logo
  1. Bosh sahifa
  2. Diplom ishlar
  3. Informatika va AT
  4. Mikroprotsessorlar asosida tizimlarni loyihalash va uni laboratoriya platasida yoritish

Mikroprotsessorlar asosida tizimlarni loyihalash va uni laboratoriya platasida yoritish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

4394.6884765625 KB
Ko'chirib olish
KIRISH O‘zbekiston Pespublikasi birinchi P r ezident i [1] I.A. Ka r imovning &#34;O‘zbekiston sha r oitida dunyodagi iqtisodiy inqi r ozni yengish yo‘lla r i va cho r ala ri” nomli asarida inqi r ozdan chiqish yo‘lla r ini hamda aloqa va axbo r otlashti r ish soxasiga rivojlantirishga ta ’ luqli fik r bildi r ganla r. Bugungi kunda aloqa va axborotlashtirish sohasining jadal rivojlanib borayotgani va bu sohaning o’z o’rnida boshqa sohalar uchun ham muhim ahamiyat kasb etayotgani mazkur yo’nalishni churuq o’rganilishiga sabab bo’lmoqda. Jumladan axborotga ishlov berish ya’ni axborotlarni yozish tadbiq qilish kabi masalalarda mikroprotsessor tizimlari shuningdek , boshqaruvchi va hisoblovchi mikroprotsessorlar tizimlarini to‘g‘ri tashkil etish va ularni sozlash texnologiyalari qurilmalarni rivojlantirishga bo’lgan talab oshib bormoqda Shuning uchun mikroprotsessor tizimlarini sozlash texnologiyalaridagi mavjud muammolar, mikroprotsessorlarning arxitekturasi, mikrokontrollerlar, axborotlarga ishlov beruvchi mikroprotsessorlar tizimlarini tashkil qilish va mikroprotsessorlarni obyekt bilan ulash va uni o’rganish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri bo&#39;lmoqda. Shuni takidlash lozimki , raqamli texnika va mikroprotsessorlar, dasturiy boshqariladigan mikroprotsessorli tizimini yaratish va tahlil etish maskur bittiruv ishining asosi hisoblanadi. Unga ko’ra bitiruv ishida mikroprotsessorli tizimlarni loyixalash va laborotoriya platasida yaratilgan. Yangi texnologiyalarni yaratishda eng avval mutaxasisslar oldiga texnologik jarayonlarni o’rganish ularning tarkibiy qismlarni qo’llash tog’risida bilim va ko’nikmaga ega bo’lish talab etiladi. Shu jumladan zamonaviy texnologiyalar asosida tizim yaratish uchun har bir qurilmaning strukturasini chuqur o’rganish va bu qurilmaninng arxitekruralari bilish zarur. Ushbu bitiruv ishida yaratilgan tizim uchun kerak bo’ladigan mikrokontrollerning arxitkturasi, qo’llanilishi, tarkibi yaniy yadrosi xatirasi registrlari, pereferiya qurilmalari to’g’risida umumiy ma’lumotlar keltirilgan. 3 I . Zamonaviy mikroprotsessorlar va ularning tarkibi 1.1 Mikroprotsessorlar va mikrokontrollerlar rivojlanish istiqbollari Zamonaviy hisoblash texnikasining (HT) hozirgi holati ko‘p yillik evolyutsiyaning mahsulidir. Oxirgi vaqtlarda HT ning rivojlanish masalasi olimlarning e’tiborini o‘ziga tortdi. Natijada taraqqiyotning «Kompyuter rivojlanish nazariyasi» nomini olgan fanning yangi bosqichi rivojlandi. Taraqqiyot bo‘ylab ketma-ket surilish hisoblash mashinasing protoprotsessordan (bitta protsessorli) hisoblash tizimining poliprot- sessorigacha (ko‘p protsessorli) hisoblash tizimigacha rivojlandi. Mur Qonuni. 1995-yil 19-aprelda «Electronics» jumalida «Izlanuvchi olimlar kelajakka nazar solishadi» nomli sonida jahonga mashhur Gordono Muming «Cramming more components onto integrated circuits» (ko‘p miqdorli kompyuterlarning integral sxemalarda birlashishi) nomli maqolasida chop etildi. Fairchild Semiconductors kompaniyasining qayta ishlash bo’limining direktori Murning (Intel korparatsiyasining asoschisi) bu maqolasi 6-yillik mikroelektronikaning rivojlanishi asosida 10- yilda mikroelektronikaning rivojlanishi kristaldagi elementlar miqdorini har 2 yilda mikrosxemada ko‘payishi haqida edi. Mur Qonunining bir qancha ko‘rinishlari mavjud . Eng qulay kristaldagi tranzistorlarning soni har yilda 2 marotaba ortib boradi.Chiqarilayotgan chiplardagi tranzistorlar soni har yilda 2 marotaba ortib boradi.Mikroprotssessorlarni taktli chastotasi har 18 oyda ikki barobar ortadi. Inson va jamiyatning rivojlanishida texnikaning ahamiyati juda katta. Insonlarning fizik va hisoblash imkoniyatlarini ortishida ular tomonidan yaratilgan mashina va mashinalar tizimi katta rol o‘ynaydi. Texnikaning rivojlanishida o‘ziga xos dualizm o c matildi. U quyidagi ikki evolyutsion qator orqali ko‘rsatilgan. 4 1.1-rasm Hisoblash texnikasi tarixi ikki davrga bo’linadi: EHM va parallel hisoblash tizimi davri (yangi tarix). Mashinalarning mexanik asri- Arifmometr -(grekcha arithmos -son va metrov-o’lchov) qo‘lda boshqariladigan to‘rt xil arifmetik amallarni bajara oladigan mexanik hisoblash mashinasi Odner arifmometri 1960-yilda ishlab chiqarilgan «Feliks» modeliga prototip bo‘lib xizmat qildi. Hisob -analitik mashinalari XIX asr oxiri XX asr boshlarida paydo bo‘la boshladi. Bu mashinalar moliya bank operatsiyalari, bug’alteriya hisobi, statistika va hisob matematikasi masalalarini yechish uchun ishlatildi. Bunday mashinalar bilan nafaqat hisob mexanizatsiyasini maksimal darajaga erishdi, balki sonlami kiritish va turli operatsiyalami amalga oshirishni avtomatlashtirish imkonyatini berdi. Ularda ma lumotlami kiritish va ishni boshqarish uchun perfokartalardan foydalanildi. Hisob analitik mashinalari quyidagilarni o‘z ichiga oluvchi jamlanma hisoblanadi. Perfokartaga kiritilgan sonlar ustida amallarni bajaradigan mashina.Jamlovchi mashinalar (tabulyatorlar).Ko‘paytiruvchi mashinalar (ko‘paytiruvchi perforatorlar yoki multipleyerlar). Mantiqiy axborot operatsiyalarini amalga oshirish uchun mo‘ljallangan mashinalar. Perforatorlar.Yordamchi mashinalar - kontrol apparat- lari, bir kartadan boshqa 5 kartaga o‘tkazuvchi reproduktorlar.Differensial tenglamalami yechish uchun mo&#39;ljallangan birinchi hisoblash mashinasi Rossiyada 1904-yil matematik, mexanik va kemasoz A.N.Krilov tomonidan yaratilgan.Hisob-analitik texnikasining aniq kompleksi birqancha quril malardan tashkil topgan, ammo eng asosiylari quyidagi to‘rtta qurilma: kiruvchi perforator, kontrolnik sortlarga ajratuvchi mashina va tabulyator. Perforator perfokartadagi yoriqlami teshish uchun ishlatiladi, kontrolnik esa bu yoriqlar to 4 g‘ri teshilishini nazorat qiiadi, ya’ni amaldagi hujjatdagi ma’lumotni perfokartaga to c g 4 ri o&#39;tkazilishini nazorat qiiadi. Odatda kontrolnik perforator asosiga teshuvchi qurilma bilan konstruksiya qilinadi.Sortlarga ajratuv chi mashinaning asosiy funktsiyasi kelgusida perfokartani tabulya- torda qaytaishlash uchun guruhlashdan iborat. 1.2-rasm Z1 modeli Z1 modeli 1938 -yil qurilgan. Bu dunyodagi birinchi boshqaruv dasturiga ega raqamli mexanik kompyuter hisoblanadi. Z1 ning arxitektura xususiyati shundan iboratki, ikkilik kodlash va sonlarni suzuvchi vergul (yoki yarim logorifmik tizim) bilan ko’rsatish tizimi ko&#39;rsatilgan. Bunda son uzunligi 21 razryad bo‘lib, 1 razryad son belgisi bilan ajratilgan, 7 razryad tartib uchun qo‘llanilgan, 13 razryad mantissalar uchun. ZI hisoblash mashinasi test model bo&#39;lib, hech qachon amaliy maqsadda qo&#39;llanilmagan. Bu mashina 1980- yillarda Berlinda Suze tomonidan qayta konstruktorlashtirilgan. Hozirda Berlin transport va texnologiyalari muzeyida eksponat sifatida saqlanmoqda.1940-yili Z2 modeli yaratildi. Unga birinchi marta elektro- mexanik rele qo‘llanildi. Z2 mashinasida arifmetik va boshqaruv qurilmalari 6 releda amalga oshirildi, xotira esa mexanikligicha qolaverdi. (Zl xotirasi). Bunday gibrid hisoblash mashinasi yetarlicha ishonchli bo‘lmagan va amalda deyarli qo‘llanilmagan.Z3 modeli-dunyodagi birinchi dasturiy boshqariluvchi ikkita elektro mexanikli hisoblash mashinasi. Z3 mashinasini yaratish 1939- yillarda boshlandi va 1941-yil 5 dekabrda to&#39;liq tugatildi. Z3 hisoblash mashinasining imkoniyatlarini ko&#39;rib chiqamiz. Bunda Z3 mashinasini funksional tizimi va texnik xarakterini ko‘rishimiz mumkin. Z3 mashinasi qo‘shish, ayirish, bo‘lish, ko&#39;paytirish , kvadrat lldiz chiqarish va yordamchi funksiya (sonlami ikkilik o&#39;nlikka aylantirish) kabi operatsiyalami bajarish uchun mo‘ljallangan. Sonlar ikkilik sistemasida taqdim etilgan.Sonlar uzunligi 22 lik razryad ulardan sonning belgisi birinchi razryad, tartibi 7 ta razryad mantissa 14-razryad.Tez harakatlanuvchi hisoblash mashinalari 3 ta yoki 4 ta operatsiya qo‘shilmasini 1 sekundda bajaradi, ko‘paytmasini esa 3-4 sekundda. 1.2 Mikroprotsessorlar va mikrokontrollerlar tizimlari turlari Mikrokontrollerlar – hisoblash asboblari, qurilmalar va har xil vazifalarda qo’llaniladigan tizimlarda ishlatiladigan mikroprotsessorlarni eng keng sinfini tashkil qiladi. Mikrokontrollerlar bu – texnik ob’ektlarni boshqarish qurilmalarni va texnologik jarayonlarni hosil qilish uchun mo’ljallangan maxsus mikroprotsessordir. Tuzilishi jihatidan mikrokontrollerlar, kristalda hisoblash tizimining hamma tarkib qismlari: mikroprotsessor, xotira, hamda qo’shimcha funksiyalarni amalga oshirish uchun periferiya qurilmalari joylashtirilgan, katta integral sxemani (KIS) tashkil qiladi. Mikrokontrollerning hamma elementlari bitta kristalda joylashgani uchun, ularni bir kristalli(bir korpusli) mirko EXM yoki bir kistalli mikrokotrollerlar deb ham atashadi. Mikrokontrollerlarni qo’llashdan maqsad – komponentlar sonini qisqartirish, o’lchamini kamaytirish va qurilmani (tizimni) narxini tushirishdir. Odatda, mikrokotrollerlar RISC- arxitekturasiga (RISC – Reduced Instruction Set Computer), kam hajmli xotiraga, fizik va logik bo’lingan dastur xotirasi va komandalar tizimini boshqarish uchun mo’ljallangan ma’lumot xotirasiga ega. Shunday qilib, 7 mikrokontrollerlar boshqarish masalasini yechish, nazorat, tartibga solish va ma’lumotlarga dastlabki ishlov berish uchun mo’ljallangan. Mikrokontrollerli boshqaruv tizimiga mikrokontroller va u bilan boshqaruv ob’ektini ulash (biriktirish) qurilmasi kiradi (1.3-rasm). 1.3-rasm. Mikrokontroller asosidagi boshqaruv tizimining odatiy tuzilishi: BSSh –boshqaruv signallarini shakllantirgichlar; BQ – bajaruvchi qurilma; D – datchiklar; SHSh – signallar holatini shakllantirgichlar. Mikrokontroller ob’ekt bo’yicha holat signallarini davriy so’rab turadi va joylashtirilgan algoritmga muvofiq boshqaruv signallarini ketma-ketligini ishlab chiqaradi. Holat signallari boshqaruv signallarini joriy parametrlarini xarakterlaydi. Ular datchikning (D) chiqish signallarini analog-raqamli o’zgartirgich (ARO’) yoki signallar holatini shakllantirgich (ShSh) yordamida o’zgartirish yo’li bilan shakllanadi. Mikrokontroller orqali tanlangan. Boshqaruv signallari, raqamli-analog o’zgartirgich (RAO’) yoki boshqaruv signallarini shakllantirgich (BSSh) yordamida o’zgartiriladi. Bajaruvchi qurilmaga (BQ) keladigan RAO’ va BSSh chiqish siganllari mos ravishda analog va diskret boshqaruv ta’siriga ega. Tizimida yana boshqaruv paneli, indikatsiya qurilmasi va tashqi qurilma bilan ma’lumot almashtirib turish uchun interfeys bo’lishi mumkin. Ma’lum tizimning vazifasi va xarakteristikasiga qarab yuqorida ko’rsatitilgan elementlarning ba’zi biri mavjud bo’lmasligi mumkin. Mikrokontroller bitta integral sxema ko’rinishida amalga oshiriladigan hisoblash tizimidan iborat va o’z ichiga yadro, 8 dastur xotirasi, ma’lumotlar xotirasi, periferiya qurilmalari kabi asosiy bloklarni oladi (1.4-rasm). 1.4 -rasm. Mikrokontrollerning umumlashtirilgan tuzilmaviy sxemasi Mikrokontroller yadrosi dastur tomonidan beriladigan boshqaruv jarayonini amalga oshiradi. Mikrokontrollerli yadro negizida integral sxemasini ishlab chiqaruvchi zavod tomonidan modulli xotira va periferiya qurilmalarining nom ro’yxati bo’yicha turlicha bo’lgan, lekin komandalar tizimi va ma’lumotlar almashinuvi sikli bo’yicha o’zaro moslashadigan mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ushbu belgi bo’yicha ko’plab moslashadigan mikrokontroller (MK) mikrokontroller turkumi deb ataladi. Dastur xotirasi boshqaruvchi dasturni saqlash uchun mo’ljallangan. Boshqarish jarayoni uchun zarur bo’lgan ma’lumotlar ma’lumotlar xotirasida joylashadi. Periferiy qurilmalari mikrokontrollerning tashqi ob’ektlari va qator boshqaruv funksiyalarini amalga oshiradigan apparat bilan birikishni ta’minlash uchun mo’ljallangan. Mikrokontrollerlar, boshqa klasslarning hisoblash mashinalari kabi, Garvard yoki Prinston arxitektura asosida amalga oshiriladi (3-rasm). Garvard arxitektura asosida bajariladigan mikrokontrollerlarda dasturlar va ma’lumotlar foydalana olishning turli metodlaridagi mantiqiy bog’liq bo’lmagan xotira bloklarida joylashadi. Prinston arxitektura asosida bajariladigan mikrokontrollerlarda dasturlar va ma’lumotlar xotiraning umumiy blokida 9 joylashishi mumkin, murojaat uchun foydalana olishning yagona metodidan foydalaniladi. 1.5-rasm. MK garvard (a) va prinston (b) arxitekturalari Namunaviy va kristalga eng ko’p integratsiyalanadigan periferiya qurilmalarining mikrokontrolleriga quyidagi bloklar kiradi: - mantiqiy signallar ko’rinishida keltirilgan ma’lumotlar almashinuvini amalga oshiradigan kiritish-chiqarish parallel raqamli portlar; - vaqtli integrallar shakllantirilishini amalga oshiradigan va mantiqiy hodisalarni hisoblashni bajaradigan taymer-hisoblagichlar; - vaqt bo’yicha bog’liq bo’lgan hodisalarni apparatli qayta ishlash uzellari; - uzluksiz signallarni chiqarish va kiritishni amalga oshiradigan raqamli analog va analog-raqamli o’zgartirgichlar; - taqsimlanadigan tizimlarda ma’lumotlar almashinuvini amalga oshiradigan kiritish-chiqarishning ketma-ket portlari; - uziluvchi hodisalarga xizmat ko’rsatish bloklari; - ishlash ishonchliligini oshirish vositalari. MK har bir periferiya uzeli maxsus funksiyalar registri deb ataladigan uzelning dasturiy qulay o’lgan konfiguratsion regisrida boshqariladigan kodlarni yozish yordamida rostlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Rostlash qurilmaning 10 (masalan, taymer va parallel porti razryadlaridagi ma’lumotlarni uzatish yo’nalishlarining razryadliligini va boshqalarni talab etadigan) ishlash rejimini tanlashni amalga oshirish imkonini beradi. MKda joylashgan periferiya bloklarining tarkibi qurilmaning maqsadli vazifasiga bog’liq bo’ladi va ushbu turkumning mikrokontrollerida amalga oshiriladigan namunaviy vazifalari asosida ishlab chiqaruvchilari tomonidan aniqlanadi. Mikrokontroller yadrosi tarkibiga protsessor, taktli generator va shina kontrolleri kiradi (6-rasm). Protsessor ikkilik kodi va komandalar ketmaketligidan iborat bo’lgan dasturga muvofiq ushbu jarayonni boshqarish ko’rinishida keltirilgan axborotni qayta ishlash jarayonini bevosita amalga oshiradi. Taktli generator MK uzellarida jarayonlar o’tishini sinxronizatsiyalovchi tayanch signallar ketma-ketligini tayanch impulslarning tashqi ketma-ketligi asosida shakllantirishni amalga oshiradi. Shinalar kontrolleri MKda buyruqlar bajarilishining turli bosqichlarini ichki shina bo’yicha taktlovchi va MK periferiya qurilmalari bilan ma’lumotlar almashinuvini tashkil etish uchun zarur bo’lgan ko’p fazali impulsli ketma-ketlikning tuzilishini amalga oshiradi. Buyruqlar berilgan adreslar (katakchalar raqami) bo’yicha buyruqlar xotirasida joylashadi va o’z ichiga bajariladigan operatsiyalarni tavsiflaydigan boshqariluvchi kodlarni va berilgan operandlar (amallar bajariladigan ma’lumotlar)ni oladi. Har bir MK buyruqlar ro’yxati va ularning formatlari xarakterlanadigan buyruqlarning muayyan tizimiga ega bo’ladi. buyruqlar ro’yxati o’z ichiga ushbu MK protsessorida bajarilishi nazarda tutilgan amallar to’plamini oladi. 