Lokal kompyuter tarmoqlari - Informatika va AT - Diplom ishlar

Lokal kompyuter tarmoqlari

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

509 KB

Ko'chirib olish

Mundarija 1. Kirish………………………………………………………………………………. 2. Tarmoqlarning tasniflanishi va ularni qo’llash xususiyatlar……………………… 3. Lokal kompyuter tarmog’ida ishlashning afzalligi………………………………... 4. Lokal kompyuter tarmog’ini tashkil etishning xususiyatlari va ularning funksional guruxlari………………………………………………………………. 5. NetWare tarmoq operatsion tizimi………………………………………………... 6. Kompyuterda xavfsizlik texnikasi qoidalari……………………………………... 7. Xulosa……………………………………………………………………………… 8. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………………………... 1

Kirish Lokal kompyuter tarmoqlari hayotimizda ko’plab uchratishimiz mumkin. Xususan kollej yoki maktab kompyuter xonalariga kirsak u yerdagi kompyuterlarning bir-biri bilan local tarmoqni tashkil etganligini ko’rishimiz mumkin. Har bir shaxs o’z uyida turib katta masofalarda joylashgan ma’lumotlarni olishi mumkin,ya’ni uzoq masofalarda joylashgan ma’lumotlarni olishi mumkin. Bizga bunday imkoniyatni ham kompyuter tarmoqlari beradi. Kompyuter tarmoqlari har-xil loyixalar bo’yicha tashkil etiladi. Kompyuterlarning o'zaro turli ma‘lumotlar, programmalar almashish maqsadida biriktirilishi kompyuter tarmoqlari deyiladi. Kompyuterlar uchun shunday tarzda (tarmoqga biriktirilgan holda) foydalanish juda ko'p afzalliklarga ega. Masalan, kompyuter tarmog’iga ulangan bir printerni barcha foydalanuvchilar birgalikda ishlatishi, biror tashkilot miqyosida hisobotni tez tayyorlash uchun uni bo'limlarga bo'lib, har bir bo'lagini alohida tarmoq kompyuterida tayyorlash mumkin. Fayllar, kataloglar, printer disklar tarmoqda birgalikda foydalanishi mumtkin. Bu esa o’z navbatida tezlik pasayishiga olib keladi. Shuning uchun kompyuter tarmoqlarga biriktirilishi (simlar yoki boshka yullar bilan) tarmoq o'zidan-o'zi ishlayveradi degani emas. Tarmoqdagi kompyuter tarmoq operatsion sistemasi boshqaruvida ishlaydi. Hozir ko'p ishlayotgan Windows 95 tarkibida lokal tarmoqda ishlash imkoniyatini beruvchi programmalar mavjud. 2

2. Tarmoqlarning tasniflanishi va ularni qo’llash xususiyatlari Hozirda kompyuterlarni qullashda kupgina foydalanuvchilar uchun yagona axborot makonini ta’riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muxim axamiyatga ega. Buni butun dunyo kompyuter tarmogi xisoblanmish Internet misolida yaqqol kurish mumkin. Uzatish kanallari orqali uzaro boglangan kompyuterlar majmuiga kompyuterlar tarmogi deyiladi. Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv vositasi va apparat, dastur xamda axborot tarmogi resurslaridan jamoa bulib foydalanishni taminlaydi. Kompyuterlarning tarmokka birlashishi kimmatbaxo asbob-uskunalar - katta xajmli disk, printerlar, asosiy xotiradan birgalikda foydalanish, umumiy dasturli vositaga va ma’lumotga ega bulish imkonini beradi. Global tarmoklar tufayli olisdagi kompyuterlarning apparat resurslaridan foydalanish mumkin. Bunday tarmoklar millionlab kishilarni kamrab olib, axborot tarkatish va kabul kilish jarayonini butunlay uzgartirib yubordi, xizmat kursatishning eng keng tarkalgan tarmogi - elektron pochta orkali axborot almashuvni amalga oshirishdir. Tarmokning asosiy vazifasi foydalanuvchining taksimlangan umumtarmok resurslariga oddiy, kulay va ishonchli ximoyalangan xolda axborotdan jamoa bulib foydalanishni tashkil etish. Shuningdek, foydalanuvchilar tarmoklari urtasida ma’lumotlarni uzatishning kulay va ishonchli vositasini ta’minlash. Umumiy axborotlash davrida katta xajmdagi axborotlar lokal va global kompyuter tarmoklarida saklanadi, kayta ishlanadi va uzatiladi. Lokal tarmoklarda foydalanuvchilar ishlashi uchun ma’lumotlarning umumiy bazasi tashkil etiladi. Global tarmoklarda yagona ilmiy, iktisodiy, ijtimoiy va madaniy axborot makoni shakllantiriladi. Ma’lumotlar bazasiga uzok masofadan turib kirishda, umumiy ma’lumotlarni markazlashtirishda, ma’lumotlarni ma’lum masofaga uzatishda va ularni taksimlab kayta ishlash borasida kupgina vazifalar mavjud. Bularga bir kancha misollar keltirish mumkin: bank va boshka moliyaviy tuzilmalar; bozorning axvolini aks ettiruvchi tijorat tizimi (“talab-taklif”); ijtimoiy ta’minot tizimi; solik xizmati; oralik 3

masofadan turib kompyuter ta’limi; avia chiptalarni zaxira kilib kuyish tizimi; uzokdan turib tibbiy tashxislash; saylov tizimi. Kursatilgan ushbu barcha kushimcha ma’lumotlar tuplanishi, saklanishi va undan foydalana olish (kirish) notugri ma’lumotlar bulishidan va ruxsat berilmagan kirishdan ximoyalangan bulish kerak. Ilmiy, xizmat, ta’lim, ijtimoiy va madaniy xayot soxasidan global tarmok millionlab kishilar uchun yangi xil dam olish mashgulotini yaratdi. Tarmok kundalik ishni va turli soxadagi kishilarning dam olishini tashkil etish kuroliga aylandi. Tarmoklar tasnifi Kompyuter tarmoklarini kupgina belgilar, xususan xududiy ta’minlanishi jixatidan tasniflash mumkin. Bunga kura global, mintakaviy va lokal (maxalliy) tarmoklar farklanadi. Global tarmoklar butun dunyo buyicha tarmokdan foydalanuvchilarni kamrab oladi va kupincha bir-biridan 10-15 ming km uzoklikdagi EXM va aloka tarmoklari uzellarini birlashtiruvchi yuldosh orkali aloka kanallaridan foydalanadi. Mintakaviy tarmoklar uncha katta bulmagan mamlakat shaxarlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloka kanallari sifatida kupincha telefon tarmoklaridan foydalaniladi. Tarmok uzellari orasidagi masofa 10-1000 km ni tashkil etadi. EXMning lokal tarmoklari bir korxona, muassasaning bir yoki bir kancha yakin binolaridagi abonentlarni boglaydi. Lokal tarmoklar juda keng tarkalgan, chunki 80-90% axborot usha tarmok atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoklari xar kanday tizilmaga ega bulishi mumkin. Lekin lokal tarmoklardagi kompyuterlar yukori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan boglangan buladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanalining bulishi - lokal tarmokning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yoruglik utkazgich inson soch tolasi kalinligida yasalgan. Bu uta tezkor, ishonchli va kimmat turadigan kabel. 4

Lokal tarmokda EXMlar orasidagi masofa uncha katta emas - 10 km gacha, radio kanal alokasidan foydalanilsa - 20 km. Lokal tarmoklarda kanallar tashkilot mulki xisoblanadi va bu ulardan foydalanishni osonlashtiradi. Tarmokning dasturiy ta’minoti Tarmokning imkoniyati uning foydalanuvchiga kursatadigan xizmati bilan ulchanadi. Tarmokning xar bir xizmat turi xamda unga kirish uchun dasturiy ta’minot ishlab chikiladi. Tarmokda ishlash uchun belgilangan dastur bir vaktda kuplab foydalanuvchilar uchun muljallangan bulishi kerak. Xozirda shunday dasturiy ta’minot tuzishning ikki xil asosiy tamoyili joriy etilgan. Birinchi tamoyilda tarmokning dasturlashtirilgan ta’minoti kupgina foydalanuvchilarga xamma kirishi mumkin bulgan bosh kompyuter resurslarini takdim etishga muljallangan. U fayl-server deb yuritiladi. Bosh kompyuterning asosiy resursi fayllar bulgani uchun u shu nomni olgan. Bu dasturli modullar yoki ma’lumotlarga ega fayllar bulishi mumkin. Fayl-server - bu serverning eng umumiy turi. Shunisi kizikki, fayl-serverini disk xajmi odatdagi kompyuterdagidan kup bulishi kerak, chunki undan kupgina kompyuterlarda foydalaniladi. Tarmokda bir kancha fayl - serverlar bulishi mumkin. Tarmokdan foydalanuvchilarning birgalikda foydalanishiga takdim etiladigan fayl-serverning boshka tur serverlarini sanab utish mumkin. Masalan: printer, modem, faksimil aloka uchun kurilma. Fayl-server resurslarini boshkaruvchi va kupgina tarmok foydalanuvchilari uchun ruxsat beruvchi dasturiy tarmok ta’minoti tarmokning operastion tizimi deb ataladi. Uning asosiy kismi fayl-serverda joylashadi; ishchi stanstiyada fakat resurs va fayl-server orasidan murojaat kilinadigan dasturlar oraligidagi interfeys rolini bajaruvchi uncha katta bulmagan kobik joylashtiriladi. Ushbu tamoyil doirasida ishlashga muljallangan dastur tizimlari foydalanuvchiga fayl-serverdan foydalanish imkonini beradi. Koida buyicha ushbu dasturli tizimlar fayl-serverda saklanishi va barcha foydalanuvchilar tomonidan bir vaktda foydalanilishi mumkin. Lekin bu dasturlarning modullarini bajarish uchun zarur bulganda foydalanuvchi kompyuteriga ya’ni ishchi stanstiyasiga utkaziladi va kerakli ishni bajaradi. Bunda barcha ma’lumotlarni kayta ishlash (agar ular 5

