar ishtirokida PbSO 4 ning eruvchanligi ortadi, bundan tashqari shunga o’xshash tuzlarning eritmadagi umumiy kontsentratsiyasi kanchalik yuqori bo’lsa PbSO 4 ning eruvchanligi shunchalik ko’p ortadi. Ana shu xodisa to’z effekti deb yuritiladi. Sifat analizi kursidan ma‘lumki, eruvchanlik ko’paytmasining, fakat yuzaki karagandagina tuyingan eritmadagi ionlar kontsentratsiyalarining ko’paytmasi deb uylash mumkin. Haqikatda esa tuyingan eritmadagi bu ionlar ko’paytmasi emas, balki ular aktivliklarini ko’paytmasi doimiydir. Ionning aktivligi (a) deganda, uning shunday effektiv, tajribada aniqlanadigan kontsentratsiyasini tushunmok kerakki, u kimyoviy, reaktsiyalarda ana shu kontsetratsiyalarga muvofik ta‘sir Ko’rsatadi. Masalan kuchli elektrolit bo’lgan va xozirgi zamondagi nazariyalarga kura suvli eritmalarda To’la dissotsilanadi deb karaladigan HCl ning 0,1 M eritmasida N+ va Cl- ionlarini haqikiy kontsentratsiyalari 0,1 g –ion / l ga teng . Lekin bu ionlar xar xil kimyoviy reaktsiyalarda xuddi ularning kontsentratsiyalari 0,0814 g- ion / l ga teng bo’lgandagidek ta‘sir etadi. Aktivlikni (a) belgilab, quyidagicha yozish mumkin. a H + = a Cl - =0,0814 g-ion/l. 7

A ktivlik (a) ning ionning haqikiy kontsentratsiyasi (s) ga nisbati aktivlik koeffitsienti deb ataladi va fa bilan belgilanadi 0,0814 F H+ = f Cl - =---------------=0,814 0,1 a umumiy xolda f a =-------- c bu tenglamadan ko’rindiki a =f a · c… Demak, ionning aktivligi uning kontsentratsiyasini tegishli aktivlik koeffitsenti ko’paytmasiga teng To’la cho’kish temperaturaning ta‘siri Sifat analizida ko’pincha shunday xollar uchrab taradiki, sovuqda olingan cho’kma ( masalan KHC 4 N 4 O 6 ) isitilganda qaytadan erib ketadi. Bunday xollarda temperatura cho’kmaning To’la cho’kishiga kuchli ta‘sir Ko’rsatadi. Temperatura kutarilganda cho’kmaning xammasi erib ketmagan vaqtda xam uning cho’kmaning eruvchanligiga bo’lgan ta‘sirini xisobga olishga tugri keladi. Masalan 1000 da eruvchanligi 100 dagi eruvchanligiga karaganda kariyib 25 marta ko’p. Ko’pchilik boshqa cho’kmalarning eruvchanligi temperaturaning ortishi bilan unchalik ko’p bo’lmasa xam xar xolda ortadi. Eruvchanlikning temperaturaga karab o’zgarishi erishning issiklik effekti bilan boglangan. Ko’pchilik tuzlarning erishi. Eritmaning sovushi bilan, ya‘ni issiklik yutishi bilan boradi. 8

Bunday tuzlarning eruvchanligi Le-Shatele printsipiga asosan temperatura ko’tarilishi bilan oshishi kerak. Agar aksincha, erish vaqtida issiklik chiksa, bunday tuzlarning eruvchanligi temperatura ko’tarilganda kamayadi. Cho’ktirishni kizdirish yuli bilan olib borish kulaydir. Chunki bu cho’kma kristallarining yiriklashishiga yoki uning kolloid zarrachalarining (amorf cho’kmalar bo’lsa) koagulyatsiyaga uchrashiga yordam beradi. Lekin temperatura ko’tarilganda eruvchanligi sezilarli darajada ortadigan cho’kmalar bilan ishlaganda, doimo,eritma batamom sovugandagina cho’kmani filtrlab olishga kirishish lozim. Masalan MgNH 4 PO 4 , PbSO 4 , CaC 2 O 4 va xokazo cho’kmalarni eritmadan ajratishda shunday qilinadi. Aksincha cho’kmaning eruvchanligi kam bo’lsa, va temperaturaning o’zgarishi bilan kam o’zgarsa eritmani kaynok paytida filtrlash kulaydir, chunki issik –Suyuqliklar sovuq Suyuqliklarga karaganda tezrok filtrlanadi. Ko’pchilik xollarida cho’ktiruvchini ortikcha miqdorda qo’shish bilan cho’kmaning eruvchanligini ancha kamaytirish mumkin. Ammo shuni unitmaslik kerakki, cho’kmani yuvish vaqtida cho’ktiruvchining ortikcha miqdori yuvilib ketadi va bu operatsiyaning oxirida eruvchanlik yana ortadi. Bu xol, agar cho’kma issik suv bilan yuviladigan bo’lsa, uning sezilarli darajada yukolishiga olib kelishi mumkin. Amorf va kristall cho’kmalar 9