11 1.6-rasm. Mikrokontroller yadrosining tuzilmaviy sxemasi. Har qanday MK buyruqlar ro’yxatida amallarning to’rtta guruhiga ajratish mumkin: - ma’lumotlar uzatish amallari (MK katakchalar, shuningdek MKning boshqa dasturiy qulay elementlar o’rtasida); - arifmetik amallar («VA», «YoKI», «YoKI»ni istisno qiladigan inversiya, turli siljishlar); - boshqaruvni uzatish amallari (berilgan adres bo’yicha shubhasiz o’tish, operandlar tengsizligi yoki tenglik sharti bo’yicha o’tish, quyi dasturga o’tish va undan qaytarish va h.k). Buyruqlar formati amallar dasturining navbatdagi qadamida bajariladigan tipni, kirish va chiqish operandlarini, shuningdek dasturning quyidagi qadamda bajarilishi kerak bo’lgan buyruqlar adresini aniqlash imkonini beradi. Bajariladigan buyruqlar tipi amallar kodi (KOP) beriladi. Operandalarni berish uchun ularni lokalizatsiyalash metodlari (adreslash usullari) qo’llaniladi: - noaniq bo’lgan: operand undan foydalana olishning bir xilligi bilan bog’liqligi (masalan, uning joylashish imkoniyatiga bog’liqligi) ko’rsatilmaydi; 12 - bevosita: kirish operand buyruqlarda (masalan, konstant topshirig’i maqsadida) joylashtiriladi; - to’g’ri: kirish operand buyruqlarda (masalan, konstant topshirig’i maqsadida) joylashtiriladi; - to’g’ri: buyruqda operand joylashgan ma’lumotlar xotirasidagi adres ko’rsatiladi; - bevosita: buyruqda operand joylashgan ma’lumotlar xotirasidagi katakchalar adresini o’z ichiga olgan ma’lumotlar xotirasidagi katakchalar adresi ko’rsatiladi (masalan, dastur uchastkasining bir necha marta takrolanganda ketma-ket joylashgan ma’lumotlardan foydalana olishni tashkil etishda izlanayotgan ma’lumotlar adresini o’zgartirgan holda buyruqlar operandining qiymatini o’zgartirish); - nisbiy buyruqda (masalan, noaniq beriladigan) ayrim kattalikka tuzilgan ma’lumotlar xotirasida katakchalar adresi ko’rsatiladi, izlanayotgan operand joylashgan ma’lumotlar xotirasidagi katakchalar adresini beradi (masalan, ma’lumotlar jadvalining elementiga murojaat qilganda jadval boshiga nisbatan siljishi bo’yicha izlanayotgan operandni aniqlash qulaydir). Quyidagi bajariladigan buyruqlar adresi buyruqlarning ushbu vaqtida bajariladigan adresdan keyin keladigan dastur xotirasining adresi kabi noaniq beriladi, bu ko’pgina dasturlarda buyruqlar ketma-ketligining liniyali uchastkalarga ega bo’lish bilan tushuntiriladi. sikllar, quyi dasturlar, shartlar bo’yicha vetalenieni va h tashkil etishda uning aniq topshirig’i uchun buyruqlar qo’llaniladi, KOP boshqaruvni uzatishning muayyan amalini kodlaydi. Ko’plab MK buyruqlar tizimiga bir, ikki, uch adresli va adressiz buyruqlarni (bitta operandalar buyruqida adreslanadigan miqdori bo’yicha) kiritadi. MKda buyruqlarni bjarish protsedurasi quyidagiga olib keladi. Chiqarib tashlash impulsi amalining tugashi bo’yicha MK yadro registrini initsializatsiyalash amalga oshiriladi. Buyruqlar ko’rsatkichiga dastlabki ishga tushirish adresi kiritiladi. Buyruqlar ko’rsatkichidagi adres bo’yicha shina kontroller tomonidan shakllanadigan boshqariluvchi signallar ta’siri ostida dastur xotirasi sohasidan 13 buyruqlar registriga dastur kontrolleri tomonidan bajariladigan navbatdagi buyruqlar yuklanadi. Har qanday buyruqlar elementar harakatlar (mikroamallar) ketma- ketligini, operandlar amali uchun talab etiladigan miqdorni aniqlash, zarur operandlarni lokalizatsiyalashni aniqlash, ularni chiqarib tashlash, bajariluvchi bloklar uchun harakatlar kodini shakllantirish, amallar bajarilishi tugashini kutish, natijalarni lokalizatsiyalashni aniqlash, natijalarni kiritish, keyingi buyruqlar va qator boshqa buyruqlar adresini aniqlashdan iborat. Navbatdagi buyruqlarni bajarishda amalga oshiriladigan mikroamallarning muayyan ro’yxati uning KOPni aniqlaydi. Talab etiladigan mikroamalga protsessor sxemasini rostlash uchun boshqariluvchi signallar ketma-ketligidan foydalaniladi. Buyruqlar dasturi xotirasidan hisoblab chiqilgan KOP deshifrlanadi va sinxronizatsiyalashning har bir takt bilan ishlab chiqiladigan, boshqariluvchi signallar to’plamining buyruqlarini ishlab chiqishning ushbu bosqichida zarur bo’ladigan shina kontrolleridan kelib tushadigan mikrodasturli avtomat (MPA)ga kelib tushadi. Arifmetik va mantiqiy amallar protsessorida siljish, nollash va hokazolarni bajarish arifmetik- mantiqiy qurilma (AMQ) tomonidan ta’minlanadi. Xotira, konstant ma’lumotlarning ikki-o’ntalik tarzda keltirishda to’g’rilovchi kodni, bitlar ustida amallarni AMQda bajarishda maska kodini ishlab chiqishni, shuningdek konstant kodlarini berishni ta’minlaydi. Amallar AMQda bajariladigan ma’lumotlarni vaqtli saqlash uchun tegishli ko’rsatkich qo’llanilishi bilan ma’lumotlar xotirasining sohasidan kiritiladigan kirish amallarining registrlari, axborot mo’ljallangan. Amallarni AMQda bajarilishining tugashi bo’yicha uning natijalari natijalar registriga kiritiladi, shuningdek protsessor holatining so’z registriga kiritiladigan va dastur bilan hisoblash va tahlil qilish uchun (masalan, arifmetik jihatdan to’lganligi sababli dasturning boshqa shohiga o’tishni tashkil etish uchun) qulay bo’lgan amallar natijalarining belgilari (to’ldirish, siljish, belgi va h.k.)ni shakllantiradi. Keyin umumiy holatda ma’lumotlar ko’rsatkichiga 14 buyruqlar natijalarini joylashtirish zarur bo’lgan ma’lumotlar xotirasi katakchalarining adreslari ketma-ket kiritiladi (ushbu adreslar chiqish operandlarni adreslash maydonlaridan chiqarib tashlanadi) va operandalar natijalarning registrlaridan ma’lumotlar ko’rsatkichi tomonidan adreslanadigan ma’lumotlar xotirasi katakchalariga kiritiladi. (Shuni ta’kidlash kerakki, qoidaga ko’ra, MK protsessorida operandlarni kiritishda avtooshirish va xotiradan operandlar chiqarib tashlanaganda avtokamaytirish mexanizmlari bilan ta’minlangan ma’lumotlar xotirasida qo’shimcha ko’rsatkichdan foydalaniladi. Xotiradan foydalana olish metodi stekli deb ataladi, ma’lumotlar xotirasida ajratiladigan bunday manipulyatsiyalash uchun soha stek deb ataladi. Stekdan quyi dasturni tashkil etishda, xususan, uzilishni qayta ishlash quyi dasturdan foydalaniladi). Chiqish natijalari joylashtirilgandan keyin buyruqlar ko’rsatkichining avtooshishi yuzaga keladi, yoxud bajariladigan buyruqlarda operandlarning mavjud berilgan maydoni unga kiritiladi. Ikkala holatda buyruqlar ko’rsatkichida navbatdagi bajarilishi kerak bo’lgan buyruqlarni o’z ichiga olgan xotira katakchalari adresi bo’ladi va tavsiflangan jarayon takrorlanadi. Masalan, PLUS X, Y, Z (Z=X+Y) gipotetik buyruqlarini bajarish ma’lumotlar ko’rsatkichiga X adresini yuklash, «ma’lumotlar xotirasini o’qish» signalini berish, ma’lumotlar xotirasining tayyorligini kutish, ma’lumotlar xotirasining ma’lumotlar shinasidan AMQ ning kirish operandining 1-son registriga yuklash uchun shunga o’xshash harakatlarni bajarish (2-son registrga yozish), «qo’shish» kodini AMQga berish, AMQ tayyorligini kutish, opZ adresni ma’lumotlar ko’rsatkichiga yuklash, ma’lumotlarni AMQ ning kirish operandining 1-son registridan ma’lumotlar xotirasining ma’lumotlar shinalariga berish, «ma’lumotlar xotirasini yozish» signalini berish, ma’lumotlar xotirasi tayyorliginii kutish kabi harakatlarni yuzaga keltiradi. Birinchi MP 4004 mikroprotsessori Intel firmasi tomonidan 1971-yilda chiqarilgan. Hozirgi vaqtda bir necha yuzlab turli mikro- protsessorlar chiqarilmoqda, lekin eng ommaviy va keng tarqalgani Intel va Intel ga o‘xshash firmalaming mikroprotsessori aridir [3]. 15 Barcha mikroprotsessorlarni 3 ta guruhga bo’lish mumkin. - CISC asosidagi (Complex Instruction Set Command - to‘liq to‘plamli buyruqlar tizimi) mikroprotsessor; - RISC asosidagi (Redused Instruction Set Command - qisqartirilgan to&#39;plamli buyruqlar tizimi) mikroprotsessor; - MISC asosidagi (Minimum Instruction Set Command- minimal to‘plamli buyruqlar tizimi) mikroprotsessor. Birinchi RISC (Redused Instruction Set Command - qisqartirilgan to‘plamli buyruqlar tizimi) kompyuterlari yaratilgandan beri yigirma-yildan ortiq vaqt o‘tganligiga qaramay, apparat ta’minoti texnologiyalarining hozirgi zamon holatini hisobga olib, ishlab chiqishning ba’zi asoslaridan hozir ham foydalansa bo‘ladi. Agar texnologiyalarda keskin o‘zgarish yuz bersa, barcha sharoitlar o‘zgaradi. Shuning uchun ishlab chiquvchilar har doim kompyuter komponentlari o‘rtasidagi balansga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ehtimoliy texnologik o‘zgarishlarni hisobga olishlari kerak. Universal protsessorlarni ishlab chiqaruvchilar RISC tamoyil- lariga imkon qadar amal qilishga harakat qiladilar. Ba’zi tashqi cheklashlar, masalan, boshqa mashinalar bilan moslashuvchanlik talablari sababli vaqt- vaqti bilan kompromissga borishga to‘g‘ri keladi, ammo bu - ko‘pchilik ishlab chiquvchilar intiladigan maqsaddir. Quyida biz ulaming ba’zilarini muhokama qilamiz. Barcha oddiy komandalar bevosita apparat ta’minoti yordamida bajariladi. Ular mikrokomandalar tomonidan talqin qilinmaydi. Talqin qilish darajasining bartaraf etilishi ko‘pgina komandalarning yuqori tezlikda bajarilishini ta’minlaydi, CISC ( Complex Instruction Set Command – t o ’ l i q to‘plamli buyruqlar tizimi) tipidagi kom pyuterlarda yanada murakkab kom andalar keyinchalik mikrokoman dalar ketma-ketligi sifatida 16 bajariladigan bir necha qismlarga bo‘linishi mumkin. Bu qo‘shimcha operatsiya mashinaning ishlash tezligini kamaytiradi, ammo u kam uchraydigan komandalar uchun qo‘llanishi mumkin. Kompyuter bir nechta komandalarni bajarishni boshlashi kerak. Zamonaviy kompyuterlarda ishlab chiqarish unumdorligini ко ‘pay tirish uchun turli xil usullardan foydalaniladi, ulardan eng asosiysi | sekundiga imkoni boricha ko‘proq komandalar soniga murojaat qilish imkoniyati. 500-MIPS protsessori sekundiga 500 mln.komandani bajarishga qodir va bunda ushbu komandalarning bajarilishiga qancha vaqt ketganligi ahamiyatga ega emas (MIPS - bu Millions of Instructions Per Second - «sekundiga million komandalar»ning ingliz tilidagi qisqartmasi). Ushbu parallellik tamoyili unumdorlikni yaxshilashda asosiy o‘rin tutadi. Ammo, ushbu tamoyilni qisqa vaqt oralig‘ida bir necha komandalarni bajarishga imkon bo‘lgan taqdirdagina amalga oshirish mumkin. Qaysidir dasturning komandalar har doim ma’lum tartibda joylashgan bo‘lsa ham, kompyuter ularni bajarishga boshqa tartibda ham kirishishi mumkin (chunki xotiraning kerakli resurslari band bo‘lishi mumkin) va, bundan tashqari, ulami bajarishni ular dasturda joylashgan tartibiga teskari bo’lgan tartibda tugatishi mumkin. Albatta, agar 1-komanda registi o‘matsa, 2- komanda esa bu registrdan foydalansa, 2-komanda registr kerakli qiymatni yozib olmaguncha registrnii o‘qimasligi uchun alohida ehtiyotkorlik bilan harakat qilish kerak. Bunday xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ko‘p miqdordagi tegishli yozuvlami xotiraga kiritish kerak, ammo unumdorlik bir vaqtning o‘zida bir nechta komandalarni bajarish imkoniyati tufayli baribir yuqori darajada bo’lib qolaveradi. Komandalar osonlik bilan dekodlanishi kerak. Sekundiga chaqinladigan komandalar sonining chegarasi ayrim komandalami dekodlash jarayoniga bog‘liq. Komandalami dekodlash ular uchun qanday resurslar kerak ekanligi va qanday harakatlami bajarish kerakligini aniqiash uchun amalga oshiriladi. Bu 17 jarayonn&#39; soddalashtirishga yordam beradigan istalgan vositalar foydalidir. Masalan, ma’lum uzunlikdagi va qismlari ko‘p bo’lmagan komandalardan foydalaniladi. Komandalarning turli formatlari qanchalik kam bo’lsa, shunchalik yaxshi.Xotiraga faqat yuklash va saqlash komandalari murojaat qilishi kerak. Operatsiyalarni alohida qadamlarga ajratishning eng oddiy usullaridan biri-ko‘pchilik komandalar uchun operandalarning re- gistrlardan olinishi vayanaxuddi shuyerga qaytarilishini talab qilish. Operandalarni xotiradan registrlarga ko‘chirish operatsiyasi turli komandalarda amalga oshirilishi mumkin. Xotiraga murojaat etish ko‘p vaqt olganligi, bunday kechikish esa nomaqbul bo’lganligi sababli, bu komandalarning ishini boshqa komandalar bajarishi mumkin, agar ular registrlar vaxotira o&#39;rtasida operandalarni ko‘chirishdan boshqa ishni bajarishmasa. Ushbu kuzatuvdan shunday xulosa kelib chiqadiki, xotiraga faqat yukiash va saqlash komandalari murojaat qilishi kerak (LOAD va STORE).Registrlarning soni ko’p bo’lishi kerak. Xotiraga murojaat etish ancha sekinlik bilan amalga oshirilishi sababli, kompyutyerda registrlar soni ko‘p bo’lishi kerak (kamida 32 ta). Agar so‘z qachondir xotiradan chaqirilgan bo’lsa, registrlarning soni ko‘p bo’lganligi uchun u kerak bo’lgunicha registrda bo’lishi kerak. So‘zning registrdan xotiraga qaytarilishi va bu so‘znmg registrga yangidan yuklanishi nomaqbul. Ortiqcha ko‘chirishlardan xalos bo’lishning eng yaxshi usuli - yetarlicha miqdordagi registrlarning bo’lishi. Komandalar darajasidagi parallelik.Kompyuterlarni ishlab chiquvchilar mashinalarning unumdorligini yaxshilashga intilmoqdalar.Protsessorlarni tezroq ishlashga majbur qiluvchi usullardan biri - ulaming tezligini oshirish, ammo ayni vaqtda muayyan tarixiy davr bilan bog’liq texnologik cheklashlar mavjud. Shu sababli ko‘pgina ishlab chiquvchilar protsessoming ushbu ishlash tezligida yaxshiroq unumdorlikka erishish uchun parallellik (bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq operatsiyalami bajarishdan) tamoyilidan foydalanadilar. Parallellikning ikkita asosiy shakllari mavjud: komandalar dara jasidagi parallelizm va protsessorlar darajasidagi parallelizm. Birinchi holatda 18 parallellik alohida komandalar doirasida amalga oshiriladi va sekundiga ko‘p miqdordagi komandalarning bajarilishini ta- minlaydi. Ikkinchi holatda bir vaqtning o‘zida bir vazifa ustida bir nechta protsessorlar ishlaydi.Har bir yondashuv o‘z afzalliklariga ega. Konveyerlar. Ko‘p-yillardan beri ma’lumki, komandalarni yuqori tezlik bilan bajarish yo’lidagi asosiy to‘siq ulami xotiradan chaqirish hisoblanadi. Bu muammoni hal qilish uchun ishlab chiquvchilar komandalar kerakli vaqtda mavjud boiishi uchun komandani xotira dan oldinroq chaqirish vositasini o‘ylab topdilar.Bu komandalarni oldindan tanlash buferi deb nomlanadigan registrlar to‘plamida joylashgan.Shu tariqa, muayyan komanda kerak bo&#39;lganda, u to‘ppa-to’g’ribuferdan chaqirilib, u xotiradan o‘qilishi uchun kutish kerak bo’magan edi.Bu g&#39;oyadan 1959-yilda yaratilgan IBM Stretch kompyuterida foydalanilgan edi. Amalda oldindan olish jarayoni komandaning bajarilishini ikki bosqichga ajratadi: chaqiruv va bajarish. Konveyer g‘oyasi ushbu strategiyani yanada ilgariroq siljitdi [7]. Endilikda komanda ikki bosqichga emas, bir necha bosqichlarga ajratildi, ulaming har bin apparat ta’minotining muayyan qismi tomonidan bajarilar edi, ayni vaqtda ushbu qismlar parallel ishlay olar edilar. 