umumiy resurs bulsa va faylli serverda saklanayotgan bulsa xam) foydalanuvchining kompyuterida amalga oshiriladi. Shubxasiz buning uchun ma’lumotlar saklangan fayllar foydalanuvchining kompyuteriga kuchirilishi kerak. Ikkinchi tamoyil “klient-server” arxitektura deb ataladi. Uning dasturiy ta’minoti resurslardan jamoa bulib foydalanishgagina muljallanib kolmay, ularni kayta ishlash va foydalanuvchi talabiga kura resurslarni joylashtirishga muljallangan. “Klient-server” arxitekturalar dasturi tizimi ikkita bulinmadan iborat: Serverning dasturli ta’minoti va foydalanuvchi - mijozning dasturiy ta’minoti. Bu tizimlar ishi kuyidagicha tashkil kilinadi: mijoz-dasturlar foydalanuvchining kompyuterida bajariladi va umumiy kirish kompyuterida ishlaydigan dastur - serverga surov junatiladi. Ma’lumotlarning asosiy kismini kayta ishlash kuchli server tomonidan amalga oshiriladi, foydalanuvchi kompyuteriga fakat bajarilgan surov natijalari yuboriladi. Ma’lumotlar bazasi serverlari katta xajmdagi ma’lumotlar (bir necha 10 gigobayt va undan kup) bilan ishlashga muljallangan va kup sonli foydalanuvchilar yukori unumli ishlab chikarishni, ishonch va ximoyalanganlikni ta’minlaydi. Global tarmoklari ilovalarida klient-server arxitekturasi (ma’lum ma’noda) asosiy sanaladi. Katta matnli saxifalarni saklash va kayta ishlashni ta’minlovchi mashxur Web-serverlari, FTD-serverlari, elektron pochta serverlari va boshkalar ma’lum. Sanab utilgan xizmat turlarining mijoz dasturlari ushbu serverlar tomonidan xizmatni kabul kilish olish va ulardan javob olish uchun surash imkonini beradi. Taksimlanadigan resursga ega xar kanday kompyuter tarmogi server deb yuritilishi mumkin. Chunki boshka kompyuterlarda foydalanishga ruxsat bulgan bulinuvchi modemli kompyuter modem yoki kommunikastiyali serverdir. Shaxsiy kompyuterlarning lokal tarmogi keng tarkalgan. Dunyodagi kupgina shaxsiy kompyuterlar shu tarmoklarda ishlaydi. Lokal tarmoklar bir-biridan uncha uzok bulmagan masofada joylashgan kompyuterlarni boglab turadi. Odatda ular bir yoki bir necha yakin joylashgan korxona, muassasa va ofislar kompyuterlarini birlashtiradi. Lokal tarmokning asosiy farklanuvchi xususiyati barcha uni yagona kompyuterlarning ma’lumot uzatish tezkor kanali va kommunikastiya asbob- uskunalarida xatolik yuzaga kelish extimolligining deyarli yukligi. 6

3. Lokal kompyuter tarmog’ida ishlashning afzalligi Lokal tarmokda ishlashning asosiy afzalligi kuyidagicha: kup marta foydalaniladigan rejimda dasturli modem, printerlar tarmogidagi disketlarning umumiy resurslaridan va xamma kirishi mumkin bulgan diskda saklanuvchi ma’lumotlardan foydalanish, shuningdek, bir kompyuterdan boshkasiga axborot uzatish imkoniyati. Fayl - serverli lokal tarmokda ishlashning asosiy afzalliklarini sanab utamiz. 1. Shaxsiy va umumiy foydalanuvchi ma’lumotlarni faylli serverda saklash imkoniyatining mavjudligi. Shu bois umumiy foydalaniladigan ma’lumotlar ustida bir vaktda bir necha foydalanuvchi ishlay oladi (matnlar, elektron jadval va ma’lumotlar bazasini kurib chikish, ukish), Net Ware vositasida fayl va kataloglar darajasidagi ma’lumotlar kup tomonlama ximoya kilinadi; umumiy ma’lumotlarning Excel , Access kabi tarmokli amaliy dasturlangan maxsulotlar bilan yaratiladi. Ayni paytda amaliy dasturda belgilangan kirish uchun chegara tarmok operastion tizimi orkali urnatilgan chegara doirasida buladi. 2. Kupgina foydalanuvchilar uchun zarur buladigan dasturli vositani doimiy saklash imkoniyati: u yagona nusxada fayl-server diskida buladi. Shuni kayd etamizki, dasturli vositani bunday saklash foydalanuvchi uchun ilk ish usullarini buzmaydi. Kupgina foydalanuvchilar uchun zarur bulgan dasturli vositaga avvalo matn va grafik taxrirlovchi, elektron jadvallar, ma’lumotlar bazasini boshkarish tizimi va boshkalar kiradi. Kursatilgan imkoniyatlar orkali kuyidagi ishlarni bajarish mumkin: ishchi stanstiyalarining lokal diskni dasturlangan vositalarni saklashdan ozod kilish xisobiga tashki xotiradan unumli foydalanish; tarmok operastion tizim ximoya vositasidan dasturli maxsulotlarni ishonchli saklash; dasturli maxsulotlarni ishlashga layokatli axvolda ushlab turishni va ularni yangilashni soddalashtirish, chunki ular fayl-serverda bir nusxada saklanadi. 7

3. Tarmokning barcha kompyuterlari urtasida axborot almashishi. Ayni paytda tarmokdan foydalanuvchilar urtasida dialog saklanadi, shuningdek elektron pochta ishini tashkil etish imkoniyati ta’minlanadi. 4. Bir yoki bir kancha umumtarmok printerlarida tarmokdagi barcha foydalanuvchilarning bir vaktda yozishi. Bu paytda kuyidagi omillar ta’minlanadi: Xar bir foydalanuvchining tarmok printeriga kira olishi; kuchli va sifatli printerdan foydalanish imkoni (malakasiz muomaladan ximoyalangan xolda); dasturli maxsulotlar sifatida bosishi (yozish)ni amalga oshirish. 5. Ukuvchilar va ukituvchilar kompyuterlari urtasida axborot almashishning maxsus dasturini kullash xisobiga ukuv jarayonini uslubiy takomillashtirish uchun tarmok muxitidan foydalanish imkoniyati. Shular sababli kuyidagilarni amalga oshirish mumkin: ukituvchi kompyuterida bajariladigan ishlarni ukuvchilar kompyuterida kursatish; ukituvchining kompyuter monitorida ukuvchilar kompyuterlari ekranlarini aks ettirish orkali ukuvchilar bajaradigan ishlarni nazorat kilish. 6. Global tarmokning yagona kommunkastiya uzeli bulganda lokal tarmokning xar kanday kompyuteridan global tarmok resurslariga kirishni ta’minlash. Tarmok topologiyasi Tarmok topologiyasi - bu kompyuterlar aloka kanallari birlashuvining mantikiy sxemasi. Lokal tarmoklarida kupincha kuyidagi uch asosiy topologiyaning biridan foydalaniladi: monokanalli, aylanma yoki yulduzsimon. Boshka kupgina topologiyalar shu uchtasidan kelib chikadi. Tarmok uzellarining kanalga kirish ketma-ketligini aniklash uchun kirish uslubining uzi zarur. Kirish uslubi - bu moddiy darajada uzellarni birlashtiruvchi ma’lumotlarni uzatish kanalidan foydalanishni belgilovchi koidalar tuplamidir. Lokal tarmoklarida eng keng tarkalgan kirish uslublari Ethernet, Trken-Ring, Arenet sanaladi. Tarmok 8

platalari moddiy kurilma bulib, xar bir kompyuter tarmogiga urnatiladi va tarmok kanallari buyicha axborot uzatish xamda kabul kilishni ta’minlaydi. Monokanal topologiya tarmogi Monokanal topologiya tarmogi barcha kompyuter tarmogini birlashtiruvchi bitta aloka kanalidan foydalanadi. Topologiya tarmogida eng keng tarkalgan uslub bu eltuvchi chastotani va ixtiloflarni aniklovchi kirish uslubidir (CSMA/CD). Bunda avvalo tarmokning kirish uslubida kommunikastiya kanali buyicha ma’lumotlarni junatishdan oldin kanal tinglab kuriladi va u uning bush ekanligiga ishonch xosil kilgandan sunggina, paket junatiladi. Agar kanal band bulsa, uzel tasodifiy vakt oraligida paketni uzatishga kayta urinib kuradi. Bitti tarmok uzeli orkali uzatiladigan ma’lumotlar barcha uzellarga etib boradi, ammo bu ma’lumotlar uchun muljallangan uzelgina ularni aniklaydi va kabul kiladi. Kanal bandligi oldindan eshitilib kurilsa-da, ikkita uzel orkali paketlarni bir vaktda uzatish paytida ixtilof paydo bulishi mumkin. Bu shu narsa bilan boglikki, signal kanal buylab utayotganda vaktinchalik ushlanib kolishi mumkin: signal yuborilgan, lekin eshitib kuriladigan uzelgacha etib bormagan buladi, natijada uzel kanalini bush deb xisoblab, uzatish boshlanadi. Bunday kirish uslubiga ega tarmokka Ethernet tarmogi misol bula oladi. Ethernet tarmogida lokal tarmoklar uchun ma’lumotlarni uzatish tezligi sekundiga 10 Mbitga teng (Mbit/s). Kichik EXM, mikro EXM va nixoyat shaxsiy kompyuterlarning paydo bulishi ma’lumotlarni kayta ishlash tizimini tashkil etishga zamonaviy axborot texnologiyasini yaratishga yangicha yondashuvni talab etadi. Ayrim EXMlarning ma’lumotlarini markazlashgan xolda kayta ishlash tizimidan taksimlangan xolda kayta ishlashga utishi borasida mantikiy asoslangan talab paydo buladi. Ma’lumotlarni taksimlangan xolda kayta ishlash - bu ma’lumotlarni mustakil xolda, lekin taksimlangan tizimni ifodalovchi, bir-biri bilan boglangan kompyuterlar tomonidan kayta ishlash demakdir. Shuningdek uzatish tezligi 100 Mbit/s ga teng Fast Ethernet mavjud. Gigabit Ethernet texnologiyasi yuzaga kelmokda. Ma’lumotlarni taksimlangan xolda kayta ishlashni amalga oshirish uchun 9

kup mashinali assostiastiya tashkil etilgan. Uning tuzilmasi kuyidagi yunalishlardan biri buyicha ishlab chikiladi:  kup mashinali xisoblash komplekslari (KXK);  kompyuter (xisoblash) tarmogi. Kup mashinali xisoblash kompleksi Kup mashinali xisoblash kompleksi - kator urnatilgan xisoblash mashinalari guruxi bulib, maxsus tutashtiruvchi vosita yordamida birlashtirilgan. Ular birgalikda yagona axborot jarayonini bajaradi. Kup mashinali xisoblash kompleksi kuyidagicha bulishi mumkin:  lokal-kompyuterlar bitta binoda urnatilgan sharoitda uzaro aloka uchun maxsus asbob-uskuna va aloxida aloka kanali talab kilmaydi;  masofali (distanstion) - kompleksning ayrim kompyuterlari markaziy EXMdan ma’lum masofada urnatilgan buladi va bu ma’lumotlarni uzatish uchun telefon aloka kanallaridan foydalaniladi. 1-misol. Axborotlarni paketli kayta ishlash rejimini ta’minlovchi meynfreym turidagi EXMga boglovchi kurilma yordamida mini EXM ulangan. xar ikki EXM bitta mashina zalida turibdi. Mini EXM keyinchalik meynfreymdagi murakkab masalalarni echishda foydalaniladigan ma’lumotlarni tayyorlaydi va oldindan kayta ishlab chikadi. Bu kup mashinali lokal kompleks sanaladi. 2-misol. Kayta ishlanishga keladigan masalalarni kayta taksimlash uchun kompleksga uchta EXM birlashtirilgan. Ulardan biri dispetcherlik vazifasini bajaradi va kayta ishlovchi kolgan ikkita EXMdan birining bandligiga kura masalalar taksimlanadi. Bu lokal kup mashinali kompleks. 3-misol. EXM ayrim mintakalar buyicha joylashtirish yigadi, ularni oldindan kayta ishlab chikadi va keyinchalik foydalanish uchun telefon aloka kanali orkali markaziy EXMga uzatadi. Bu masofali kup mashinali kompleks. Kompyuter (xisoblash) tarmogi - bu, ma’lumotlarni taksimlab kayta ishlash talablarini kondiruvchi yagona tizimga aloka kanali yordamida ulangan kompyuterlar va terminallar jamlanmasidir. 10