Cho’ktirilayotgan birikmalarning o’ziga xos xususiyatlariga karab va birinchi navbatda ularning eruvchanligiga karab xamda cho’ktirish sharoitiga karab, boshlangich zarrachalarning yiriklashish protsessi ikki xil yul bilan borishi mumkin. Shunga muvofik ravishda yoki kristall yoki amorf cho’kmalar xosil bo’ladi. Kristall cho’kmalarning xosil bo’lishida qo’shilayotgan cho’ktiruvchining xar bir qismi darxol boshlangich kristallarni xosil kilmaydi va cho’ktirilayotgan modda ma‘lum vaqt o’ta toyingan eritmada qoladi. Cho’ktiruvchini sekin asta qo’shib borilganda cho’ktirilayotgan modda asosan o’ta toyingan eritmadan avval xosil bo’lgan boshlangich kristallar yuzasida ajralib, bu kristallar sekin asta kattalasha boradi va nixoyat boshlangich kristallarga nisbatan yiroqroq kristallardan iborat kristall cho’kma xosil bo’ladi. Amorf cho’kmalarni xosil bo’lishi boshqacha boradi. Bu vaqtda cho’ktiruvchining xar bir qismini qo’shish, Suyuqlik ichida juda ko’p miqdorda mayda boshlangich kristallarning xosil bo’lishiga sabab bo’ladi, bu mayda zarrachalar ularning sirtiga keyingi xosil bo’lgan mayda kristallar utirishi natijasida kattalashadi va og’irlik kuchi ta‘sirida idish tubiga cho’kadi. Boshqacha aytganda, bu xolda dastlab xosil bo’lgan kolloid eritma koagulyatsiyaga uchraydi. Bu usulda xosil bo’lgan amorf cho’kmalarning umumiy satxi juda katta bo’ladi va shuning uchun ular eritmalardagi xar xil bekorchi moddalarni o’ziga kristall cho’kmalarga nisbatan ancha ko’prk adsorbilaydi. Ikkinchi tomondan xosil bo’layotgan agregatlarda boshlangich kristallar orasidagi boglanish ancha bush bo’lgani uchun bu agregatlar parchalanib kolloid eritma xosil qilishi mumkin. Juda kam eriydigan moddalar ayniksa osonlik bilan amorf cho’kmalar xosil kiladi. Masalan bunday moddalarga metallarning sulfidlari va gidrooksidlari va boshqalar kiradi. Ularning eruvchanligi juda kam bo’lganligi sababli, 10

cho’ktiruvchidan oz miqdorda qo’shilganda xam EK (eruvchanlik ko’paytmasi) qiymati nixoyatda ortib ketadi va natijada tezda juda ko’p miqdorda boshlangich kristallar xosil bo’ladi. Aksincha yaxshirok eriydigan cho’kmalarda ionlar kontsentratsiyalari ko’paytmasi eruvchanlik ko’paytmasi qiymatidan unchalik ko’p ortib ketmaydi. Bu esa o’ta toyingan eritmaning xosil bo’lishiga va kristall cho’kmaning xosil bo’lishiga olib keladi. Tortma analizdagi xisoblashlar Analiz natijasida olingan ma‘lumotlar olingan modda massasiga nisbatan foiz xisobida ifodalanadi. Buning uchun tekshirilayotgan modda namunasining massasini xosil bo’lgan cho’kma massasini va uni kimyoviy formulasini aniq bilish kerak. Ayrim xollarda elementlarning foiz miqdoriga asoslanib tekshirilayotgan modda asosini tashkil etuvchi moddaning kimyoviy formulasi keltirib chikariladi. Boshqa xollarda texnik maxsulot tarkibidagi asosiy komponent miqdori aniqlanadi. Masalan bariy xlorida tarkibidagi Ba Cl 2 ·2H 2 O miqdori yoki Va 2+ ioni miqdori aniqlanadi. Misol: Kimyoviy toza BaCl 2 ·2H 2 O tarkibidagi Va 2+ ioni miqdorini aniqlang? BaCl 2 ·2H 2 O namunasini tortimi 0,4872 qizdirishdan so’ng olingan BaSO 4 Cho’kmasining massasi 0, 4644 g Yechish. Avvalo xosil qilingan 0,4644 g BaSO 4 tarkibidagi Va 2+ (uning atom massasi 137,4 g ) ioni miqdorini xisoblaymiz. 233,40g BaSO 4 tarkibida – 137,40 gVa 2+ bor 0,4644 g BaSO 4 tarkibida – x g Va 2+ bor. Analiz uchun olingan sof Ba Cl 2 ·2H 2 O tarkibidagi Va 2+ ionining protsent miqdorini xisoblaymiz. 11

0,4872 g toza Ba Cl 2 ·2H 2 O 100% tashkil etadi. 0,2733 g toza Ba Cl 2 ·2H 2 O x % ni tashkil etadi. %09,59 4872,0 1002733,0  х Demak, sof BaCl 2 ·2H 2 O tarkibida 56,09 protsent bariy mavjud ekan. Agar aniqlanayotgan element yoki ion olingan namuna xolida emas, balki boshqa xolatda aniqlanayotgan bo’lsa, tortma analizdagi natijalarni xisoblashlar paytida qayta xisoblash faktorlardan foydalaniladi. Qayta xisoblash faktori F aniqlanadigan modda atom (yoki molekulyar) massasini cho’kmadagi moddaning molekulyar massasiga nisbati bilan aniqlanadi. Aniqlanadigan moddaning atom ( yoki molekulyar) massasi F = ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Cho’kmadagi moddaning molekulyar massasi Qayta xisoblash faktori 1 g cho’kmadagi aniqlanayotgan moddadan kancha borligini Ko’rsatadi. Konkret xollar uchun qayta xisoblash faktori quyidagicha topiladi: Aniqlanayotgan element yoki birikma Va Fe FeO MgO Xosil qilingan cho’kma (tortiladigan shakl) VaSO 4 Fe 2 O 3 Fe 2 O 3 Mg 2 P 2 O 7 Qayta xisoblash faktori A- Ba | M 4 ВаSO 2A Fe | M 32 O Fe 2M FeO | M 32 O Fe 2M MgO | M 722 OP Mg 12

Bariy aniqlanayotgan bo’lsa, cho’kma va tarozida tortiladigan namuna VaSO 4 formulaga ega bo’lsa, qayta xisoblash faktori ya‘ni analitik ko’paytuvchi quyidagicha topiladi: 5887,0 40,233 40,137 4  BaSO Ва М А Ф Qayta xisoblash faktorining qiymati spravochniklarda berilgan. Analiz natijalarini xisoblashda qayta xisoblash faktorini qiymati inobatga olingan tayyor formuladan foydalaniladi:% 100 %    а в Ф х Bunda: a- tekshirilayotgan modda tortimi massasi, g b- tortiladigan namuna massasi, g f- qayta xisoblash faktori Ushbu formuladan hamda 2 misolda keltirilgan ma‘lumotlardan foydalanib Ba Cl 2 ·2H 2 O tarkibidagi bariyni protsent miqdorini xisoblab topish mumkin: % 09, 59 % 100 4872,0 4644.0 5887,0 % 100 %        а в Ф х Demak, tayyor formuladan foydalanilganda xisoblash ancha osonlashadi. Analiz natijalarini laboratoriya jurnaliga tartib bilan analiz kachon utkazilgani, chislosi, analizni nomi , aniqlash metodikasi, ulchash va tarozida tortish natijalari, analiz natijalarini xisoblashni yozib borish kerak. Tuproqdagi namlik miqdorini aniqlash. 13

Tuproqning namligini aniqlash uchun xar xil uchastkalardan tuproq namunasi olinib, kuritish shkafida kuritiladi. Namunaning avvalgi va keyingi massalari orasidagi farkdan tuproqdagi namlik miqdori xisoblanadi. Analiz bajarish tartibi. Tajriba tavfsilotlarini yozish uchun quyidagicha jadval tayyorlanadi Byuksning massasi gramm xisobida Tuproqning massasi g xisobida Tuproqnin g namligi % xisobida Tuproqsi z Nam tupro q bilan Quriti l gan tupro q bilan Quritilmaga n Quritilga n Maydonning turli uchastkalaridan 15-20 sm cho’kurlikdan tuproq namunasi (0,5g dan) olib, uni kopkogi zich bekiladigan, massasi aniq, toza va kuruk byuksga solinadi, so’ngra byuksning tuproq bilan birgalikdagi massasi aniqlanadi. Shundan keyin tuproqli byuks 100-105 0S gacha qizdirilgan kuritish shkafiga kuyiladi. Bunda byuksning kopkogini olib kuritish shkafidagi byuks yoniga kuyish kerak. Byuks bir nechta bo’lsa, byuks va kopkokning ishkalangan joyiga kora kalam bilan bir xildagi nomer kuyish kerak. Tuproqli byuks 3-4 soat davomida quritilgandan so’ng, byuks va uning kopkogini tigel kiskich bilan shkafdan olib, eksi qatorga chinni plastinka ustiga qoyiladi va uning 14

temperaturasi xona temperaturasiga tenglashguncha, ya‘ni 20-25 minut kutiladi. Quritilgan tuproqni xavoda sovitish maksadga muvofik emas, chunki u xavodan namni yutadi. Sovitilgan tuproqli byuksning kopkogi yopiladi va massasi analitik tarozida aniqlanadi. Tuproq yana kuritish shkafida 1 soat davomida kuritiladi, eksiqatorda sovitilib, massasi ulchanadi. Agar qayta tortilganda quritilgan tuproqli byuksning birinchi va ikkinchi ulchangan massalari o’zaro teng bo’lsa, kuritishni tugallangan deb xsioblash mumkin. Tuproqdagi namlikni % miqdorini xisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: а в х  100 % bu yerda: a – kuritilmagan tuproq massasi, g xisobida v- quritilgan tuproq massasi, g xisobida. Analiz bajarish uchun ko’p vaqt kerak bo’ladi va uni bir mashgulot davomida bajarib bo’lmaydi, shuning uchun tuproqni oxirigacha kuritishni laborantga topshirib, keyingi mashgulotga qadar eksiqatorda saqlab, so’ngra massasini tarozida aniqlash mumkin Gravimetrik (tortma) anlizda aniqlanuvchi modda biror uchuvchan birikma ko’rinishida haydaladi (haydash usuli) yoki eritmadan keyin uchuvchan birikma ko’rinishida cho’ktiriladi (cho’ktirish usuli). Haydash usuli bilan masalan, kristallgidratdagi kristall suv miqdori aniqlanadi. Qizdirish vaqtida birikma parchalanmay faqatgina suvni ajratib, boshqa kimyoviy o’zgarishlarga uchramasa, kristallgidratdagi kristalizatsiya suvining miqdori haydash usuli bilan aniqlanadi, masalan: 15