1.7-rasm. 5 bosqichdan iborat konveyer (a); o’tilgan sikllarning miqdoriga bog’liq 19 holda har bir bosqich holati (b), 9 ta sikl ko’rsatilgan. 8 (a)-rasm da bosqichlar deb nomlanadigan 5 ta blokdan iborat konveyer tasvirlangan. S1 bosqich komandani xotiradan chaqiradi va uni buferga joylaydi, bu komanda ushbubuferda kerak bo‘lguncha saqlanadi. S2 bosqich ushbu komandaning turi va bu komanda ma’lum harakatlar bajaradigan operandalarning turini aniqlagan holda, ushbu komandani dekodlaydi. S3 bosqich operandalarning joylashgan joyini aniqlaydi va ulami registrlardan yoki xotiradan chaqiradi. S4 bosqich ma’lumotlar trakti orqali operandalarni o‘tkazish yo‘li bilan komandani bajaradi.Va nihoyat, S5 bosqich natijani qaytadan kerakli registrgayozadi. 8 (b)-rasm biz konveyerlar vaqt davomida qanday harakat qilishini ко ‘rib turibmiz. 1-sikl vaqtida S1 1-komandani xotiradan chaqirib, uning ustida ishlaydi. 2-sikl vaqtida S2 bosqich 1-koman dani dekodlaydi, ayni vaqtda S1 xotiradan 2-komandani chaqiradi. 3- sikl davomida S3 1-komanda uchun operandalami chaqiradi, S2 bosqich 2-komandani dekodlaydi, SI bosqich esa uchinchi koman dani chaqiradi. 4-sikl davomida S4 1-komandani bajaradi, S3 2- komanda uchun operandalarni chaqiradi, 3-komandani dekodlaydi, S1 esa 4- komandani chaqiradi. Nihoyat, beshinchi sikl vaqtida S5 1-ko mandaning bajarilishini qaytadan registrga yozadi, ayni vaqtda boshqa bosqichlar keyingi komandalar ustida ishlaydi. 8-rasmda tasvirlangan konveyeming unumdorligini hisoblaymiz. Bu mashinaning vaqt sikli 2 s deb tasavvur qilamiz. U holda bitta komanda butun konveyerdan o‘tishi uchun 10 s talab qilinadi. Birinchi qarashda bunday kompyuter sekundiga 100 mln. komandani bajara oladigandek ko‘rinadi, haqiqatda esa, uning ish tezligi ancha yuqori. Har bir sikl (2 ns) vaqtida bitta у angi komandaning bajarilishi tugallanadi, shuning uchun mashina sekundiga 100 mln. emas, balki 500 mln. komandani bajara oladi. Konveyerlar kutish vaqti (bitta komandaning bajarilishi qancha vaqt oladi) va protsessorning o‘tkazuvchanlik qobiliyati (protsessor sekundiga qancha million komandani bajara oladi) o‘rtasida kelishuvni aniqlash imkonini beradi. Agar 20 sikl vaqti T ni tashkil qilsa, konveyer esa n bosqichlardan iborat boisa, u holda kutish vaqti T , o’tkazuvchanlik qobiliyati esa - sekundiga 1000/T komandadan iborat bo‘ladi. Superskalyar arxitekturalar. Konveyer soni qancha ko‘p bo‘Isa tezlik ham oshadi. Ikkitalik konveyerga ega protsessorning sxemasi 8 –rasmda berilgan. Bu yerda komandalarni chaqiruvchi umumiy bo‘lim xotiradan bir vaqtda ikkitadan komandani oladi va ularning har birini konveyerlardan biriga joylashtiradi. Наг bir konveyer parallel operatsiyalar uchun AMQ (arifmetik mantiqiy qurilma) dan iborat. Parallel bajarilishi uchun ikkita komanda resurslar (masalan registrlar) dan foydalanilganda ziddiyatga bormasligi va ularning bir ortasi ham bittasini bajarish natijalariga bog’liq bo‘lmasligi kerak Bitta konveyer bilan bo‘lgan holatdagidek, kompilyator nomaqbul vaziyatlar (masalan, apparat ta’minoti noto‘g‘ri natijalar berayotganda, agar komandalar bir-biriga mos kelmaganda) kelib chiqmasligini kuzatishi kerak yoki qo‘shimcha apparat ta’minotidan foydalanish tufayli bevosita komandalami bajarish vaqtida ziddiyatlar aniqlanadi va bartaraf qilinadi. Avval konveyerlardan (ikkitalik hamda bittalik) faqat RISC kompyuterlarida foydalanilgan. Intel kompaniyasining protsessor- laridagi konveyerlar faqat 486-modelidan boshlab paydo bo‘lgan. 486-protsessor bitta konveyerdan iborat bo‘lgan edi, Pentium - esa besh bosqichli ikkita konveyerdan iborat. Shunga o‘xshash sxema 9-rasmda berilgan, ammo ikkinchi va uchinchi bosqichlar o‘rtasida funksiyalarning ajratilishi (ular 1-dekodlash va 2-dekodlash deb nomlangan edi) biroz boshqacharoq edi. Bosh konveyer (u- konveyer) ixtiyoriy komandalari bajara olgan. Ikkinchi konveyer (v- konveyer) faqat butun sonly oddiy komandalarni, shuningdek suzib yuruvchi nuqtali bitta oddiy komanda (FXCh) ni bajara olgan. 21 1.8-rasm Komandalarni chaqiruvchi umumiy bo’limga ega besh bosqichdan iborat ikkitalik konveyer Komandalar jufti parallel bajara olinishi uchun bir-biriga mos yoki mos emasligini aniqlovchi murakkab qoidalar mavjud. Agar juftlikka kiruvchi komandalar murakkab bo‘lgan yoki bir-biriga mos kelmagan bo‘lsa, ulardan faqat bittasi (u-konveyerdagisi) bajarilgan. Qolgan ikkinchi komanda keyingi komanda bilan juftlikni tashkil qilgan. Komandalar har doim tartib bo‘yicha bajarilgan. Shu tariqa, Pentium bir-biriga mos bo’lgan komandalarni juftlikka birlashtirgan va avvalgi versiyalarga qaraganda tezroq bajariladigan dasturlarni yuzaga keltirishi mumkin bo‘lgan alohida kompilyatorlarga ega bo’lgan. O’lchashlar shuni ko‘rsatdiki, butun sonlar bilan operatsiyalami bajaruvchi dasturlar Pentium kompyuterida 486-protsessorga qaraganda deyarli ikki marta tezroq bajarilgan, garchi 486-protsessorning taktli chastotasi xuddi shunday bo’lsa ham. Shubhasiz, tezlikdagi ustunlik ikkinchi konveyer tufayli paydo bo’lgan. To‘rtta konveyerga o‘tishning imkoni bor, ammo katta apparat ta’minotining yaratilishini talab qilgan bo’lar edi.Buning o‘rniga boshqa yondashuvdan foydalaniladi. Asosiy g‘oya- 9-rasmda ko‘rsatilganidek, ko‘p miqdordagi funksional bloklarga ega bitta konveyer. Masalan, Pentium П shunga o‘xshash strukturaga ega.1987-yilda bu yondashuvni belgilash uchun superskalyar arxitektura atamasi kiritildi.Ammo shunga o‘xshash g‘oya bundan 30-yil oldin CDC 6600 kompyuterida o‘z aksini topdi. CDC 6600 har 100 ne ichida xotiradan komandani chaqirib, parallel bajarish uchun 10 ta funksional 22 bloklaming biriga joylashtirar edi. Komandalar bajarila- yotganda, markaziy protsessor keyingi komandani chaqirar edi. 3-bosqich 4-bosqich komandalarni bajara olish qobiliyatiga nisbatan tezroq komandalarni chiqaradi. Agar 3- bosqich har 10 ns ichida komandalarni chiqarsa, barcha funksional bloklar o‘z ishlarini, shu- ningdek 10 ns ichida bajarganda edi, to‘rtinchi bosqichda har doim faqat bitta blok ishlagan boiar edi, bu konveyer g‘oyasining puchga chiqargan boiar edi. Haqiqatda to‘rtinchi bosqichdagi ko‘pchilik funksional bloklarga bitta sikl (bu xotiradan foydalana olish bloklari va suzib yuruvchi nuqtali operatsiyalarni bajarish bloki) egallagan vaqtdan ko‘proq vaqt talab qilinadi. 1.9-chizmadan ko‘rinib turganidek, to‘rtinchi bosqichda bir nechta AMQ bo’lishi mumkin. 1.9-rasm. Beshta funksional bloklarga ega super skalyar protsessor. 23 Protsessorlar darajasidagi parallelizm.Yanada yuqori tezlik bilan ishlaydigan kompyuterlarga boigan talab oshmoqda. Astronomlar katta portlashdan keyingi birinchi mikrosekundda nirna yuz berganligini bilishni xohlaydilar, iqtisodiyotchilar butun jahon iqtisodiyotini modellashtirishni istaydilar, o‘smirlar Internet orqali o‘zlarining virtual do‘stlari bilan 3D interfaol o‘yinlar o‘ynashni xohlaydilar. Protsessorlar ishining tezligi oshib boradi, ammo ularda doiroo axborotni uzatish tezligi bilan muammolar yuzaga keladi, chunki mis simlardagi elektromagnit to‘lqinlarning va optik-tolali kabellardagi yorug ’ likning tarqalish tezligi awalgidek 20 sm/s bo‘lib qolmoqda. Bundan tashqari, protsessor qanchalik tez ishlasa, u shunchalik tez qiziydi va uni qizib ketishdan saqlash kerak. Parallellik komandalar darajasida qandaydir darajada yordam beradi, ammo konveyerlar va superskalyar arxitektura, odatda ishlash tezligini atigi 5-10 martaga oshiradi. Unumdorlikni 50,100 va undan ko‘pga oshirish uchun bir necha protsessorlarga ega kompyuterlarni ishlab chiqish kerak. Quyida biz bunday kompyuterlarning tuzilishi bilan tanishamiz.Vektorli kompyuterlar. Fizik va texnik fanlardagi ko‘p vazifalar vektorlarga ega, aks holda ular juda murakkab strukturaga ega b o ’l ardilar. Ko‘pincha aynan bir xil hisoblas hlar ayni bir vaqtda ma&#39;lumotlarn ing turli to‘plamlari ustida bajariladi. Bu dasturlar strukturasi komandalarning parallel bajarilishi tufayli ish tezligini oshirish imkonini beradi.Katta ilmiy dasturlami tez bajarish uchun foydalaniladigan ikkita usul mavjud. Garchi ikkala sxema ko‘p tomonlarna bir-biriga o‘xshash bo‘lsada, ulardan biri bitta protsessorning kengaytirilishi deb, ikkinchisi esa parallel kompyuter bo‘lib hisoblanadi.Massivli-parallel protsessor (array processor) ma’lumotlarning turli to‘plamlariga nisbatan komandalarning aynan bitta ketma- ketligini bajaradigan ko‘p sonli bir turdagi protsessorlardan iborat.Dunyodagi birinchi bunday protsessor ILLIAC IV (Illinoys universiteti) bo’lgan edi. Dastlab har biri protsessor/xotira 8x8 elementlar panjarasidan iborat bo‘lgan to‘rtta sektorga ega mashinani konstruktsiyalash ko‘zda tutilgan edi. Har bir sektor uchun bitta nazorat bloki mavjud edi. Ushbu blok bir vaqtda barcha protsessorlar 24 tomonidan bajariladigan komandalarni jo‘natar edi, bunda har bir protsessor o‘zining xotirasidagi o‘ziga tegishli ma’lumotlardan foydalanar edi (ma’lumotlami yuklash initsializatsiya qilish vaqtida yuz berar edi). Narxi juda baland bo‘lganligi sababli faqat bitta shunday sektor qurilgan edi, ammo u sekundiga suzib yuruvchi nuqtali 50 mln. operatsiyalarni bajara olar edi. Agar mashinani yaratishda to‘rtta sektordan foydalanilgan bo‘lsa va u sekundiga suzib yuruvchi nuqtali 1 mlrd. operatsiyalarni bajara olganda edi, bunday mashinaning quvvati butun dunyodagi kompyuteriarning quvvatidan ikki marta ko‘proq bo c lar edi. Dasturchilar uchun vektorli protsessor (vector processor) mas sivli- parallel protsessor (array processor)ga o‘xshab ketadi. Massivli- parallel protsessor (array processor) kabi u ma’lumotlar element- larining juftliklari ustida operatsiyalar ketma-ketligini bajarishdajuda samarali.Ammo undan farqli ravishda barcha qo‘shish operatsiyalari konveyer strukturasi ga ega bitta jamlash bloki da bajariladi. Asoschisi Seymur Krey bo‘lgan Cray Research kompaniyasi Cray-1 (1974) modelidan boshlab va shu kungacha ko‘plab vektorli protsessorlami chiqardi. Protsessorlarning ikkala tipi ma’lumotlar massivlari bilan ishlaydi. Ulaming ikkisi ham aynan bir xil komandalari, masalan, ikki vektor uchun elementlarni juftlab taxlaydigan komandalarni bajaradi. Ammo massivli-parailel protsessor (array processor)da faqat niassivda qancha elementlar bo‘lsa, shuncha jamlovchi qurilmalar mavjud bolsa, vektorli protsessor (vector processor) standart registrlar to‘pi ami da iborat vektorli registrga ega. Bu registrlar ketma-ketlik bilan xotiradan bitta komanda yordamida yuklab olinadi.Qo‘shish komandasi ikkita vektorli registrlardan ikkita vektorning elementlarini konveyer strukturasiga ega jamlovchi qurilmaga yuklab, ushbu ikki vektorlarning elementlarini juftlab taxlaydi.Natijada jamlovchi qurilmadan boshqa vektor chiqadi, bu vektor vektorli registrga joylashtiriladi yoki darhol vektorlar bilan boshqa operatsiyani bajarishda operanda sifatida foy dal anil adi. 25 Massivli-parailel protsessorlar (array processor) haligacha chiqariladi, ammo kompyuter bozorining katta bo’lmagan qismini egallaydi, sababi ular turli ma’lumotlar to‘plamlari ustida aynan bir xil hisoblashlarni bir vaqtda bajarilishini talab qiladigan vazifalarni hal qilishda samaralidir. Massivli-parailel protsessorlar (array processor) vektorli kompyuterlar (vector processor)ga nisbatan ba’zi operatsiyalami tezroq bajara oladi, ammo ular ko‘proq miqdordagi apparat ta’minotini talab qiladi va ular uchun dasturlar yozish murakkab. Vektorli protsessorlar (vector processor)ni, ikkinchi tomondan, oddiy protsessorga qo‘shish mumkin. Natijada dasturning vektorli shaklga o‘zgartirilishi mumkin bo&#39;lgan qismlari vektorli blok tomonidan, dastuming qolgan qismi esa - oddiy protsessor tomonidan bajariladi. Mulliprotsessorlar. Massivli parallel protsessor elementlari o‘z aro bog‘langan, sababi ulaming ishini bitta boshqaruv bloki nazorat qiladi . Umumiy xotiraga birlashgan bir nechta parallel protsessorlar tizimi multiprotsessor deb nomlanadi.Har bir protsessor xotiraning istalgan qismi dan axborotni yoza olishi yoki o&#39;qishi mumkin bo’lganligi sababli qandaydir kesishishlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun ularning ishi dasturiy ta’minot bilan muvofiqlashtirilishi kerak. Bu g‘oya amalga oshirilishining turli variantlari mavjud. Ulaming eng oddiy sibir nechta protsessorlarni va bitta umumiy xotirani birlashtiruvchi bitta shinaning mavjudligi. Bunday multiprot sessor sxemasi ko‘rsatilgan. Ko&#39;pgina kompaniya bunday tizimlarni ishlab chiqaradilar. Doimiy ravishda aynan bitta shina orqali xotiradan foydalana olishga urinayotgan ko&#39;p sonli tez ishlaydigan protsessorlar mavjud boiganda nizolar kelib chiqishini tushunib yetisb qiyin emas.Bu muammoni hal etish va kompyuterning unumdorligini oshirish uchun turli modellar ishlab chiqildi. Bunday kompyutyerda bar bir protsessor boshqa protsessorlar foydalana olmaydigan o‘z lokal xotirasiga ega. Bu xotiradan dasturlar va bir nechta protsessorlar o‘rtasida bo‘lish kerak boimagan ma’lumotlar uchun foydalaniladi. Lokal xotiradan foydal anishda bosh shinadan foydalanilmaydi va shu tariqa, bu shinadagi axborot oqimi pasayadi. Muammoni 26 hal qilishning boshqa variantlari ham mavjud (masalan, kesh-xotira). 