Kompyuter tarmogining umumlashgan tuzilmasi Kompyuter tarmogi kup mashinali assostiastiyaning oliy shakli sanaladi. Kompyuter tarmogining kup mashinali xisoblash kompleksidan asosiy farkini kursatamiz. Birinchi farq - xajm, ulcham. Kup mashinali xisoblash kompleksi tarkibiga odatda bitta binoda joylashgan ikkita, kupi bilan uchta EXM kiradi. Xisoblash tarmogi bir-biridan bir necha metrdan tortib un, yuz va xatto ming km uzokda joylashgan unlab, yuzlab EXMdan iborat bulishi mumkin. Ikkinchi farq - vazifalarning EXMlar urtasida bulinishi. Agar kup mashinali xisoblash kompleksida ma’lumotlarni kayta ishlash, ularni uzatish va tizimni boshkarish bitta EXMda bajarilgan bulsa, xisoblash tarmogida bu vazifa turli EXMlar urtasida taksimlangan. Uchinchi farq - tarmokda xisoblarni marshrutlashtirish vazifasini xal etish zarurligi. Tarmokda xar bir EXMdan boshkasiga EXMlarni bir-biri bilan boglovchi aloka kanallarining axvoliga karab uzatilishi mumkin. Xisoblash texnikasini, aloka apparaturalari va ma’lumotlarni uzatish kanallarini bitta kompleksga birlashtirish kup mashinali assostiastiyaning xar bir elementi tomonidan uziga xos talablar suraydi, shuningdek maxsus atamalarning shakllanishini talab kiladi. Tarmoq abonentlari - tarmokda axborotlarni yuzaga keltiruvchi yoki iste’mol kiluvchi ob’ektlar. Aloxida EXMlar, EXM komplekslari, terminallar, sanoat ishlari, rakamli dastur orkali boshkariladigan dastgoxlar va xokazo abonent bulishi mumkin. Xar kanday abonent tarmogi stanstiyaga ulangan. Stanstiya - axborot uzatish va kabul kilish bilan boglik vazifalarni bajaruvchi apparatura. 11

Abonent va stanstiya majmuini abonent tizimi deb atash kabul kilingan. Abonentlarning uzaro alokasini tashkil etish uchun uzatuvchi moddiy vosita kerak. Uzatuvchi moddiy muxit bu aloka tarmogi yoki elektr signallari tarkatiladigan kenglik va ma’lumotlarni uzatish apparaturasi. Bunday yondashuv xar kanday kompyuter tarmogini abonentlar tizimi va kommunikastiya tarmogining majmui sifatida kurib chikishga imkon beradi. Xisoblash tarmog’ining tasnifi Abonent tizimining xududiy joylashuviga kura xisoblash tarmogini uchta asosiy sinfga bulish mumkin:  global tarmoklar (WAN - Wide Area Network);  mintakaviy tarmoklar (MAN - Memrorolitan Area Network);  lokal tarmoklar (WAN - Local Area Network). Global xisoblash tarmogi turli mamlakatlarda, turli kit’alarda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Abonentlar urtasidagi uzaro aloka telefon tarmogi, radio- aloka va yuldosh orkali aloka tizimi bazasida amalga oshiriladi. Global xisoblash tarmogi barcha insoniyatning axborot resurslarini birlashtirish va ushbu resursga kirishni tashkil etish muammosini xal etadi. Regional (mintakaviy) tarmoklar bir-biridan ma’lum bir masofada joylashgan abonentlarni boglaydi. U aloxida mamlakatning katta shaxridagi, iktisodiy mintakadagi abonentlarni uz ichiga oladi. Mintakaviy xisoblash tarmogining abonentlari orasidagi masofa unlab, yuzlab km ni tashkil kiladi. Lokal xisoblash tarmogi uncha katta bulmagan xududda joylashgan abonentlarni birlashtiradi. Xozirda lokal xisoblash tarmogi tarkalgan xududda anik chegara yuk. Odatda bunday tarmok anik bir joyga boglangan. Lokal xisoblash tarmogiga mansub sinfga aloxida korxonalar, firmalar, banklar, ofislar tarmogi kiradi. Bunday tarmok 2-2,5 km xududni kamrab oladi. 12

Global, mintakaviy (regional), lokal xisoblash tarmoklari kup tarmokli ierarxiyani tashkil etadi. Ular ulkan axborot tuplamini kayta ishlovchi kuchli iktisodiy vositani yaratib, cheksiz axborot resursiga kirish imkonini beradi. Lokal xisoblash tarmogi mintakaviy tarmok tarkibiga komponent sifatida kirishi mumkin. Mintakaviy tarmok global tarmokka kirishi va nixoyat, global tarmok murakkab tuzilmani tashkil etishi mumkin. Misol. INTERNET kompyuter tarmogi mashxur global tarmok xisoblanadi. Uning tarkibiga kupgina erkin birlashgan tarmoklar kiradi. INTERNETga kiruvchi xar bir tarmok ichida anik aloka tuzilmasi va ma’lum boshkaruv tarkibi mavjud. INTERNET ichida ma’lum bir foydalanuvchi uchun turli tarmoklar urtasidagi birlashish tuzilmasi va usullari xech kanaka axamiyatga ega emas. Xozirdagi kunda xar kanday boshkaruv tizimining ajralmas unsuri bulib kolgan shaxsiy kompyuterlar lokal xisoblash tarmogi yaratish borasida shov-shuvga sabab bulmokda. Bu xam uz navbatida zamonaviy axborot texnologiyasini ishlab chikish zaruriyatini keltirib chikardi. Shaxsiy kompyuterlar fan va texnika, ishlab chikarishning turli tarmoklarida kullash amaliyoti shuni kursatdiki, xisoblash texnikasini tatbik kilishda aloxida ShK emas, balki lokal xisoblash tarmoklari kuprok samara beradi. Xar kanday kommunikastiya tarmogi albatta kuyidagi asosiy komponentlarni: uzatish (peredatchik), xabar, uzatish vositasi, kabul kilish (priyomnik)ni uz ichiga oladi. 13

4. LOKAL KOMPYUTER TARMOG’Ini tashkil etishning xususiyatlari va ularning funksional guruxlar i. Xar kanday kompyuter tarmogining asosiy vazifasi foydalanuvchiga axborot va xisoblash resurslarini takdim etishdir. Shu nuktai nazardan lokal xisoblash tarmogini serverlar va ishchi stanstiyalar majmui deb karash mumkin. Server - tarmokka ulangan va undan foydalanuvchilarga ma’lum xizmatlar kursatuvchi kompyuter. Serverlar ma’lumotlarni saklashi, ma’lumotlar bazasini boshkarishi, masalalarni masofadan kayta ishlashi, masalalarni bosib chikarishi va boshka bir kator vazifalarni bajarishi mumkin. Ishchi stanstiya - tarmokka ulangan shaxsiy kompyuter, foydalanuvchi shu orkali axborot resurslariga kirib boradi. Tarmokning ishchi stanstiyasi xam tarmok, xam lokal rejimida ishlaydi. U shaxsiy operastion tizim (MS-DOS, Windows va xokazo) bilan ta’minlangan amaliy vazifalarni xal etish uchun foydalanuvchini barcha zarur vositalar bilan ta’minlaydi. Server turlaridan biri - fayl-serverga (File Server) aloxida e’tibor berish kerak. Fayl-server tarmokdan foydalanuvchilarning ma’lumotlarini saklaydi va ularning ushbu ma’lumotlarga kirishini ta’minlaydi. Bu kompyuter katta xajmdagi tezkor xotiraga, katta xajmdagi kattik diskka ega. U maxsus operastion tizim boshkaruvi ostida ishlaydi. Fayl-server kuyidagi vazifalarni bajaradi: ma’lumotlarni saklash, ma’lumotlarni arxivlash, ma’lumotlar uzgarishini sinxronlash, ma’lumotlarni uzatish. Kupgina vazifalarni bajarishda bitta fayl-serverdan foydalanish kamlik kiladi. Bu paytda tarmokka bir kancha fayl-serverlar kushilishi mumkin. Tarmokdagi qurilmalarning uzaro aloqasini boshqarish 14