BaCl2*2H2O → BaCl2 + 2H2O Kimyoviy reaksiya natijasida uchuvchan birikma hosil qiladigan modda yoki birikma miqdorini aniqlashda ham haydash usuli qo’llaniladi. Masalan, SiO2 miqdorini aniqlash uchun uning HF bilan reaksiyasidan foydalaniladi. Kimyoviy reaksiya natijasida uchuvchan SiF4 hosil bo’ladi: SiO2 + 4HF → SiF4 + 2H2O Ba’zi modalar ta’sir ettirilganda reaksiya mahsulotidan biri uchuvchan birikma bo’ladigan karbonatlar, nitratlar va boshqalarni aniqlashda ham shu usul qo’llaniladi. Analiz qilinadigan component miqdori qizdirish natijasida modda massasining o’zgarishi (ko’pincha kamayishi) yoki reaksiya hosil bo’ladigan gaz mahsulatning biror moddaga yutilishi natijada shu modda massasining ortishiga qarab aniqlanadi. Gravimetrik analiz tekshirilayotgan namunadan biror komponentning aniq modda holiga to’liq (miqdoriy) ajratishga va uning massasini aniq o’lchashga asoslangan analiz usulidir. Gravimetrik usulida ishlatiluvchi asosiy asbob moddaning og’irligini 0,0002 g (0,2 mg) gacha aniqlik bilan tortishga imkon beruvchi analitik tarozidir. Bu usul moddaning uchuvchan tarkibiy qismlarini (CO2, gigroskopik suv, kristallanish suvi va hokazolar) aniqlashda isitish yoki qizdirib haydash usulidan foydalaniladi. Bunda aniqlanayotgan modda miqdori dastlabki modda massasining kamayishiga yoki yutuvchi modda massasining ortishiga qarab topiladi. Xulosa qilib aytganda, gravimetrik analizda cho’ktirish usuli muhim ahamiyatga ega. Bu usul kimyoviy reaksiya natijasida elementni biror qiyin eruvchan aniq tarkibli birikma tarzida cho’ktirib, hosil bo’lgan cho;kma massasini aniq tortishga asoslangan. Kimyoviy usullardan tashqari fizik-kimyoviy analiz usullari – elektrogravimetriya va termogravimetriya ham keng qo’llaniladi. 16

Elektrogavimetriya usuli aniqlanayotgan modda eritmasini eletroliz qilish natijasida elektod yuzasida ajralib chiqqan metallning massasini tortishga asoslangan. Bunda elektrod yuzasi tozalanib massasi o’lchanadi. So’ng tekshirilayotgan eritmaga tushiriladi. Elektrod o’zgarmas tokka ulanadi. Elektroliz tugagandan so’ng elektrodning massasi yana aniqlanadi. Bu usuldan deyarli faqat metallarni (masalan, Cu, Cd, Ag, Ni, Co va boshqalarni) aniqlashda foydalaniladi. Shunday qilib gravimetrik- tortma analiz analitik kimyoning asosiy qismi bo’lib, unda analiz ko’p vaqtni olsa ham yuqori darajada aniqlikka erishish mumkin. Mavzu yuzasidan savollar: 1. Tortma analizning mohiyati nimalardan iborat? 2. Tortma analizda xosil qilingan cho’kma qanday talablarga javob berishi kerak? 3. Cho’ktirishning to’liq- to’liqmas bo’lishi qanday omillarga boglik? 4. To’z effekti nima? 17

5. Birgalashib cho’kishni kamaytirish uchun nima qilish kerak? 6. CaSO 4 ning eruvchanligi 1,1g/ l. Uning EK si topilsin? Tuproqdagi namlik miqdori qanday qilib, aniqlanadi. Cho’ktiriladigan va tortiladigan formaga qanday talablar qoyiladi? Tortma analizdagi xisoblashlar qanday amalga oshiriladi? Amorf va kristall cho’kmalar qanday xosil bo’ladi? Foydalanilgan adabiyotlar 1. O.Fayzullayev, N.Turobov, E.E.Ro’ziyev “Analitik kimyo”. Toshkent “Yangi asr avlodi” 2006. 2. O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent. 2006. 18

3. Tolipov SH.T, Xussinov X “Analitik kimyodan masalalar to’plami”. Toshkent “O’qituvchi” 1983. 4. V.N.Alekseyev “Miqdoriy analiz”. Toshkent “О‘qituvchi” 1976. 5. V.N.Alekseyev “Yarim mikrometod bilan qilinadigan sifat analizi”. Toshkent “О‘qituvchi” 1974. 6. M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». Toshkent. 2001. 7.X.Raxmatov., N.Boboqulov., «Fizik – kimyoviy analiz usullari». Qarshi. «Nasaf». 2003. 8.M.Mirkomilova. «Analitik kimyo». Toshkent. 1996. 9.O.Fayzullaev. «Analitik kimyo». Toshkent. 2006. 10.V.N.Alekseev. «Miqdoriy analiz». Toshkent. 1993. 11. Ziyo NET” axborot ta’lim tarmog’I ( www. ziyonet.uz ) 19

O'xshashlar

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish

Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi

Informatika o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Web 2.0 servislar orqali oʻquv jarayonini tashkil etish

Informatikani o`qitishda interfaol ta’lim va uning didaktik imkoniyatlari