1.10-rasmda bitta shina va bitta umumiy xotiraga ega multiprotsessor . Har bir potsessor uchun o’zining local xotirasiga ega bo’lgan multiprotsessor. Multiprotsessorlar parallel kompyuterlaming boshqa turlariga nisbatan bir qator afzalliklarga ega, sababi yagona ajratilgan xotira bilan ishlash juda oson. Multikompyuterlar. Soni ko‘p bo’lmagan protsessorlarga ega multiprotsessorlarni yaratish qiyin emas, katta multiprotsessorlarni yatish ba’zi qiyinchiliklarga ega. Murakkablik barcha protsessorlarni xotira bilan bog’lashdan iborat. Bunday muammolarga duch kelmaslik uchun ko‘p ishlab chiquvchilar ajratilgan xotira g&#39;oyasidan voz kechdilar va har birining o‘z xotirasi mavjud va umumiy xotirasi bo‘lmagan ko‘p sonli o‘zaro bog‘langan kompyuterlardan iborat tizimlarni у arata boshladilar. Bunday tizimlar multikompyuterlar deb ataladi. Multikompyuter protsessorlari bir-birlariga xabarlar yuboradilar (bu bir oz elektron pochtaga o‘xshab ketadi, faqat ancha tezroq). Har bir kompyutemi boshqa kompyuterlar bilan bog 4 lash shart emas, shuning uchun, odatda, topologiyalar sifatida 2D, 3D, daraxtlar va halqalardan foydalaniladi. Xabarlar belgilangan joyga yetib borishi uchun ular bitta yoki bir nechta oraliq kompyuterlardan o c tishi kerak.Shunga qaramay, uzatish vaqti atigi bir necha 27 mikrosekund vaqtni oladi.Hozirgi kunda taxminan 10 000 ta protsessorlardan iborat multikompyuterlar ishga tushirilmoqda. Multiprotsessorlarni dasturlash osonroq, multikompyuterlarni esa yaratish osonroq bo‘lganligi sababli, ikki turdagi mashinalarning afzalliklarini o’zida birlashtirgan gibrid tizimlar yaratilmoqda. IBM PC rusumidagi ko‘pchilik zamonaviy shaxsiy kompyuterlarda CISC asosdagi mikroprotsessor ishlatiladi. I. MP 80386,80486 mikroprotsessorlarida SX, DX, SL va boshqa harfli o&#34;zgartirish kiritilganlari bor (80486SX, 80486DX), ular bazaviy modeldan shinalar razryadliligi, taktli chastota, ishlash i sh onchliligi, o&#39;lchamlari, energiyaiste’moli, kuchlanish amplitudasi va boshqa kattaliklar bilan farq qiladi: - DX bazaviy model bilan deyarli mos keladi; ISX va SL, xususan kichikroq shinalar razry adligiga ega; - SL va ayniqsa SLE energiyani tejaydigan, ixcham ShK da (Lap Top, Notebook) ishlatishga moljallangan. 80486DX - bu MP 80486 ning boshlang&#39;ich versiyasidir. U sozlangan matematik soprotsessor va oTchami 8 Kbayt bo c lgan birinchi darajali kesh- xotiraga ega. Uning uchun maksimal chastota &#34;50 MGts; chastotani yanada orttirish u vaqtda MP uchun ma’noga ega emas edi, chunki ko&#39;pchilik tizimli platalar bunday tezliklarda ishlay olmas edilar. 486SX modeli DX ga o&#39;xshash, lekin unda soprotsessor blok langan. Bu ishlab chiqaruvchiga soprotsessorni testlash xarajatlaridan halos bo’lish va shu bilan mahsulot narxini kamaytirishga imkon bergan. 80486DX va undan yuqori mikroprotsessorlar ichki chastotasini ko‘paytirib ishlashi mumkin. Ko‘paytirilgan chastota bilan MP ning faqat ichki sxemalari ishlashi mumkin. MP ga nisbatan hamma tashqi sxemalar, shu jumladan tizimli platada joylashganlari ham, oddiy chastotada ishlay di. 486DX4 bu 4-avlod mikroprotsessoridir (to‘rt aynan shuni bildiradi ); u DX2 dan ichki kesh-xotirani 16 Kbayt gacha ko‘pay tirilganligi , uch marta orttirilgan 28 chastotada ishlay olish imkoniyati (486DX4 100) va 5 V m emas, balki 3,3 V kuchlanishli ta’minoti bilan farq qiladi. Quyidagilarni ta’kidlash kerak: I 80386 va undan yuqori MP da buyruqlar konveyerli bajariladi. Buyruqlarning konveyerli bajarilishi - bu natijalami MP ning bir qismidan boshqa qismiga bevosita uzatishda, MP ni turli qismlarida ketma-ket buyruqlaming turli taktlarini bir vaqtda bajarishdir. Buy ruqlarning konveyerli bajarilishi ShK ning tezkorlilik bo‘yicha samaradorligini 2-3 marta ortiradi; • 80286 va undan yuqori MP ning hisoblash tarmog‘ida ishlash imkoniyati, 80286 va undan yuqori MP ning ko‘p masalalar bilan ishlash imkoniyati va bunga mos xotira himoyasi mavjud. Zamonaviy mikroprotsessorlar ikkita ish rejimiga ega: • haqiqiy (bittamasalali), unda faqat bitta dastur bajarilishi mumkin va kompyuter asosiy xotirasining faqat 1024 Kbayti bevosita adreslanishi mumkin, qolgan (kengaytirilgan) xotiraga esa faqat maxsus drayverlar ulangandagina murojaat qilish mumkin; • himoyalangan (ko‘pmasalali), bu rejimda birdaniga bir nechta dasturlaring bajarilishi, bevosita adreslash va ShKda bor boigan barcha asosiy xotiraga to 4 g‘ridan to‘g‘ri murojaatqilish(qo‘shimchadravverlarsiz), uningbajarilayotgandasturlaro‘rtasidaavtomatiktaqsimlanishivamosravishdauni, begonadasturlartomonidanmu rojaatqilinishidanhimoyalashta’minlanadi; • 80386 va undan yuqori MP larda virtual mashinalar tizimi rejimini qo 4 11 ab-quvvatlash. Virtual mashinalar tizimi ko‘p masalali ish rejimining yanada rivojlanishi boiib, unda har bir masala o&#39;zining operatsiyaviy tizimi boshqaruvi ostida bajarilishi mumkin, ya’ni bitta MP da go‘yo, parallel ishlaydigan va turli xil operatsiyaviy tizimlarga ega boigan bir nechta kompyuterlar modellashtiriladi. 29 Pentium mikroprotsessorlari. 80586 (R5) mikroprotsessorlari Intel firmasi tomonidan patentlangan Pentium tovar markasi bo‘yicha ko‘proq ma’lumdir (boshqa firmalaming 80586 MP boshqacha belgilanishga ega: AMD firmasida K5, Cyrix firmasida Ml va b.). Bu mikroprotsessorlar besh pog‘onali konveyerli strukturaga ega bo 4 lib, u ketma-ket buyruqlaming bajarilish taktlarini ko‘p marotaba birgalikda ishlashini ta’minlaydi va yana boshqarishni shartli uzatish buyruqlari uchun kesh-buferga ega bo‘lib, u dasturlarni tarmoqlanish yo‘nalishini oldindan aytish imkonini beradi; samarali tezkorligi bo&#39;yicha ular har bir buyruqni go‘yoki bir takt ichida bajaradigan RISC MP lariga yaqinlashadi. Pentium 12razryadli adresli shinaga va 64-razryadli maiumotlar shinasiga egadir. Tizim bilan qiymatlarni almashish sekundiga 1 Gbayttezlik bilan bajarilishi mumkin. Hamma Pentium protsessorlarida har biriga 16 Kbaytdan alohida buyruqlar uchun, alohida malumotlar uchun sozlangan kesh-xotira va 2-darajali kesh- xotiraning sozlangan nazoratchisi bor; maxsuslashgan konveyerli apparatli qo‘shish, ko‘paytirish va bodish bloklari bor bo’lib, ular siljib yuradigan nuqtali amallarning bajarilishini jiddiy tezlashtiradi. Pentium Pro mikroprotsessorlari 1995-yil sentyabrda savdo markasi Pentium Pro bo ’ lgan 80686 (Rb) MP ning taqdimot marosimi bo‘ldi va savdoga chiqarildi.Mikroprotsessor 2 ta kristaldan: MP ni o‘zidan va kesb-xotiradan tashkil topgan. Lekin u Pentium bilan toMiq.mos kelmaydi va xususan, maxsus tizimli platani talab etadi. Pentium Pro 32-bitli ilovalarda у axshi ishlaydi, 16-bitli ilovalarda esahattoki Pentiumga birmuncha yutqazadi.Yangi sxemotexnik yechimlar tufayli ular ShK lar uchun yanada yuqoriroq unumdorlikni ta’minlaydi. Bu yangiliklaming bir qismi &#34;dinamik bajarilish&#34; (dinamic execution) tushunchasi bilan birlashtirilishi mumkin, bu 14 tapog^nali superkonveyerli struktura ^uperpi pelining), boshqarishni shartli uzatishlarda dastuming tarmoqlanishini oldindan aytish (branch prediction) vamo c ljallangan tarmoqlanish noli bo c yicha (speculative 30 execution) buyruqlaming bajarish borligini bildiradi. Ko‘p masalalarni, ayniqsa iqtisodiy masalalarni yechish dasturlarida ko ’ p sonly boshqarishni shartli uzatishlar mavjud. Agar protsessor o ’ tish, tarmoqlanish yo‘nalishini oldindan ayta olsa, u holda uning ish unumdorligi hisoblash konveyerlarini yuklashni optimallashtirish hisobiga sezilarli ortadi. Pentium Pro protsessorida oldindan to‘g‘ri aytish ehtimolligi 90%, Pentium da esa 80%. 2561512 Kbayt sig‘imli kesh-xotira | Pentium protsessorlaridagi yuqori unumli tizimlaming majburiy xususiyatidir.Lekin ularda sozlangan kesh-xotira katta bo’lmagan (16 Kbayt) sig’imga ega, uning asosiy qismi esa protsessordan tashqarida asosiy platada joylashadi. Shuning uchun u bilan ma’lumotlar almashish MP ning ichki chastotasida emas, balki odatda 2-3 marta past bo‘lgan t a ktli generator chastotasida amalga oshinladi, bu esa kompyuteming umumiy tezkorligini pasaytiradi. Pentium Pro MP da 1 -darajali kesh- xotira ham (8 Kbayt dan buyruqlar va qiymatlar uchun) va 256 yoki 512 Kbayt sig&#39;imli 2-darajali kristall kesh-xotira ham bor bo&#39;lib, ularmikroprotsessorn ing o‘zini platasida joylashgan va MP ning ichki chastotasida ishlaydi. Pentium MMXva Pentium II mikroprotsessorlari 1997 yilda multimedia texnologiyasida ishlash uchun modernizatsiya qilingan va mos ravishda Pentium MMX (MMX j Multi Media eXtention) va Pentium II savdo markalarini olgan Pentium Pro mikroprotsessorlarining taqdimot marosimi bo’ldi.Pentium MMX MP audio va Video ma’lumotlarni qayta ish- lashga mo‘ljallangan qo‘shimcha 57 ta buyruq, ikki marta katta- lashgan (32 Kbayt gacha) kesh-xotira, Pentium Pro MP dan olingan tarmoqlanishlarni oldindan aytish yangi blokini o‘z ichiga oladi. Shuning hisobiga unda Pentium MP ga nisbatan 1 millionta tranzistorli element ko‘proqdir. Bu mikroprotsessorlarni samarali ishlatish uchun barcha eski dasturlarga (shu jumladan Windows 95, Windows NT operatsion tizimlariga ham) 31 moslashtiruvchi dasturli lavhalami qo‘shish kerak; aslida esa, ularsiz ham Pentium MMX MP oddiy Pentium MP dan birmuncha unumliroqdir. Pentium MMX MP oddiy ilovalami bajarishda Pentium MP ga qaraganda 10-15% tezkorroqdir, yangi 57 ta buyruqni ishlatib multimedia ilovalarini bajarishda esa u 30% tezkorroqdir PentiumII MP boshqa hamma MPlarga nisbatan o‘zgacha tuzilishga ega, xususan, uuncha katta bo‘lmagan plata-kartridj ko‘rinishida bajarilgan bo ’ lib, ungaprotsessomingo‘zi (PentiumProda 5,5 mlntatranzistorbo‘lsa, unda 7,5 mln ta transistor bor) va umumiy hajmi 512 Kbayt bo‘lgan ikkinchi darajali kesh- xotiraning to‘rtta mikrosxemasi joylashtirilgan. Protsessorning o‘z mikro sxemasida joylashgan 1-darajali kesh-xotira Pentium Pro MPda bor bo’lgan 16 Kbayt o‘rniga 32 Kbayt sig’imga ega, lekin 2-darajali kesh-xotira MPning ichki chastotasida emas, balki ikki marta kichik chastotada ishlaydi. PentiumII MP 0,35 mikronli texnologiya asosida ishlab chiqariladi va 2,8 ta’minot kuchlanishini ishlatadi. Uning uchun, tabiiyki, boshqa barcha Pentium larga nisbatan o‘zgacha tizimli plata talab etiladi.Pentium Pro (P6) protsessorlari. Bu protsessorda komandaning dinamik bajarilishi qo’llanilgan, ya’ni ko‘pgina ma’lumotlarning o‘tish taxlili va virtual bajarilishlarni taxmin qilish vositalari kombinatsiyalari, bunda protsessorda komandalar dastur kodida ko‘rsatilgan tartibda bajarilmasligi mumkin. Bunda oldingi operatsiyalar natijalariga bog‘liq bo’lmagan komandalar o‘zgartirilgan tartibda bajarilishi mumkin, ammo natijalarni xotiraga yozish va portlar ketma-ketligi dastlabki dastur kodiga mos bo’ladi. Komandani avvaldan bajarish (spekulyativ bajarish) imkoniyati, komanda bir konveyerda boshqasiga qaraganda tezroq bajarilgan holatda komandani qayta tartiblash, dinamik bajarilishda o‘tishlarni oldindan tahmin qilish hisoblashlar samaradorligini oshiradi.Protsessor funksional qo‘shimchalar FRC yordamida testlash rejimini qo‘llaydi.Protsessor arxitekturasi simmetrik multipleksorli tizimda to‘rttagacha protsessorni bir shinada birlashtirishga imkon beradi.Umumiy o‘tkazish qobiliyati ikkita mustaqil shina 32 hisobiga oshirilgan. Bir shina (tizim) protsessor yadrosini asosiy xotira va interfeys qurilmalar bilan o‘zaro ishlash funksiyasini bajaradi, ikkinchisi kesh- xotira bilan ma’lumot almashuv funksiyasini bajaradi. Birinchi shina protsessor takt chastotasida ishlaydi, ikkinchisi tizim chastotasida. Shinaning bunday taqsimlanishi xotira bilan protsessor o ’ rtasidagi almashinuvni uch marta tezlashtiradi. Buning natijasida alohida kesh-xotira zarurati yo‘qoladi. Mikroprotsessor ma’lumotlar va komandalar uchun har biri 8 Kbayt bo‘lingan birinchi sath kesh-xotirasi (LI) va birlashtirilgan ikkinchi sath kesh-xotirasi (L2)ni o‘z ichiga oladi. Birinchi sath ma’lumotlar kesh-xotirasi bir taktda bitta yozish operatsiyasi va bitta o‘qish operatsiyasini qo&#39;llaydi. Ikkinchi sath kesh- xotira interfeysi protsessor takt chastotasida ishlaydi va bir taktda 64 bit uzatishi mumkin. Ikkinchi sath kesh-xotira hajmi 256 Kbayt (0,6 mkm texnologiyasida) va 512 Kbayt (0,35 mkm texnologiyasida).Pentium MMX (P55C) protsessorlari - multimedia, 2D- va 3D- grafik va kommunikatsion qo‘llanishlarga yo&#39;naltirilgan protsessorlar. Pentium MMX arxitekturasiga qo&#39;shimcha ravishda quyidagilar kiritilgan: • 8 ta 64-razryadli MMX-registrlari; • Ma ’ lumotlarning to‘rtta yangi toifasi; • 57 ta qo‘shimcha komanda, quyidagi guruhlarga bo‘linadi: MMX registrlari va butun sonli registrlar yoki xotira orasida m a l u mot almashinuvi, arifmetik (murakkab va turli rejimlarda hisoblash, ko’paytirish, ko&#39;paytirish va bo‘lish kombinatsiyalari), qiyoslash, formatlarni o‘zgartirish, mantiqiy, siljish (mantiqiy va arifmetik), MMX registrlarini tozalash; • komanda kesh-xotirasi va ma’lumotlar kesh-xotirasi