Axborot tizimlari kompyuter tarmoklari bazasida yaratilgan, u kuyidagi vazifalar echimini xal etadi: ma’lumotlarni saklash, kayta ishlash, foydalanuvchining ularga kirishini ta’minlash va ma’lumotlarni kayta ishlash natijasini uzatish. Markazlashgan kayta ishlash tizimida bu vazifalarni markaziy EXM (Mainframe, Host) bajaradi. Kompyuter tarmoklari ma’lumotlarni kayta taksimlab, kayta ishlashni amalga oshiradi. Bu xolatda ma’lumotlarni kayta ishlash ikki ob’ekt: mijoz va server urtasida taksimlanadi. Mijoz (klient) - vazifa, ishchi stanstiya yoki kompyuter tarmogidan foydalanuvchi. Mijoz ma’lumotlarni kayta ishlash jarayonida kiyin ishlarni bajarishi, faylni ukishi, ma’lumotlar bazasida axborot izlash uchun serverga surov junatishi mumkin. Ilgaritdan belgilangan server mijozdan tushgan surovni bajaradi. Server xamma foydalanadigan ma’lumotlarni saklaydi ushbu ma’lumotlarga kirishni tashkil etadi va mijozga ma’lumotlarni beradi. Mijoz olingan ma’lumotlarni kayta ishlaydi va kayta ishlangan natijalarni foydalanuvchiga kulay kurinishda takdim etadi. Bunday tizimlar uchun mijoz-server yoki mijoz-server arxitekturasi atamasi kabul kilingan. Mijoz-server arxitekturasidan bir darajali lokal xisoblash tarmogida, shuningdek ajratilgan serverli tarmokda foydalanish mumkin. Bir darajali tarmok. Bunday tarmokda ishchi stanstiyalar uzaro ta’sirini boshkarishning yagona markazi yuk va ma’lumotlarni saklash uchun yagona kurilma mavjud emas. Tarmok operastion tizimi barcha ishchi stanstiyalar buyicha tarkalgan. Xar bir tarmok stanstiyasi xam mijoz, xam server vazifasini bajarishi mumkin. U boshka ishchi stanstiyalaridan olingan surovlarga xizmat kursatishi va uz surovlarini tarmokka junatishi mumkin. Bir darajali tarmokning afzalligi: narxi arzon va uta ishonchli. Bir darajali tarmokning kamchiligi:  Tarmok ish samaradorligining stanstiyalar soniga boglikligi; 15

 tarmokni boshkarish murakkabligi;  axborotni ximoyalash kiyinligi;  stanstiyalar dasturiy ta’minotini yangilash va uzgartirishning kiyinligi. Bu xildagi tarmoklar LAN tastic, NetWare Lite tarmok operastion tizim bazasida keng kullaniladi. Ajratilgan serverli tarmok. Ajratilgan serverli tarmokda kompyuterlardan biri barcha ishchi stanstiyalar uchun muljallangan ma’lumotlarni saklash, ishchi stanstiyalar urtasidagi uzaro alokani boshkarish va boshka bir kator vazifalarni bajaradi. Bunday kompyuter odatda tarmok serveri deb yuritiladi. Unga tarmok operastion tizimi urnatiladi, yana unga barcha taksimlanadigan tashki kurilma - kattik disklar, printerlar va modemlar ulanadi. Ishchi stanstiyalar urtasidagi uzaro ta’sir odatda server orkali amalga oshiriladi. Markaziy kurilma rolini server bajaradi. Markazlashtirilgan boshkaruv tarmoklarida ishchi stanstiyalar urtasida axborot almashuv imkoniyati mavjud. Buning uchun Netlink dasturidan foydalanish mumkin. Ajratilgan serverli tarmokning afzalligi:  Axborotni ximoyalashning ishonchli tizimi;  tezkor xarakat;  ishchi stanstiyalar sonining cheklanmasligi;  birinchi darajali tarmokka nisbatan boshkaruvning oddiyligi. Ajratilgan serverli tarmokning kamchiligi:  Server uchun bitta kompyuter ajratilishi tufayli narxining kimmatligi;  bir darajali (rang) tarmokka nisbatan kam moslashuvchanligi. Ajratilgan serverli tarmoklar nisbatan keng tarkalgan kompyuter tarmogi xisoblanadi. Lokal xisoblash tarmogining asosiy topologiyasi 16

Lokal xisoblash tarmogi tarkibiga kiruvchi xisoblash mashinalari xisoblash tarmogi tashkil etiladigan xududda eng tasodifiy xolatda joylashishi mumkin. Lokal xisoblash tarmogi topologiyasi - bu tarmok uzellari birlashuvining urtacha geometrik sxemasi. Xisoblash tarmoklari topologiyasi turlicha bulishi mumkin, lekin lokal xisoblash tarmogi uchun uchta tur umumiy xisoblanadi. Bular: aylanma, shinali va yulduzsimon turlardir. Ba’zan soddalashtirib aylana, shina, yulduz degan atamalar ishlatiladi. Birok bu atamalar topologiya turi tom ma’noda aylana, tugri chizikli yoki aynan yulduz shaklida degan fikrni bildirmaydi. Xar kanday kompyuter tarmogini uzellar majmui sifatida kurishi mumkin. Uzel - tarmokning uzatish vositasiga ulangan xar kanday kurilma. Topologiya tarmok uzellarini ulash sistemasini urtalashtiradi. Masalan, ellips xam yopik egri, xam yopik sinik chizik aylanma topologiyaga, yopik bulmagan sinik chizik esa - shina topologiyaga mansub. Aylana (doira) topologiya - tarmok uzellarining yopik egri (uzatish urtasidagi) kabel bilan birlashuvini xosil kiladi. Uzatish (peredatchik) va kabul kilish (priyomnik) urtasidagi xar bir oralik uzel yuborgan xabarni retranslyastiya kiladi. Kabul kiluvchi uzel fakat uziga yuborilgan ma’lumotnigina aniklaydi va kabul kiladi. Aylana topologiya nisbatan kichikrok kenglikda shugullanuvchi tarmok uchun juda mos keladi. Unda markaziy uzel yukligi bois tarmokning ishonchliligini oshiradi. Axborotni retranslyastiya kilish uzatish vositasi sifatida xar kanday turdagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday tarmok uzellari xizmat kursatish tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, uzellardan birining ishdan 17

chikishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saklash uchun choralar kurishni talab kiladi. Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biri. U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan foydalanish bilan boglik. Ma’lumotlar tarmok uzatish uzelidan shina buyicha xar ikki tomonga tarkaladi. Oralik uzellar kelayotgan axborotlarni translyastiya kilmaydi. Axborot barcha uzellarga kelib tushadi, lekin kimga junatilgan bulsa, fakat ushagina kabul kila oladi. Xizmat kursatish tartibi parallel. Bu xol shinali topologiya bilan LXTning tezkor xarakatini ta’minlaydi. Tarmokni kuchaytirish va konfigurastiyalash, shuningdek turli tizimlarga moslashtirish oson. Shinali topologiya tarmogi aloxida uzellarning buzilish extimolligiga chidamli. Ushbu turdagi topologiya tarmogi xozirchi kunda joriy etilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, ularning kulami kichkina va bir tarmok doirasida turli xildagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Yulduzsimon topologiya markaziy uzel konstepstiyasiga asoslanadi. Unga sirtki uzellar ulanadi. Xar bir sirtki (periferiya) uzel markaziy uzel bilan aloxida uz aloka tarmogiga ega. Barcha ma’lumotlar markaziy uzel orkali uzatiladi. Markaziy uzel tarmokdagi axborot okimini retranslyastiya kiladi va yulga soladi. Yulduzsimon topologiya LXT uzellarining bir-biri bilan uzaro ta’sirini osonlashtiradi. Ayni paytda LXTning yulduzsimon topologiya bilan ishlash kobiliyati markaziy uzelga boglik. Mavjud xisoblash tarmoklarida nisbatan murakkab topologiyadan foydalanilishi mumkin. U yoki bu topologiyani tanlash LOKAL KOMPYUTER TARMOG’Ini kullash soxasi, uning uzellari geografik joylashuvi va tarmok xajmi bilan belgilanadi. 18

Yulduzsimon topologiya Har qanday k о m р yuter tarm о g’ini uzellar majmui sifatida ko’rish mumkin. Uzel– tarm о qning uzatish v о sitasiga ulangan har- qanday qurilma bo’lib, t оро l о giyasi esa tarm о q uzellarini ulash sxe-masini o’rtalashtiradi. U yoki bu t оро l о giyani tanlash MHT ni qo’llash s о hasi uning uzellari ge о grafik j о ylashuvi va tarm о q hajmi bilan bel-gilanadi. Mahalliy tarm о qda keng tarqalgan ish varianti fayl-server k о nse р tsiyasidir. U markaziy, nisbatan kuchli tarm о q k о m р yuterining dasturiy ta’min о ti о rqali amalga о shiriladi. Fayl-server tarm о q resurslarini b о shqaradi va b о shqa k о m- р yuterlar ishchi stantsiyalaridan kirish imk о nini beradi. F о ydalanuvchi t о m о nidan birgalikda f о ydalanish uchun taqdim etiladigan as о siy resurs bu markaziy k о m р yuterning diskli x о tirasidir . Bu k о m р yuter ham fayl-server deb yuritiladi. Ishchi stantsiyalar f о ydalanuvchining fa о l ishlashi uchun mo’ljallangan. Ishchi stantsiya sifatida nisbatan arz о n р rinter va hatt о qattiq diskka ega bo’lmagan k о m р yuterlardan f о ydalanish mumkin. Dasturiy ta’min о t tarm о qning barcha f о y-dalanuvchisiga dastur va ma’lum о tlarni saqlash uchun fayl-server-ning tashqi x о tirasini, umumiy р rinterni taqdim etadi va ishchi stantsiyalar o’rtasida axb о r о tlar almashuvini ta’minlaydi. Tarm о q fa о liyatini quvvatl о vchi 19

va tarm о q xizmatini tashkil etuvchi tar-m о qning dasturiy ta’min о ti tarm о qli ор eratsi о n tizimni amalga о shiradi. Tarm о q ор eratsi о n tizim tarm о q ishi uchun zarur. Chunki mahalliy shaxsiy S, k о m р yuter uchun ор eratsi о n tizimlardan biri- DOS, Windows 95, OS/2, UNIX zarur. Tarm о q ор eratsi о n tizim fayl-server da о datdagi vazifalardan tashqari (diskka kirish, fayllarni saqlash, x о tiradan f о ydalanish) undagi ma’lum о tlarga ruxsatsiz kirishdan him о yalaydi va f о ydalanuvchi huquqlari as о sida b о shqaradi. Demak, ор eratsi о n tizim turli ор eratsi о n tizim o’rnatilishi mumkin bo’lgan barcha ishchi stantsiyalar bilan ishlashni ta’minlaydi. Lokal tarmoqlar dasturiy ta’minoti. Tarmoklarning asosiy vazifasi foydalanuvchilarga turli xil xizmatlar kursatishdir. Biror xizmatni amalga oshiruvchi dasturiy ta’minot ushbu xizmat serveri xisoblanadi. Xizmat kursatish va serverlarga misol tarikasida kuyidagilarni keltirish mumkin: faylli server, bosmali server, elektron pochta serveri, kommunikastion server. Tarmokli dasturiy ta’minot lokal tarmokda xizmat kursatish va ishlashning turli variantlarini amalga oshiradi. Bir darajali (bir rangli) tarmoklarda barcha kompyuterlar teng xukukli. Ular tarmokda aloxida ish joyi sifatida ishlaydi, lekin ayni shu paytda xar kanday tarmok kompyuterining diskidan, bosish kurilmasidan xamkorlikda foydalanish ma’lumotlarni uzatish imkoniyati mavjud buladi. Lokal tarmokda keng tarkalgan ish varianti sifatida fayl-server konstepstiyasidan foydalaniladi. U markaziy, nisbatan kuchli tarmok kompyuterining dasturiy ta’minoti tomonidan amalga oshiriladi. Fayl-server tarmok resurslarini boshkaradi va boshka kompyuterlar ishchi stanstiyalaridan kirish imkonini beradi. Foydalanuvchi tomonidan birgalikda foydalanish uchun takdim etiladigan asosiy resurs bu markaziy kompyuterning diskli xotirasidir. Bu kompyuter xam fayl-server deb yuritiladi. Ishchi stanstiyalar foydalanuvchining faol ishlashi uchun muljallangan. Ishchi stanstiya sifatida 20

nisbatan arzon printer va xatto kattik diskka ega bulmagan kompyuterlardan foydalanish mumkin. Dasturiy ta’minot tarmokning barcha foydalanuvchisiga dastur va ma’lumotlarni saklash uchun fayl-serverning tashki xotirasini, umumiy printerini takdim etadi va ishchi stanstiyalari urtasida axborotlar almashinuvini ta’minlaydi. Fayl-serverda saklanuvchi dasturlar va ma’lumotlar bajarish va kayta ishlash uchun ishchi stanstiyaga aloka kanali orkali uzatilishi kerak. Tarmok faoliyatini kuvvatlovchi va tarmok xizmatini tashkil etuvchi tarmokning dasturiy ta’minoti tarmokli operastion tizimni amalga oshiradi. Tarmok operastion tizim tarmok ishi uchun zarur. Chunki lokal shaxsiy kompyuterlar uchun operastion tizimlardan biri - DOS, Windows 95, OS/2, UNIX zarur. Tarmok operastion tizim fayl-serverda odatdagi vazifalardan tashkari (diskka kirish, fayllarni saklash, xotiradan foydalanish) fayl-serverdagi ma’lumotlarga ruxsatsiz kirishdan ximoyalaydi va foydalanuvchi xukuklari asosida boshkaradi. Bundan tashkari operastion tizim turli operastion tizim urnatilishi mumkin bulgan barcha ishchi stanstiyalar bilan ishlashni ta’minlaydi. Tarmok operastion tizimi. Xozir turtta asosiy 32 xonali tarmok operastion tizimini (OT yoki tarmok xizmatini) ajratib kursatish mumkin: NetWare 4.1 (Novell firmasi), Windows NT Server 4.0 (Microsoft firmasi), Vines 6.0 (Banuan firmasi), OS/2 Warr Advanced Server (IBM firmasi). Bundan tashkari UNIX oilasiga mansub tarmok OTtni eslatib utish lozim. Tarmok operastion tizimini tarmok muxitida bulgan asosiy talablarga muvofikligiga karab, kuyidagi imkoniyatlar buyicha baxolash mumkin:  Yukori samaradorlikda ishlashda fayllar va printerlardan birgalikda foydalanish;  “mijoz-server” arxitektura uchun xususan ishlab chikaruvchilar amaliy dasturiga muljallangan amaliy dasturlarni samarali bajarish;  turli platformalarda va turli tarmok asbob-uskunalari bilan ishlash; 21

 Internet bilan integrastiyani ta’minlash: TCR/IR protokolini dinamik sozlash (Dynamic Host Confiration Rrotocol - DHCR), WEB-server dasturiy ta’minotni ta’minlash;  tarmokka masofadan kirish;  ichki elektron pochtani, gurux bulib munozara kilishni tashkil etish;  xududiy jixatdan tarkok, kup serverli tarmoklardagi resurslarga kataloglar va nomlar xizmati yordamida kirish. Sanab utilgan tarmok operastion tizimlaridan xar biri garchi ularning xech biri foydalanuvchining barcha talablarini tulik kondira olmasada, u yoki bu nuktai nazardan eng yaxshi deb sanalishi mumkin. Barcha talablarni kondirish uchun turli ishlab chikaruvchilar tarmok operastion tizimlarini birlashtirishi maksadga muvofik. Universallikka va samaradorlikka erishish uchun kupincha NetWare va Windows NT Serverdan birgalikda foydalanishadi. Bunda NetWare fayllar bilan ishlash va bosish xizmati uchun ishlatiladi. Chunki u bu xizmatlarning yanada keng imkoniyatlari va universalligini ta’minlaydi. Windows NT esa ma’lumotlarni almashish va ilovalar serveri ishi uchun foydalaniladi. NetWare va Windows NT tarmoklarida kataloglarni boshkarish xizmati prinstip jixatidan turlicha kurilgan. NetWare 4.1da tarmokni ijara kurinishida ishlovchi NetWare Directory Service (NDS)dan foydalaniladi. Windows NT tarmogida kataloglarni boshkarish xizmati ishonchli munosabatlardagi domenlar tuplamini ifodalaydi. Xar ikki xizmat turida kuplab serverlar bilan markazlashgan xolda boshkarish imkoniyati mavjud. Tarmokda bir marta kayd etilgan foydalanuvchi turli serverlar bilan birlashish imkoniyati beriladi. Doment tizim - domenlar urtasidagi munosabatga ancha moslashib karash imkonini beradi. Domen boshka doment xakida tulik yoki kisman ma’lumotga ega bulishi yoki xech kanday axborotga ega bulmasligi mumkin. Sanab utilgan barcha operastion tizimlar fayllar bilan ishlash va bosish uchun etarli darajada yaxshi mijoz vositasiga ega. Kupgina ishlab chikaruvchilar turli turdagi serverlar bilan ishlay oladigan mijoz dasturiy ta’minotini chikarmokda masalan, Windows 95 yukorida sanalgan barcha tarmok operastion tizimi serverlar bilan ishlash kobiliyatiga ega universal mijozni uz ichiga 22

oladi. Foydalanuvchi kaysi server xizmatiga murojaat kilayotganini bilmasligi mumkin. WINDOWS - 95 operastion tizimining tarmokdagi operastiyasi Windows 95 OT tarkibiga xam Windows NT xam NetWare uchun mijoz dasturiy ta’minoti kiradi. Foydalanuvchiga xam domenlar resursiga, xam NDS shajarasiga kirish imkonini beradi. Foydalanuvchi tarmok muxit papkasini ochgach NetWarening barcha mos serverlarini va NDS kontekstlarini kuradi. NDSning kontekst papkasini ochgach esa foydalanuvchi disk tomlarini va bosish navbatini bilib oladi. Windows NT Server ga mos papkada esa birgalikda foydalanish takdim etilgan fayl va printerlar resursi bayon etilgan. Agar fayl tomiga tegishli papka ochilsa, ushbu tomning kataloglar strukturasi va unga joylashtirilgan fayllar aks etadi. Sarlavxada kontekst va tom nomi ifoda etiladi. Ushbu kataloglardan xar kandayini mantikiy tarmok disk sifatida aks ettirish mumkin. Shu bois foydalanuvchiga tarmok resurslariga kirish kaysi usul bilan amalga oshirilishining farki yuk. Bu Windows NT server katalogimi yoki NetWare êàòàëîãèìè ¸êè NDS dagi ob’ektmi, axamiyatsiz, ularga kirish bir xil. Windows NT Server va Workstation foydalanuvchilarga, jumladan NetWare foydalanuvchilariga aralash tarmok serverlariga (shaffof) kirishni ta’minlaydi. Windows NT uchun ishlangan NetWare 4.1 mijozlari Windows Workstation foydalanuvchilarga NDSga kirish imkonini beradi. Windows NT Server ni NetWare bilan mavjud tarmok muxitiga kushish mumkin. Unda ma’lumotlar bazasi serveri, elektron pochta serveri, aloka serveri, Web-saxifa serveri va xokazo ishlashi mumkin. Uz navbatida Windows NT foydalanuvchilar NEtWare serverlariga kirishga ruxsat olishlari mumkin. 23

5. NetWare tarmok operastion tizimi H о zir to’rtta as о siy 32 x о nali tarm о q ор eratsi о n tizimini ( О T yoki tarm о q xizmatini) ajratib ko’rsatish mumkin: Net Ware 4.1 ( Novel l firmasi), Windows NT Server 4.0 ( Microsoft firmasi), Vines 6.0 (Banuan firmasi), OS/2 Warp Advanced Server (IBM firmasi). Bundan tashqari, UNIX о ilasiga mansub tarm о q ор eratsi о n tizimni eslatib o’tish l о zim. Tarm о q ор eratsi о n tizimini tarm о q muhitida bo’lgan as о siy talablarga muv о fiqligiga qarab, quyidagi imk о niyatlar bo’yicha bah о lash mumkin: - yuq о ri samarad о rlikda ishlashda fayllar va р rinterlardan birga- likda fоydalanish, - «mij о z-server » arxitektura uchun, xususan ishlab chiqaruvchilar amaliy dasturiga mo’ljallangan amaliy dasturlarni samarali bajarish, - turli р latf о rmalarda va turli tarm о q asb о b-uskunalari bilan ishlash, - Internet bilan integratsiyani ta’minlash: TCP / IP р r о t о k о lini di- namik s о zlash ( Denamic Host Configution Protocol-DHCP), Web -server dasturiy ta’min о tni ta’minlash, - tarmоqqa masоfadan kirish, - ichki elektrоn роchtani, guruh bo’lib munоzara qilishni tashkil etish, - hududiy jihatdan tarq о q, ko’ р serverli tarm о qlardagi serverlar- 24

ga katal о glar va n о mlar xizmati yordamida kirish. Fayl-serverdan foydalanuvchi lokal tarmok ishlashini ta’minlash uchun xozir bir kator tarmok operastion tizimlar ishlab chikilgan. Shulardan biri NetWare (Novell firmasi). NetWareni amalga oshirishi tarmok operastion tizimining asosiy vazifalarini sanab utamiz:  birgalikda ishonchli saklash va fayllarga kirishni ta’minlovchi fayl-server diskining taksimlanishi. Kirish turli operastion tizimi bilan ishchi stanstiyalarda amalga oshirilishi mumkin;  dastur serverida ish bilan ta’minlash. Bu tarmok operastion tizim ishini kengaytiradi va tuldiradi. Bu dasturlar NetWare modulllari deb yuritiladi. NLM moduli xam ishlab chikaruvchi firmalar, xam chet el firmalari tomonidan ishlab chikariladi. NIM ma’lumotlar bazasi ishini ta’minlash uchun xizmat kiladi (ma’lumotlar bazasi serverida tezlik bilan ma’lumotlar bazasini saklash va kayta ishlash). Novell firmasi tomonidan NetWare operastion tizimi ishlab chikilgan edi. U xozirda joriy etilgan Token Ring, Ethernet yoki ARCnet lokal xisoblash tarmogi jismoniy tuzilmasida foydalanishi mumkin. Shu bois NetWare tarmok operastion tizimi bilan kullab-kuvvatlanadigan shinali, aylana va yulduzsimon topologiyaga ega.Novell firmasining lokal xisoblash tarmogi shinali topologiyaga ega bulib, uni amalga oshirish uchun Ethernet apparaturasi ishlatiladi. LXT uchun asosiy uzatish muxiti turi - koaksial kabel xisoblanadi. Ethernetda ikki turdagi - kalin va ingichka koaksial kabel ishlatiladi. Ular elektr parametrlariga kura uxshash, birok bir-biridan diametri va yoruglik segmenti uzunligi buyicha farklanadi. “Toza” Ethernet kalin koaksial kabelidan foydalaniladi. Unga serverlar va ishchi stanstiyalarni ulash uchun maxsus kurilma - transiverlar zarur buladi. Novell firmasi foydalanadigan lokal xisoblash tarmogining asosiy turi ingichka kabelga asoslangan. Ingichka kabel kirkimi maxsus bulinma (T-konnektorlar) orkali lokal xisoblash tarmogi kompyuterlaridagi tarmok platalarini birlashtiradi. LKT tarmok segmentga ulangan ishchi stanstiyalar va fayl-serverdan iborat. 25