hajmi ikki marta oshirilgan (16 Kbayt); I o‘tishlami taxmin qilish logikasi yaxshilangan; • kengaytirilgan konveyerlash; I xotirani chuqurroq buferizatsiya qilish. Pentium MMX protsessorida arifmetik va mantiqiy operatsiyalar 64-razryadli 33 MMX registridajoylashgan so‘zyoki ikkilik so‘zhar bir bayti ustida parallel bajariladi. Bunday holatda qayta ishlashning SIMD (Single Instruction - Multiple Data) modeli yaratiladi.SIMD komandalarda 64 razryad bir vaqtda qayta ishlanadi. MMX komandaga bog‘liq holda, sakkizta bir baytli operand, to‘rtta ikki baytli, ikkita to‘rt baytli yoki bitta sakkiz baytli operand traktlanadi. SIMD qayta ishlash multimedia algoritmlari bajarilishini tezlash- tiradi, bu bir turli ma’lumotli katta massivlar ustida identifik operatsiyalami bajarishga tegishli. MMX komandalardan foydalanish multimedia operatsiyalarining bajarilish tezligini xuddi shun day chastotali birinchi avlod Pentium protsessorlariga qaraganda 60 % ga oshirish imkonini beradi. Boshqa komandalarda Pentium bilan muvofiqlik ta’minlanadi. MMX komandalari bayroqlarga ta’sir ko 4 rsatmaydi, uzilishlami yuzaga keltirmaydi va protsessor ishining ixtiyoriy rejimi uchun ochiq. CTtishlami taxmin qilish logikasini mukammallashtirish koman- dalami oldindan tanlash (BVO) buferlari sonini oshirish bilan ta’minlanadi.Pentium MMX to c rtta 16-razryadli BVO ga ega. Kengaytirilgan konveyerlash konveyerda butun sonli dasturlar- ning bajarilish bosqichini oltitagacha oshirish bilan erishiladi. Bu dastlabki tanlov bosqichi (PF) vakomandani dekodlash (D1) bosqichi orasiga tanlov bosqichi (F) ni kiritish hisobiga amalga oshiriladi. Tanlov bosqichida komanda uzunligini dekodlash bajariladi.Bu Pentiumning dastlabki modellarida Dl bosqichida bajarilgan. Pentium II protsessori 36-razryadli adreslar shinasiga ega, bu 64 Gbayt hajmdagi fizik xotirani adreslash imkonini beradi. Protsessor yadrosining chastotasi 233, 266, 300 va 450 MGts, shina chastotasi 66,66 va 100 MGts ni tashkil etadi. Protsessoming yuqori sama- radorligiga unda komandalaming dinamik bajarilishi, MMX kengaytmasi va ikkita mustaqil shinalarni qo‘llash bilan erishilgan.Birinchi sath kesh-xotirasi (LI) 32 Kbayt gacha oshirilgan (16 Kbayt I komanda kesh-xotirasi, 16 Kbayt - ma’lumot kesh-xotirasi).Ikkinchi sath kesh- xotirasi (L2) protsessor bilan bitta plataga joylashtirilgan. Pentium Шprotsessori SSE (Streaming SIMD Extensions) texnologiyasi bo‘yicha qurilgan. Pentium III da 70 ta yangi SIMD komandalari qo‘llanilgan, bu komandalar 128-razryadli 34 registrlar XMM0-XMM7 bilan ishlaydi. Bunday holatda ikkita registr ustida operatsiya bajarilganda, SSE to‘rt juft son ishlatadi. Buning natijasida protsessor bir vaqtda to ’ rttagacha operatsiyani bajarishi mumkin, bu quyidagi qo&#39;llanishlarda samara beradi: • uch o&#39;lchamli grafika va suzuvchi nuqtali format hisoblashlaridan foydalanib modellashtirish; • signallami qayta ishlash va jarayonlami parametrlarning keng diapazonli o&#39;zgarishi bilan modellashtirish; • real vaqt dasturlarida uch o&#39;lchamli tasvirlami generatsiya qilish; • Video signallarni kodlash va dekodlashda blokli qayta ishlash algoritmlarida; • ma’lumotlar potoki bilan ishlovchi raqamli filtrlash sonli algoritmlari. 1.3 Mikroprotsessorli tizimlar arxetekturalar Fon Neyman arxitekturasi – kompyuter xotirasiga ma’lumot va dasturlari saqlashning zamonaviy prinsipi sifatida keng tarqalgan. Hisoblash tizimining bunday turi (Fon Neyman mashinasi) atamasi bilan ataladi. Ammo bu tushunchalar bir xil emas. Umumiy holatda Fon Neyman arxitekturasi haqida gapirilganda ma’lumotlar va dasturlami saqlash qurilmasi bilan protsessor moduli orasida farq mavjud. 13- rasm Fon Neyman arxitekturasi. 35 EHM funksional tizimlari fon Neyman nomi bilan bog‘liq. EHM tizimi o‘z ichiga arifmetik-mantiqiy qurilma (AMQ), xotira yoki esda saqlovchi qurilma(SQ), axborotni kiritish va chiqarish qurilmasi(KQ va ChQ), boshqaruv qurilmasi(BQ). AMQ ma’lumotlar ustida arifmetik va mantiqiy operatsiyalami bajarish uchun qo’llaniladi(sonli,so‘zlar yoki harfli ketma-ketlik). SQ ma’lumot va dasturlami saqlash uchun ishlatiladi. KQ ma’lumotlarrni kiritish, ChQ esa EHMdan turli axborotlarni, hatto natijalarni chiqarish uchun ishlatiladi. BQ dastur ishlaganda qolgan barcha qurilmalarni nazorat qiladi.EHM konstruktsiyasi Neyman tomonidan o‘rtaga qo‘yilgan takliflarga asoslangan.EHM qurilish printsipi.EHM ishida dasturiy boshqaruv.Dastur turli qadamlardan iborat buyruq.Buyruq - axborotni qayta ishlash natijasida yuzaga keladigan akt.Shartli o‘tish.Bu hisob protsessi davomida biror dasturga o‘tish imkoniyatini beradi. Bunda natijani hisoblashdagi uzilishlarga qaramasdan hisobga olinmaydi.Saqlangan dasturlar printsipi operativ xotiraga kiritilgan ma’lumotlar bilan birga saqlanadi.EHM da axborotlarni taqdim etishda ikkilik tizimi ishla- tiladi. EHM rivojlanishining dastlabki bosqichlarida tez harakat- lanuvchi AU va operativ xotira bir-biriga to‘g‘ri kelmaydi. Operativ xotira ular o‘rtasidagi muhim kompromis bo‘lib xizmat qildi. Bu printsiplar sodda bo‘lishiga qaramasdan kibemetika va hisoblash texnikasi rivojiga katta hissa qo‘shdi. 36 II RAQAMLI QURILMALARNI LOYIXALASH ASOSLARI 2.1 Raqamli qurilmalarni loyixalashda dasturlash tillar Protsessorning komandalar tizimi. Komandalar formati.Adreslash usullari.Assembrlash. Xisoblash mashinalari tizimiga asoslangan assembler tili. Mashina kodlari asosida assembler tilida to‘g‘ri chiziqli dasturlar tuzish. Assemblerda dasturlash  Mikroprotsessorning alohida &#34;yaqinligini&#34; ko‘proq hisobga oluvchi va mashina buyruqlarining memonik belgilashishga ega dasturlash tili-Assembler deb nomlanadi. Assemblerda yozilgan dastur dastlabki deb ataladi. Quyida Turbo-Assembler nomli versiyasiga to‘xtalib chiqamiz.  Assemblerda yaratilgan dastur quyidagi bosqichlardan tashkil topadi:  Algoritmini blok sxema yoki tuzilishini tasvirlash ko‘rinishida tuzish;  EXMga matn redaktori yordamida dastlabki dastur PROG.ASM ning matnini kiritish. PROG nomi istaganga bo‘lib, kengaytirish albatta ASM-bo‘lishi kerak; 37  Dastlabki dasturni mashina kodiga TASM. EXE translyator yordamida tarjima (translyatsiya yoki assemblerlash) qilish. Bu bosqichda oraliq maxsulotni PROG. OBJ (obyekt kodi) paydo bo‘ladi. Shu bilan aniqlangan sintaksis va orfagrafik xatolar 2 chi va 3 chi punktlarning takrorlashishi bilan kuzatiladi;  TLINK. EXE dastur yordamida PROG.OBJ obyekt kodini bajaruvchi PROG. EXE yoki PROG.COM kodiga aylantirish;  Agar mantiqiy xatolar uchrasa, dasturni boshlanishi va sozlanishi 1- punktdan boshlanishi. Assembler dasturining matni quyidagi operatsiyalardan iborat: buyruqlar yoki kursatmalar; direktivlar yoki psevdooperatorlar; operatorlar; oldindan aniqlangan nomlar. b,v,g, punktlarida keltirilgan operatsiyalar tomonidan shartlangan harakatlar translyatsiya bosqichida bajariladi, ya’ni assembler buyruqlari deb xisoblanadi. Buyruqlar yoki kursatmalar deb nomlanadigan operatsiyalar dastur bajarilish vaqtida amalga oshadi, ya’ni mikroprotsessorning buyruqlari bo‘lib xisoblanadi. Buyruqlar formati va ularning   tasniflari. Kursatma alohida qatorda yoziladi va 4 qismni o‘z ichiga oladi, asosiy emaslari esa [ ] bilan belgilanadi: [belgi:] mnemonika_buruqlar [operandalar] [izo(] Metka (belgi) yoki simvolik adres - xarf, son va belgilar ?@._$.-dan tarkib topgan 31 ta simvolga ega. Shuning bilan birga son birinchi bo‘lib turishi mumkin emas, nuqta esa, agar bo‘lsa birinchi bo‘lishi shart. Mnemonika-kod operatsiyasi (KOP) buyrug‘ini qisqartirib belgilanishi. Masalan, ADD mnemonika qo‘shishni (addition) bildiradi. Operandlar-aniq yoki noaniq berilayotgan ikkilik to‘plamlari ustidan bajarilayotgan operatsiyalar bo‘lishi mumkin. Operandlar 4 ta sanoq sistemalaridan birida keltiriladi va 2,8,10 yoki 16-lik sanok sistemasi uchun v(V), 38 o (O), d (D), h (H) simvollar bilan tugashi kerak. Agar 16-lik son xarf bilan boshlansa, unga chap tomonidan nol qo‘shiladi. Buyruqlar sistemasi uch asosiy belgilar bilan tasvirlanishi mumkin: buyruq uzunligi yoki uning tomonidan baytlarni egallash soni, funksional vazifasi va adreslash usuli MP 1810VM86 (8086) uchun buyruqlar birdan 6 gacha baytni egallaydi. Birinchi bayt buyrug‘i har doim kod operatsiyasi hoblanadi, masalan INT XXh ning kod buyrug‘i CD (HEX) ga teng. Funksional belgisi buyrug‘iga kursatmalarni 5 ta katta guruhlarga bo‘lish mumkin: ma’lumotlarni uzatish buyruqlari; arifmetik buyruqlar; mantiriy buyruqlar; echish buyruqlari va boshqaruv buyruqlari. Adreslashning 5 ta asosiy usuli mavjud: registrli; bevosita; to‘g‘ri; bilvosita; stekli. Adreslashning qolgan boshqa ko‘pgina usullari yuqorida sanab o‘tilgan usullarning kombinatsiyalari yoki ularning ko‘rinishi o‘zgarganligi bo‘lib hisoblanadi. Birinchi qoida operandlar MPning registrlarida joylashgan masalan, MOV AX, CX, buyrug‘i orqali SX dagi ma’lumot AXga uzatiladi. Bevosita adreslashda operand hotiradagi KOP da bevoita joylashgan, masalan. MOV AL, of5h ko‘rsatma 245 (15)ni AL registriga yozadi. 39 To‘g‘ri adreslash holatida KOP dan keyin operandaning o‘zi emas, balki xotira yacheykasi yoki tashqi qurilma adresi keladi, masalan, IN AL 40h adresli tashqi qurilmadan ma’lumotlar baytlarini kiritadi. Buyruq buyicha al akkumlyatoriga VX registrida saqlanuvchi xotira yacheykasidagi adresli son yoziladi. Stekli adreslash-stek deb nomlanuvchi xotira soxasida joylashgan operandlar bajariladi. Ayrim operatorlar oldindan aniqlangan nomlar, assembler 80X86 (8088) ning direktiv va buyruqlari Oldindan aniqlangan nomlar 1. $-dasturiy hisoblagich. Bu simvol joriy segmentda joriy adresni belgilaydi. Baytlar va qatorlar zanjirining uzunligini aniqlashda foydalidir. ASCII formatida faylning nomi va vaqtiga almashtiriladi. Operatorlar 1. () qavslar hisoblash tartibini aniqlaydi. 2. [] masalan, [BX] xotira yacheykasida joylashgan vx adresli registrni bildiradi. Bilvosita adreslashning alomati. 3. +, -, *, / - Qo‘shish. Ayirish. Kupaytirish va bo‘lish operatorlari.         mov ax, (2 * 3 + 8 / 2) - 2; ax registrida 8 soni joylashadi. 4. MOD-modul bo‘yicha bo‘lish. Qoldiqni beradi. 5. SHL, SHR-operandni chapga, unga surish.. 6. NOT - bit bo‘yicha inversiya. 7. AND, OR, XOR - &#34;I&#34;, &#34;ILI&#34;, &#34;ISK&#34;, &#34;ILI&#34; operatsiyalari. mov de (10d OR 5d) XOR 7d; (de)-8 ga teng bo‘ladi. 8. :   -segmentning qayta tayinlanishi. mov de [es : bx]; es segmentidan ma’lumotlar baytini va uning boshidan (vx) baytga ortda qoluvchi (siljishni) de ga joylashtirish. 9.OFFSET-segment boshiga nisbatan adresni surish operatori (ya’ni segment boshidan adres identifikatorigacha bo‘lgan baytlar soni). mov bx, OFFSET table. 40 Direktivlar (psevdooperatorlar). 1. Yaqin metkani aniqlaydi (segment oralig‘ida). jmp lbl .... .... lbl: .... 2 . = - simvolik nomga ifoda ko‘rinishini beradi. videoram=OB800h; videoram ga OBOOOh nomini beradi. 3.   .CODE - kod segmentining boshini aniqlaydi, ya’ni dastur kodlari joylashgan segmentdir. 4. .DATA   - ma’lumotlar segmentining boshini aniqlaydi. 5. DB, DW - bir yoki bir necha baytlarni rezervlash direktivlari: DB yoki bir yoki bir necha so‘zlar DW. .DATA fibs DB 1,1,2,3,5,8,13 rus DB &#39;Turbo Assembler&#39; buf DB 80 DUP(0);rezerviruyetsya 80 baytov,kajdiy obnulyayetsya int DW 65535;v dvux baytax raspolagayetsya chislo FFFFh. Array DW 100 DUP (0);rezerviruyetsya 100 slov 6. END - daturning yakunini bildiradi. .... .CODE MyPROG:....; tochka vxoda (nachalo programmi). ....; komandi programmi .... END MyPROG 7. ENDM - blok yoki makro aniqlikning yakuni. 8.ENDP - qism dasturining yakunini bildiradi. 9. EQU - simvolik nom yoki qatorga ifoda qiymatini beradi.   BlkSize EQU 512 BufBlks EQU 4 41 BufSize EQU BlkSize * BufBlks 10. LABEL - mos turdagi metkani aniqlaydi. .... .DATA m_byte LABEL BYTE;metka m_byte tipa BYTE pozvolyayet teper m_word DW 0;imet dostup otdelno k kajdomu baytu dannix .CODE;m_word tipa WORD .... mov [m_word],0204h add [m_byte],&#39;0&#39;;teper v m_word xranitsya kod add [m_byte+1],&#39;0&#39;;3234h,ASCII kod &#39;0&#39; raven 30h 11.LOCAL - makroaniqliklarning ichida metkalarni lokal aniqlaydi va xar bir makrokengaytirishda ular o‘rniga assembler unikal metkalarni kiritadi: ?? XXXX, XXXX=(0000 . . . ////) h ga teng. Nima uchun ??XXXX?Chunki hech kimga simvolik nomni? ? Bilan boshlashni hayoliga keltirishi mumkin emas va transmetor o‘hshashlikdan qo‘rqmasdan metkalarni generatsiyalashishi mumkin. 12. MACRO - makroaniqlik kiritadi. Swap MACRO a,b; a,b -makroning parametrlari (xotira mov ax, b; yacheykalari) berilgan makroaniklik xotira mov bx, a; yacheykalari orasida ma’lumotlar bilan mov a, ax; almashadi, xchg buyru\idan tashkari; mov b, bx; mov a, b mumkin emas. ENDM Buyruq makrosni chakirib olish emas - Swap m,n buyrugi orkali bajariladi. 13.   . MODEL - Ma’lumotlar va dastur kodlari uchun xotira ulchamini aniqlaydi.           . MODEL tiny ; qism dastur, ma’lumotlar va stek uchun bitta umumiy segment (64 Kb) ajratadi. 14.   PROG - qism dasturning boshini aniqlaydi.   Print PROC NEAR 42 ; bu yerda kism dasturi buyruklari Print ENDP .... call Print;kism dasturini chaqirish. 15.   .STACK – stekning o‘lchamini aniqlaydi.           .STACK 200h; 512 baytni stek uchun ajratadi. 16.   . RADIX base - sanoq sistemasini aniqlaydi base -sanoq sistemasining asosi: 2,8,10,16. .RADIX 8 oct =77; oct = 63 d ga teng 17.   ; izohning boshi.   Uzatish buyruqlari.   1. MOV DST, SRC; (SRC) ni (DST) ga uzatish. Shu yerda va kelajakda registr ichidagisi, masalan AL registri (AL) yoki (al) ko‘rinishida belgilanadi izohni uzatish esa ‹-- belgi bilan belgilanadi. mov al ch; ‹--(ch) mov cx, dx ; mov bn, [mems]; mems simvolik adresli xotira yacheykasi ichidagisi VN registrga uzatish. Kuyidagicha kilish xam mumkin: mov bh, mems. mov al, [bx]; VX registrida joylashgan adresli xotira yacheykasini akkumlyatorga uzatish.   mov bx, OFFSET src; joriy segmentda SRC xotira yacheykasi adresininig siljishini BX ga joylashtirish.   Mov al, table [bx]; baytlar jadvalining simvolik adresli table birligi elementni va bu elementdan (bx) baytga kechikayotgan elementni akkumlyatorga joylashtirish 43 Boshqa variantlar: mov al, [table+bx] yoki mov al, table+bx. mov al,table + bx. Jadval 3.1. Buyruq bajarilishina oldin mov a1, [table+bx] Registr VX Registr AL Manzil Kod 0010 xx 0800(table) 8c 08xx Xx 0810 58 Buruq bajarilishina so‘ng mov a1, [table+bx] Registr VX Registr AL Manzil Kod 0010 xx 0800(table) 8c 08xx Xx 0810 44 58 2. PUSHRP ; juftlik registridan ma’lumotni stekning yuqorisiga joylashtirish (masalan, push bx). 3. POPRP ; stek yuqorisidan 2 bayt olib uni RP juftlikka joylashtirish (masalan, pop ax). 4. XCHG DST, SRC ; (DST) va (SRC)lar ichidagilarini joylarini almashtirish. Ikka operand bir vaqtda xotira yacheykasidagi ma’lumot bo‘la olmaydi. 5. XLAT SRC; jadval boshidan (AL) soniga teng ma’lumotlar bayti SRC boshlang‘ich adresli jadvaldan olib, uni AL ga joylashtirish. SRC adres BX registrida joylashgan bo‘lishi kerak. Boshqa variant: XLATB. .... .DATA src DB 15d,10h,00110101b,&#39;A&#39;,&#39;B&#39;,166d .CODE .... mov al,2; v rezultate vipolneniya etix trex komand mov bx,OFFSET src; v registr AL budet zagrujen kod xlatb; 00110101b = 35h = 53d = ASCII&#39;5&#39; 6.IN ACCUM, PORT; AL yoki AX baytini yoki PORT adresli portdan so‘zni akumulyatorga joylashtirish. Agar port adresi ‹= FF bo‘lsa, port adresi bevosita ko‘rsatilishi mumkin, agar port adresi ›FF bo‘lsa, port adresi VCH registri ifodasi orqali bilvosita kur sotiladi (POH maxsus funksiyasi). OUT PORT, ACCUM; AL akkumulyatoridan yoki AX baytidan yoki so‘zni PORT simvolik adresni TK ga uzatish. 7. OUTOUT PORT, ACCUM; AL akkumulyatoridan yoki AX baytidan yoki so‘zni PORT simvolik adresni TK ga uzatish. out 0ffh,al; .... mov dx,37Ah;ma’lumotlar so‘shzini AX dan VU ga uzatish adres- 45 out dx,ax; port som 37Ah 8. LET RP,M ; M simvolik adresli xotira yacheykasini effektiv adresini (siljishini) RP registrga yuklash lea di, rus; bu komandaning analog ko‘rinishi - mov di, OFFSET rus. Arifmetik buyruqlar   1. ADDADD DST, SRC; SRC va DST     add al, [mem_bute]; mem_bute-bir bayti xotira yacheykasi     add [mem_word], dx; mem_word-ikki baytli xotira yacheykasi     add ch,10001010b; 2. INC DST; (DST) ni 1taga kupaytirish (inkrement (DST)).   inc si; (SI) <-- (SI) + 1. inc count; (count) <-- (count) + 1. 3. SUB DST, SRC ; (SRC) ni (DST)dan ayirish va natijani DST ga joylashtirish. 4. DEC DST; dekrement (DST)G 5.5. CMP DST, SRC ; DST va SRC ni ichidagisini solishtirish. Bu buyruq (SRC) dan (DST)ni ayirishni bajaradi, lekin farqini DST ga joylashtirmaydi va operatsiya natijasini natijasi buyicha bayroklarga ta’sir kursatadi.   shart bayroqlar OF SF ZF CF DST > SRC 0/1 0 0 0 DST = SRC 0 0 1 0 DST < SRC 0/1 1 0 1 0/1 - operatsiyaning qiymatiga qarab bayroqni 0 yoki 1 ga tengligini bildiradi. OF va SF, bayroq belgili sonli operatsiyalarda ma’noga ega, CF bayrog‘i esa 1 ga qo‘yiladi, agar qo‘shish yoki ayirish operatsiyasi natijasida qoldik qiymatini katta ikkilik razryadiga o‘tkazganda va shu katta ikkilik razryadidagi bilan mos kelganda boshqa aniqlashda OF 1 qiymatini qabul qiladi, 46 agar natija berilgan oraliq mos ravishdagi sonlar oralig‘idan oshib ketsa. DST › SRC va ikkalasi ham bir baytli sonlar bo‘lsa, unda:   DST: 1. (+127) 2. (+127) SRC: - (+2) - (-2) ------- ------- (+125) (OF)=0 (+129)? (OF)=1 Ikkinchi misolda natija oraliqdan oshib ketayapti: -128‹=x‹=+127 SF belgilangan bayroq &#34;1&#34; ga qo‘yiladi, agar operatsiya natijasining katta biti 1ga teng bo‘lsa, ya’ni masofiy natijada. Teskari bo‘lganda tushirib ketiladi. ZF nol bayrog‘i (!) nolli natijada &#34;1&#34; ga quyiladi aksida tushirib qoldiriladi. Uzatish bayrog‘ga CF=1 teng, agar qo‘shishida katta razryaddan uzatish yoki ayirishda kichik ryazraddan qoldiq olish bo‘lsa. Aks holda bayroq tushirib qoldiriladi. Birinchi misol uchun SF=ZF=CF=0, ikkinchisi uchun: SF=1, ZF=CF=0.   Mantiqiy va surish buyruqlari   1. AND DST, SRC; razryad bo‘yicha &#34;I&#34;.     mov dh, 10101100b;     and dh, 0f0h; shu ikki buyruqni bajarilishi natijasida DH ning ichidagisi 10100000b ga teng bo‘lib qoladi. 2. OR DST, SRC; razryad bo‘yicha mantiqiy element &#34;ILI&#34;. or bx,dx;yesli (BX)=5F0Fh,(DX)=7777h bo‘lsa operatsiyadan so‘ng; (BX)=7F7Fh. Jadval 3.2. BX 0101 1111 0000 1111 = 5F0F DX 0111 0111 0111 0111 = 7777 BX (natija) 0111 1111 0111 1111 = 7F7F 47 3. XOR DTS, SRC; razryad bo‘yicha matiqiy &#34;iskl. ILI&#34; xor al,55h;agar bo‘lsa (AL)=5ah, operatsiyadan so‘ng (AL)=0fh. 4. NOT DST; qabul qiluvchi hamma bitlarni inversiyasi. 5. TEST TEST DST, SRC; AND operatsiyasini bajaradi, ammo faqat bayroqlarga operatsiyalarni o‘zgartirmasdan ta’sir ko‘rsatadi. 6. SHR DST, CNT; mantikiy unga surishgandan bish kolayotgan bitlar nollar bilan tildiriladi, ung tomondagi chetki bit SF bayrogiga chikarib yuboriladi. DST operandi xotira yacheykasi bulishi mumkin. 7. SHL DST, CNT ; matikiy chapga surish 8. RLC RLC DST, CNT; kolidikniutkazish orkali chapga siklik surish 9. RRC RRC DST, CNT; kolidikli utkazish orkali unga siklik surish 10. ROR ROR DST, CNT; chapga siklik surish 11. ROL ROL DST, CNT; unga siklik surish Boshqarishni uzatish buyruqlari   1. CALL CALL SUB R ; SUBR adresli kism dasturini chakirish   call delay; mov .... 2. RET CALL ga bevosita qism dasturidan keyingi operatorga qaytarish, ya’ni yuqorida keltirilgan misoldagi MOV ga . 3. JMP NAME ; NAME simvolik adresli buyruqga shartsiz o‘tish   jmp short name;perexod k metke name, otstoyashey ne boleye chem na -128 ili +127 baytov. jmp near name;perexod k metke name, otstoyashey ne boleye chem na 65535 baytov, v odnom segmente. jmp name;analogichno jmp near name; 4. JA NAME yoki JNBE NAME : shartli o‘tish, agar masalan: CMR DST, SRC solishtirish natijasida qabul qiluvchi (priyomnik) beruvchidan (istochnik) absolyut kattalik bo‘yicha katta bo‘lsa, name metkaga o‘tish kerak. 5.5. JB NAME yoki JNAE NAME: shartli o‘tish agar masalan, CMR DST, SRC solishtirish natijasida qabul qiluvchi manbadan absolyut kattalik bo‘yicha 48 kichik bo‘lsa, unda name metkaga o‘tish kerak (4n va 5n, buyruqlari belgisiz sonli operatsilarni bajarish natijalari ustida bajariladi). 6. JZ NAME yoki JE NAME : o‘tish, agar nolinchi bayroqga ta’sir qiluvchi operatsiya natijasi - nol bo‘lsa (&#34;nol&#34; bo‘yicha o‘tish). 7. JNZ NAME : yoki JNE NAME; &#34;nol emas&#34; bo‘yicha o‘tish (6p va 7p buyruqlari, belgili sonli operatsiyalari bajarilish natijalari ustida bajariladi). Sikllarni boshkarish buyruklari 1. LOOP NAME: bu buyruq (SX)ni 1 ga noaniq kamaytiradi va yaqin metkaga o‘tishni bajaradi, agar (SX)?0 ga teng bo‘lmasa .... mov cx,64h; syc metkadan loop syc gacha opkratorlar bloki syc: ....; 100 marta bajariladi. .... loop syc 2. LOOPZ NAME yoki LOOPE NAME : bundan tashqari ZF bayrog‘ining tekshirishni ham bajaradi. Shuning uchun sikl (CX)=0 yoki (ZF)=0 yoki u ham bu ham birgalikda bo‘lgandagi shart bilan tugaydi. Shuning bilan bu buyruq birinchi nol emas bo‘lgan natijani aniqlash uchun xizmat qiladi. 3. LOOP NZ, LOOP NE - &#34;nol&#34; bo‘yicha sikldan chiqish .... mov cx,1000d; sikl ertproq tugashi mumkin 1000 next: .... ;o‘tishlar, agar akkumulyator xotirasi .... ;129 ga teng bo‘lsa,ya’ni ASCII kodga teng bo‘lsa cmp al,&#39;B&#39;;B xarflari. loopnz next Shu masala oxirida mos kelmaydigan birinchi nomeri bayt (CX)=5 ga teng. 2.2 Mikroprotsessorlar asosida tizimni loyihalash va laboratoriya platasida yaratish 49 Birinchi ishimiz ketma-ket interfeysdan foydalanilgan holda Arduinodan arduinoga bog‘lanish . Buning uchun bizga Arduino UNO - 2 dona, Svetodiodlar, Bog‘lovchi simlar kerak. Serial funksiyasi Arduino bilan kompyuter yoki ketma – ket ma’lumot almashish interfeysini ta’minlaydigan boshqa qurilmalar orasida bog‘lanishni hosil qilishga xizmat qiladi. Arduinoning barcha platalarida hech bo‘lmaganda bitta keta-ket port mavjud bo’ladi(UART, bazida USART deb nomlanadi). Serial ma’lumot almashish uchun raqamli kiritish/chiqarish 0(RX) va 1 (TX) portlari shuningdek USB portlardan foydalanadi. Serial funksiyalaridan foydalanayotgan vaqtda hech qachon 0 va 1 portlarni boshqa maqsadda foydalanmaslik kerak. Arduino Mega platasi 3 ta qo’shimcha ketma-ket portlardan iborat: Serial 1 19(RX) va 18(TX) portlarida, Serial 217(RX) va 16(TX) portlarida,Serial 3 15(RX) va 14(TX) portlarida. Ushbu portlardan kompyuterlar bilan bog’lanish o’rnatishda foydalanish uchun qo‘shimcha maxsus USB – to – serial adapter kerak bo‘ladi. Chunki ular Mega platasidagi o‘rnatilgan adpterga ulanmagan. Ketma –ket interfeys orqali bog‘lanish o‘rnatish uchun platani TX portiga tashqi qurilmani RX portini , platani RX portiga tashqi qurilmani TX portini ulash lozim. Ushbu portlarni RS232 portiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ulamaymiz, chunki plataga zarar yetishimiz mumkin. Endi Serial funksiyalariga izoh beramiz  Serial.begin (); // bog’lanishni o‘rnatish  Serial . end (); // bog’lanishni yopish  Serial.available ( ); // ketma-ket aloqa interfeysidan o‘qish imkoni mavjud bo‘lgan baytlar soni  Serial.read ( ); // keta-ket bog‘lanish buferidagi navbatda turgan baytlarni hisoblash  Serial.flush ( ); // chiquvchi ma’lumotlarni uzatilishini tugashini kutib turish ( Arduino 1.0+ uchun) 50  Serial.print ( ); // ma’lumotlarni ketma-ket port orqali ASCIImatn ko’rinishida uzatish  Serial.println ( ); // ma’lumotlarni ketma-ket port orqali ASCII matn ko‘rinishida keyingi satrga ko‘chirish belgisi bilan uzatish  Serial.write ( ); // ushbu funksiya ketma-ket bog’lanishda ma’lumotalarni ikkilik (binar) ko‘rinishda uzatish  Serial.peek ( ); // kiruvchi ketma-ket boglanish buferidan keyingi mavjud baytlarni qaytaradi. Serial.print() ketma-ket port orqali ma’lumotalarni ASCII matn ko‘rinishida uzatadi. Ushbu funksiya turli ma’lumot turlarini qabul qiladi. Butun sonlar ASCII simvollariga muvofiq ravishda chiqariladi. Kasr sonlarni uzatishda butun va kasr qismlarini ifodalash uchun ASCII simvollaridan foydalanadi. Baytlar muvofiq raqamlar simvoli ko’rinishida uzatiladi. Simvollar va qatorlar shundayligicha uzatiladi. Misol uchun  Serial.print(78) // &#34;78&#34; ko’rinishida uzatadi  Serial.print(1.23456) // &#34;1.23&#34; ko’rinishida uzatadi  Serial.print(byte(78)) // &#34;N&#34; ko ’ rinishidauzatadi ( chunki ASCII jadvalida &#34;N&#34; 78 tartibraqamidajoylashgan )  Serial.print(&#39;N&#39;) // &#34;N&#34; ko’rinishida uzatadi  Serial.print(&#34;Hello world.&#34;) // &#34;Hello world.&#34; ko’rinishida uzatadi Ikkinchi parameter yordamida sonlar uchun sanoq sistemasini o‘zgartirishimiz mumkin. BYTE berilgan raqamga mos ASCII dagi simvolni chiqaradi.Bundan tashqari BIN (ikkilik ko’rinishida), OCT (sakkizlik ko‘rinishida),DEC (o‘nlik ko’rinishida ) va HEX (o‘n oltilik ko’rinishida) parametrlari ham mavjud. Kasr sonlarni chiqarishda ikkinchi parameter nuqtadan keyingi kasr qism sonlarni necha xona bo’lishini belgilaydi. 51 Misol uchun  Serial.print(78, BYTE) // &#34;N&#34; chiqaradi  Serial.print(78, BIN)   // &#34;1001110&#34; chiqaradi  Serial.print(78, OCT) // &#34;116&#34; chiqaradi  Serial.print(78, DEC) // &#34;78&#34; chiqaradi  Serial.print(78, HEX) // &#34;4E&#34; chiqaradi  Serial.println(1.23456, 0) // &#34;1&#34; chiqaradi  Serial.println(1.23456, 2) // &#34;1.23&#34; chiqaradi  Serial.println(1.23456, 4) // &#34;1.2346&#34; chiqaradi Sintaksis Serial.print(val) Serial.print(val, format) Parametrlar  val : ketma-ket bog’lanishdan uzatiladigan ma’lumot  format : sanoq sistemasi asosi yoki kasr sonni nuqtadan keying belgilar soni Ketma-ket interfeysdan foydalanilgan holda Arduinodan arduinoga bog‘lanish Arduino 2 platasidan ma’lumot almashish imkoniyati uning asosiy hususiyatlaridan biri hisoblanadi. Misol uchun bitta Arduino platasi motorni boshqarsa, ikkinchisi sensorlarga ulanadi va boshqaruv signallarini birinchi mikrokontrollerga uzatadi. Ikkita Arduino platasida ma’lumot almashish ketma – ket interfeys (serial) yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun RX va TX kontaktlari ishlatiladi. 52 Ulanish sxemasi Quyidagi rasmda ikkita Arduino platasini ulanish sxemasi ko‘rsatilgan. Ushbu chizada ikkita Arduino UNO platasi keltirilgan, agar RX va TX muvofiq kontaktlaridan foydalanilsa, Arduino Mega platasidan ham foydalanish mumkin. 14-rasm. Ikkita Arduino UNO platasini ulanish sxemasi Dasturlash xususiyatlari Serial interfeysdan foydalanilgan vaqtda, ma’lumotlar baytlarda uzatiladi. Ushbu baytlar ikkinchi Arduino tomonidan bittalab hisobga olinadi.Agar biz simvollar yuborsak, ularni baytga aylantirishda muammo bo’lmaydi. Lekin agar simvol va baytlarni birdaniga yuborsak, sinvol va raqamlar baytda bir xil qiymatni qabul qilishi mumkin. Bu esa ma’lumotni qayta o‘qishda muammolar tug‘diradi. Bu muammodan qutilshning birdan bir yo‘li simvol va raqamlarni bir vaqtda yubormaslik. Oddiy sketch Ikkita Arduinoda ma’lumot uzatishni sozlash uchun Physical Pixel misolidan foydalanishimiz mumkin. Physical Pixel ni yuklash, ushbu misolni Arduino IDE papkasidan topishimiz mumkin: File >> Examples >> Communication. 53 Ikkinchi Arduino platasiga quyidagi sketchni yuklaymiz. void setup() { Serial.begin(9600); } void loop() { Serial.print(&#39;H&#39;); delay(500); Serial.print(&#39;L&#39;); delay(500); } Kod ishlashni boshlasa, Arduinoning 13-pinidagi svetodiod 0.5 HZ chastota bilan yonib o‘chadi. Sketchni ishlashiga yanada ishonch hosil qilish uchun kutish qiymatini (delay) o‘zgartirib tekshirib ko‘rish mumkin. “H” sivoli svetodiodning yonishini ta’minlasa, “L” svetodiodni o‘chishi uchun javobgar bo‘ladi. Boshqa amallar bajarish uchun ushbu ro‘yhatni kengaytirish mumkin. Lekin ushbu kod yetarlicha moslashuvchan emas va qiyinroq va kompleks masalalarni yechish imkoniyatiga ega bo‘lmasligi mumkin. Kengaytirilgan sketch Arduinodan boshqa Arduinoga ma’lumot uzatish uchun sketchni boshqa variant bor. Bunda uzatiladigan barcha ma’lumotlar simvolga aylantiriladi. Ikkinchi Arduino platasi ham kelayotgan ma’lumotlarni simvol ko‘rinishida qabul qiladi. Ma’lumot uzatuvchi Arduino uchun sketch 54 Ushbu sketch ma’lumot uzatuvchi , simvollarni baytga aylantiruvchi va agar zarur bo’lsa raqamni simvolga aylantiruvchi kontroller uchun.Quyida ushbu sketchga misol keltirilgan: const int ledPin = 13; // LED ulangan pin byte incomingByte; // kiruvchi ma’lumotlarni o‘qish uchun o‘zgaruvchi void setup() { Serial.begin(9600); pinMode(ledPin, OUTPUT); } void loop() { if (Serial.available() > 0) { incomingByte = Serial.read(); Serial.print(incomingByte); if (incomingByte == &#39;H&#39;) { digitalWrite(ledPin, HIGH); } if (incomingByte == &#39;L&#39;) { digitalWrite(ledPin, LOW); Ikkichi ishimiz o’rnatilgan aloqa tizimlarida Bluetooth interfeysi orqali ma’lumot uzatish va qabul qilishni loyihalashtirish . 2. Kerakli qurilmalar:  Arduino Uno R3 55  Ulashsimlarikomplekti  HC-06 Bluetooth  Android bazasidagi telefon (Bluetooothin terfeysi bilan)  Bluetooth client dasturiy ta’minoti 3. Qisqacha Nazariya Ushbu loyiha bizning telefon apparatimiz orqali masofadan turib boshqarish va ma’lumotlarni uzatib/qabul qilishga mo’ljallangan. 15-rasm Arduino platasi Ma’lumot almashishning eng mashhur usullaridan biri bu Bluetooth . Bugun biz oddiy misol yordamida Arduinoga Bluetooth modulni qanday qilib ulanishini va Telefon orqali qanday qilib masofadan boshqarilishini ko’rsatib o’tamiz. Bluetooth modulni Arduino platasiga ulash maxsus simlar orqali juda oson amalga oshadi. 56 57Arduino Bluetooth Pin 1 (TX) RXD Pin 0 (RX) TXD GND GND 5V VCC 16-rasm. Bluetooth modulni Arduino platasiga ulash. Quyidagilarni ulanishiga diqqatinmizni qaratamiz:   TX   ->   RXD   , RX   ->   TXD . Endi sinov kodini yozib ko’ramiz: Yuklash chog’ida Bluetooth modul Arduino platasida tuzilgan bo’lishi kerak. Agar ulangan bo’lsa dastur yozilmaydi chunki Bluetooth modul bilan aloqa bitta port bilan bo’lib qoladi. RX vaTX, USB uchun . 58 17-Rasm Dastur kodi Dastur kodini yuklab bo’lgandan keyin Bluetooth   modulni Arduinoga ulash mumkin. Keyingi qadam Bluetoothni telefonga ulash. 1. Telefondan Bluetooth ni yoqamiz va yangi qurilmani qidiramiz 2. Topilgan ro’yhatda &#34; HC-06&#34;   qurilmani nomi chiqadi va unga ulanamiz 3. TelefonPin-Code so’raydi. Shunda &#34; 1234 &#34; yoki &#34; 0000 &#34; ni teramiz. 4. Qurilma ulandi. Endi bizning telefon qurilmangizga bluetooth terminalni yuklab olish kerak. Biz Android platformada qarab ko’ramiz. 59 60 18-rasm Bluetooth termenali uyali aloqa vositasiga o’rnatilishi 19-rasm. bluetooth terminaliga kodni kiritilishi. Biz har xil bluetooth terminallarni sozlashimiz mumkin va ular faqat dizayni bilan farq qiladi vazifasi esa bir xil. Bundan keyin biz Bluetooth modulni ishga tushiramiz. 4. Qo’llash uchun namuna: Yo’riqnoma: Bluetooth modul Arduino platasiga Bluetoothni o’rnatish uchun ishlatiladi.Ish rejimi Passiv. Ishlash uchun shunchaki boshqa qurilmani qidiramiz va unga ulanamiz xuddi НС -06 kabi . Bazaviy pini 1234. Arduinoga ulagandan keyin ushbu Bluetooth port rolini o’ynaydi, biz ketma- ketportdan junatamiz va bu jarayonda Arduino junatib qabul qiluvchi port orqali muloqot qiladi. Pinlari : STATE – Svetodioddan signal qabul qilish. RXD – kontakt ma’lumot qabul qilish uchun. Biz undan ma’lumot yuboramiz. 61 TXD – kontakt ma’lumot uzatish uchun.   GND   - yer(minus “ земля ”) VCC – Ta’minot 3.3 v EN – Ta’minot вкл \ выкл , agar bir bersak modul yonadi. Agar modulga bir junatsak o’chadi. Sozlash : Bazaviy sozlamalarini o’zgartirish uchun nomi,pini, modulni perexodnik orqali PC ga ulash kerak. VaPC orqali AT buyrug’i bilan sozlamalarni o’zgartirish mumkin. Bu vaziyatda biz uni ko’rmaymiz shu sababli bizga perexodnik kerak bo’lmaydi. O’zgartirish uchun buyruqlar ketma-ketligi: AT   - Qaytadi   OK AT+VERSION   - Versiyasini ko’rish AT+NAMEyyy – Qurilmani nomini o’zgartirish.   AT+PINxxxx – boshqa pin berish, bazaviy pin 1234 AT+BAUDx –tezlikni o’rnatish. 62 20-rasm O’rnatilgan aloqa tizimlarida Bluetooth interfeysi orqali ma’lumot uzatish Keltirilgan misolda telefondan “1”ni 13 portdan jo’natyapmiz va svetodiod yonyapti “0”ni junatganimizda uchadi. Svetodiod 1sekund intervali bilan yonib o’chadi. enum { LED_PIN = 13 }; enum LedState { LED_ON , LED_OFF , LED_BLINK }; LedState led_state ; void setup () { led_state = LED_OFF ; pinMode ( LED_PIN , OUTPUT ); pinMode ( 3 , OUTPUT ); Serial . begin ( 9600 ); } void loop () { if ( Serial . available ()) { char command = Serial . read (); switch ( command ) { case &#39;1&#39; : led_state = LED_ON ; 63 Serial . println ( &#34;Led On Cool&#34; ); break ; case &#39;0&#39; : led_state = LED_OFF ; Serial . println ( &#34;Led Off Fall&#34; ); break ; case &#39;*&#39; : led_state = LED_BLINK ; Serial . println ( &#34;Led Blink &#34; ); break ; default : { for ( int i = 0 ; i < 5 ; ++ i ) { digitalWrite ( LED_PIN , HIGH ); delay ( 50 ); digitalWrite ( LED_PIN , LOW ); delay ( 50 ); } Serial . println ( &#34;Fail ....&#34; ); } } } switch ( led_state ) { case LED_ON : digitalWrite ( LED_PIN , HIGH ); break ; case LED_OFF : digitalWrite ( LED_PIN , LOW ); break ; case LED_BLINK : 64 { static unsigned long start_millis = 0 ; if ( millis () - start_millis >= 300 ) { start_millis = millis (); digitalWrite ( LED_PIN , ! digitalRead ( LED_PIN )); } } } } 65 HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI Kompyuter va orgtexnikalarda doimiy ish olib borish uchun yoshi 18 dan kam bo&#39;lmagan, ishni xavfsiz olib borish bo&#39;yicha o&#39;quv dasturini o&#39;tagan mehnat muxofazasi bo&#39;yicha ishni boshlash uchun oldidan yo&#39;riqnoma olgan, tibbiy ko&#39;rikdan o&#39;tgan shaxslar jalb qilinadi. Kompyuter va orgtexnikalarda vaqtincha ish olib boradigan shaxslarga ham mehnat muhofazasi yo&#39;riqlari beriladi. Kompyuter va orgtexnikalari bilan doimiy ishlarga jalb etilgan shaxslar ishga kirish oldidan va keyinchalik bir yilda bir marta davriy tibbiy ko&#39;rikdan o&#39;tib turishlari shart. Kompyuter va orgtexnika jixozlari bilan ish olib borishda har bir kishiga talab qilinadigan xona maydoni 6 metr kvadratdan, kub hisobidan 20 metr kubdan kam bo&#39;lmasligi lozim. Kompyuter va orgtexnikalarda ishlash uchun ruxsat etilgan shaxslarning ish joylarida chekishlari, shuningdek ish boshlash oldidan, ish vaqtida spirtli ichimliklar iste&#39;mol qilishlari man etiladi. Kompyuter va orgtexnikalarda ishlashga begona shaxslarga ruxsat etilmaydi. Uskuna ishlashida sezilgan barcha nosozliklar haqida uning xavfsiz ishlashi uchun javobgar bo&#39;lgan shaxslarga xabar beriladi. O&#39;zini yomon his qilgan shaxslarning uskuna bilan ishlashiga ruxsat etilmaydi. Yorug&#39;lik manbai etarli bo&#39;lmaganda ishlashga ruxsat etilmaydi. Kompyuter va orgtexnikalari «yerga qisqa tutashuvi» ishonchli ya&#39;ni «yerga qisqa tutashuv» vositasining eng uzoq nuqtasidagi qarshiligi 2 omdan ko&#39;p bo&#39;lmasligi kerak. Monitor prosessor va printerlarni orqa devorlariga shuningdek kabellarni ulash joylariga kompyuter va orgtexnikalarida ishlovchi shaxslarning sun&#39;iy bo&#39;lmagan matolardan tikilgan kiyimlarda ishlashlari talab etiladi. Yong&#39;in sodir bo&#39;lganda kompyuter va organik texnikalarda o&#39;t o&#39;chiruv suyuqliklari bilan yonginni o&#39;chirish man etiladi. Kompyuter va orgtexnikalarni tokka qo&#39;shilgan xolda nazoratsiz qoldirmaslik kerak. Printerlardan foydalanishda 66 tokdan ajratilgan holda printerni, kompyuter va prosessorlarga to&#39;g&#39;ri ulangandan keyin elektr tokiga ulansin. Ish boshlashdan oldin xavfsizlik talablari Ish boshlashdan oldin yumshoq quruq mato bilan kompyuter va jihozlarni tozalash zarur. Ish joylarini yig&#39;ishtirish halaqit beradigan buyumlardan holi qilish, elektr uskunasi «yerga qisqa tutashuvi»ning ishonchligini tekshirib ko&#39;rish. Elektr uskunasi (kompyuter va organik texnikalar)ni elektr manbaiga ulash tartibi quydagi sxema asosida amalga oshiriladi; -prosessor -monitor -printer Ish vaqtida xavfsizlik talablari Kompyuterda ishlaganda ko&#39;zning ko&#39;ruvchi analizatorining toliqmasligi uchun ko&#39;zdan kompyutergacha bo&#39;lgan masofa 60-70sm ni tashkil etishi va bu orqali masofaning 50sm dan kam bo&#39;lmasligi talab etiladi. Nam kiyim va nam qo&#39;llar bilan ishlash man etiladi. Ish jarayonida diqqatni bir joyga jamlash, chalg&#39;imaslik va boshqalarni ham chalg&#39;itmaslik kerak. 8 soatlik ish kunida operatorning uzluksiz ish vaqti har 45-50 daqiqadan keyin 10-15 daqiqalik tanaffuslar bilan davom ettirishi lozim. Ushbu tanaffuslar ish vaqtida hisoblanadi. Kompyuter va orgtexnikalari bilan ishlaganda ish va dam olish vaqtlari davomiyligi bajarilayotgan ishning uzluksizligi va xarakteriga asoslanadi. Uzluksiz ravishda ma&#39;lumotlar kiritish, programmalar tuzish ekranda ma&#39;lumotlarni o&#39;qishda videomonitor bilan ishlash jaryonini kunlik ish davomida 4-soatdan oshmasligi kerak ish kunining qolgan vaqti boshqa ishlar bilan shug&#39;ullanish uchun sarf etiladi. Kunlik ish davomida stereotip ish harakatlari soni 40000 dan oshmasligi lozim. Operatorlar ishini engillatish maqsadida ularning ish yuklanishlari bir xilda taqsimlash va har sohada ish olib boruvchini rasional tarzda davom ettirish talab etiladi. Operator o&#39;zini yomon his qilganda darhol ishni to&#39;xtatishi, ish joyini 67 xavfsiz holatga keltirishi, ish boshqaruvchini bu xavfdan ogoxlantirishi va lozim bo&#39;lganda tibbiyot xodimlariga murojat etishi kerak. Avariya holatida xavfsizlik talablari Kompyuter va orgtexnikalarida ishlayotganda begona tovush, buzilishi sezilganda yoki ish bajarayotib avariya holat yuzaga kelganda quydagilarni amalga oshirish talab etiladi. - ishni darhol to&#39;xtatish; - ishlovchilarni xavf xaqida ogohlantirish; - ish beruvchiga xabar berish va avariyani bartaraf etishda bevosita ishtirok etish; - zudlik bilan nosozlikni bartaraf etish; Insonlar bilan baxtsiz hodisa ro&#39;y berganda ularga ilk tibbiy yordam ko&#39;rsatish ish beruvchiga xabar berish, baxtsiz xodisa sodir bo&#39;lgan holatni qanday bo&#39;lsa shu holatda saqlab turish lozim. Ishni tugatishda xavfsizlik talablari: Kompyuter va orgtexnikalarini elektr manbaidan ajratish tartibi quyidagi sxema asosida amalga oshiriladi; - printer - prosessor - monitor Ish joyi tartibga keltiriladi, chang va kirdan tozalanadi. Ish kuni davomida aniqlangan barcha nosozliklar haqida ish beruvchiga xabar beriladi. Kompyuter bilan ishlashning ergonomik asoslari Ergonomika – inson tomonidan boshqariladigan samarali tizimlarni o&#39;rganadigan va barpo etadigan fandir. Ergonomika insonning mehnat faoliyati jarayonidagi xatti-xarakati, uning energiya sarflashi, aniq ish bajarishi paytidagi samaradorlik va jadallikni o&#39;rganadi 68 Bir xil xarakatlarni bajaruvchi mushaklar guruxi uchun charchash zararlidir. Charchash bug&#39;in va paylarning shikastlanishiga olib kelishi mumkin. Kompyuter sichqonchasi va klaviatura bilan uzoq vaqt bir xil xolatda ishlash natijasida qo&#39;l paylari tendovaginiti ayniqsa kup uchraydi. Tendovaginit – (yangi lotinchadan tendo – pay) paylarning yallig&#39;lanishidir (ko&#39;proq qo’l panjalari, bilak, tizza). Zuriqish, shikastlanish, panarisiya va kompyuter bilan uzoq vaqt muntazam ishlash natijasida bu kasallik rivojlanib boradi. “Mehnat faoliyatining turli ko&#39;rinishlarini kompyuterlashtirish Rossiyaga nisbatan avvalroq rivojlana boshlagan va kompyuter bilan ishlaydigan xodimlarning salomatligini ko&#39;zatish buyicha etarlicha tajriba tuplagan. AQSh olimlarining ma&#39;lumotlariga kura, kompyuter operatorlari uchun tayanch – xarakat apparati va kullarning perifirik asab sistemasi kasallanishi asosiy muammo bo&#39;lib qolmoqda. Turli tana a&#39;zolarining nofiziologik xolatlari Ish vaqtida gavdani tug&#39;ri xolatda tutish kompyuterning sog&#39;liqqa zararli ta&#39;sirini kamaytirishga yordam beradi. Gavdani tug&#39;ri tutishni uni ma&#39;lum bir vaqt davomida nazorat qila turib urganish juda muximdir. Shunda gavdani tugri xolatda tutish odat tusiga kiradi. Juda oson mashkni tavsiya kilamiz: tekis devorga suyaning, bunda tovon, boldir, tos, kurak, tirsaklariningiz va boshingiz devorga tegib tursin. Maslaxatlar: - klaviatura albatta tirsaklaringizdan pastroqda bulishi kerak; - elka va bilaklar orasidagi burchak 121 darajadan kam bulmasligi kerak; - uzoq vaqt ishlayotganingizda kaftlaringizning ichki tomonlari tayanchga ega bo&#39;lishi kerak; - qo&#39;llaringiz pastga osilgan xolda bo&#39;lishi mumkin emas, kursining qo’l uchun suyanchiqlariga quyib utiring; - boshingizni oldinga egib o&#39;tiring, displey ekranini shunday joylashtiring-ki, sizning nigohingiz ozgina pastroqda bo&#39;lsin; 69 Yorug’lik, elektromagnit va boshka turdagi nur tarqatishlar (asosan, monitordan nur taralishi) Nur tarqatish – bu kompyuter bilan ishlashda uchraydigan zararli faktordir. “Kompyuter texnikasining asosiy kamchiligi- nur tarqatishdir. Nur tarqatishning kattagina qismi monitorga tugri keladi, chunki monitor xar tomonga elektromagnit va elektrostatik maydon, ekrandan esa radiatsiya va ultrabinafsha nurlarini tarqatadi. Kompyuterdan tashqari, lazerli printer, nusxa kuchirish apparatlari, ya&#39;ni ichki qismi yuqori kuchlanishga ega bulgan texnikalardan xam nur tarqaladi. Bundan tashqari , toner-kartrij ichidagi tarkibida og’ir metall bulgan kukun xam g’oyat xavflidir. Shuningdek, uzoq vaqt kompyuter oldida ishlash ko&#39;z uchun nixoyatda zararlidir Avvalambor, markaziy nerv sistemasiga juda katta ziyon yetkaziladi. Bunda ayniqsa bolalar aziyat chekadilar. Kishi tez-tez asabiylashadigan bulib koladi, dikkatini bir joyga jamlash qiyin kechadi, stresslarga berilish darajasi oshadi. Yurak- tomir sistemasi va yukori nafas olish yo&#39;llari kasalliklari vujudga keladi, immunitet pasayib ketadi. Lekin quyidagi maslaxatlarga amal qilsangiz, bu dardlarni chetlab utishingiz mumkin: - Monitordan 40-50 sm masofada buling; - Sifatli ximoyasi bulgan yaxshi monitor sotib oling; - Monitoringizdagi tasvir etarli darajada aniq bo&#39;lsin; - Tez-tez nam latta bilan kompyuterni artib turing, chunki chang, ayniksa monitordagi chang nurni uzida tuplash kobiliyatiga ega; - Xavo ionizatorlaridan foydalaning. Uzok vaqt davomida kompyuter bilan ishlaganda kuzlar og&#39;riydi. Chunki: - yoruglik nurlarining tinimsiz xarakatlarini kuzatar ekan, kuzlar toliqadi; - biz odatda bir daqiqada 20 marta kiprik qoqamiz. Bunda kuz yoshlarini ishlab chikaruvchi bezlar shoxpardani namlaydi. Ekranga tikilib utirganimizda esa 3 marta kamroq kiprik qoqamiz. Kuzlar “kuriydi”, achishadi. Mutaxassislar kuz 70 shoxpardasini sun&#39;iy ravishda namlab, kuzlarga yordam berishini maslaxat beradilar”; - Kuz va ob&#39;yekt orasidagi optimal masofa 33 santimetrni tashkil etadi. Biroq kompyuter ekrani odatda 50 santimetrdan ortik masofada buladi, bu esa qushimcha zuriqishga olib keladi, natijada kuzlar uzoqni yaxshi kurolmaydigan bulib qoladi; - Siz nur taratayotgan nuqtalarga tikilasiz – oxir-okibat kuzlaringiz zuriqadi; Elektr va aloqa ishchi xizmatchilari uchun mexnatni muhofaza qilish va xavfsizlik texnikasi bo‘yicha umumiy qoidalar va talablar: Aloqa sohasidagi ishchi xizmatychilar, xavfsizlik texnikasi bo‘yicha kirish, ish joylarida tushuntirish qoidalaridan hamda bilim sinovidan o‘tgan asbob- uskuna, maxsus kiyim va himoya vositalari to‘liq va yaroqli bo‘lgan tibbiy ko‘rikdan o‘tgan hollarida 18 yoshga to‘lgan shaxslarga ishlab chiqarishga ruxsat yetiladi. Ish joylarida va korxona xududida namunali hulqqa ega bo‘lishi kerak, ya’ni ish davomida spirtli ichimliklarni ichmaslik, giyohvandlik moddalarini iste’mol qilmaslik, mehnat qonunlarida xavfsizlik texnika qoidalariga rio qilish lozim. Baxtsiz hodisalar sodir bo‘lganda, yeng avvalo jabrlanuvchiga birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish so‘ngra rahbariyatga xabar berish lozim. Qurilma, uskuna, apparatura asboblarida ishlashni ta’qiqlanadi va bu haqda raxbarni xabardor yetish shart. Qurilma, uskuna, apparaturalarida havo, kabel tarmoqlarida sodir bo‘lgan nosozliklarni o‘zboshimchalik bilan tuzatish yoki ta’mirlashga ruxsat yetilmaydi. Ishchi xizmatchilar doimo va ish jarayonida shaxsiy gigiyena, yong‘in va portlash xavflarini oldini olish qoidalarini va talablarini bilishi shart. Amaliyotga va ishga kelgan, o‘quvchi sifatida ishni boshlagan ishchi xizmatchi tajribali ishchilar tomonidan ish joyidagi yo’riqnomadan o‘tqazilib, ikki smenadan o‘n tort smenagacha bilim sinovlaridan o‘tkazilishidan so‘ng mustaqil ishga ruxsat yetiladi. Havo aloqa va aloqa tarmoqlarida xizmat qiluvchi yelektromontyorlar uchun xavfsizlik texnikasi qoidalari. 71 Elektromontyorlar maxsus X/B kostyum, botinka, indikator, ko‘chirma yerga ulagich va changalli kamar, ximoyalangan dastali kusachka va boshqa asboblar bilan ishlashi shart. Elektromontyorlar transport vositalari va bilosiped, motosikllar bilan harakatlanayotganlarida yo’l harakati qoidalariga rioya qilgan holda harakat qilishlari kerak. Chaqmoq va yashin vaqtida, qor, yomg‘ir yog‘ayotganda havo aloqa tarmoqlarida ishlash ta’qiqlanadi. To‘rt va sakkiz undan yuqori balli shamol turgan vaqtida qorbo‘ronlarida ishlash ta’qiqlanadi. Faqatgina avariyalarni tiklash davrida, unda ham ikki kishidan kam bo‘lmagan va ruxsatnomasi bo‘lgan hollarda ishlashga ruxsat yetiladi. Temir yo‘l platformalarida va avtomobillardan kabellarni tushurish vaqtida: yelektr uzatish liniyalari yaqinida ishlaganda Aloqa va radio montyorlarga ish vaqti tugagach o‘n yettidan keyin changak va kamarlarni uyga olib ketish va bosh muhabdislarni ruxsatisiz tarmoqlar nosozligini ta’mirlash ta’qiqlanadi. Aloqa kabellarini yotqizish quduq, karobka va shkaflarni o‘rnatishda va ta’mirlashda 1m dan chuqur bo‘lmagan quduqlarga ishonchli va maxsus narvonkar orqali tushuladi. Telefon quduqlari ichiga kuchlanish kabellarni joylashtirish man yetiladi. Yuqori kuchlanishli kabellar gazoprovod, vodoprovod, yer osti qurilmalari o‘tgan joylarda kabel yotqizish faqat qo‘lda bajariladi. Ish davomida yer osti boshqa qurilmalari tashkilotlaridan vakillar bo‘lishi shart. Kabel tortayotgan, ta’mirlash ishlari olib borilayotgan quduqlar atrofiga to‘siqlar qo‘yish kerak. Transport o‘tish joylarida to‘siqlar yeng kamida ikki metr masofada qo‘yiladi. Imoratlar devorlariga kabel osishda faqat soz va sinovdan o‘tkazilgan nnarvonlardan foydalanish kerak. Quduqlarda gaz borligini aniqlovchi asbob bo‘lmasa u holda ishlash lozim bo‘lgan quduqning ikkala tomonidagi quduqning og‘zi ochilib keyin ishlash lozim bo‘lgan quduqning og‘zi ochilib ma’lum vaqt uchala quduqning og‘zi ochiq turadi, gazlar chiqib ketgandan so‘ng ish boshlanadi. Kabellarni payvandlashda elektr toki urishidan saqlanish 72 Kabellarni payvandlash metall qatlamlari va kabel yerga ulangan bo‘lishi kerak. Kabellarni payvandlash ishlarini yeng kamida ikki kishi bajarish kerak, shulardan bittasi xavfsizlik texnikasi bo‘yicha javobgar shaxs bo‘lishi kerak. Ish boshlashdan oldin himoya vositalarini va asboblarni diqqat bilan tekshirish kerak. Yengsiz kuylaklarda, maykalarda ishlash ta’qiqlanadi.Tok bor bo‘lgan metal qismlarda qo‘lga rezina qo‘lqop kiyib ishlash kerak. Kabelchi-payvandchilar uchun himoya visitalariga quyidagilar kiradi: Diyelektrik qo‘lqop Rezina kalish Rezina gilamchalar Dastasi himoyalangan asboblar Ko‘zoynaklar Kabel barabanlarni ortish va tushurish Kabel barabanlarni ortish va tushurish mexanizmlardan foydalangan holda bajarish kerak. Bu ishlarni bajarishda ish boshida uchastka boshliqlari yoki xavfsizlik texnikasi bo‘yicha javobgar shaxs qatnashishi shart. Agarda kabel barabanlarini qo‘l kuchi asosida tushurish yoki ortishga to‘g‘ri kelsa maxsus asboblar, lom, lebyotka va boshqa asboblar yordamida xavfsizlik texnikasiga to‘liq rioya qilgan holda bajariladi. Barabanlar tekis joyga qo‘yilishi kerak va ikkala tomondan ham tirgaklar qo‘yilishi shart. ATS, Kross, lats, kommutatorlarda ishlovchi muhandis-texnik va yelektromontyorlar uchun xavfsizlik texnikasi Latsda ishlaganda muhandis texnik va yelektromontyorlar maxsus xalat, tapichka va ishlash qismlari himoyalangan indiator va asboblar bilan ishlash kerak. Havo kabel liniyalari kirish ustunlari oldida polda diyelektrik rezin gilamchalar to‘shalgan bo‘lishi kerak. Barcha uskunalarda ishlatiladigan asboblarning ushlanadigan qismlari himoyalangan bo‘lishi kerak. Ta’mirlash ishlari olib borilayotgan vaqtda to‘liq o‘chirilgan holda ishlashi kerak. 73 Chaqmoq vaqtida aloqa liniyalarida o‘lchash ishlarini o‘tkazish ta’qiqlanadi. Navbatchi muhandis, elektromexanik aloqa simlarida begona kuchlanish borligini sezsa yoki aniqlasa darhol liniya xizmatidagi ishchiga xabar berishi kerak Priborlarni tozalashda etil spirtidan foydalanish man etiladi.Uskunalarning tokli qismlarida, tok bor yo’qligini maxsus voltmetr priborlari yoki indikatorlar bilan tekshirib ko‘riladi. Kommutator va telegraf sexida profilaktika va ta’mirlash ishlari olib borilayotganda uskunalardagi elektromontaj to‘lig‘icha o‘chirishi lozim. Agar yelektr kuchlanishini o‘chirib ishlash imkoniyati bo‘lmasa u holda ish davomida barcha ehtiyotkorlik choralarini ko‘rgan, xavfsizlik texnikasi qoidalariga rioya qilgan holda ishlash kerak. Kommutator telegrafda ishlatiladigan narvonlar har olti oyda sinovdan o‘tkazilgan bo‘lishi kerak. Nosoz narvonda ishlash ta’qiqlanadi. Energiya ta’minoti uskunalarida ishlovchi ishchi-xizmatchilar, muhandis-texniklar uchun xavfsizlik texnikasi boyicha qoidalar: 1.Uskunalardagi kuchlanishni o‘chirmasdan turib, profilaktika, ta’mirlash va tozalash ishlarini bajarish mumkin emas. 2. Ish davomida maxsus kiyim-kechaklar kiyilgan holatda ishlash kerak. Ishlab turgan asboblar shkafi yopiq turishi kerak. 3. Bajariladigan barcha ishlar, naryad asosida bajarilishi kerak. 4. Ta’mirlash ishlarini olib borayotgan shaxsning tok o‘tqazish qismlarining orqasida va ishlovchining ikki yon tomonida tok o‘tqazish qismlari bo‘lishi qat’iyan man yetiladi. Elektr xafsizligini ta’minlash. Sanoat korxonalarida o‘rnatilgan kompyuter, yordamchi mashina mexanizmlar, shkaflar, boshqarish pultlari hamda elektr asboblar va boshqa jihozlarning hammasi, agar ularni ishlatish uchun foydalanadigan elektr quvvati 42 V dan yuqori kuchlanishga ega bo‘lsa, albatta yerga ulangan bo‘lishi shart. Buning uchun har qanday kompyuter xonalari yerga ulash vositalari qulay, oson va yengil bajariladigan bo‘lishi kerak. Bu vositalar yerga yetarli darajada puxta ulangan yoki nolga ulangan bo‘lishi shart. Bu 74 vositalarda yerga ulash simlarini osongina mahkamlash mumkin bo‘lgan vintsimon qurilma yoki kiskich bo‘lishi kerak. Yongin xavfsizligi. Sanoat korxonalari binolarini yong‘indan muhofaza qilmish uchun ishlatiladigan asosiy texnik qurilmalar GOST 12,4009-75 asosida aniqlanadi. Har qanday yong‘inni o‘chirishda yong‘inning kuchayishiga olib kelayotgan omillarni va sharoitni aniqlash muhimdir. Bunda yonishning davom yetishini to‘xtatuvchi sharoit yaratish katta rol o‘ynaydi. Yong‘inni o‘chirish paytida qattiq jismlar yonganda yong‘ining tezligi 4m/min, suyuqliklar yuzasi bo‘yicha yesa 30 m/min bo‘lishishini hisobga olish kerak. Yongin (UT) o‘chirish vositalari va usullari. O‘t o‘chirish usullari quyidagicha bo‘lishi mumkin: Yonayotgan zonani ko‘p miqdorda issiqlik yutuvchi materiallar yordamida sovitish; Yonayotgan materiallarni atmosfera havosidan ajratib quyish; Yonayotgan zonaga kirayotgan kislorod miqdorini kamaytirish; Maxsus kimyoviy vositalarni qullash; O‘t o‘chirish vositalari sifatida, suv bug‘lari, kimyoviy va mexanik ko‘piklar, inert va yonmaydigan gazlar, qattiq kukunsimon materiallar va aralashmalardan foydalanish. Suv bilan o‘chirish. Suv yeng ko‘p tarqalgan arzon va shuning bilan birga deyarli hamma yerda mavjud bo‘lgan o‘t o‘chirish vositasi-bo‘lib, suv bilan har qanday sharoitdagi yong‘inlarni o‘chirish mumkin. Bug‘ bilan o‘chirish. Bug‘ bilan o‘chirishning asosiy mohiyati shuki, xonalarga yuborilgan bug‘ kislorodga boy havoni siqib chiqarib, uning o‘rnini yegallaydi. Bug‘ning o‘t o‘chirish samaradorligi uning ma’lum bir xonaga yuborilgan miqdoriga bog‘lik bo‘ladi. Yong‘inga qarshi suv ta’minoti. Odatda o‘t o‘chirish uchun ishlatiladigan suv katta bosim ostida kuchli oqim sifatida alangalanayotgan joyga yuboriladi. Buning uchun yetarli bo‘lgan bosimni shahar sharoitiga umumiy vodoprovod tarmoqlari orqali hosil qilinadi yoki bo‘lmasa ba’zi bir yerlarda maxsus tayyorlangan hovuz va idishlardan foydalanish mumkin. 75 XULOSA Xulosa qilib shuni aytishim mumkinki bu bitiruv ishida mikroprotsessorlar asosida tizimni loyihalash dan boshladim. Birinchi ishimiz ketma-ket interfeysdan foydalanilgan holda Arduinoni arduinoga bog‘lash . Buning uchun bizga Arduino UNO - 2 dona, svetodiodlar, bog‘lovchi simlar kerak bo’ldi. Serial funksiyasi Arduino bilan kompyuter yoki ketma – ket ma’lumot almashish interfeysini ta’minlaydigan boshqa qurilmalar orasida bog‘lanishni hosil qilishga xizmat qiladi. Arduinoning barcha platalarida hech bo‘lmaganda bitta ketma-ket port mavjud bo’ladi. Serial ma’lumot almashish uchun raqamli kiritish/chiqarish 0(RX) va 1 (TX) portlari shuningdek USB portlardan foydalanadi. Serial funksiyalaridan foydalanayotgan vaqtda hech qachon 0 va 1 portlarni boshqa maqsadda foydalanmaslik kerak. Arduino 2 platasidan ma’lumot almashish imkoniyati uning asosiy hususiyatlaridan biri hisoblanadi. Misol uchun bitta Arduino platasi motorni boshqarsa, ikkinchisi sensorlarga ulanadi va boshqaruv signallarini birinchi mikrokontrollerga uzatadi. Ikkita Arduino platasida ma’lumot almashish ketma – ket interfeys yordamida amalga oshiriladi. Keyingi Ikkichi ishimiz o’rnatilgan aloqa tizimlarida Bluetooth interfeysi orqali ma’lumot uzatamiz. Ushbu loyiha bizning telefon apparatimiz orqali masofadan turib boshqarish va ma’lumotlarni uzatib, qabul qilishga mo’ljallangan. Bluetooth modulni Arduino platasiga ulanadi. Dastur kodi yoziladi. Keyingi qadam Bluetooth termenali uyali aloqa vositasiga o’rnatish. Bluetooth terminaliga kodni kiritamiz. Biz har xil bluetooth terminallarni sozlashimiz mumkin va ular faqat dizayni bilan farq qiladi vazifasi esa bir xil bo’ladi. Arduinoga ulagandan keyin ushbu Bluetooth port rolini o’ynaydi, biz ketma- ket portdan jo’natamiz va bu jarayonda Arduino jo’natib qabul qiluvchi port orqali muloqot qiladi. 76 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI . 1. I.A.Karimov. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbеkiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. I.A.Karimov T. O’ zbеkiston, 2009 y. 2. I.A.Karimov “Yuksak manaviyat yengilmas kuch” Toshkent -2008 3. U.B.Amirsaidov, X.Yu.Abasxanova “Mikroprosessorlar”. Oliy o‘quv yurtlari talabalari uchun o‘quv qo‘llanma. Toshkent . 2015 y. 4. X.Yu.Abasxanova “Mikroprotsessorlar” o‘quv uslubiy majmua. Toshkent. 2014 5. J.Yunusov, X.Yu.Abasxanova “Raqamli qurilmalar va mikroprotsessor tizimlari”, o’quv qo‘llanma. Toshkent. 2010 y 6. PIC Microcontroller Muhammad Ali Mazali Rolin D. Mekinlay and Causey Feb 16, 2007 7. Bеlov A.V. Sozdaеm ustroystva na mikrokontrollеrax.- SPb. Nauka i tеxnika, 2007 8. Kalabеkov B.A. . Цифровые устройства и микропроцессорные 77 системы ` , Tеlеkom., 2003 y . 9. Vasilеv A.Е. ” Микроконтроллеры. Разработка встраиваемых приложений: Учеб. Пособие, 2003 y .- 10. Bеlov A.V. . Создаем устройства на микроконтроллерах . 2007 y 11. Mayorov S.A, Kirillov V.A, Pribluda A.A. Vvedeniye v mikroEVM. L.: Mashinostroyeniye. Leningr. otd-nie, 1988. – 304s. 12. Jmakin A.P. Arхitektura EVM.-SPb.: BХV-Peterburg, 2006. -320 s 13. Presnu х in L.N. Mikroprotsessor ы : V 3 kn. Kn. 2: Sredstva sopryajeniya. Kontroliruyu щ ie i upravlyayu щ ie sistem ы : Ucheb.dlya te х n. Vuzov /V.D. Verner, N.V. Vorobev, A.V. Goryachev i dr.; Pod red. L.N. Presnu х ina. 1987y. 14. J.Yu.Yunusov,Х.Yu.Abasхonova Raqamli qurilmalar va mikroprotsessor tizimlari .Kasb-хunar kollejlari uchun o’quv qo’llanma Toshkent 2010. Internet resurslari 15. http/www intuit.uz 16. www.tuit.uz 17. Arxiv.uz 78

O'xshashlar

SamDU o‘quv yuklamalar bazasini yaratishni loyihalash va dasturiy ta’minotini yaratish
Elektron jadvalning vazifalari va imkoniyatlari mavzusini multimedia asosida o‘qitish
Elektron xukumat о’quv kursini mobil ilovasini yaratish
Informatika o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish
Android tizimli telefonlar uchun skaner ilovasini yaratish