Tarmok segmentining eng maksimal uzunligi 185 metr, ammo kaytaruvchi yordamida besh segmentgacha birlashtirish mumkin. Bitta segment tarkibiga 30 tagacha ishchi stanstiya kiradi. Novell firmasining lokal xisoblash tarmogini amalga oshirish uchun ikki turdagi - shinali va yulduzsimon topologiya bulishi mumkin. Xorijda arzonligi tufayli burama (vitoy) juftlik kullaniladi. Fayl-serverga kuyiladigan talablar Markazlashtirilgan boshkaruvga ega lokal tarmokda asosiy rolni ajratilgan server uynaydi. U fayl-server, bosish serveri va ma’lumotlar bazasi serveri kabi vazifalarni bajaradi. Novell LXTning asosiy resursi fayl-server xisoblanadi. Unga tarmok operastion tizimi, ma’lumotlar bazasi va foydalanuvchilarning amaliy dasturi joylashtiriladi. Fayl-server tarmokda eng kuchli kompyuter bulishi kerak. Chunki tarmokning umumiy unumdorligi va ish imkoniyatlari unga boglik. Fayl-serverni amalga oshirish uchun kamida 8 Mbayt xajmli operativ xotiraga ega shaxsiy kompyuter kerak buladi. Umuman olganda operativ xotira xajmi 16-32 Mbayt bulgani yaxshi (tarmokni kuchaytirish imkoniyatini xisobga olgan xolda). Fayl-serverning ishlashi kanchalik ishonchliligi barcha tarmokdagi ishlash ishonchi belgilashini nazarda tutgan xolda, kattik diskka axborot tuplab kolishidan tortib, yukotishgacha bulgan maxsus ximoya choralarini kurish kerak. Shunday choralardan biri diskning kuzguli aks etishidir. Kattik disk nazoratchisiga diskovod ulanadi va axborot ikki diskka bir vaktda yoziladi. Bunda disklardan biri ishlamay kolsa, ikkinchi diskka avtomatik ravishda utiladi. Lekin bu usul xam nazoratchining ishdan chikishi oldini ololmaydi. Katta ishonchlilik disklar dubllanishini (galma-gal ishlashini) ta’minlaydi. Bunday xollarda fayl-serverda ikkita nazoratchi urnatilib, ularning xar biri uz diskiga xizmat kiladi. Shu orkali kattik diskda ikkita mustakil yozish kanali tashkil etiladi. Axborotlar xar ikki diskda takrorlanadi. Shuning uchun bitta nazorat kurilmasi ishdan chikkanda, ikkinchisi ishlab ketadi. Ikkita diskning birdaniga ishdan chikish extimoli juda kam. 26

Shuningdek, bitta tarmok segment tarkibiga ikkita fayl-serverni kushish usulidan xam foydalaniladi. Bundan tashkari fayl-serverlar uzluksiz kuvvat manbaiga ulanadi. Lokal xisoblash tarmogining zarur resurslariga tarmokli bosish vazifasini ta’minlovchi printer xam kiradi. Buning uchun aloxida kompyuterdan foydalanish yoki bosish vazifasini fayl-server vazifasi bilan kushish mumkin. Ishchi stanstiyalarga talablar Ishchi stanstiyalar vazifasini bajaruvchi kompyuter uning barcha amaliy vazifalarini xal etish imkoniyatini ta’minlashi lozim. Agar ishchi stanstiya fakat tarmokli rejimda ishlashga muljallangan bulsa, amalda unga na vinchester, na egiluvchan disketaning keragi yuk. Disksiz ishchi stanstiyalaridan foydalanish imkoniyati paydo bulmokda. Bunday stanstiyalarda operastion tizim ishchi stanstiyaning tarmok platasiga urnatilgan doimiy xotira kurilmasi bilan boshkariladigan fayl-serverdan masofadan turib (distanstion) yuklanadi. Disksiz ishchi stanstiyalar diskli ishchi stanstiyalarga karaganda arzon. Disksiz ishchi stanstiyada ishlaganda tarmokka virus kirib kolish extimoli yuk. Ayni paytda disksiz ishchi stanstiya bazasiga kurilgan lokal xisoblash tarmogida fayl- serverga ortikcha yuklanish tushadi va avtonom rejimdagi stanstiyada ishlash imkoniyati bulmaydi. Tabiiyki, ishchi stanstiyalariga bulgan talab fayl-serverga karaganda ancha kam. 8-16 Mbayt xajmli xotira va 650 Mbayt xajmga ega vinchester kupgina foydalanuvchilarni koniktiradi. NETWARE tarmoq operastion tizimining ta’rifi va vazifasi. NETWARE tarmok operastion tizimini moduli fayl-serverda va ishchi stanstiyalarda joylashadigan kilib taksimlangan operastion tizim deb tushunish mumkin. Novell LKTning dasturiy strukturasi kuyidagi komponentlarni uz ichiga oladi: NetWare tarmok operastion tizimi yadrosi, tarmok utilitlari, ishchi stanstiyalarning tarmok kobiklari. NetWare tarmok operastion tizimining yadrosi fayl-serverda joylashgan buladi. Tarmok utiliti esa fayl-server xotirasida buladi, ammo ishchi stanstiyalarga 27

yuboriladi. Nixoyat, ishchi stanstiyalarning tarmok kobigi kompyuter tarmogining ishchi stanstiyalariga yuklanadi va faoliyat kursatadi. NetWare operastion tizimi multivazifali (kup vazifali) operastion tarmokni ifodalaydi. U markazlashgan boshkaruvli lokal tarmokda ishlashga muljallangan. NetWareda bir yoki bir necha fayl-serverlar tarmogida ishlash imkoniyati mavjud. Rivojlanish jarayonida bir kancha taxminlar ishlab chikilgan. Kompyuterda x avfsizlik texnikasi qoidalari Yoruglik inson xayoti faoliyati daiomida juda muxim rol uynaydi shuning uchun xam sanaot korxonalairini, kompyuter bor xonalarni ratsianal yoritish sifatli maxsulot ishlab chikarishni taminlash bilan birga ishlab chikarish sharoitini yaxshilaysdi ishchilarni charchashdan saklaydi va mexnat unumdorligini oshiradi. Okilona yoritilgan zonalanrda ishlayotgan ishchilarning kayfiyati yaxshi buladi. Buning natijasi baxtsiz xodisalar keskin kamayadi. Bundan kurinib turibdiki, kompyuter xonalarni yoritish fakatgina gigienik talab kuyilmasdan, balki texnik – iktisodiy talablar xam kuyiladi. Kompyuter xonalarida yoritishning mukammalligi sifat va son kursatkichlari bilan tavsiflanadi. Son kursatkichlari nur okimi, yoruglik kuchi, yorkinlik, nur kaytarish koeffisientlari, yoruglik kiradi. Kompyuter xonalarini yoritishga kuyiladigan asosiy talablar. 1. Ish joylarini yoritish sanitariya – gigiena normalari asosida ish toifalariga moslashgan bulishi kerak. Ish joylarini maksimal yoritish albata ish sharoitini yaxshilashga olib keladi. Bundan ish olib borilayotgan ob'ektning kurinishi yaxshilanadi, natijada ish unumdorligi ortadi. Ba'zi bir anik ishlarni bajarganda yoritilishnii 50 lk dan 100 lk gacha oshirish bilan ish unumi 25 foizga oshganligi ma'lum. Kuz bilan kurib ishlash unchalik shart bulmagan ishlarni bajarganda xam yoritilishi 50 lk dan 300 lk ga oshirish ish unumini 5 – 7 foizga oshirgan. 2. Ish olib borilayotgan yuzaga va kuzga kurinadigan atrof muxitga yoruglik 28

bir tekis tushadigan bulishi kerak. Chunki agar ish olib borilayotgan yuzada va atrof muxitda uchatkalar mavjud bulsa, unda kuzning jimirlashi va ma'lum vakt kunikishi kerak buladi. Bu esa kuzning tez charchashiga olib keladi. Yoruglik manbalari yoritish armaturasi joylashadi va ular birgalikda yoritgichlar yoki chiroklar deb ataladi. Yoritgichlar konstruksiyalariga kuyidagi talablar kuyiladi: 1) Nur okimining yunalishini ishchi yuzalar tomonga kayta taksimlanishini ta'minlash 2) Lampaning nur tarkayotgan yuzalarining yaraklab kuzga ta'sir kursatishidan muxofaza kilish; Lampani xar xil sanoat iflosliklari va changdan ximoya kilish; Lampani portlash, ut olish xaflaridan muxofaza kilish. Xozirgi zamon texnika tarakkiyoti davrida sanoat korxonalarida shovkinga Karshi kurash masalalari muxim muammolar katoriga kiradi. Bu - asosan mashinasozlik sanoati, transport vositalarini ishlatishda, energetika sanoatida va sanoat korxonalarida juda jiddiy muammo bulib turibdi. shovkinning okibatlari ma'lum. Katta shovkin ta'sirida insonning asab tizimlari charchab, eshitish faoliyati susayib ketadi. Shuning uchu n xam sanoat korxonalarida shovkinni kamaytirish chora-tadbirlarini belgilash inson salomatligini saklashdek juda muxim ijtimoiy axamiyatga molikdir. Elektr xafsizligini ta'minlash. Sanoat korxonalarida urnatilgan kompyuter, yordamchi Mashina mexanizmlar, shkaflar, boshkarish pultlari xamda elektr asbo6lar va boshka jixozlarning xammasi, agar ularni ishlatish uchun foydalanadigan 'Elektr kuvvati 42 V dan yukori kuchlanishga zga bulsa, albatta erga ulangan bulishi shart. Buning uchun xar kanday kompyuter xonalari erga ulash vositalari kulay, oson va engil bajariladigan bulishi kerak. Bu vositalar erga etarli darajada puxta ulangan yoki nolga ulangan bulishi shart. Bu vositalarda erga ulash simlarini osongina maxkamlash mumkin bulgan vintsimon kurilma yoki kiskich bulishi kerak. Yongin xavfsizligi. 29

Sanoat korxonalari binolarini yongindan muxofaza kilmish uchun ishlatiladigan asosii texnik kurilmalar GOST 12,4009-75 asosida aniklanadi. Xar kanday yonginni uchirishda yongining kuchayishiga olib kelayotgan omillarni va sharoitni aniklash muximdir. Bunda yonishning davom etishini tuxtatuvchi sharoit yaratish katta rol uynaydi. yonginni uchirish paytida kattik jismlar yonganda yongining tezligi 4m/min, suyukliklar yuzasi buyicha esa 30 m/min bulishishini xisobga olish kerak. Yongin (UT) uchirish vositalari va usullari. Ut uchirish usullari kuydagicha bulishi mumkin: Yonayotgan zonani kup mikdorda issiklik yutuvchi materiallar yordamida sovitish; Yonayotgan materiallarni atmosfera xavosidan ajratib kuyish; Yonayotgan zonaga kirayotgan kislorod mikdorini kamaytirish; Maxsus kimyoviy vositalarni kullash; Ut uchirish vositalari sifatida, suv buglari, kimyoviy va mexanik kupiklar, inert va yonmaydigan gazlar, kattik kukunsimon materiallar va aralashmalardan foydalanish Suv bilan uchirish. Suv eng kup tarkalgan arzon va shuning bilan birga deyarli xamma - erda mavjud bulgan ut uchirish vositasi-bulib, suv bilan xar kanday sharoitdagi yonginlarni uchirish mumkin. Bug bilan uchirish. Bug bilan uchirishning asosiy moxiyati shuki, xonalarga yuborilgan bug kislorodga boy xavoni sikib chikarib, uning urnini egallaydi. Bugning ut uchirish samaradorligi uning ma'lum bir xonaga yuborilgan mikdoriga boglik buladi. Yonginga karshi suv ta'minoti. Odatda ut uchirish uchun ishlatiladigan suv katta bosim ostida kuchli okim sifatida alangalanayotgan joyga yuboriladi. Buning uchun etarli bulgan bosimni shaxar sharoitiga umumiy vodoprovod tarmoklari orkali xosil kilinadi yoki bulmasa ba'zi bir erlarda maxcyc tayorlangan xovuz va idishlardan foydalanish mumkin. Isitish va shamollatish tizimlari. Sanoat korxonalari odatda mzrkzziy isitish tizimi orkali isitiladi. Shuning uchun bunday tizimlarning yongin xafi bulgan uchastkalarida isitish radiatorlarining murakkab turlaridan foydalanish tavsiya etilmaydi. Chunki changlar truba va 30

radiator ustki kismlarida yigilib kolishi, isitish natijasida kizib, yongin chikarish xafini kuchaytiradi. Kompyuter va boshqa tashkiliy texnikalarda ishlovchilar uchun me'yorlar va sanitariya qoidalari 1. Umumiy qoidalar Ushbu sanitariya qoida va me'yorlari har xil tarmoqlarda keng ishlatiladigan kompyuter (KT) va tashkiliy texnika (TT)larda ishlovchilarning mehnatini tashkil etib, qulay mehnat sharoitini yaratib berishga yunaltirilgan. Talab va qoidalarning amalda bajarilishi mehnat sharoitini qulaylashtirib, ish qobiliyatini oshirish va ishlovchilarning sog'lig'ini saqlab qolishga yordam beradi. KT si ma'lumotlarni kiritish (to'plash), uni ishlash va natijani (uzatish)ga, TT ma'lumotlarning nusxasini olishga mo'ljallangan. KT va TTda ishlovchilar aqliy mehnat qiluvchilar toifasiga kiradi. KT da ishlaydiganlarga quyidagilar kiradi: matematik-programmalovchi, boshqaruvchilar, muhandis-elektronchilar, texnik sozlovchilar, reja-lashtirish va hisob-kitob operasiyalari (hisob-kitobchilar, iqtisodchilar) bilan band bo'lganlar. 2. KT va TT ishlarining tarkibi 2.1. KT si bilan ishlaydiganlar ishlab chiqarish muhitini zararli va xavfli omillari hamda mehnat jarayoni ta'siriga uchrashi mumkin: — elektromagnit maydoni — EMM (radiochastota, past quvvatli rentgen nurlanishi, ultrabinafsha va infraqizil nurlanish); — elektrostatik maydonlarining kuchlanganligi;— havoning ionizatsiyalanishi; — kimyoviy omil, azon, lazerli printerlar ishlatilganda toner bo'yoq moddasining changi; — meteorologik omil: joy iqlimining o'ziga xosligi, yil fasli, ventilyasiya hamda isitish tizimi va boshqalar; — mexanik va elektr qurilmalarida ishlaganda hosil bo'ladigan shovqin;— mexanik va elektr qurilmalarida ishlaganda hosil bo'ladigan shovqin; — elektr tokidan jarohatlanish xavfi;— elektr tokidan jarohatlanish xavfi; — ruhiy hissiyotlar zo'riqishining ortib ketishi;— ruhiy hissiyotlar zo'riqishining ortib ketishi; — ko'rish analizatorining zo'riqishi;— ko'rish analizatorining zo'riqishi; 31

— barmoqlar va panjaning muskuli hamkorligida tez sur'atda bajariladigan bir xil— barmoqlar va panjaning muskuli hamkorligida tez sur'atda bajariladigan bir xil chegaralangan harakat;chegaralangan harakat; — tananing majburiy, bir xil ishchi holatda turishi, gipokeneziya.— tananing majburiy, bir xil ishchi holatda turishi, gipokeneziya. TT lar bilan ishlashda havoning ionlashuvi, elektromagnit maydonlariningTT lar bilan ishlashda havoning ionlashuvi, elektromagnit maydonlarining kuchlanganligi, azon, bo'yoq moddalarining changi, majburiy ishchi holat zararli vakuchlanganligi, azon, bo'yoq moddalarining changi, majburiy ishchi holat zararli va xavfli omillar hisoblanadi.xavfli omillar hisoblanadi. 2.2. Texnikaning vazifasi va kasbga qarab, mehnat tartibi ishning alohidaligini2.2. Texnikaning vazifasi va kasbga qarab, mehnat tartibi ishning alohidaligini inobatga olgan holda har xil bo'lishi mumkin (bir yoki ikki smenali va sutkainobatga olgan holda har xil bo'lishi mumkin (bir yoki ikki smenali va sutka mobaynida). Bir smena davomiyligi 6 soat, 36 soatlik haftalik smena mobaynidamobaynida). Bir smena davomiyligi 6 soat, 36 soatlik haftalik smena mobaynida ovqatlanish uchun tanaffus 40 daqiqadan kam bo'lmasligi kerak. Smena mobaynidaovqatlanish uchun tanaffus 40 daqiqadan kam bo'lmasligi kerak. Smena mobaynida mikrotanaffuslar kiritish lozim, ular ish vaqtiga kiritiladi.mikrotanaffuslar kiritish lozim, ular ish vaqtiga kiritiladi. 2.3. Kompyuter texnikasida ishlovchilar mehnati og'irligi va zo'riqishi bo'yicha2.3. Kompyuter texnikasida ishlovchilar mehnati og'irligi va zo'riqishi bo'yicha asosan 2-darajali zararli va zo'riqish mehnatiga kiradi (Mehnat sharoitlariningasosan 2-darajali zararli va zo'riqish mehnatiga kiradi (Mehnat sharoitlarining ko'rsatkichlari bo'yicha gigienik tasnifi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlashko'rsatkichlari bo'yicha gigienik tasnifi O'zbekiston Respublikasi Sog'liqni saqlash vazirligivazirligi tomonidan 1996-yil 19-martda tasdiqlangan).tomonidan 1996-yil 19-martda tasdiqlangan). Kompyuter va tashkiliy texnika qurilmalarini rejalashtirish, joylashtirish va Kompyuter va tashkiliy texnika qurilmalarini rejalashtirish, joylashtirish va ishlatishga qo'yiladigan talablarishlatishga qo'yiladigan talablar 3.1. KT va TT ni ishlatishga mo'ljallangan korxona va tashkilotlarning ma'muriy va3.1. KT va TT ni ishlatishga mo'ljallangan korxona va tashkilotlarning ma'muriy va maishiy binolari QM va Q, shuningdek, quyidagi qoidalarni hisobga olgan holdamaishiy binolari QM va Q, shuningdek, quyidagi qoidalarni hisobga olgan holda loyihalanadi.loyihalanadi. 3.2. KT va TT ishlatiladigan laboratoriyalar, bo'limlar, sexlar, uchastkalar alohida 3.2. KT va TT ishlatiladigan laboratoriyalar, bo'limlar, sexlar, uchastkalar alohida xonalarda joylanmog'i lozim. Smenada ishlaydigan ishchilarning ko'pligini hisobga xonalarda joylanmog'i lozim. Smenada ishlaydigan ishchilarning ko'pligini hisobga olgan holda xonaning yuzasi bir kishi hisobiga 6,0 molgan holda xonaning yuzasi bir kishi hisobiga 6,0 m 22 , hajmi 20,0 m, hajmi 20,0 m 33 . dan kam . dan kam bo'lmasligi kerak.bo'lmasligi kerak. Yuqorida qayd qilingan xonalarni yertulalarda joylashtirishga yul qo'yilmaydi.Yuqorida qayd qilingan xonalarni yertulalarda joylashtirishga yul qo'yilmaydi. 3.3. Xonalarni joylashtirishda bajarilayotgan ishlarning bir xilligiga e'tibor berish,3.3. Xonalarni joylashtirishda bajarilayotgan ishlarning bir xilligiga e'tibor berish, ishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash maqsadida xonalarga videomonitorlarishchilarning mehnat sharoitini yaxshilash maqsadida xonalarga videomonitorlar o'rnatish lozim. Nusxa ko'chirish qurilmalari va disklar uzoq muddat saqlanadigano'rnatish lozim. Nusxa ko'chirish qurilmalari va disklar uzoq muddat saqlanadigan xonalar himoyalangan bo'lmog'i kerak.xonalar himoyalangan bo'lmog'i kerak. 32

KT va TT ning konstruktiv va texnologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ish KT va TT ning konstruktiv va texnologik xususiyatlarini inobatga olgan holda ish va o'tish joylari quyidagi o'lchamlarda bo'lmog'i lozim:va o'tish joylari quyidagi o'lchamlarda bo'lmog'i lozim: — ikki qatorli joylashtirishda old tomondagi pult va qurilma boshqaruv paneli orasi— ikki qatorli joylashtirishda old tomondagi pult va qurilma boshqaruv paneli orasi 1,2 m. dan kam bo'lmasligi;1,2 m. dan kam bo'lmasligi; — orqa va yon tomonida olinadigan panel va boshqa qurilmalariga ega bo'lgan KT— orqa va yon tomonida olinadigan panel va boshqa qurilmalariga ega bo'lgan KT siga xizmat ko'rsatish oralig'i 0,8 m. dan kam bulmasligi;siga xizmat ko'rsatish oralig'i 0,8 m. dan kam bulmasligi; — displeylarga ega bo'lgan ishchi o'rinlari orasidagi masofa 1,5 m. dan kam— displeylarga ega bo'lgan ishchi o'rinlari orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi;bo'lmasligi; — KT bir qatorlama joylashtirilganda devor orasidagi masofa 1,5 m. dan kam— KT bir qatorlama joylashtirilganda devor orasidagi masofa 1,5 m. dan kam bo'lmasligi shart.bo'lmasligi shart. 4. Xonalarda ishchi o'rinlarini tashkil etish 4.1. KT va TT ishlari olib boriladigan xonalarda ishchi o'rinlarining tashkil etilishi SanQ va M NeOO 1-94 ga asoslangan holda olib borilishi kerak. 33

Ishchi mebelining konstruksiyasi ishchining bo'yi va gavdasiga mos bo'lishiIshchi mebelining konstruksiyasi ishchining bo'yi va gavdasiga mos bo'lishi lozim. Tez-tez ishlatib turiladigan mehnat predmetlari va boshqarish organlarilozim. Tez-tez ishlatib turiladigan mehnat predmetlari va boshqarish organlari ishchi uchun qulay bo'lishi kerak.ishchi uchun qulay bo'lishi kerak. 4.2. Ish stolining balandligi 580—760 mm oralig'ida saqlanishi lozim, agar4.2. Ish stolining balandligi 580—760 mm oralig'ida saqlanishi lozim, agar bunga imkon bo'lmasa, stolning balandligi 720 mm bo'lishi kerak; stol ustining engbunga imkon bo'lmasa, stolning balandligi 720 mm bo'lishi kerak; stol ustining eng qulay ishchi oTchami 1600x900mm hisoblanadi. Ish stolining tagida balandligiqulay ishchi oTchami 1600x900mm hisoblanadi. Ish stolining tagida balandligi bo'yicha 600 mm, eni bo'yicha 500 mm va chuqurligi bo'yicha 650 mm. dan kambo'yicha 600 mm, eni bo'yicha 500 mm va chuqurligi bo'yicha 650 mm. dan kam bo'Imagan oyoq harakati uchun erkin bo'shliq bo'lishi kerak. Ish stolining ustidabo'Imagan oyoq harakati uchun erkin bo'shliq bo'lishi kerak. Ish stolining ustida hujjatlarni joylashtirishga maxsus joy mo'ljallanmog'i kerak, ko'z bilan uninghujjatlarni joylashtirishga maxsus joy mo'ljallanmog'i kerak, ko'z bilan uning oralig'i, ko'zdan klaviaturagacha bo'lgan masofadek bo'lishi lozim, bu ko'rishdagioralig'i, ko'zdan klaviaturagacha bo'lgan masofadek bo'lishi lozim, bu ko'rishdagi toliqishni ancha kamaytiradi.toliqishni ancha kamaytiradi. 5. Videomonitorga (videoterminalga — VDT) qo'yiladigan talablar5. Videomonitorga (videoterminalga — VDT) qo'yiladigan talablar 5.1. Videomonitor quyidagi talablarga javob berishi kerak:5.1. Videomonitor quyidagi talablarga javob berishi kerak: — ekranning nurlanish ravshanligi 100 Kd m2.dan kam bo'lmasligi;— ekranning nurlanish ravshanligi 100 Kd m2.dan kam bo'lmasligi; — yoritilayotgan nuqtaning eng kichik o'lchami monoxronli displey uchun 0,4— yoritilayotgan nuqtaning eng kichik o'lchami monoxronli displey uchun 0,4 mm va rangli displey uchun 0,6 mm. dan katta bo'lmasligi;mm va rangli displey uchun 0,6 mm. dan katta bo'lmasligi; — belgi tasvirining keskin farq qilishi 0,8 mm. dan kichik bo'lmasligi; ....— belgi tasvirining keskin farq qilishi 0,8 mm. dan kichik bo'lmasligi; .... — pozitiv keskin farq qiluvchi ishlarda tasvirlash regenerasiyasining chastotasi,— pozitiv keskin farq qiluvchi ishlarda tasvirlash regenerasiyasining chastotasi, taktning ishlash tartibi 72 Gs. dan kam bo'lmasligi;taktning ishlash tartibi 72 Gs. dan kam bo'lmasligi; — ekran yuzasi xiralanishdan saqlovchi qoplamaga ega bo'lishi;— ekran yuzasi xiralanishdan saqlovchi qoplamaga ega bo'lishi; — ishlovchi ko'zidan ekrangacha bo'lgan oraliq 80 sm chegarasida bo'lishi;— ishlovchi ko'zidan ekrangacha bo'lgan oraliq 80 sm chegarasida bo'lishi; — tasviming past chastotasi 0,05—1,0 Gs, titrashi 0,1 mm chegarasida bo'lishi;— tasviming past chastotasi 0,05—1,0 Gs, titrashi 0,1 mm chegarasida bo'lishi; — ekran o'lchami diagonali bo'yicha 31 sm. dan, ekrandagi belgining balandligi— ekran o'lchami diagonali bo'yicha 31 sm. dan, ekrandagi belgining balandligi 38 mm. dan kam bo'lmasligi lozim.38 mm. dan kam bo'lmasligi lozim. 5.2. Klavishlarning diametri 10 —19 mm chegarasida, qarshiligi 0,25 — 1,5 N.5.2. Klavishlarning diametri 10 —19 mm chegarasida, qarshiligi 0,25 — 1,5 N. Klavish yuzasi botiq, ular oralig'i 3 mm. dan kam bo'lmasligi, klaviatura qiyaligi 10Klavish yuzasi botiq, ular oralig'i 3 mm. dan kam bo'lmasligi, klaviatura qiyaligi 10 —15° chegarasida bo'lishi lozim.—15° chegarasida bo'lishi lozim. Xulosa 34

Bugungi kunimizni biz kompyuterlarsiz , reklamalarsiz tasavvur eta olmaymiz.Hozirgi rivojlangan jamiyatda yashar ekanmiz, biz barchamiz zamon talabi darajasida kompyuter va kompyuter texnikasidan foydalana olish qobiliyatiga ega bo’lishligimiz talab etiladi. Rivojlangan jamiyatni esa kompyuterlarsiz tasavvur etib bo’lmaydi. El е ktron kommunikatsiyalarning zamonaviy t е xnologiyalari k е yingi paytlarda ishbilarmonlarga aloqa kanallari buyicha axborotning turlicha ko‘rinishlari (masalan: faks, vid е o, kompyut е rli, nutqli axborotlar)ni uzatishda ko‘pgina imkoniyatlar yaratib b е rmokda. Zamonaviy ofis bugungi kunda aloqa vositalari va tashkiliy t е xnika bilan xaddan tashkari tuldirib yuborilgan va ularga t е l е fon, faks, avtojavob appa rati, mod е m, skan е r, shaxsiy kompyut е r va x.k. kiradi. Zamonaviy t е xnika uchun axborot-kommunikatsiyalar t е xnologiyasi — kompyut е rlar t е l е foniyasi rivojlanishi bilan katta turtki b е rildi. Shaxsiy k о m р yuterlarni fan va texnika, ishlab chiqarishning turli tarm о qlarida qo’llash amalieoti shuni ko’rsatdiki, his о blash texnikasini tatbiq qilishda al о hida shaxsiy k о m р yuter emas, balki mahalliy his о b-lash tarm о qlari ko’ р r о q samara beradi. Shunday ekan biz yoshlar barchamiz kompyuterlar haqidagi bilimlarimizni chuqurlashtirishimiz kerak. Lokal kompyuter tarmoqlari jamiyatimiz uchun juda muhim ekanligini anglagan holda uni chuqur o’rganishimiz kerak. Men ushbu bitiruv malakaviy ishimda Lokal kompyuter tarmoqlari va ularni tashkil etishning xususiyatlari haqida batafsil ma’lumotlarni keltirib o’tishni maqsad qilib qo’yganman. Shuningdek tarmoqlarning tasniflanishi,afzalliklari va kamchiliklari, uni tashkil etishning xususiyatlari haqidagi batafsil ma’lumotlarni yoritib o’tdim. Ushbu bitiruv malakaviy ishimdning xavfsizlik texnikasi qoidalari qismida kompyuterda ishlashning texnika va yong’in xavfsizligi qoidalari haqidagi batafsil ma‘lumotlar bayon qilingan. Bitiruv malakaviy ishini yoritishda bir qancha qo’shimcha adabiyotlardan foydalandim. BMI ning mexnat muxofazasi qismida kompyuter va boshqa orgtexnika vositalaridan foydalanishda xavfsizlik texnikasi qoidalari xaqida bayon etilgan. Xususan Elektr xavfsizligini ta'minlashElektr xavfsizligini ta'minlash , , Yong’inYong’in xavfsizligixavfsizligi va bosh xavfsizlik texnikasi qoidalari aytib o’tilgan. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 35

1. INFORMATIKA. AXBOROT TEXNOLOGIYALARI, M.M. Aripov, R.M. Irmuxamedova, Toshkent 2005; 2. М.А.Аripov , Informatika va axborot texnologiyalari. T.Universitet, 2003 y il 3. S.S.Qosimov ,Kompyuter olami .Т., 2001 yil; 4. S.I.Rahmonqulova, IBM PC Shaxsiy kompyuterlarida ishlash – Toshkent 1996 yil . 5. Sh.Yusupov.,K.Abduraximov,Kompyuter savodxonligi, Toshkent 199 4 yil 6. G’ulomov S.S. va boshqalar. Iqtisodiy informatika. Toshkent. O’zbekiston. 1999 7. Aripov M., Xaydarov A., Muxitdinova N., Qobuljonova F., Tillayev A. Ma’ruzalar matni. Toshkent. 2000. 8. Sagatov M.V., Yakubov A.X., Irmuxamedova R.M. va boshqalar. Informatika (Ma’ruzalar matni), ToshDTU. T.: 2000. 9. X.Zayniddinov, I.X.Boboqulov, А. Beletskiy « KOMPYUTER TARMOQLARI» Toshkent – 2007 10. С. К. Ганиев. Электрон хисоблаш машиналари ва системалари. – Т «Укитувчи» 1990 11. www.ziyonet.uz 36

O'xshashlar

Kompyuter tizimlari va ularning dasturiy ta’minoti

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish

Akademik litseylarda MathCAD dasturi imkoniyatlaridan foydalanish

Informatika o’qitishda grafik organayzerlardan foydalanish

Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish