Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish - Informatika va AT - Diplom ishlar

Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish

Yuklangan vaqt:

26.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2961 KB

Ko'chirib olish

Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish Kirish. I BOB. ShAXSIY KOMPYuTERLARNI TA`MIRLASh XIZMATINI KO`RSATISh TIZIMINING XOZIRGI XOLATI 1.1 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish tizimining faoliyatini taxlili. 1.2 Shaxsiy kompyuterlarni ta`mirlash xizmatining o`ziga xos xususiyatlari. 1.3 Axborot tizimi asosida kompyuterlarni ta`mirlash tizimini takomillashtirish omillari. 1.4 Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. I bobga xulosa II BOB. ShAXSIY KOMPYuTERLARNI TA`MIRLASh XIZMATINI KO`RSATISh VEB SAYTINI YaRATISh 2.1 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish tashkil etish tamoyillari. 2.2 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish algaritmi. 2.3 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratishning dasturiy va axborot ta`minoti. 2.4 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatlari uchun elektron to`lovlarni amalga oshirish texnologiyasi. II bobga xulosa III BOB. KOMPYuTERLARGA TA`MIRLASh XIZMATINI KO`RSATISh VEB SAYTINI AMALIY TADBIҚI 3.1 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini tashkiliy tuzilishi. 3.2 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini meyoriy xuquqiy bazasi. 3.3 Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini samaradorligini aniqlash. IV.BOB ҲAYoT FAOLIYaTI XAVFSIZLIGI 4.1. Kompyuter bilan ishlaganda texnika xavfsizligi 4.2. Ishlab chiqarishda yong`in xavfsizligi III bobga xulosa Yakuni xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Ilova

MAZMUNNOMA Shaxsiy kompyuterlarni ta`mirlash masalasi qaralgan bo`lib, shaxsiy kompyuterlarni ta`mirlash veb sayti yaratildi. Turli dasturiy vositalardan foydalanib veb sayt yaratildi, shuningdek ma`lumotlar bazasi yaratildi. Ta`mirlash jarayonida asosiy e`tibor ta`mirlash qurilmalarini o`zaro mosligiga va dasturlar mosligiga qaratilgan.

KIRISh Bugun kompyuter texnologiyalari dunyoda jadallik bilan rivojlanayotgan sohalardan biriga aylanib bormoqda. Kompyuterlar asta-sekin insonlar hayotiga kirib bormoqda. Ya`ni, faol ish yurituvchini internet global tarmog`isiz, intellektual ishchini esa ish joyida kompyutersiz tasavvur qilish qiyin. Kompyuter texnologiyalari inson hayot tarzida, kichik va katta korxonalarda, kompaniyalarda, o`quv dargohlarida, davlat muassasalarida behad katta ahamiyat kasb etmoqda. Ҳozirgi vaqtda har bir tashkilot qaysi soxada ish olib bormasin, dunyo bozoriga chiqish uchun o`z faoliyatida internetdan foydalanish zarurligiga katta etibor qaratmokda. Internetda axborotni joylashtirish uchun uning ekrandagi ko`rinishi qulay bo`lishiga, ya`ni Web-sahifasiga e`tibor berish zarur, chunki saxifadagi foydalanuvchi axborot har tomonlama bo`lishi mumkin va u Web-saytga joylashtiriladi. Aql bilan yaratilgan sayt, qoida bo`yicha, informastion yagona bus- butun bo`lishi va joylashtirilgan axborotning ahamiyatiga qarab, ma`lum standartga ega bo`lishi kerak. Yuqorida keltirilganlardan Web-saytni yaratish va uni loyihalash jarayonlarini o`rganib chiqish muammolarining kundalik zarurligi va dolzarbliligi kelib chiqmoqda. Bu o`quv qo`llanma internetda ishlash bo`yicha ma`lum bilim va tajribaga ega bo`lgan talabalar uchun mo`ljallangan. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish Web-sahifasini yaratish misolida amaliy dasturlashtirishning nazariy asoslarini va tamoyillarini, ularning funkstional va tuzulmaviy tashkil etilishini, maxsus dasturlash tillarini ishlatgan holda dinamik Web-sahiflari yaratish usullarini va uslubiyatlarini o`qitishdan iborat. Shu sababdan, ushbu yo`nalish mutaxassislariga, ularning informastion intellektual faolligi va zamonaviy texnologik madaniyatligiga yuqori talablar qo`yilmoqda. Tashkilot va muassasalarning samarali ishlashi mutaxassis va umuman, jamoaning muvaffaqiyati tadqiqodchi va foydalanuvchilarning zamonaviy kompyuter va Web–texnologiya uslublari va instrumental vositalarini

qanday darajada o`zlashtirib olganliklariga ko`p jihatdan bog`liq bo`ladi. Shuning uchun Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish informastion texnologiyaning yangi va samarali yo`nalishini o`rganishga yo`naltirilgan, shaxsan, Web–texnologiya va WWW butun dunyo cho`lg`amining ishlab turish asoslarini, Web–sahifa–saytlarini yaratish va rejalashtirishni va ularni internetga joylash va reklama qilishning ahamiyati beqiyos katta desak, mubolag`a qilmagan bo`lamiz.

I BOB. ShAXSIY KOMPYuTERLARNI TA`MIRLASh XIZMATINI KO`RSATISh TIZIMINING XOZIRGI XOLATI 1.1.Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish tizimining faoliyatini taxlili Kompyuterning asosiy qurilmalari quyidagilar: sistemali blok, monitor va klaviatura (sichqoncha bilan). Sistemali blokda markaziy prostessor, operativ (tezkor) xotira, qattiq disk, kontrollerlar, disketalar va lazerli kompakt disklar bilan ishlash uchun qurilmalar va boshqalar joylashadi. 1.1. Rasm. Kompyuterning asosiy qurilmalari Markaziy prostessor. Kompyuterning eng muxim qismini markaziy prostessor, (ya`ni prostessor va boshqaruv qurilmasi) tashkil etadi. Dastur yordamida berilgan ma`lumotlarni o`zgartiradigan, xamma xisoblash jarayonlarini boshqaradigan xamda xisoblash ishlariga tegishli moslamalarning o`zaro aloqasini o`rnatadigan qurilma — prostessor deb ataladi. Arifmetik va mantiqiy amallarni bajarish, xotiraga murojaat qilish, dasturdagi ko`rsatmalarning berilgan ketma-ketlikda bajarilishini boshqarish va boshqa amallar prostessor zimmasidadir. Bir so`z bilan aytganda, prostessor kompyuterning barcha ishini boshqaradi va barcha ko`rsatmalarini bajaradi.

1.2. Rasm. Mikroprostessor tuzilishi. Mikroprostessor. IBM rusumli kompyuterlarda prostessor sifatida odatda Intel firmasi yoki o`nga muvofik boshqa firmalarning mikroprostessorlari o`rnatiladi. Kompyuterlar mikroprostessor turlari bilan farqlanadi. Mikroprostessorlarning Intel 8088, 80284, 80386SX, 80386, 80486 kabi turlari ma`lum. 1993 yildan boshlab Intel firmasi Pentium mikroprostessorlarini ishlab chiqarib, IBM kompyuterlariga o`rnatmoqda. Operativ xotira. Operativ xotira o`zida kompyuterda ishlatilayotgan dasturlar va ma`lumotlarni saqlaydi. Ma`lumotlar doimiy xotiradan operativ xotiraga ko`chiriladi, olingan natijalar zarur xolda diskka qayta yoziladi. Kompyuter o`chirilishi bilan operativ xotiradagi ma`lumotlar o`chiriladi. Diskli jamlagichlar. Ma`lumotlarni saqlash, xujjatlarni va dasturlarni bir joydan ikkinchi joyga olib o`tish, bir kompyuterdan ikkinchisiga o`tkazish kompyuter bilan ishlaganda foydalanadigan axborotni doimiy saqlash uchun disklardagi jamlagichlar ishlatiladi. Ular ikki turda bo`lib, egiluvchan disklar (disketalar) va qattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) deb ataladi. 1.3.Rasm. Axborot tashuvchi qurilma – disk. Egiluvchan disklar (disketalar)ga ma`lumotlarni yozish va ulardan ma`lumotlarni o`qish uchun disk yurituvchi (diskovod) qurilmasi ishlatiladi. Xozirgi paytda kompyuterlarda, asosan, 3,5 dyuymli (89 mm), sig`imi 1,44 Mbayt bo`lgan disketalar ishlatilib kelinmoqda. Bu disketalar qattiq plastmassa g`ilofga o`ralgan bo`lib, bu ularning ishonchliligini va ishlash muddatini oshiradi.

3,5 dyuymli disketalarda yozishni takidlovchi yoki imkon beruvchi maxsus o`tkazgichi mavjud. Agar teshikcha bekilgan bo`lsa ma`lumotlar yozish mumkin, aks xolda esa, mumkin emas. Disketadan birinchi bor foydalanganda uni albatta maxsus ravishda formatlash, inistializastiya qilish kerak. Buning uchun WINDOWSning maxsus dasturi kerak bo`ladi. 1.4.Rasm. Қattiq disk – vinchester. Қattiq disklardagi jamlagichlar (vinchesterlar) kompyuter bilan ishlaganda foydalaniladigan axborotni doimiy saqlashga mo`ljallangan. Masalan, operastion tizim dasturlari, ko`p ishlatiladigan dasturlar paketlari, xujjatlar taxrirlagichlari, dasturlash tillari uchun translyatorlar va boshqalar. Kompyuterda qattiq diskning mavjudligi u bilan ishlashda qulaylikni oshiradi. Foydalanuvchi uchun qattiq diskdagi jamlagichlar bir-biridan, ya`ni diskka qancha axborot sig`ishi bilan farq qiladi. Xozirgi paytda kompyuterlar asosan sig`imi 20 Gbayt va undan ko`p bulgan vinchesterlar bilan jixozlanmokda. Fayl serverlar nafakat katta sig`imli,, balki tezkor bo`lgan bir nechta vinchesterlar bilan jixozlanishi mumkin. Diskning ish tezligi ikki ko`rsatkich bilan aniqlanadi: 1. Diskning sekundiga aylanishlar soni. 2. Diskdan ma`lumotlarni o`qish va o`nga ma`lumotlar yozish tezligi. Shuni aloxida ta`kidlash lozimki, ma`lumotlarga kirish vaqti va o`qish- yozish tezligi faqat diskovodning o`zigagina bog`lik emas, balki disk bilan axborot almashish kanali parametrlariga, disk kontrolerining turi va kompyuter mikroprostessorining tezligiga xam bog`lik.

Kontrolerlar (maxsus elektron sxemalar) kompyuter tarkibiga kiruvchi turli qurilmalar (monitor, klaviatura va boshqalar) ishini boshqaradi. 1.5.Rasm. Shlyuzlar turlari. Kiritish-chiqarish portlari orqali prostessor tashqi qurilmalar bilan ma`lumot almashadi. Ichki qurilmalar bilan ma`lumot almashuvi uchun maxsus portlar xamda umumiy portlar mavjud. Umumiy portlarga printer, «sichqoncha» ulanishi mumkin. Umumiy portlar 2 xil buladi: parallel — LPT1—LPT4 deb belgilanadi va ketma-ket — COM1— COM3. Parallel portlar kirish-chiqishni ketma-ket portlarga nisbatan tezroq bajaradi. 1.6.Rasm. Monitor qurilmasi. Monitorlar. Kompyuter monitori (displey) ekranga matnli va grafik axborotni chiqarishga muljallangan. Monitorlar monoxrom yoki rangli bo`lib, matnli xamda grafik xolatlarda ishlashi mumkin. Matn xolatida monitor ekrani shartli ravishda aloxida belgi o`rinlariga (ko`pincha 80 ta belgili 25 ta satrga) bo`linadi. Xar bir o`ringa 256 ta belgidan biri kiritilishi mumkin. Bu belgilar qatoriga katta va kichik lotin alifbosi xarflari, raqamlar, tinish belgilari, psevdografik ramzlar va boshqalar kiradi. Rangli matnlarda xar bir belgi o`rniga o`zining va fonning rangi mos kelishi mumkin. Bu esa chiroyli rangli yozuvlarni ekranga chiqarish imkonini beradi.

Grafik xolat ekranga grafiklar, rasmlar va boshqalarni chiqarishga muljallangan. Bu xolatda axborotlarni turli yozuvli matnlar shaklida xam chiqarish mumkin. Yozuvlar ixtiyoriy shrift, o`lcham, interval va boshqalarga ega bo`lishi mumkin. Grafik xolatda ekran yoritilgan va yoritilmagan nuqtalardan iborat bo`ladi. Xar bir nuqta monoxrom monitorlarda qoraroq yoki yorug`roq, rangli monitorlarda esa, bir yoki bir necha rangda bo`lishi mumkin. Ekrandagi nuqtalar soni berilgan xolatdagi monitorning xal etish qobiliyatiga bog`lik. Shuni ta`kidlash lozimki, xal etish qobiliyati monitor ekranining o`lchamlariga xam bog`lik. IBM rusumidagi kompyuterlarda so`nggi paytlarda kerakli sifatga ega bo`lgan tasvirni xosil qilish imkonini beruvchi SVGA va suyuq kristalli (LCD) monitorlari qullanilmoqda. Klaviatura. IBM PC klaviaturasi foydalanuvchi tomonidan ma`lumotlarni va boshqaruv buyruqlaririni kompyuterga kiritishga muljallangan qurilmadir. Klaviaturaning umumiy ko`rinishi undagi tugmachalar soni va joylanishiga qarab turli xil kompyuterlarda farq qilishi mumkin, lekin ularning vazifasi o`zgarmaydi. 1.7. Rasm. Sichqoncha (Mыsh). Sichqoncha va trekbol. Sichqoncha va trekbol kompyuterga axborotni kiritishning koordinatali qurilmalari xisoblanadi. Ular klaviaturaning o`rnini to`laligicha almashtira olmaydi. Bu qurilmalar asosan ikki yoki uchta boshqaruv tugmachasiga ega. Sichqonchani ulanishining uch usulini ko`rsatish mumkin. Eng ko`p tarkalgan usul ketma-ket port orqali ulanishdir. Shinali interfeysli sichqonchalar kamrok tarkalgan. Ularni ulash uchun maxsus interfeys yoki «sichqoncha» porti

kerak bo`ladi. Uchinchi ko`rinishdagi ulanish PS/2 stilidagi sichqonchalarda amalga oshirilgan. Xozirgi kunda ular portativ kompyuterlarda ishlatilmoqda. Trekbol — «agdarilgan» sichqonchani eslatuvchi qurilmadir. Trekbolda uning korpusi emas, balki sharcha xarakatga keltiriladi. Bu esa kursorni boshqarish aniqligini sezilarli ravishda oshirishga imkon beradi. Shu bois trekbolga ega bo`lgan sichqonchalarga qizikish ortib bormokda. Kompyuterlar asosiy qurilmalardan tashqari bir qator atrof qurilmalariga xam ega. Ularning ba`zilari bilan tanishib chiqamiz . 1.8. Rasm. Printer q urilmasi . Printerlar. Printer — ma`lumotlarni qog`ozga chiqaruvchi qurilma. Barcha printerlar matnli ma`lumotni, ko`pchiligi esa rasm va grafiklarni xam qog`ozga chiqaradi. Rangli tasvirlarni chiqaruvchi maxsus printerlar xam bor. Printerlarning quyidagi turlari mavjud: matristali, purkovchi va lazerli. Matristali printerlar yakin vaqtlargacha keng tarqalgan printerlardan biri edi. Bu printerning yozish kallagida vertikal tartibda ignalar joylashgan. Kallak yozuv satri bo`ylab xarakatlanadi va ignalar kerakli daqiqada bo`yalgan lenta orqali qog`ozga o`riladi. Natijada qo g` ozda belgi yoki tasvir paydo buladi. Ignalar soniga qarab bu printerlar bir necha turlarga bo`linadi: 9 ignali, 24 ignali, 48 ignali. ² 9 ignali printerda yozuv sifati pastrok. Sifatni oshi rish uchun yozishni 2 yoki 4 yurishda bajarish kerak. ² 24 ignali printer sifatli va tezrok ishlaydi. ² 48 ignalisi yozuvni juda sifatli chiqaradi. Matristali printerlar tezligi bir bet uchun 10 sekunddan 60 sekundgacha.

Purkovchi printerda tasvir qog`ozga maxsus qurilma orqali purkaladigan siyox tomchilaridan yuzaga keladi. Purkovchi rangli printer sifati lazerli printerga yaqin, narxi arzon va shovqinsiz ishlaydi. Shuning uchun xozirgi kunda ko`pchilik undan foydalanyapti. Tezligi bir bet uchun 15 dan 100 sekundgacha. Lazerli printerlar matnlarni bosmaxona sifati darajasiga yaqin darajada chop etishni ta`minlaydi. U ishlash nuqtai nazaridan nusxa ko`chiruvchi kseroksga yakin. Bunda faqat bosuvchi baraban kompyuter buyru g` i yordamida elektrlanadi. Buyok donachalari zarblanib barabanga yopishadi va tasvir xosil bo`ladi. Tezligi bir bet matn uchun 3 dan 15 sekundgacha. Rasm uchun ko`prok, katta rasmlar uchun 3 minutgacha vakt talab qiladi. Xozirgi kunda minutiga 15—40 betgacha chop etadigan lazerli printerlar bor. Lazerli kompakt disklar. Lazerli kompakt disklar uchun disk yurituvchi (CD-ROM)ning ish prinstipi egiluvchan disklar uchun disk yurituvchilarning ish prinstipiga o`xshashdir. CD-ROMning yuzasi lazer kallakka nisbatan o`zgarmas chiziqli tezlik bilan xarakatlanadi, burchak tezlik esa kallakning radial joylashishiga qarab o`zgaradi. Lazer nuri disk yo`lakchasi tomon yo`naladi va Kaltak yordamida fokuslanadi. Ximoya qatlamidan o`tgan nur disk yuzasining nurini qaytaruvchi alyumin qatlamiga tushadi. Yo`lakchaning baland qismiga tushgan nur detektorga kaytadi va nurni sezuvchi diod tomon yunaltiruvchi prizma orqali utadi. Agar nur yo`lakcha chukurchasiga tushsa, u tarkaladi va tarkalgan nurning juda kam qismi orkaga kaytib, nurni sezuvchi diodgacha etib keladi. Diodda nurli impulslar elektr impulslariga aylanadi: yorug` nurlanishlar nollarga aylanadi, xira nurlanishlar esa — birga. Shunday qilib, mantikiy nol sifatida, tekis yuza esa mantikiy bir sifatida kabul kilinadi. SD-ROMning unumdorligi odatda uning biror vakt davomida ma`lumotlarni o`zluksiz o`zlashtirishidagi tezlik xarakteristikalari va ma`lumotlarga etishning urtacha tezligi bilan aniqlanadi. Ular mos ravishda Kbayt/s va ms birliklarda ulchanadi.

Disk yurituvchilarning unumdorligini oshirish uchun ularni bufer xotira (KESh xotira) bilan jixozlaydilar. KESh xotiralarning standart xajmlari 64, 128, 256, 512 va 1024 Kbayt. Disk yurituvchining buferi ma`lumotlarni CD-ROM dan ukigandan so`ng, kontroller platasi, so`ngra markaziy prostessorga junatishgacha bo`lgan vakt davomida, kiska muddatga saqlash uchun maxsus xotira xisoblanadi. Bunday buferlashtirish disk qurilmasiga ma`lumotlarni prostessorga kichik mikdorlarda o`zatish imkonini beradi. Audioadapter. Xar qanday multimediaviy shaxsiy kompyuter tarkibida audioadapter platasi mavjud. Creative Labs firmasi o`zining birinchi audioadapterini Sound Blaster deb atalgani uchun ularni ko`pincha «saundblasterlar» deyishadi. Audioadapter kompyuterga fakat sterefonik ovoznigina emas, balki tashki qurilmalarga tovush signallarni yozish imkonini xam beradi. Audioadapter tovush signali darajasini davriy ravishda aniqlab, uni raqamli kodga aylantirib beruvchi analog-raqamli o`zgartirgichga ega. Mana shu ma`lumot tashki qurilmaga raqamli signal ko`rinishida yozib quyiladi. Ushbu jarayonga teskari jarayonni amalga oshirish uchun raqam-analogli o`zgartirgich kullaniladi. U raqamli signallarni analogli signallarga aylantirib beradi. Filtrastiya kilingandan so`ng ularni kuchaytirish va akustik kolonkalarga o`zatish mumkin. 1.9. Rasm. Modem qurilmasi. Modem va faks-modemlar. Modem-telefon tarmog`i orqali kompyuter bilan aloqa kilish imkonini beruvchi qurilmadir. Faks-modem — bu, faksimil xabarlarni kabul qilish va junatish imkonini beruvchi modemdir.

O`zining tashki ko`rinishi va o`rnatilish joyiga qarab modemlar ichki va tashqi modemlarga bulinadi. 1.10. Rasm. Elektron plata. Ichki modemlar bevosita sistemali blok ichiga o`rnatiladigan elektron platadan iborat. Tashqi modemlar — bu kompyuter tashqarisida bo`lgan va portlardan biriga ulanadigan avtonom elektron qurilmadir. So`nggi yillarda modemlar va faks-modemlarga bo`lgan talab oshib ketdi. Modemlar bir kompyuterdan ikkinchisiga xujjatlar paketini etarlicha tez o`tkazish, elektron pochta orqali bolanishga imkon beradi. Shuningdek, xorijiy xamkorlar bilan aloqa qilish uchun global kompyuter tarmog`i (Internet va boshqalar) ga kirishni ta`minlaydi. 1.11.Rasm. Skaner qurilmasi. Skanerlar. Skaner — kompyuterga matn, rasm, slayd, fotosurat ko`rinishida ifodalangan tasvirlar va boshqa grafik axborotlarni avtomatik ravishda kiritishga muljallangan qurilmadir. Skanerlarning turli modellari mavjud. Eng ko`p tarkalgani — stol usti, planshetli va rangli skanerlardir. Plotterlar — bu, kompyuterdan chikarilayotgan ma`lumotlarni qog`ozda rasm yoki grafik ko`rinishda tasvirlash imkonini beruvchi qurilmadir. Odatda uni grafik yasovchi (grafopostroitel) deb xam atashadi.

Yuqoridagi qurilmalardan tashqari kompyuterga maxalliy tarmoqka ulanish imkonini beruvchi tarmoq adapteri, didjitayzer, ya`ni elektron planshet, djoystik, vidioglaz, raqamli fotoapparat va vidiokamera kabi qurilmalar ulanishi mumkin. 1.2.Shaxsiy kompyuterlarni ta`mirlash xizmatining o`ziga xos xususiyatlari Bugungi kunda sh axsiy kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatishda Operastion tizim –bu EXM zaxiralarini boshkarish, amaliy dasturlarni chikarish va ularning tashki kurilmalar, boshka dasturlar bilan uzaro alokasini amalga oshirish uchun, shuningdek, foydalanuvchining kompyuter bilan mulokotini ta`minlovchi dasturiy vositalar yigindisidir. Operastion tizim foydalanuvchiga xisoblash tizimi bilan kulay mulokot kilish usuli (interfeys)ni takdim etadi. Interfeyslar ikkiga bulinadi, ya`ni dasturiy va foydalaniladigan interfeyslarga bulinadi. Dasturiy interfeys – xisoblash tizimi doirasida kurilma va dasturlar uzaro ta`sirini ta`minlovchi vositalar yigindisidir. Foydalaniluvchi interfeys – foydalanuvchining dasturiy yoki EXM bilan uzaro ta`siridagi dasturiy va apparat vositalaridir. Kupgina operastion tizimlar xatolarni tuzatish va yangi imkoniyatlarni kiritish yunalishida modifikastiyalashadi va takomillashadi. Vorislikni saklash maksadlarida operastion tizimning yangi modifikastiyasi kayta nomlanmaydi , balki versiyalar (taxmin) nomini oladi. Operastion tizim versiyalari odatda 6.00, 2.1., 3, 5, va xokazo kurinishida unli kasrni anglatadi.Bunda rakamlarni nuktagacha oshib borishi o perastion tizim ga kiritiladigan jiddiy uzgarishlarni nuktadan keyin turuvchi rakamning oshib borishi esa uncha axamiyatsiz uzgarishlarni aks ettiradi. (masalan xatolarni tugirlash). Versiyaning tartib nomeri kancha ortik bulsa sistema shuncha imkoniyatga ega buladi. Operastion tizim ning tasniflanishi. Operastion tizim lar kuyidagi omillar buyicha asniflanadi:

- bir vaktda ishlaydigan foydalanuvchilar: bir kishi, kup kishi (soniga kura); - tizim boshkaruvi ostida bir vaktda foydalaniluvchi jarayonlar: bir vazifali, kup vazifali (soniga kura); - kullab-kuvvatlovchi jarayonlar: bir prostessorli, kup prostessorli; - operastion tizim kodi razryadliligi: 8 razryadli, 16, 32,64 razryadlilar. - Interfey turi: buyruk (matnli) va ob`ektli- yunaltirilgan (grafik)liligiga kura; - Foydalanuvchining EXM ga kirish turi: paketli kayta ishlash, vakt bilan bulinishi, riyal vaktga kura; - Zaxiralardan foydalanish turi: tarmokli, lokalliligiga kura; Xozirgi paytda o perastion tizim larning DOS, OS/2, UNIX, WINDOWS oilalari keng tarkalgan. DOS oilasining birinchi vakili – MS DOS tizimi – 1981 yilda IBM PC kompyuteri paydo bulishi munosabati bilan chikarilgan. DOS oilasining o perastion tizim lari bir vazifali bulib kuyidagi uziga xos xususiyatlarga ega: - EXM li interfeys foylanauvchi kiritadigan buyruk yordamida amalga oshiriladi; - Tizimni EXM ning boshka turlariga utishini soddalashtiradigan tuzilma mavjudligi; - Operativ (tezkor) xotiraga kirish xajmining uncha katta emasligi (640 Kbayt). DOS o perastion tizim oilalarining jiddiy kamchiligi ShK va o perastion tizim zaxiralariga beruxsat kirishdan muxofaza vositalarining yukligidir. (DOS OT Assembler tilida yozilgan) OS/2 (Operating System/2) o perastion tizim lari IBM firmasi tomonidan 1987 yilda ShK larning yangi RS/2 yaratilishi munosabati bilan ishlab chikarildi. OS/2 ikkinchi avlod kup vazifali o perastion tizim dir. U bir vaktda 16 tagacha dasturni bajarishi mumkin. U IBM PS - mos kompyuterlari uchun 32 razryadli grafik kup vazifali o perastion tizim sifatida bir necha amaliy dasturlar parallel ishini tashkil etish imkonini berib, bunda bir tizimni ikkinchisidan, o perastion tizim ni esa uzida ishlayotgan dasturlardan muxofaza kilishni ta`minlaydi. Uning muxim xususiyatlarikuyidagilar: - foydalanuvchining kup oynachalik interfeysining borligi; - kiymatlar bazasi tizimi bilan ishlash uchun dasturli interfeysning borligi;

- lokal xisoblash tarmoklarida ishlash uchun samarali dasturli interfeyslarning borligi; - OS/2 sigimi 16 Mbayt gacha bulgan tabbiy TX ni va xar bir masalaga 512 Mbayt gacha bulgan virtual xotirani kullab-kuvvatlaydi. Kamchiligi; -yukori resurslar sigimi: 80286 va undan yukori MP, 1,5 Mbayt dan kam bulmagan sigimli tezkor xotira, kattik diskda yiguvchi; xozirgi vaktda kelib ishlab chikilgan dasturli ilovalar xajmining nisbatan katta emasligi. OS/2 ning bir necha modifikastiyalari mavjud: - OS/2 Warp 3.0 – xotiradan foydalanish takomillashgan va grafik interfeysi yaxshilangan; - OS/2 Warp Connect – tarmokni kullab kuvvatlashi yaxshilangan; - OS/2 Warp Server – serverli o perastion tizim sifatida ishlash uchun muljallangan. UNIX oilasidagi o perastion tizim lar 32 razryadli kup vazifali kup kishi foydalanadigan o perastion tizim lardir. UNIX ning kuchli tomoni shundaki bitta tizimning uzi turli kompyuterlarda – super kompyuterlardan sh axsiy kompyuter gacha foydalaniladi. Bu xol tizimni bir mashina arxitekturasidan boshkasiga kam sarf bilan utkazish imkonini beradi. UNIX taksimlovchi ma`lumotlar bazasiga kirish, lokal tarmoklar, olis masofadan aloka kilish va oddiy modem yordamida global tarmoklarga chikish imkonini uzida birlashtiradi. UNIX da pochta xizmati uning asosiy tarkibiy kismlaridandir. Xozirgi paytda UNIX uchun kuplab ilovalar mavjud bulib, DOS va Windows uchun ommaviy bulgan ilovalardan xam unda foydalanilishi mumkin. UNIX o perastion tizim ning faylli tizimi foydalanuvchiga va foydalanuvchilar guruxi darajasida fayllarni beruxsat kirishdan muxofaza etishni ta`minlaydi. Korxonalar tarmoklari uchun muljallangan UNIX Ware 2.0 - 32 razryadli kup kishi foydalanuvchili kup vazifali o perastion tizim lar UNIX oilasidagi tarmokli o perastion tizim lar orasida keng tarkalmokda. UNIX o perastion tizim ning kamchiligi – katta resurslar sigimi va bu ShK asosidagi kup foydalanuvchilar tizimi uchun kupincha ortikcha buladi.

Windows oilasidagi o perastion tizim lar Microsoft firmasi tomonidan tayyorlangan. Ular kulay grafik interfeysni uzida namoyon etuvchi kup vazifali o perastion tizim lardir. Windows 95 o perastion tizim va Windows NT o perastion tizim lar shu oilaning asosiy vakilidir. Windows 95 MS DOS o perastion tizim va Windows 3.x. operastion kobiklari negizida ishlab chikilgan; u kisman 32 razryadli va kisman 16 razryadli o perastion tizim dir. Windows NT o perastion tizim eng kup tarkalgan 32 razryadli tarmokli o perastion tizim dir. U ikki xil - Windows NT Server va Windows NT WorkStation modifikastiyalarida chikariladi. Windows NT Server birinchi navbatda tarmok zaxiralarini boshkarishga muljallangan. Tizim samaradorligi zarar etmagan xolda yukori safarbarlik va xavsizlikni ta`minlaydi. U axborotning tezkor ishlashini tashkil etish va global tarmoklar zaxiralarini kurib chikish uchun vositalarni uzida saklaydi, istalgan aloka kanallarida (oddiy telefon liniyalari xam) foydalanish imkoniyatlarini ta`minlaydi. Bir serverga bir vaktning uzida 256 tagacha ShK ulanishini kullab-kuvvtlaydi. Bir necha server esa xammabop tarmok ximatini tashkil etish uchun foydalanilishi mumkin. Windows NT WorkStation - Windows NT o perastion tizim ning versiyasi bulib, lokal kompyuterlar va ishchi stanstiyalarda ishlash uchun muljallangan. U juda yaxshi ximoyalangan va ishonchli 32 razryadli o perastion tizim dir. Undagi barcha ilovalar kup vazifali rejimida ishlaydi. Ayni paytda unda MS DOS va 16 razryadli Windows dasturining barcha ilovalari xam ishlayvermaydi. Windows NT WorkStation dan maxfiy ma`lumot yoki dasturni ishonchli muxofaza kilish zaruriyati tugilganda shuningdek, katta xajmdagi ma`lumotlar taxlilida yukori samaradorlik muxim bulgan muxandislik, ilmiy, statistik va boshka ishlarni bajarishda foydalanish maksadga muvofikdir. Operastion tizim lar rivojlanishining an`analari . Operastion tizim rivojlanish soxasida an`analarni aniklash va uzok muddatli oldindan kurishlarni tuzish murakkab, chunki u kompyuter bozorining tezkor rivojlanuvchi soxasidir. Shu bois fakat muljaldagi an`analari va o perastion tizim lar rivojlanishining extimoldagi yunalishini belgilash mumkin: - birinchi yunalish o perastion tizim larning murakkablashuvi. Zamonaviy o perastion tizim lar, masalan, Windows 95 va OS/2 Warp dasturlarining ulkan

turkumlariga aylanmokda, ular ba`zan diskda dasturdan xam kup urin egallamokda; - ikkinchi yunalish ekranda takdim etilishi usulidan kat`iy nazar turli ob`ektlarni kompyuterda monipulyastiya kilishga imkon beruvchi o perastion tizim larni yaratishning ob`ektli y o` naltirilgan texnologiyalarini yaratishdir; - uchinchi yunalish shu dalil bilan boglikki, o perastion tizim lar va dasturiy ta`minot kompyuterning apparat kismidagi arxitektura karorlarini doimo aks ettiradi. Juda tez sur`atlarda rivojlanayotgan internet texnologiyasi o perastion tizim lar rivojlanishi an`analarida vaziyatni keskin uzgartirmokda. Operastion tizim rivojlanishi tendenstiyalaridan biri shaxsiy kompyuterlardan to superkompyutergacha b o` lgan xisoblash tizimlarining barcha y o` nalishida ishlashga kodir bulgan o perastion tizim ni yaratishdir. Misol tarikasida Indy turidagi stolda ishlaydigan tizimlar va Power Callenge va Onix seriyasidagi superkompyuterlarda ishlaydigan UNIX oilasidagi IRIX o perastion tizim ni keltirib utish mumkin. Bu o perastion tizim ning muxim imkoniyatlari kup jixatdan bugungi kunda zamonaviy 64 razryadli o perastion tizim ni belgilab beradi. Uning tezkor xotirasi 16 Gbaytni , virtual xotira foydalanilganda 1 Gbaytni tashkil etish mumkin. Mazkur o perastion tizim ga bir katalogda 64 mln. gacha fayl saklashga imkon beruvchi 9 mln. tagacha T bayt (titobayt) xajmidagi fayllar bilan ishlovchi XFS fayl tizimi ulangan. 1.3.Axborot tizimi asosida kompyuterlarga xizmat ko`rsatishni takomillashtirish omillari Axborot texnologiyalari bugungi kunda jamiyatning rivojlanishida muxim omil bo`lgan axborot resurslarini xarakatga tushirish va samarali ishlatish vazifasini bajaradi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, axborot resurslarini xarakatga keltirish, tarqatish va samarali ishlatish boshqa turdagi resurslarni sezilarli iqtisod qilish imkonini beradi: xomashyo, energiya, foydali qazilmalar, material va qurilmalar, inson kuchi, ijtimoiy vaqt. Axborot texnologiyalari oxirgi vaqtlarda inson xayotida muxim rolni o`ynayotgan axborot jarayonlarini optimizastiyasi va ko`p xollarda

avtomatlashtirish imkonini beradi. Xammaga ma`lumki, taraqqiyot rivojlanishi axolining ishlovchi qismi mexnatining ob`ekti xam, natijasi xam moddiy maxsulotlar emas, ilm-fandagi yutuqlar bo`lganda kuzatiladi. Xozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning band axolisining ko`p qismi axborotni tayyorlash, saqlash, qayta ishlash va jo`natish bilan shug`ullanadi va shu sababdan mos keluvchi usul va texnologiyalarni o`rganib, yangilab turishiga to`g`ri keladi. Axborot jarayonlari boshqa ishlab chiqarish va ijtimoy jarayonlarning eng muxim elementlaridan biri xisoblanadi. Shu sababli, ko`p xollarda axborot texnologiyalari mos keluvchi ishlab chiqarish yoki ijtimoiy jarayonlarning tarkibiy komponenti vazifasini bajaradi. Axborot texnologiyalari bugungi kunda insonlar o`rtasidagi axborotlarni o`zaro almashuvida muxim rol o`ynaydi, undan tashqari ommaviy ma`lumotlarni tayyorlash va uzatish tizimlarida muxim axamiyatga ega. Bu vositalar bizning madaniyatimiz bilan moslashib ketadi va faqatgina qulayliklar yaratib qolmay, ko`plab ishlab chiqarish, ijtimoiy, globalizastiya natijasida vujudga keluvchi kundalik va jaxon xamjamiyati integrastiyasida, ichki va tashqi iqtisodiy va madaniy aloqalarning kengayishida, axolini ko`chishi va sayyora bo`ylab shu kabi xarakatlarda vujudga keluvchi barcha muammolarni echimida muxim axamiyatga ega bo`ladi. Kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatishni tashkil qilishda nimalarga e`tibor berish kerakligini ko`rib chiqaylik.  Reklama qilish. Kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatishni reklamalarini chop etuvchi ko`plab taxririyatlar, kataloglar, Veb-saytlar mavjud bo`lib, bunday tizimlarda aloxida o`rin tutish qiyin xamda nixoyatda qimmat turadi, shuning uchun avvalombor, sizning taklifingizga qiziqish bildiradigan auditoriyani tanlab olish kerak. Tajriba shuni ko`rsatadiki, reklamani bir necha nashrlarga berishning o`zi etarli emas, uning uchun kopleks tarzda ish olib borish lozim va asosiy maqsad boshqa auditoriyalarni xam qiziqtira olish lozim.  Doimiy mijozlarni qidirish. Ixtiyoriy yangi milliy chinni buyumlari savdosi bilan shug`ullanadigan firmalar uchun eng muxim narsa bu o`zining

doimiy mijozlar bazasini tashkil qilib olishlikdir. Buning uchun kamida bir yil ketadi. Agar birinchi yil milliy chinni buyumlari savdosi bilan shug`ullanadigan firmalar uchun qiyin bo`lgan bo`lsa, ikkinchi yilda doimiy mijozlar paydo bo`la boshlaydi va nixoyat foyda kela boshlaydi. Nixoyat, uchinchi katta burilishga sabab bo`ladi. U psixologik jixatdan eng qiyin yil bo`ladi: mijozlar soni keskin o`sadi, lekin foyda yo`q, ko`plab raxbarlar biznesda boshi yo`q ko`chaga kirayotganligini xis qiladilar. Shu etapda sayyoxlik firmalarining 40%i o`z faoliyatini yakunlaydi. Lekin bu etapdan o`tib olganlar bozorda qat`iy o`z o`rinlariga ega bo`lib olishadi.  O`z veb-saytiga ega bo`lish. Veb-saytlar xalqaro turizm sanoati tomonidan qo`llanib kelinayotgan, muvaffaqiyatning marketingli strategiyasi asosini tashkil qiladi. Xozirgi kunda sayyoxlik firmasining o`z veb-saytiga ega bo`lishi zaruriyatga aylandi. Albatta, bu uning tashrif qog`ozi ekanligi uchun emas, balki yaratilgan veb saxifa yordamida firma faoliyatini olib borishdagi qo`shimcha qulayliklar paydo bo`lishidadir. Қuyida mana shulardan ba`zilari keltirilgan. - firma xaqidagi, taklif qilinayotgan sayoxatlar, xizmat va yo`nalishlar xaqidagi to`liq ma`lumotlarni qiyinchiliksiz olish imkoniyati; - yangi mijozlar takliflari reklamasi; - yangi mijozlarni taklif qilish va eskilarini ushlab qolish mumkinligi; - mijozlarga buyurtmani rasmiylashtirish va bevosita sayoxatning o`zi xaqidagi eng ko`p uchraydigan savollariga javob berish; - paydo bo`lgan muammolar, ularning echimlarini izlash uchun sizning raqobatdoshingiz bilan emas, aynan siz bilan bog`lanishlariga turtki;  Internetdan foydalanish. Xech bir narsa sayyoxlik firmasi ishini maxsus dasturiy vosita kabi optimal tashkil qila olmaydi – bugungi kunda mijoz va xamkor o`rtasidagi munosabatlarni tashkil qilish va yuritishda ular eng zo`r vositaga aylandi, undan tashqari firma faoliyati xaqidagi statistik va analitik xisobotlarni chiqarib berish bo`yicha xam bu dasturlar ajoyib ishlarni qiladi. Zamonaviy dasturiy vosita mijozga taklif qilinayotgan xizmatlar paketi ichidan mosini tanlab

olish va xisob-kitob qilishda, kerakli joylarni band qilishda yordam beradi, uning yordami bilan qo`shimcha xujjatlar tuzilishi va yuritilishi mumkin. Kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatishni veb s aytini yaratish birinchi oyning o`zidayoq firmaning pul aylanishini 30-50% ga orttirishi mumkin, shu bilan birgalikda telefon operatorlari faoliyati bilan bog`liq bo`lgan ushlanib qolishlarni kamaytiradi. Tajribali dasturchi va dizaynerlar komandasi va to`g`ri tanlangan strategiya va saytning keyinchalik rivojlanishi, mamnun qiladigan yutuqlarga erishish imkonini beradi, bu bilan buyurtmachi bilan bo`ladigan munosabatni raqobatbardosh darajaga ko`taradi. Kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatish sayti iste`molchilarga kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatishni izchil namoyish qilishda va qo`shimcha xizmatlarni eng foydali ko`rinishda namoyish qilish imkoniyatini beradi. Mijozlarning aralashuvi sharofati bilan, ularning veb-sayt xaqida nimalarni o`ylashlari va bundan xam yaxshiroq tarafga o`zgartirish uchun nimalar taklif qilishlarini bilish mumkin. Saytingizga tashrif buyurchilar sizning mijozlaringizga aylanishi uchun saytingiz faqatgina kerakli ma`lumotlar bilan to`ldirilib qolmay, balki professional darajada tayyorlangan, ya`ni tashqi ko`rinish yoqimli, qulay va o`ta tushunarli bo`lishi darkor. Zero, bu narsa mijozda sizga nisbatan ishonch, aynan sizga buyurtma berish yoki sizdan xarid qilish tuyg`usini uyg`otadi. Bunday yuqorida aytib o`tilgan talablarga javob beradigan saytlarni faqatgina professionallargina yaratishlari mumkin. Natijada, siz veb sayt yaratilishi va yuritilishiga sizning foydangizdan ko`proq sarflashingiz mumkin. Zero, sizning saytingiz kamtar, boshqa internet maxsulotlar ichida mashxur bo`lishi, shu bilan birga sizning faoliyatingizda asosiy ofisga xam aylanishi mumkin. Saytning foydasi nimalarga bog`liq? Agar ikkita bir xil assortimentli to`g`ri qilingan saytni oladigan bo`lsak, ulardan qaysi birida tashrif buyuruvchilar ko`p bo`lsa, o`sha saytning foydasi ko`proq bo`ladi. Saytga tashrif buyuruvchilar soni nimalarga bog`liq? Saytning tashrif buyuruvchilari soni saytni sifatli va muvaffaqiyatli amalga oshirishga sarflangan

pul miqdoriga bog`liq. Zero bugun sifatli va muvaffaqiyatli amalga oshirishsiz tovar va xizmatlar qidiruvi natijasi ro`yxatida birinchi emas, xattoki ikkinchi yoki uchinchi bo`lish xam tushdek ko`rinadi. Saytni sifatli va muvaffaqiyatli amalga oshirish qolgan reklama vositalarini xammasini birga olgandan ko`ra, ko`proq foyda keltirishi mumkin. Saytni sifatli va muvaffaqiyatli amalga oshirish nimani beradi? Saytni sifatli va muvaffaqiyatli amalga oshirish sizning takliflaringiz bilan qiziqqan tashrif buyuruvchilar umumiy sonini keskin ko`taradi, natijada kompaniyaning foydasi ortadi. Bugungi kunda kompterlarni tamirlash xizmat ko`rsatish, mijozlarga maksimal darjada ma`lumot berib, ularni qaror qabul qilishlariga yordam beruvchi portallarni aytadigan bo`lsak, fikrimiz to`g`ri ekanligiga amin bo`lamiz. Keyinchalik mijozlarga ta`sir qilish usullari anchagina xiylakor bo`lib ketmoqda. Xozirgi vaqtning o`zida ma`lum doiraga tegishli bo`lgan foydalanuvchilarning qiziqishlarini, odatlarini, sevimli saytlarini o`rganib taxlil qilish usullari mavjud. Marketologlarga faqatgina mijozlarga kerakli ma`lumotni kerakli vaqtda tashab qo`yish kerak bo`ladi xolos. 1.4. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari Internet biznes uchun taqdim etadigan birinchi imkoniyat (birinchi bosqich) - mahsulot(xizmat) xaqida axborot o`zatish va hamkorlikka jalb qilishdir. Bu usul nafakat reklama imkoniyatlarini kengaytiradi, balki xaridor va sotuvchini ikki tomonlama muloqotini tashkil etadi. Internetni biznesda qo`llash ikkinchi bosqichi bo`lib elektron tijorat keladi. Bu bosqichda siz kompaniya saytida mahsulotni buyurtma qilib, ananaviy usulda buyurtmangizni olishingiz mumkin. Bir qator kompaniyalar internetni o`z biznesini turli tomonlarini rivojlantirish maqsadida qo`llaydilar – bu uchinchi bosqich. Bu bosqichda internet biznesni barcha ishtirokchilarini jamlaydi: kompaniya ishchilarini, uning mijozlarini, kompaniya hamkorlarini, uning etqazib beruvchilari va ishlab chiqaruvchilarini, tarmoq savdo ishtirokchilarini. Bu xolda elektron tijorat

to`g`risida “elektron biznesni” tashkiliy qismi sifatida e`tirof etiladi. Elektron biznes tijorat operastiyalarini amalga oshirish barcha bosqichlarini Internet orqali amalga oshirish yuzda tutiladi, va uning realizastiyasi biznes yuritishning butun modelini qayta ko`rib chiqishni taqazo qiladi. Elektron biznes Internetdagi tijorat muomalalarining barcha tomonlarini qamrab oladi:  marketing;  sotuv;  moliyaviy tahlil;  to`lovlarni tashkil qilish va amalga oshirish;  ishchilarni qidirish va ishga olish;  ist`emolchilarni qo`llab quvvatlash. Elektron biznes ish yuzasidan hamkorlar, ularning mijozlari va ishchilarini munosabatlarining yangi maxsus shaklini tashkil etadi. Shunday qilib, elektron tijoratni Internet orqali biznes yuritish texologiyasi deb e`tirof etish mumkin. Ushbu bitiruv malakiy ishining maqsadi kompterlarni tamirlash va xizmat ko`rsatish rivojiga o`z xissasini qo`shayotgan karxonalar faoliyatini internet tarmog`i orqali tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun avvalo O`zbekistondagi mavjud imkoniyatlar o`rganilishi, butun dunyoda va mamlakatimizda elektron tijorat maqsadida tarmoq texnologiyalardan foydalanayotgan mavjud internet veb- saytlarining axvoli tahlili, ulardagi muammolar, erishilayotgan yutuqlar va yaralayotgan imkoniyatlar e`tiborga olinishi zarur. Ushbu loyixani amalga oshirishda qaysi veb-texnologiyadan foydalanish afzalligi va samarali ish yuritish uchun veb-sayt dinamikligini ta`minlash masalalari xal qilinishi kerak. Bundan tashqari mijozlar uchun etarlicha qulaylik yaratishi uchun mamlakatimizda mavjud elektron to`lov tizimlari va ularning bugungi kunda nimalarga qodir ekanligi muhokama qilinishi va natijada ular imkoniyatlaridan foydalanib veb-sayt ishini yanada mukammallashtirish masalalari tahlil qilinishi shart. Birinchi bobga xulosa

Axborot texnologiyalarining jamiyatda tutgan o`rni va rivojlanish bosqichlari tizimlilik nuqtai nazaridan tahlil etildi. Shaxsiy kompyuterning asosiy qurilmalari tarkibiy qismlari va ularning ishlash funkstiyalariga e`tibor qaratilgan. Shaxsiy kompyuterning qo`shimcha qurilmalari va ularning ishlash prinstiplari imkoniyatlari haqida batafsil fikr yuritilgan. Shaxsiy kompyuter qurilmalarining ta`mirlash jarayonlari va usullari keltirib o`tilgan. II BOB.ShAXSIY KOMPYuTERLARGA XIZMAT KO`RSATISh VEB SAYTINI YaRATISh 2.1. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish tashkil etish tamoyillari Iqtisodiyotni globallashtirish sharoitida informastion madad istagan darajadagi tashkiliy xo`jalik faoliyatining unumli rivojlanishiga, aholining axborotlashtirilganligi va farovonligini o`sishiga va odamlar o`rtasidagi o`zaro munosabatlar yaxshilanishiga ko`maklashuvchi muhim elementlardan biriga aylanib bormoqda. Bunday yutuqlar keng ko`lamli WWW tarmog`i va unga joylashgan Web–saytlarning doimo ishlab turishi evaziga erishiladi. Shuning uchun hozirgi vaqtda har bir tashkilot yoki har bir shaxs, qaerda ishlashidan qat`iy nazar, internetda o`z joyini yaratish zarurligini tushunmoqda. Chunki bu usul natijasida butun dunyoga o`zi to`g`risida, o`zining ish faoliyati to`g`risida gapirish va internetning bepoyon resurslaridan o`z maqsadi yo`lida foydalanish imkoniyatlari paydo bo`ladi. Axborotni Internetda joylash uchun, yuqorida aytilganidek, uni ekranda aks ettirish uchun qulay bo`lgan ko`rinishda, ya`ni Web– sahifa ko`rinishida taqdim etish zarur, chunki bu sahifada joylashtirishni xohlagan foydalanuvchi axboroti har tomonlama bo`lishi va u ko`p hollarda Web–saytda joylashishi mumkin. Aql bilan yaratilgan sayt, qoida bo`yicha, informastion yagona bus-butun hisoblanadi va joylanajak axborot mohiyatiga qarab alohida kriteriya va

standartlarga ega bo`ladi, va ko`plab tashkilot va muassasalar, xususiy foydalanuvchilar uchun o`zlarining tashkilot va shaxsiy ish faoliyatlarida Web – texnologiyani va uning elementlarini tadbiq etish bo`yicha ko`plab har xil muammolarga duch kelinadi. Bu Web–saytlar internet serverlarida joylashguncha va nashr qilinguncha Web–texnologiya va dizayn asoslaridan yuqori va chuqur bilim talab qiluvchi, ko`pqirrali va professional–intellektual ishdir. Bu muammolar zamonaviy Web–texnologiyalar bo`yicha mutaxassislar etarlicha bo`lgandagina echiladi. Shuning uchun Web–sahifa yaratish va uni o`rganish jarayoni, shu berilgan yo`nalish bo`yicha mutaxassislarni tayyorlash hozirgi kun uchun juda muhim va faol hisoblanadi. Bu mutaxassislik kuchli va kelajagi porloq professiya, u hozir ham, kelajakda ham hamisha, o`z o`rniga ega bo`ladi. Boshqa tomondan Web–saytlarni yaratish va o`rganish muammosining faolligi va muhimligini quyidagi sabablar bilan asoslash mumkin:  taqdim qilinayotgan internet servis xizmatlari muhitini ko`p miqdorda kengayishi va ulardan foydalanishning osonligi bilan;  tarmoq Web–texnologiya, ularning resurslari va imkoniyatlarini hamma joyda tarqatish bilan;  i stagan darajali axborotlarga bo`layotgan talablarning o`sib borishi bilan;  t ashkilot va xususiy shaxslarning o`zlari va o`z ish faoliyatlari to`g`risidagi axborotlarni internetda joylash uchun intilishlarning o`sishi bilan;  t armoq ma`lumotlar bazasidagi global masshtabdagi har xil maqsaddagi axborotlarga e`tibor qaratish bilan;  har mamlakat, millat va fan odamlarining o`zaro muloq o t va tushunishlarga bo`lgan intilishi bilan;  Web–texnologiyaning barcha yo`nalishlari bo`yicha mutaxassislarning etishmasligi bilan. Shunday qilib, i nternet xizmatlaridan ikkita xizmat spektriga alohida e`tibor berish kerak, ya`ni tarmoq abonentlararo axborot almashuvi va axborot qidirish va tarmoq berilganlar bazasidan foydalanish. Xizmat taraqqiyotining samarasi

to`g`risida gap ketganda barchamiz har xil Internet xizmatlaridan potenstial foydalanuvchiga aylanib qolishimizni ta`kidlash zarur. Internetda axborotlarni ifodalash taqdim qilinadigan axborot xiliga bog`liq bo`ladi, ya`ni shaxsiy yoki unga katta bo`lmagan firma va tashkilotlar; davlat tasarrufidagi Web – s aytlar; ta`lim va moliya strukturalar i ; ilmiy markaz va kutubxonalar; xayr–exson uyushmalar i ; tijorat uyushma saytlari; kontent–saytlar axborotlarini taqdim etish. Ayniqsa, saytning birinchi sahifa jihoziga alohida e`tibor qaratish kerak. Web–saytni yaratish va uni o`rganish muammolarining ko`plab sabablar i ga quyidagilarni ko`rsatish mumkin: i nternet xizmatining kengligi; xizmatdan foydalanishning oddiyligi; Web–texnologiyalarni tarqatishdagi qulaylik; real vaqt masshtabida axborotlarga bo`lgan talablar; tashkilot va xususiy shaxslarning o`zlari to`g`risidagi axborotlarni i nternetga joylashtirishga intilish i ; tarmoq ma`lumotlar bazasida global mashstabdagi ixtiyoriy ma`lumotlarni to`plash; Web– texnologiya bo`yicha mutaxassislarning etishmasligi. 2.2.Kompyuterlarga xizmat ko`rsatish veb saytini yaratish algoritmi Kompyuterlarga xizmat ko`rsatish arxitekturasini yaratishda ham ko`pchilik foydalanadigan tizim mijoz - server arxitekturasining qurilishi bu fikrning rivojlanishiga asos bo`ldi. "Mijoz-server" t i z i m i ni ng k l a ss i k t uz i l m a si o` z i d a i kk i k om po ne nt ni mujassamlashtiradi: ma`lumotlar bazasi serveri va mijozlar qo`shimchasi. Bu ikki darajali mijoz server arxitekturasi deyiladi. Bu erda mijoz qo`shimchasi faqat ma`lumotlar bazasidagi axborotni o`zgartirishga, qidiruvga bo`lgan talabni shakllantiradi, server qismi esa axborot (ma`lumot)ni to`laligicha saqlangan holda o`zgartirish yoki qidiruviga javob beradi. Biroq amaliy faoliyat masalasi ma`lumotlar bazasi bilan ishlashda to`g`ri kelmaydi. Bazada saqlanayotgan ma`lumotlar ustidan ma`lum operastiyalar bajarilishi kerak. Ikki darajali arxitekturada qo`shimcha masalalar kompyuter - mijoz vositasi bilan hal qilinadi. Uning rivojlanishiga uch darajali arxitektura xizmat qiladi: ma`lumotlar bazasi serveri qo`shimchalar s erveri mijozlar qo`shimchalari. Bu erda mijoz

qo`shimchalari funkstiyalarining sezilarli qismi maxsus ajratilgan server qo`shimchalariga qo`yiladi. Uch darajali arxitekturada mijozlar qo`shimchalarining asosiy masalasi foydalanuvchining interfeysini qo`llab- quvvatlash va ma`lumotlarni qayta ishlash. Shuning uchun mijoz - server arxitekturasi afzalliklaridai biri mijozlar kompyuterlari tavsiflariga bo`lgan solishtiruvchi talabdir. Yuqorida aytilganlardan hulosa qilib shuni aytish mumkinki, Elektron tijorat tizimlarining texnologik asoslarini mijoz server arxitekturasi realizastiyasi bilan lokal va global kompyuter tarmoqlarinnig birlashmasi tashkil qiladi. Internetdan foydalanish elektron tijorat yuritishda samaraliroq metodlar, madellar va vositalarni tanlashda quydagi savollarga javob izlash lozim: Demak, sh axsiy kompyuterlarni elektron tijorat faoliyatini Internetda tashkil etish maqsadida Web-sayt quyidagi tarkibiy arxitektura to`zilmalari asosida loyixalandi.  Asosiy mijozlar qanday insonlar bo`ladi, ularning faoliyati va geografik joylashuvi qaer?  Mijozlarning kompyuter bilan taminlanganlik darajasi qanday, ularning yangi axborot texnologiyalarga munosabatlari qanday?  Tashkilotlar mahsuloti va xizmatlarini matn va rangli grafika bilan tasvirlash mumkin.  Қay darajada tashkilot internetda elektron tijorat yuritish uchun barcha sharoitlar bilan taminlanganmi? va boshqalar. Tajribalar shuni ko`rsatadiki elektron tijorat yuritishda muvaffaqiyatning asosiy kriteriyalarga quydagilarni kiritish mumkin:  Orginallik – bozorning aloxida segmentida sezilarli o`rin tutmoqda  Elektron soxasida siyosat yuritishda ketma-ket boshqaruv  Maqsadga yo`naltirilganlik – maqsadli internet –auditoriyasini aniqlashtirish va ularni qiziqishlari barcha guruxlarga ajratish  Қatiylik – elektron tijoratni boshqarishda qatiyatlilik Demak, internetda elektron tijorat yuritish tizimini tashkil qilishni nimadan boshlash kerak? Bu jarayon etaplari bilan tanishib chiqamiz. Birinchi etapda,

odatda tashkilot Web-sayti, strukturasi va tarkibi yaratiladi. Boshqa serverlarga reklama berish orqali Web-saytiga mijozlar jalb qilinadi. Bu etapda mijozlar uchun teskari aloqa elementlari ham tashkil qilinadi. Vaqt o`tishi bilan milliy chinni buyum mahsulotlari ham tashrif buyuruvchilar qiziqishlari ham o`zgaradi. Auditoriya diqqatini saqlab qolish ham qiyinlashadi. Bu xolatda veb-saytni yangilab turishga extiyoj tug`iladi. Navbatdagi etapda mahsulotlarni taqdim etish tizimi – Internet vitirina amalga oshiradi Internet vitirinada tovarlar katalogi, ularning malumotlari va elektron savatga solish imkoniyati tashkil etiladi. Keyingina bu saytni birorta virtual savdo maydon shakliga keltiriladi. Bu etapda anchagina jiddiy kuch talab qilinadi. Tashkilot Web-saytini ishlab chiqishda ko`pincha muhim va murakkab muammolardan biri bu uning tarkibini aniqlash masalasidir. Amaliyot shuni ko`rsatadiki hozirda tashkilotlarning rivojlangan saytlarida quyidagicha bo`limlar mavjud:  Tashkilot yoki korxona haqida malumotlar (tarixi aosiy yutuqlari elektron tijoratni yuritish maqsadi, mijozlar va hamkorlar fikri)  Tashkilot yoki korxonalar mahsulot yoki xizmatlarni taklif qilish (narxi va texnik tavsifi, kataloglar etkazib berish va xizmat ko`rsatish sharti, avzalliklari)  Texnik qo`llab-quvvatlash bo`limi (maslaxat, tavsiyalar va qo`llash xususiyatlari)  Milliy iqtisodiyotning u yoki bu soxasiga tashkilotning oldingi barcha qancha malumotlar (tushunchalar,taxminiy lavxalar, statistik malumotlar va boshqalar)  Mahsulot yoki xizmatga buyurtma formasi.  Tashrif buyuruvchilar xisoblagichlari.  Joriy davr yangiliklari.  Potenstial mijozlar uchun qayd qilinish formasi.

Web-sayt to`zilmasi bir qancha aloxida yaratilgan va xar biri malum funkstional vazifani bajaruvchi saxifalar to`plamidan iboratdir. Xar bir saxifa muayyan bir saxifalar bilan o`zaro aloqada bo`lishi mumkin. Zamon talablariga mos Web-saytyaratish uchun ushbu loyixani amalga oshirishda klient-server arxitekturasiga asoslaniladi.Bundan tashqari veb- saxifaning dinamikliligini taminlash uchun malumotlar bazasi bilan ishlash imkoniyati tashkil etildi. Saytdagi xar bir gipermatn malum saxifaga murojat qilar ekan u malumotlar bazasining mos jadvaliga murojaat qiladi. 2.3.Kompyuterlarga xizmat ko`rsatish veb saytini yaratishning dasturiy va axborot ta`minoti PHPning sintaksisi C va Perl ga o`xshaydi. Dastur tuzish bilan tanish bo`lganlar PHP dastur tilini tez o`rgana oladilar. Bu tilda ma`lumotlar, o`zgaruvchilar turlanishi qiyinchiligi yo`q va xotiradan joy bo`shatish, egallash jarayoning keragi yo`q. PHP tilida yozilgan dastur oson o`qiladi Perl dasturidan farqli PHP dasturini oson o`qish va tushinish mumkin. O`zining afzalliklari bilan PHP MySQLga bog`lanishi umumiy ishlatilishi ta`minlaydi. Biz Windows da ham, UNIXda ham dasturlarni tuzish imkoniyatiga ega bo`lamiz. Apache yoki IIS server bilan bog`lanib, tashqi CGI jarayoni bo`lib yoki oddiy skript interpretator bo`lib yoki modul bo`lib ham ishlaydi. Bu dasturni ishlatishda umumiy harakat qilish mumkin. PHP ishilashi uchun Apache HTTP Web serveri bo`lishi kerak. Bu Web server:  o`zida oxirgi protokollarni jamlagan shu jumladan HTTP/1,1(RFC 2616 ) ;  oson quriladi va dasturchilar tomonidan qilinadigan modullardan foydalanib kengaytirish mumkin;  boshlang`i ch kodlar bilan ta`minlangan va listenziyasi bepul;  Windows NT/9X Networe3.x Os/2 Unixning ko`p versiyalari uchun versiyalariga ega;  taniqli ma`lumotlar bazasining ko`p turlari bilan bog`lana oladi;

 texnik apparat bilan ta`minlanishida ham muhim xususiyatlarga ega masalan P 166 va 16 MB OZU larda ham ishlay oladi. PHP tili MBBT MySQL bilan yaxshi ishlay oladi. PHP ning HTML jarayoniga o`tish sxemasi kuyida ko`rsatilgan: 2.1.rasm. PHP ning HTML jarayoniga o`tish sxemasi Web tarkibining tuzilishi strukturasida ko`rsatilganidek, har bir foydalanuvchi so`rovi veb serverga borib tushadi, veb serverdan server dasturi orqali ma`lumotlar bazasi yoki fayllarga murojaat qiladi undan olingan javoblar server dasturi orqali veb serverga va undan yana foydalanuvchiga uzatiladi. Dinamik Web-saytni yaratish uchun birinchi bo`lib bizga Web-server kerak, masalan Apache. Web-server ko`p soxalarda ishlatilishi mumkin, masalan elektron magazinga, axborot serveriga, kidiruv sistemasiga, masofadan o`qitish tizimiga xizmat ko`rsatishi mumkin. Serverni tanlash internetda nima bilan shug`ullanmokchi ekanligimizdan kelib chiqadi. Ushbu saytni yaratishda PHP algoritmik tildan foydalanilgan. PHP dasturlash tili tanlanganligiga sabab, bu dasturlash tili dasturlovchi uchun juda qulay hamda bu til aynan Internet uchun yaratilgan. PHP ning asosiy raqiblari – Rerl , ASP , ColdFusion va Java. PHP va Java. Umuman aytganda, Java va Java texnologiyasi bir biridan fark kiladi. Java tili S tilining t o` li q roq shakli, qaysi “ kengaytirilga n S++” kabi ishlangan. Java texnologiyasi o`ziga klient va server qismlarini biriktiradi, va yana ma`lumotlar bazasi bilan bog`lanish imkonini beradi, shuning uchun Java texnologiyasini Apache/PHP/MySQL bog`lanmasiga tenglashtiriladi. Javaphp.exe . php .php3 .phtml браузер

texnologiyasi platformalararo texnologiya ko`rinishida ishlab chiqilgan, foydalanuvchilar korporativ masshtabdagi Web saytlarni yaratishi mumkin. Bu texnologiyaning asosiy ustunligi platformalararo ko`chishi va ob`ektga mo`ljallangan dasturlash tili, qaysiki qiyin va katta ilovalarni yaratish uchun. Kamchiliklari sekin bajarilishi va xotirani katta talab qilishi va Web ilovalarni ishlab chiqarish qiyinchiligi PHP ga tenglashtiriladi. PHP moslashuvchanlik va masshtablanish bo`yicha deyarli Java dan qolishmaydi. Bir qancha oddiy ilovalarda o`zini etarli oqlagan lekin jiddiy ilovalarda chetlab o`tadi. RNR va ASP.NET ni yana bir masala ustida solishtirsak, agar katta korporastiya ko`pgina serverlar va klient mashinalar tomonidan INTRANET tashkil qilingan bo`lsa va bu tizim Windows da boshqarilsa ASP.NET yana bir bor o`z ustunligini namoyon qiladi. RNR ni yana bir ustunligi boshlovchilar uchun qulay va Internetga joylashtirish oson kechadi. Shuning uchun hozirgi kunda RNR keng qo`llanilmoqda. RNR va ColdFusion. ColdFusion paketi Allaire firmasi tomonidan tuzilgan. Interaktiv va dinamik veb saxifalarni tayyorlash uchun, veb hujjatlarni qayta ishlash va ma`lumotlar bazasidan ma`lumot olish uchun yaxshi. Minus tomonlari ColdFusion tashib yurish qiyinchiligi RNR ni olsak deyarli barcha platformada ishlay oladi. ColdFusion esa faqat 4 ta: Win32, Solaris, HP/UX va Linux. ColdFusion juda kam tarqalgan va RNR ga nisbatan katta resers talab qiladi. Ushbu keltirilgan muloxazalardan kelib chikib bitiruv malakaviy ishi sayti PHP da qilindi. 2.4.Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatlari uchun elektron to`lovlarni amalga oshirish texnologiyasi Elektron tijoratning jadal rivojlanishi elektron to`lov tizimlarini rivojlantirishga va yangi tizimlarni ishlab chiqishga olib keldi. To`lov tizimlari elektron tijorat infrastrukturasidagi asosiy elementlardan biri hisoblanadi. Ko`pgina o`tkaz i lgan amaliyotlar shuni ko`rsatadiki, to`lov

tizimlarini elektron tijoratda qo`llash samarali, ishonchli, perspektiv natijalarni beradi. Elektron to`lov tizimi boshqa tizimlar kabi to`lovni amalga oshiruvchi va to`lovni qabul qiluvchilardan iborat bo`lishi kerak. Shu narsa aniqki to`lov vazifasi, ma`lum summani to`lovchidan qabul qiluvchiga o`tkazadi. Elektron tizimlarda bu o`tkazish elektron to`lov protokollari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonda tomonlarning to`lov protokoli orqali o`tkazishini amalga oshiruvchi, ma`lum summadagi pullarning o`tishini ta`minlovchi banklar, moliyaviy tashkilotlarning qatnashishi zarur bo`ladi. To`lovning INTERNET – tizimida moliya, biznes tashkilotlar va Internet foydalanuvchilar o`rtasidagi savdo ishlaridagi moliyaviy kelishuvlar amalga oshiriladi. Aynan, elektron to`lov tizimi to`la imkoniyatga ega bo`lgan internet do`konlarini yaratish imkonini beradi, haridor mahsulotga buyurtma berib, o`z kompyuteridan uzoqlashmasdan to`lovni amalga oshiradi. Elektron to`lovni amalga oshirish sxemasini ko`rib chiqadigan bo`lsak, avvalo quyidagi ishtirokchilar bilan tanishib chiqish kerak. Internetda mahsulot yoki xizmatlar uchun to`lov vositasi sifatida plastik kartalarni qabul qilish internet- ekvayring deb nomlanadi. Elektron to`lovning asosiy ishtirokchilari: 1) haridor, 2) internet-do`kon, 3) bank-emitent (kartochka chiqaruvchi), 4) bank-ekvayer (hamkorlarning kartochkalar bilan barcha turdagi operastiyalarini amalga oshirishlarini ta`minlovchi va tranzakstiyaning dastlabki qayta ishlashlarini bajaruvchi), 5) to`lov serveri (to`lovni amalga oshirishda xavfsizlikni ta`minlovchi elektron to`lov tizimi). Shuni ta`kidlash kerakki, 5-ishtirokchisiz xam sxemalar mavjud, lekin ular hozirda deyarli ishlatilmaydi. Yaqin kunlarda O`zbekiston Respublikasi aholisi oziq ovqat mahsulotlaridan maishiy va kompyuter texnologiyalarigacha bo`lgan tovarlarni harid qilish, mobil aloqa, Internet telefoniya va kommunal xizmatlari uchun haq to`lash, shuningdek, kino, teatrlarga chiptalarni uy yoki ofislardan chiqmagan holda harid qilish imkoniyatiga ega bo`ladi. Kredit kart a lar orqali hisob-kitoblar

1. Ҳaridor Internet orqali Magazin saytiga kir ib mahsulotlarni savatchaga soladi va kredit kart a bilan to`lov usulini tanlaydi. 2. Magazin dasturiy ta `minoti buyurtmani shakllantiradi va Ҳaridorni ASSIST tizimining avtorizastiya serveriga yo`llash bilan birga buyurtma parametrlarini jo`natadi . 3. ASSIST tizimining avtorizastiya serveri Ҳaridor bilan himoyalangan (SSL 3.0) protokol bilan bog`lanadi va Ҳaridordan uning kredit kart a haqidagi ma`lumotlarni (karta raqami, kartning amal qilish muddati , karta egasining nomi) qabul qilib oladi . Kredit kart a haqidagi ma`lumot himoyalangan holda faqat ASSIST tizimining avtorizastiya serveriga jo`natiladi va haridor buyurtma shakllantirgan m agazinga taqdim etilmaydi. 4. ASSIST tizimining avtorizastiya serveri olingan ma`lumotni boshlang`ich qayta ishlab tizimining hisob-kitob bankiga (kelgusida - Bank) yuboradi . 5. Bank Magazinni t izimda mavjudligini, amaliyotning tizimda o`rnatilgan cheklovlar ga mosligini tekshiradi. Tekshiruv natijalariga ko`ra kredit kart avtorizastiyasiga ruhsat yoki taqiq shakllantiriladi va u Bank tomonidan mos Ҳ TT ( Ҳ alqaro To`lov Tizimiga)(Visa, Master Card va boshqalar)ga jo`natiladi. 6. Avtorizastiya taqiqlanganida:  Bank ASSIST tizimining avtorizastiya makaziga to`lovni amalga oshirishni rad etuvchi habar yuboradi4  Avtorizastiya serveri Ҳ aridorga sabablarini ko`rsatgan holda rad javobini yuboradi ;  Avtorizastiya serveri m agazinga buyurtma raqamini ko`rsatgan holda rad javob ini yuboradi ; 7. Avtorizastiya ruhsat etilsa yopiq bank tizimi orqali Ҳ aridor kartining emitent-bankiga yoki emitent-bank tomonidan ma`sul etilgan prostessing serveriga avtorizastiya so`rovnomasi jo`natiladi. 8. Kart to`lov tizimidan avtorizastiya tasdiqlangan ma`lumot olinsa:

 Bank ASSIST ning avtorizastiya serveriga avtorizastiya tasdig`ini jo`natadi ;  Avtorizastiya serveri Ҳaridorga avtorizastiya tasdig`ini jo`natadi ;  Avtorizastiya serveri Magazinga buyurtma raqami bilan avtorizastiya tasdig`ini jo`natadi ;  Bank mablag`ni Bank va Magazin o`rtasidagi mavjud shartnomaga ko`ra Magazin hisob raqamiga ko`chiradi;  Magazin hizmat ko`rsatadi (mahsulotni beradi) . 9. Avtorizastiya taqiqlansa:  Bank ASSIST ning avtorizastiya serveriga to`lovni rad etish javobini yuboradi ;  Avtorizastiya serveri Ҳaridorga sababi ko`rsatilgan holda rad javobi yuboradi;  Avtorizastiya serveri Magazinga buyurtma raqami bilan rad javobi yuboradi.

2.2. rasm. ASSIST to`lov tizimi To`lov parametrlarini yuborishning 1-rejimidan, mijoz Sizning Internet- magaziningizda hech qanday ma`lumot kiritmaydigan hollarda foydalanadi. Bu ma`lumotni (Ism sharifi, manzili, email, telefon) haridor ASSIST serverida kiritadi. Ikkinchi bobga xulosa Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish tashkil etish tamoyillari o`rganib chiqildi. Kafolatlanganlik, o`z vaqtidalik, arzonlilik, ishonchlilik, moslik tamyillari keltirib o`tildi. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratish algaritmi keltirilgan. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini ko`rsatish veb saytini yaratishning dasturiy va axborot ta`minoti keltirilgan. Shaxsiy kompyuter tarkibiy qismi qurilmalarining o`zaro muvofiqlikda ishlash

imkoniyatini beruvchi dasturiy vositalar, ya`ni drayverlar taxlil etilgan. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatlari uchun elektron to`lovlarni amalga oshirish texnologiyasi keltirilgan bo`lib, unda masofadan to`lovlarni elektron usulda amalga oshirish mexanizmi o`rganilgan. III.BOB. KOMPYuTERLARGA XIZMAT KO`RSATISh VEB SAYTINI AMALIY TADBIҚI

3.1. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini tashkili tuzilishi Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish veb-saytini yaratishda PHP texnologiyasidan foydalaniladi. PHP tilining bir qancha ob`ektlari mavjud bo`lib, ulardan ayrimlarini veb-saytni mukammal qilib yaratishda foydalaniladi. Қuyida ularning tavsifi va kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish veb-sayti dasturiy ta`miinotida qanday uslubda qo`llanilishi keltiriladi. 3.1.rasmda kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatish veb-saytining bosh saxifasi keltirilgan. 3.1.rasm. Veb-saytning bosh saxifasi. Veb-sayt yangiliklari bilan tanishish. Administratorga murojaat, bunda mijozlar birorta ximatlar bo`yicha murojaatlarini qoldirishlari mumkin. Kengi 3.2.rasmda veb-saytining kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatishi keltirilgan.

3.2.rasm. Veb-saytning xizmat ko`rsatishi. Veb-saytiga birinchi marotaba tashrif buyurgan foydalanuvchilarga mijoz sifatida ishtirok etish uchun o`ziga kerakli bo`lgan xizmatlar haqida to`liq malumot olish zarur bo`ladi. Unda foydalanuvchi o`zi haqidagi ma`lumotlarni talabga ko`ra kiritib chiqadi, ro`yxatdan o`tish mobaynida foydalanuvchiga aloxida parol beriladi. Bunda bitta foydalanuvchi uchun yagona bulishi kerak buni saytning dasturiy qismi avtomatik ravishda aniqlab foydalanuvchini ogohlantiradi. Bunda yangi xaridor sifatida ro`yxatdan o`tuvchi foydalanuvchilar talab qilingan ma`lumotlarini to`g`ri kiritishi zarur bo`ladi.

3.3.Veb-saytning aloqalar bo`limi keltirilgan. Administrator interfeysining ko`rinishi quydagi 3.4.rasmda keltirilgan: Bu panelga kirish faqat administrator login va paroli orqali amalga oshiriladi. Ushbu saxifada bir qancha o`zgartirish ishlarini olib borish mumkin: 1. Sayt yangiliklarini o`zgartirish. Bu erda administrator sayt yangiligini o`chirishni yani yangilik matnini kiritish mumkin. Yangilik kiritilgan sana avtomatik aniqlanadi va malumotlar omboriga yoziladi. 2. Veb-saytning kontakt malumotlarni yoki to`lov uchun zaruriy ma`lumotlarni o`zgartiriladi. 3. Murojaatlar bilan tanishish sayt administratoriga birorta qiziqish yoki fikr bo`yicha murojaatlar bilan tanishish. 4. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmat ko`rsatishlar faqat adminstratori tomonidan malumotlarini kiritish, o`zgartirish, o`chirishi mumkin.

3.4. rasm. Veb-sayt administrator paneli. Bu sahifada bir nechta to`lov tizimlarining ro`yxati mavjud bo`lib, ulardan keraklisini elektron do`kon veb-sayti bilan bog`lash mumkin. Uzumchilik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxona elektron savdosini yuritishda nechta to`lov tizimi bilan bog`lanishni istasa va shartnoma qilinsa, o`sha to`lov tizimlari bo`yicha to`lovlar amalga oshiriladi Veb-saytning yangi xizmatlarni qo`shishni ham keltirib o`tamiz

3.5.rasm. Yangi xizmatlarni qo`shish bo`limi. 3.2. Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini meyoriy xuquqiy bazasi Respublikaning rivojlanayotgan jahon iqtisodiyotiga qanchalik tez qo`shilishi bir vaqtning o`zida davlat sostializmidan qolgan merosdan qutilish va siyosiy tashkilotlar hamda boshqaruv mexanizmlarini tezda yangilash qobiliyatiga bog`liq. Shu jihatdan olganda axborot — kommunikastiyalar texnologiyalari tashkilotlarni isloh qilishning asosiy harakatlantiruvchi kuchi bo`lib, mamlakatnnig iqtisodiy rivojlanishi uchun ulkan imkoniyatlar ochib beradi. “Elektron xukumat” tizimi (xukumat ishlarini on—layn rejimida amalga oshirish) O`zbekistonda o`z taraqqiyotining boshlang`ich bosqichidir. Internet tarmog`iga ulangan davlat tuzilmalari va xo`jalik yurituvchi sub`ektlar soni keskin oshgan . Internet resurslari orasida O`zbekiston mavzusidagi ma`lumotlar kam. Juda kam tashkilotlar‚ hozir tarmoq uchun muntazam biror ma`lumot taqdim etadi, mavjud web — saytlarning ko`pchiligida bazalik tasviriy va aloxida axboroti

mavjud xolos. Ko`p tashkilotlar esa web — saxifalarini kamdan kam yangilaydi va saytga bog`langan ma`lumotlar bazasiga ega emas. Jamiyatda axborot — kommunikastion texnologiyalaridan foydalanish Respublika prezidentining 2002 yil 30 maydagi “Kompyuterlashti-rishni yanada rivojlantirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini joriy etish to`g`risida “PF- 3080 -sonli farmoyishiga muvofiq ishlab chiqilgan davlat axborotlashtirish konstepstiyasining asosiy tarkibiy qismidir . Internetdan foydalanuvchilar soni va O`zbekiston haqidagi axborot hajmi jihatidan respublikamiz hali ko`pgina boshqa davlatlardan birmuncha ortda qolmoqda. Mamlakatda ishlab turgan 195 ming kompaniyadan atigi 892 si xozir o`z faoliyatini axborot va kommunikastiya sohasida amalga oshirmoqda, bu esa kompaniyalar umumiy miqdorining atigi 0,45 % tashkil qiladi. Internet katta kapital sarflashni talab qilmasligi deyarli darhol iqtisodiy samara berishi tufayli faoliyat uchun juda qulay muhit ekanligi olinsa, bu juda kam. Tarmoqda jismoniy shaxslarning foydalanishiga kelsak, yuz bergan vaziyatni hisobga olib, BMT, TD va SOROS jamg`armasining Ochiq Jamiyat Instituti, NATO ilmiy qo`mitasi bilan birgalikda 1999 yildan buyon “O`zbekistonda Internet — texnologiyalarini rivojlantirish va ularni ommalashtirish uchun imkoniyat yaratish” loyixasini amalga oshirmoqda. Bu loyiha mamlakatda Internetni umumiy rivojlantirishga, shu jumladan Respublika ilmiy va ta`lim muassasalarining Internetdan bepul foydalanishlari uchun tayanch tarmog`ini vujudga keltirishga qaratilgan. Elektron tijorat rivojlanishining huquqiy ta`minlanishi hozirgi kunda elektron tijoratning eng asosiy tamoyillaridan biri shundaki, ikki tomon imzolayotgan shartnoma elektron yo`li bilan amalga oshirilayotganligi uchungina uning qonuniyligi va haqiqatdan ham mavjudligini shubha ostiga qo`yishga haqli emaslar. Tamoyilning amalga oshirilishi har doim ham kafolatlanmaydi. Shuning uchun ham ba`zi yuridik qiyinchiliklar vujudga keladi. Ko`pgina mamlakatlarda faqat ikki tomoning shaxsiy imzolari bosilgan shartnomalargina tan olingani

uchun, bunday holatlarda shartnoma yuridik kuchga ega bo`lmaydi. Shuning uchun elektron tijorat qonuniy to`siqlarni oshib o`tishga qurbi etmaydi. Yuqorida aytib o`tilgan qonuniy to`siqlarni oshib o`tishda yordam berish maqsadida halqaro savdo (Yunistrol) huquqi bo`yicha OON komissiyasi, 1996 yilda “Elektron tijorat to`g`risida” qonun qabul qildi. Bu qonun o`zida shartnomalarning yuridik kuchi bilan bog`liq bo`lgan, shartnoma originali va nushalari bilan bog`liq bo`lgan muammolarni hal etish modelini aks etadi. Қonunda ko`rsatilgan berilganlarning elektron almashuvining huquqiy rejimi funkstional ekvivalent nomli tamoyilga asoslanadi. Davlat qonunchiligiga bu qonunning joriy etilishi tomonlarning elektron almashuvi vositasini tanlaganida, ular uchun huquqiy muhitni yaratishi ko`zda tutiladi. Bu qonun qabul qilingandan keyin elektron tijorat soflidagi jarayonlarini oldindan aytib berishni osonlashtiruvchi va shu bilan birga elektron tijoratning butun dunyoda rivojlanishiga turtki bo`ladigan me`yor va qoidalar ustidagi ish olib borish yuzasidan rozillikka erishilgandir. Bunday qonunlar orasida elektron raqamli imzosining munosabatini yo`lga soladigan holatlar sanab o`tilgan. Bu savolning bunchalik dolzarb bo`lishiga Internet va boshqa tarmoq orqali imzolanadigan shartnomalar sonining tez o`sishi sabab bo`lgan. Elektron imzoga bo`lgan ishonch, shartnomalarni qabul qilishiga bo`lgan asosiy shart bo`lib hisoblanadi. 1999 yilda Evropa ittifoqining huquqiy asoslari direktivasi qabul qilingan. Bu elektron tijorat sohasidagi Evropa va halqaro huquqlarning shakllanishidagi navbatdagi qadam bo`ldi, chunki u elektron tijorat sohasida kelajakdagi rivojlanishi va mukammallashuvining asosiy yo`nalishlarini ko`rsatib beradi. Shuni ta`kidlab o`tish lozimki, O`zbekiston uchun Evropaning huquqiy tartibotidagi tajribasi kerak bo`ladi. Direktivada raqamli imzoni yaratish uchun kerak bo`lgan talablar shakllantirilgan. Bundan tashqari shartnomani imzolagan tomonning imzosi va uning elektron nusxasining muvofiq kelish — kelmasligini aniqlashga yordam beruvchi sertifikat nomli xujjat ko`zda tutiladi. Bu sertifikatdan tashqari yana shunday bir tushuncha mavjudki, uning nomi malakali sertifikat, uning farqi

faqatgina imzolarni solishtirishda emas, qator talablarga javob berish majburiyligidadir. AҚSh va Kanadada supermagistral, ya`ni har bir insonga o`z ta`bi bo`yicha istaganini topish texnologik vositasining qurilishiga ko`ra olingan. Ғarbiy Evropada asosiy jamiyat jahon texnologik inqilobining navbatdagi qadamiga ijtimoiy tomondan yondashiladi. Revolyustiyalar Evropa mamlakatlaridagi axborot jamiyatlarining shaklanishining turli aspektlariga bag`ishlangan. Umuman, yuqorida aytilgandek, Evropa ittifoqining huquqiy aktlarida aytib o`tilgan me`yor va tamoyillar Rossiya va boshqa MDҲ davlatlari uchun qulaydir, chunki bular oxirgi payt elektron tijorat uchun evolyustiyaning natijalari hisoblanadi. Evropa ittifoqining huquqiy aktlaridagi tamoyillarining O`zbekiston qonunchiligiga joriy etish etarli potenstialga ega bo`ladi, deb tasavvur etiladi . Davlat, jamiyat va shaxsni axborotlashtirish sohasida tashqi va ichki xavf hatardan muvoffaqqiyatli himoyalashni amalga oshirilishining ta`minlanishi, ya`ni axborot xavfsizligini ta`minlash o`z navbatida huquqiy asosini shakllantirishni taqazo etadi. Ushbu sohadagi normativ-huquqiy hujjatlarning qabul qilinishi va takomillashtirilishi kompleks ravishda, izchillik va ilmiy asoslangan holda olib borilishi zarur. Bunda, O`zbekistonda amal qiluvchi qonun hujjatlari, mamlakatimiz qo`shilgan halqaro hujjatlar, chet el qonunchiligi tajribasi, shuningdek axborot kommunikastiya texnologiyalarining rivojlanishi istiqbollari hisobga olinishi kerak. Aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligini ta`minlashning huquqiy asoslarini takomillashtirishdan asosiy maqsad - fuqarolarning axborotdan erkin foydalanishga doir huquqlarini ta`minlash, davlat, jamiyat va shaxsni axborot xavfsizligini ta`minlash uchun qulay sharoitlar yaratish, bu boradagi huquqiy munosabatlarni tartibga solishdir. Ҳozirgi kunga qadar ushbu yo`nalishda qator ishlar amalga oshirildi. So`nggi yillar mobaynida quyidagi O`zbekiston Respublikasining qonunlari qabul qilindi, ya`ni:  "Elektron raqamli imzo to`g`risida";  "Elektron hujjat aylanishi to`g`risida";  "Elektron tijorat to`g`risida";

 "Elektron to`lovlar to`g`risida" Bu qonunlar axborot kommunikastiya texnologiyalariga asoslangan masofadan o`qitish, telemedistina, elektron tijorat, elektron to`lov kabi yangi xizmatlarning rivojlanishiga yo`l ochib berdi. Ҳozirgi kunda axborot-kommunikastiya texnologiyalari keng ko`lamda rivojlanayotgan bir vaqtda elektron hujjatlar va elektron hujjatlar aylanishini kundalik hayotimizga joriy etish masalalari muhim o`rin to`tadi. Elektron hujjatlar aylanishida ularning qog`oz hujjatlar bilan teng kuchga ega ekanligini, ulardagi imzo, muxr va hujjatning boshqa rekvizitlarini tasdiqlash elektron raqamli imzo orqali amalga oshirilishi mumkin . "Elektron raqamli imzo to`g`risida" gi O`zbekiston Respublikasi qonuni ma`lum shartlarga rioya qilingan holda elektron hujjatdagi elektron raqamli imzo va qog`ozdagi shaxsiy imzoning teng kuchliligini tan olishini ta`minlab berdi. Ushbu qonunda elektron raqamli imzo kalitining foydalanuvchilari (egasi) haqidagi ma`lumotlar muhofaza qilinishi haqidagi norma o`z aksini topgan. "Elektron hujjat aylanishi to`g`risida"gi qonunning qabul qilinishi elektron hujjat aylanishi sohasida faoliyatni amalga oshirish uchun huquqiy asos yaratgan bo`lib, u elektron hujjat almashinuvining tezkorligi va samaradorligini oshirish hamda qog`oz hujjat aylanishining ulushinin kamaytirishga yordam beradi. Ushbu qonun elektron hujjatning huquqiy maqomini va uning rekvizitlarini aniqlagan bo`lib, elektron hujjat aylanishi ishtirokchilarini, elektron hujjatni olish, jo`natish, ularni saqlash va muhofaza etish tartibini belgilaydi. Respublikamizning “Elektron tijorat to`g`risida” qonuni 2004 yil 29 aprel kuni qabul qilindi. Қonun 14 modda iborat va O`zbekistonda elektron tijoratni rivojlantirish uchun huquqiy asos bo`lib xizmat qiladi. Bundan tashqari O`zbekiston aloqa va Axborotlashtirish agentligi tomonidan 2002 — 2010 yillarda kompyuterlashtirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini rivojlantirish dasturi ishlab chiqildi. Mazkur dasturda kompyuterlashtirish va axborot kommunikastiya texnologiyalarini rivojlantirishning asosiy yo`nalishlari xavfsizligini va bu soha rivojlanishini mablag` bilan ta`minlash yo`llari

ko`rsatilgan. Bundan tashqari bu dasturga 10 ilova kiritilgan bo`lib, bu ilovalarda 2005—2010 yilgacha bo`lgan vaqtda telekommunikastiya tarmog`i O`zbekiston Respublikasi shaharlarini qamrab olishning maqsadli yo`nalishlar va rejalari bayon etilgan. O`zbekistonda elektron to`lovlarni rivojlantirishga huquqiy asos yaratish maqsadida "Elektron to`lovlar to`g`risida" gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun hozirgi globallashuv davrida elektron to`lov sur`atlarining o`sishiga, shuningdek O`zbekiston jahon iqtisodiy hamjamiyatiga yanada tezroq integrastiya qilinishiga yordam beradi. Ushbu qonunda elektron to`lov tizimida axborot xavfsizligini va muhofazasini ta`minlash hamda to`lov tizimi a`zolarining elektron to`lovlar to`g`risida ma`lumotlar maxfiyligini ta`minlashlari shartligi to`g`risidagi normalar belgilab qo`yilgan. Yuqorida aytib o`tilgan qonunlar aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligini ta`minlashning huquqiy asoslarining asosiy yo`nalishlarini o`z ichiga oladi. 3.3.Kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini samaradorligini aniqlash O`zbekistonda elektron to`lovlarni rivojlantirishga huquqiy asos yaratish maqsadida "Elektron to`lovlar to`g`risida" gi qonun qabul qilindi. Ushbu qonun hozirgi globallashuv davrida elektron to`lov sur`atlarining o`sishiga, shuningdek O`zbekiston jahon iqtisodiy hamjamiyatiga yanada tezroq integrastiya qilinishiga yordam beradi. Ushbu qonunda elektron to`lov tizimida axborot xavfsizligini va muhofazasini ta`minlash hamda to`lov tizimi a`zolarining elektron to`lovlar to`g`risida ma`lumotlar maxfiyligini ta`minlashlari shartligi to`g`risidagi normalar belgilab qo`yilgan. Yuqorida aytib o`tilgan qonunlar aloqa va axborotlashtirish sohasida axborot xavfsizligini ta`minlashning huquqiy asoslarining asosiy yo`nalishlarini o`z ichiga oladi. Bizning kompyuterlarni ta`mirlash xizmatini iqtisodiy samarasi, yaratilgan veb saytning o`z mijozalariga ega bo`lishi. Chunki mijoz o`ziga kerakli

malumotlarni ixtiyoriy joyda turib to`liq malumot olishlari mumkin. Agar korxona Web—sayti milliy bozorga mo`ljallangan bo`lsa, u holda uni biron—bir milliy provayderlarning serveriga joylashtirish lozim. Agarda korxona mahsuloti yoki xizmatlari xalqaro bozorga mo`ljallangan bo`lsa. unda Web—saytni chet el, shu qatorda Shimoliy Amerika kompaniyalari serveriga joylashtirmoq kerak, zero bunda axborotni olish tezligi va u bilan ishlash samaradorligi yuqori bo`ladi. Agar korxonaga milliy va xalqaro bozor bir xilda zarur bo`lsa, u holda ona tilidagi va ingliz tilidagi versiyalar ishlab chiqilmog`i va yuqori keltirilgan muqobilli joylarda yoki bir Web—saytda birlashtirmoq kerak. Veb-saytlarni internet tarmog`iga joylashtirishda xosting tushunchasi ishlatiladi. Xosting – bu internet tarmog`ida doimo mavjud bo`lish uchun serverda ma`lumotlarni fizik joylashtirishda disk soxasining ajratilishi va taqdim etilishi xizmatidir. Xosting xizmatida pochta korrespondenstiyasi, ma`lumotlar bazasi, DNS, fayl va bular uchun joy ajratib berilmoqda. Shuningdek, bu servislarning faoliyati va funkstiyalari ham qo`llab quvvatlanadi. Xosting xizmati odatda tekin va pullik shakllarga ega. Tekin xosting xizmatini taklif qiluvchi kompaniyalar ularga berilgan saytlarda o`z reklamarini joylashtirish orqali foyda ko`radilar. Bunday xostinglar odatda pullik xostinglarga nisbatan tezligi va ishonchliligi past hisoblanadi. Fizik shaxslar ko`pincha shunday xostinglardan foydalanadilar. Tijorat tashkilotlari esa har doim pullik xosting xizmatlaridan foydalanadilar. Xosting xizmatlari resurslar taqdim etishga qarab quyidagilarga ham ajratiladi:  virtual xosting – ko`p sonli foydalanuvchilar uchun umumiy bitta veb- servis xizmati muhiti, diskda joy ajratiladi.  virtual ajratilgan server - diskda joy ajratiladi, foydalanuvchi uchun ajratilgan serverday tuyuladi, lekin aslida bitta real serverda bir qancha

virtual serverlar joylashtiriladi. Bu xizmat turi o`rtacha og`irlikdagi va engil proektlar uchun mo`ljallangan.  ajratilgan server – ma`lum xotira, prostessor va disk soxasi bilan butun bir server taqdim etiladi. Katta veb proektlar uchun mo`ljallangan. Xosting tanlashdagi muhim kriteriya bu ishlatiladigan operastion tizimdir, chunki u yoki bu funkstional vazifalarni qo`llab-quvvatlash unga bog`liq. Xostingning muhim aspekti u yoki bu xizmat va imkoniyatlar mavjudligidir:  CGI ni qo`llab quvvatlash;  Perl, PHP, ASP ni qo`llab quvvatlash;  htaccess (Apache uchun ) ni qo`llab quvvatlash;  ma`lumotlar bazasi ni qo`llab quvvatlash; Yuridik nuqtai nazardan O`zbekistonda xosting xizmati telematik aloqa xizmatiga kirmaydi. Қachonki aloqa operatori foydalanuvchi qurilmasini o`zida joylashtirsa va uni internetga ulashni ta`minlasa – u holda aloqa tarmog`iga murojaatni ta`minlash xizmatini ko`rsatishi uchun operator listenziya olishi kerak. Internetda elektron tijoratni olib borayotgan korxona boshqaruvchisi o`zining jismoniy Web - serverini tashkil qilish va qo`llab - quvvatlash bo`yicha qaror qabul qilish mumkin. Ushbu muqobil yuqoridagilardan qator farqlarga ega. Avvalo Web - server yaratishga etadigan xarajatlar yig`indisi ko`proq narxi esa sezilarli darajada katta, ya`ni ishlarning xajmi va murakkabligiga qarab to`la qonli server tashkil qilishga 10 ming dollardan ortiq pul ketishi mumkin. Korxona serverini joylashtirish alohida kuchli kompyuter va o`tkazuvchanlik qobiliyati 64 Kb.s dan kam bo`lmagan aloqa kanalini talab etadi (aks holda serverga kiruvchilarda grafika bilan ishlashda, shuningdek server yuklanishi korxona ichki tarmog`idan Internetga chiqishda qiyinchiliklar tug`diradi). Web - server tashkil etuvchilari bir necha Web - sayt va serverlarni ishlab chiqishda ( dizayn va mumkin bo`lgan to`lov interaktiv elementlar) tajribaga ega bo`lgan firmalar, shuningdek faqat shunda ixtisoslashgan va katta tajribaga ega bo`lgan kompaniyalar chiqishlari mumkin.

Umuman olganda shuni aytish mumkinki, katta bo`lmagan korxonalarda shaxsiy Web - serverni ishlatish fatqatgina elektron tijorat tizimining ishlatish yuqori darajada bo`lgandagina o`zini oqlaydi. Masalan, shaxsiy server elektron tijorat tizimini korxonaning mo liyaviy x o`jalik faoliyati bilan integrastiyalashuvida kerak. Shaxsiy serverni ishlatish axborotni‚ himoya qilish darajasini oshirishi va shu kabilar nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq. Biroq bu holda shaxsiy serverni sotib olish uchun ketadigan umumiy xarajatlarni hisobga olish lozim. Birinchi hamda ikkinchi muqobillar server joylashtiriluvida axborotni himoya qilish savollari alohida e`tibor talab etadi. Veb - saytni internetga joylashtirishning bir qancha usullari mavjud, masalan tekin va pullik joylashtirish. Ҳar ikkalasida ham avvalo, veb-sayt uchun domen nom olinadi. Bu jarayon bilan tanishishdan oldin ayrim tushunchalarni ta`riflab o`tsak. Domen - Internet tarmog`ining ierarxik nomlarining joylashgan sohasi bo`lib, noyob domen nomi bilan belgilanadi va unga domen nomlari serverlar yig`indisi (Domain Name System – DNS) tomonidan xizmat ko`rsatiladi hamda uni domen ma`muriy boshqaruvchisi markazlashgan holda boshqaradi. Ҳar bir qayd etilgan domen nomi uchun yagona ma`muriy boshqaruvchi belgilangan. Domen nomi veb- sayt identifikatori bo`lib, u lotin alifbosi xarflaridan va raqamlardan hamda oraliq simvollardan tashkil topadi. Masalan: www.uzinfocom.uz yoki www.cctld.uz . Internetda adreslar va domen nomlarni tayinlash bo`yicha xalqaro tashkilot ICANN (Internet Corporation for Assigned Names and Numbers) kelishuviga binoan, 2003 yil 27 martdan buyon UZINFOCOM markazi O`zbekiston xududidagi domen administratori – ccTLDUZ xisoblanadi. ( http://www.cctld.uz/ ) Ushbu markaz domen nomlarni qo`llab-quvvatlash va qayd qilish bo`yicha xizmat ko`rsatish sifatini yaxshilashning chora-tadbirlari bilan shug`ullanadi. Bu markaz, shuningdek, internet tarmog`ida milliy axborot resurslarini yaratish va rivojlantirishni bo`yicha keng ko`lamda ishlar olib boradi. Domen nomini qayd qildirish uchun birorta provayderga murojat qilib, maxsus forma to`ldiriladi va shartnoma tuziladi. Ixtiyoriy provayder yuqorida

aytilgan markazga murojaat qilib, tanlangan domenning mavjud yoki mavjud emasligini tekshiradi. Agar domen bo`sh bo`lsa, bu domen nomi sizning veb- saytingiz uchun band qilinadi. Aks xolda boshqa nom tanlashga to`g`ri keladi. Belgilangan mablag` to`langach, kamida 1 yilga veb-saytni internet tarmog`iga joylashtiriladi. Murojat qilgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan berilgan talabnomaga ko`ra Domen nomi ro`yxatga olinadi. Uchinchi bobga xulosa Kompyuterlarni ta`mirlash borasidagi tashkiliy va xuquqiy asoslar tizimlilik nuqtai nazardan o`rganib chiqilgan. Kompyuter qismlarining ta`mirlashda imkoniyatlari darajasida mosligiga e`tibor berish. Қurilmalarning o`zaro mosligini ta`minlashda dasturiy vosita va qurilma tuzilishidagi sxematik moslikka e`tibor qaratilgan. Kompyuterlarni ta`mirlashni tashkil etish bo`yicha tuzilgan veb saytning amaliy ahamiyati mijozlarning, ya`ni buyurtmachilarning masofadan o`z kompyuterlarini ta`mirlash bo`yicha buyurtmalar berish imkoniyatining mavjudligi bilan xarakterlanadi. Kompyuterlarni ta`mirlash yuzasidan to`lovlarni amalga oshirish mexanizmi ko`rib chiqilgan. IV.BOB. ҲAYoT FAOLIYaTI XAVFSIZLIGI 4.1. KOMPYuTER BILAN IShLAGANDA TEXNIKA XAVFSIZLIGI K o m p y u t e r b i l a n i s h l a g a n d a m a h a l l i y t a r m o q d a g i k u c h l a n i s h 1 1 0 — 2 2 0 V d i a p a z o n i d a b o ` l i s h i k e r a k . T i z i m bl oki dagi nom i nal kuchl ani sh qi ym at i o`r nat i l ganl i gi ni tekshirish zarur. Personal kompyuter – xavsiz tarmoq kabeli bilan jihozlangan va faqat erga ulangan tarmoq rozetkasiga ulanadi. Kompyuter rozetkasi va tarmoq rozetkasi oson bog`lanuvchan bo`lishi kerak. Kompyuterning ON/OҒҒ (ROVER) — o`chirib yoqish tugmasi uni

tarmoq kuchlanishidan to`liq izolyastiya qila olmaydi. Tarmoqdan to`liq izolyastiya qilish uchun vilkani tarmoq, rozetkasidan ajratish kerak. Momaqaldiroq vaqtida ma`lumotlar uzatish kabelini uzish ham, yoqish ham ta`qiqlanadi. Kompyuter ichiga hech qanday begona buyumlar (misol uchun: zanji r, konstelyar qi sqich, mix va shu kabil ar), qi sqa tutashuv yoki tok urishiga sabab bo`ladigan suyuqliklar tushib qolmasligi kerak. Favqulotda vaziyat bo`lganda (misol uchun: korpus, boshqaruv elementi yoki tarmoq kabeli shikastlanganda, ichiga suyuqlik yoki begona jismlar tushib qolganda), darhol kompyuter NI o`chirish va tarmoq rozetkasidan vilkani tortib olish kerak. Kompyuterni o`z boshimchalik bilan ichini ochish, ichidagi buyumlarga tegish tavsiya qilinmaydi. Kompyuterni ta`mirlashni faqat vakolatli xodimlargina amalga oshirishi mumkin. Ruxsat etilmagan ochishlar yoki mohirsizlik bilan - ta`mirlash foydalanuvchiga havfni tug`dirishi mumkin (tok urishi, yong`in va shu kabilar). Talablarga muvofik kompyuterni ekspluatastiyasi faqat to`liq ta`mirlangan korpus va orqa qopqog`i o`rnatilgan holdagina ta`minlanadi. Tizim blokini ochishdan oldin kompyuter ni o`chirish va vilkani tarmoq rozetkasidan chiqarib olish kerak. Tizim blokini ochishda kompyuter ekspluatastiyasi va texnik ma`lumotnomasida keltirilgan ko`rsatmalarni e`tiborga olish kerak. Kompyuter bilan ishlaganda quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1. Ishdan oldin: - ish joyini to`g`ri tashkil qilish; - kuchlanish kabellarini, ulovchi o`tkazgichlarni, rozetka, shtepsel vilkalarini sozligini tekshirish; - mashinani shunday o`rnatish kerakki, tebranish(vibrastiya) va chayqalish turlari bartaraf etish imkoni bo`lsin; - mashinaning hamma bloklarini sozligini va

kompyuterni butun ishga tayyorlik darajasini tekshirish; 2. Ish mobaynida: - kompyuterda begona shaxslarni ishlashiga yo`l qo`ymaslik; - begona buyumlarni mashinaning ishlayotgan bloklariga tushib qolmasligini nazorat qilib turish; 3. Ishdan sung: . - ish joyini tartibga keltirish: Ish mobaynida quyidagilar taqiqlanadi - k iyimning yuqori cho`ntaklarida begona metall buyumlar, ayniqsa o`zining tarkibida magnitlangan temirga ega bo`lgan buyumlarni saqlash; - malakasi ikkinchi toifadan past bo`lgan shaxslarni xonada bir o`zi ishlashi; - mashinaning tok oqib o`tadigan qismlariga teginish; - manbaga ulangan kompyuterdan platalarni olish va qo`yish, sh un i n gd ek aj r a l i sh l i y ok i bo g` l an i s hl i u l a ni sh l a r n i aj r at i s h yoki ulash; -tarmoqqa ulangan kompyuterning ustki qopqog`ini echish; - a x b o r o t n i t a s v i r l o v c h i m o d u l ( m o n i t or ) q o p q o g` i n i o c h i s h , chunki elektron —nur trubkaga yuqori kuchlanish beriladi; -ventilyastion tirqishlarni berkitish; - malakaviy mas`uliyatga ega bulmagan foydalanuvchilarga kompyuterda paydo bo`lgan nosozliklarni sozlashga ruxsat berish; -boshqa nominalga ega bo`lgan saqlagichlarni ishlatish; -nosoz mashinalar bilan ishlash; -ish vaqtida uzoq tanaffuslarga mashinani yoqiq, holda tashlab ketish; Kiritish/chiqarish qurilmalari (monitor, klaviatura, va s ichqoncha) ergonomik ekspluatastiya va sog`liqni asrash uchun mo`ljallangan. Shuningdek, kiritish/chiqarish qurilmalarini nosoz ishlashi, qo`lni noto`g`ri

qo`yish yoki to`g`ri o`tirmaslik, uzoq vaqt uzluksiz klaviatura yoki sichqoncha orqali axborot kiritish i n s o n t a n a s i n i n g z o ` r i q i s h i g a v a c h a r c h a s h i g a o l i b k e l i s h i mumkin. Ko`zni zo`riqishiga, mushaklarda asab tizimini s usayishiga, bo`g`imlarda og`riq paydo bo`lishiga ham sababchi bo`ladi. Bu holat quyidagi maslahatlarga amal qilinganda s ezilarli darajada kamayishi mumkin. Ish joyida monitor shunday joylashishi kerakki, yorug`lik iloji boricha yuqoridan burchak ostida tushishi kerak. Monitor derazaga nisbatan yoni bilan turishi, ish stoli esa, yorituvchi qurilmalar orasida turishi kerak. Ko`zni zo`riqtiradigan, to`g`ri (ko`rish maydoniga tushayotgan yorug`lik manbai) va qaytgan (ekrandan qaytgan yorutlik) yorug`likdan iloji boricha himoyalanish kerak. Buning uchun ish joyini o`zgartirish kerak. Monit or dagi tasvir ni ng yori ti lganli gi, r avshanli gi va kontrasti bajarilayotgan ishga va xonaning yoritilganligiga bog`liq holda sozlanishi kerak. Monitor, hujjatlar va klaviatura shunday joylashishi kerakki, ularni yorug`lik manbasiga nisbatan joylashganligiga bog`liq bo`lgan yuzalaridagi ravshanlik 1:10 nisbatdan oshib ketmasligi kerak (1:3 nisbat tavsiya etiladi). Klaviatura va sichqonchani shunday joylashtirish zarurki, ularning ekspluatastiyasida sezilarli kuchlanishlar paydo bo`lmasligi kerak. Klaviaturani tananing yuqori qismiga nisbatan parallel ravishda, sichqonchani esa, aynan klaviatura s athida joylashtirish kerak. Stol cheti bilan klaviatura orasi 5—10 sm bo`lishi kerak. Monitorni shunday joylashtirish kerakki, undagi tasvirni b o s h n i y o k i t a n a n i b u r m a s d a n k o ` r i s h m u m k i n b o` l s i n . Monitorgacha bo`lgan masofa 70 sm dan oshmasligi zarur (optimal masofa 30 sm). Ҳujjatlashtirish qurilmalari va tez—tez ishlatib turilmaydigan texnik vositalar operatordan o`ng tomonda, maksimal erishish zonasida joylashtirish, aloqa vositalari esa chap tomonda o`ng qo`lni yozish uchun bo`sh qoldirish maqsadida joylashtirish tavsiya etiladi. Ҳujjatgacha bo`lgan masofa huddi monitor uchun mo`ljallangan masofadek bo`lishi

kerak. Stol yoki stulning balandligi operatorning bo`yiga qarab moslashtiriladi. Stulning suyanchig`i umurtqa pog`onasini bel qismiga tegib turadigan va operator to`g`ri o`tira oladigan bo`lishi kerak. O`tirganda oyoqlarning bukilgan burchagi 90° va undan yuqorini tashkil qilishi zarur. Axborot kiritish vaqtida qo`lning tirsakdan to kaftgacha bo`lgan qismi pol bilan parallel bo`lishi, elkalar esa erkin holda bo`lishi kerak. Monitor tasvirning yuqori chekkasi ko`z chizig`ida bulishi zarur. Bu maslahatlarning hammasi kompyuter bilan ishlashda tana a`zolarini toliqtirmasdan, zo`riqtirmasdan ishlashini ta`minlaydi. 4.2. Ishlab chiqarishda yong`in xavfsizligi Yong`inning kelib chiqish sabablari va xatarli omillari Ishlab chiqarish va hayot fa`oliyati davomida yong`inni kelib chiqishigaquyidagilar sabab bo`lishi mumkin: isitish pechlarini qurish yoki ishlatish qoidalarining buzilishi; ishlab chiqarishda yoki uyda olovni ehtiyotsizlik bilan ishlatish; kerosinda ishlaydigan yoritish yoki qizdirish asboblarini noto`g`ri o`rnatish yoki ulardan foydalanish qoidalarini buzish; yashin yoki statik elektr razryadlar, mashinalar va ishlab-chiqarish jihozlarining nosozligi hamda ularni ishlatish qoidalariga rioya qilmaslik (ichki yonuv dviga-teldaridan chikdstigan uchkunlar, elektr qurilmalaridagi qisqa tutashuvlar yoki ularning erga ulanib qolishi, elektr simlarida zo`riqishning yo`l ko`yilmaydigan darajada ortib istishi, kontaktlari yomon bo`lgan joylarning qizib ketishi va ulardan uchqun chiqishi, bug` qozonlarining portlashi); qishloq xo`jaligi mahsulotlarining yoki yonilg`ining saqlash qoidalariga rioya qilmaslik natijasida o`z-o`zidan yonib ketishi sabab bo`ladi. Yonish — yonuvchi moddaning havo kislorodi yoki boshqa oksidlovchi moda bilan oksidlanishining tez kechadigan kimyoviy reakstiyasi bo`lib, bunda yorug`lik va issiqlik ajraladi. Yonish quyidagi turlarga bo`linadi: Alangalanish — mahalliy qizish natijasida yonuvchi moddaning (uning bug`

va gazlarning) turg`un yonishi. Alangalanishga yonuvchi moddaning alanga yoki cho`g`langan jismga tegishi sabab bo`lishi mumkin. Chaqnash — yonuvchi modda bug`i bilan havo yoki kislorod aralashmasining alangaga, elektr uchqunga yoki qizigan jismga tegishi natijasida tez yonib tugashi. Chaqnashda siqilgan gazlar hosil bo`lmaydi. Portlash — moddaning bir holatdan ikkinchi holatga juda tez o`tishi (portlab yonishi) bo`lib, bunda ko`p miqdorda energiya chiqadi va ko`p mikdorda siqilgan gazlar hosil bo`ladi, bu siqilgan gazlar emirilishga olib kelishi mumkin. Portlashda hosil bo`ladigan yonuvchi gazsimon mahsulotlar havoga tegib, ko`iincha alangalanishi va buning oqibatida yong`in chiqishi mumkin. O`z - o`zidan alangalanish — modda ma`lum haroratgacha qizdirilganda unga bevosita tegmasdan turib sodir bo`ladi. O`z - o`zidan alangalanish harorati moddaning yong`in jihatidan xavfli xossalarini belgilovchi muhim parametrdir. Moddaning o`zida kechadigan fizikaviy, kimyoviy biologik jarayonlar ta`sirida va moddaning qizishi natijasida yuz beradi. Yong`in — maxsus manbada ega bo`lmagan va moddiy zarar keltiruvchi nazoratsiz yonishdir. Vujudga kelishi mumkin bo`lgan yong`inni oldini olish uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofiqdir: tashkiliy (ko`ngilli o`t o`chiruvchi drujinalari yoki yong`indan muhofazalash drujinalari tuzish, omma orasida tushuntirish ishlari olib borish); texnikaviy tadbirlarga ishlab chiqish ( yong`in yoki portlash jixatidan xavfli xonalarga alohida konstrukstiyali elektr jixozlar o`rnatish, nosoz pechlar, mashinalar, elsktr jixozlardan, shuningdek, oson alangalanadigan suyuqliklar saklanadigan yoki ishlatiladigan joylarda: 1. olovdan foydalanishni taqiqpab qo`yish, yashin kaytargichlar o`rnatish; 2. chiqqan yong`inning tarqalishiga yo`l qo`ymaslik maqsadida ob`ektlarni o`tga chidamli materiallardan qurish; 3. binolar orasidagi yong`inga karshi oraliqlarga rioya qilish; 4. yonayotgan binolardan odamlar, hayvonlar va qimmatbaho xo`jalik buyumlarini muvaffaqiyatli ravishda ko`chirishga imkon beradigan

choralarni ko`rish (kerakli mikdorda eshiklar, zarur kengliqda yo`laklar qurish va ularni to`sib ko`yishni man etish; 5. yong`inni o`chirishni osonlashtiradigan tadbirlarni ko`rish (yong`inni o`chirish, narvonlar, yong`in kuzatish minoralari, suv havzalari va binolarga kelish yo`llari qurish, yong`inga qarshi avtomatlashtirilgan uchirish vositalarini hamda signalizastiyasini o`rnatish). Yong`inni o`chirish uslublari va o`t o`chirgich moddalarning xususiyatlariga mos ravishda yong`inni o`chirish vositalari tanlab olinadi. Ular asosiy, maxsus va yordamchi vositalarga bo`linadi. Asosiy vositalar - yong`inga o`t o`chirgich moddalarni (suv, ko`pik, kukun, karbonat angidrid gazi va boshq.) sepish uchun belgilangan. Bularga avtomobil, avtostisterna, motopompa, o`t o`chirgichlar va boshqalar kiradi. Maxsus vositalar - yong`inni o`chirishda maxsus ishlarni bajarish uchun ishlatiladi. Ularga avtonarvonlar va tirsakli ko`targichlar, yoritish va aloqa avtomobillari, shuningdek operativ avtomobillar kiradi. Yordamchi vositalar - yong`inni o`chirishdagi ishlarni bajarish uchun etarli sharoit yaratadi. Bularga avtosuv quygichlar, yuk avtomobillari, avtobuslar, traktor va boshqa mashinalar kiradi. Birlamchi o`t o`chirish vositalari yong`in boshlanganda alangani keng tarqalib ketmasligini to`xtatish va o`chirish uchun ko`llaniladi. Ishlab chikarish korxonalariga va qishloq xo`jaligi mashinalari uchun zarur bo`lgan birlamchi o`t o`chirish vositalariga talab O`zbekiston Respublikasi Қ ishloq va suv xo`jaligi Vazirligining 1998 yil 12 iyundagi № 44 3-5-21 sonli qaroriga asosan aniqlanadi. O`t o`chirgichlar — yong`in boshlanish vaqtida o`chirish uchun ko`llaniladi. O`t o`chiruvchi moddalarning tarkibiga qarab o`t o`chirgichlar ko`pikli, gazsimon, s uyuq, kukunsimon guro`hlarga bo`linadi. Ko`pikli o`t o`chirgichlar - kimyoviy ko`pikli va mexanikaviy-havo turlarga bo`linadi. Kimyoviy ko`pikli o`t o`chirgich OXP-10 yona boshlagan kattiq materiallarni, maydoni 1 m2 dan oshiq bo`lma-gan turli yonuvchi suyuqliklarni

o`chirish uchun ko`llaniladi. OXP-10 o`t o`chirgich payvandlangan po`lat idishdan iborat. Uning usti cho`yan qopqoq berkitkich tuzilma bilan kavsharlangan. Shtok prujinasiga rezinali klapan qo`yilgan bo`lib, ko`l ushlagich berk vaziyatida kislotali stakan og`ziga klapanni siqib turadi. Қo`l ushlagich yordamida klapanni ko`tarib tushiriladi. O`t o`chirgichning purkagichi maxsus membrana bilan berkitilgan bo`lib, undan zaryad to`la aralashmasdan chiqmaydi. Zaryadning kislota solingan stakani o`t o`chirgichning og`ziga o`rnatilgan. O`t o`chirgichni ishlatish qoidalari va uning asosiy ma`lumotlari korpusga yopishtirilgan yorliqda bayon etilgan. Kimyoviy ko`pik o`t o`chirgichlar bir yilda kamida bir marta qayta zaryadlanadi. O`t o`chirgichning ishlash vaqti 50-70 sek, sochish uzunligi 6-8 m, ko`pik mikdori 40-55 l, kengayish darajasi 6 marta va turg`unligi 40 daqiqa. OXP- 10 ko`l o`t o`chirgachi OVP-10 havo-ko`pikli Karbonat angidridli o`t o`chirgich o`t o`chirgich OVP-5 va OVP-10 havo-ko`pikli qo`l o`t o`chirgichlar turli moddalar va materiallar yona boshlaganda o`chirish uchun belgilangan. Uni ishqoriy metallar, moddalar, havosiz yonuvchi jismlar va tok ostida bo`lgan elektr qurilmalarni o`chirishda qo`llanilmaydi. Ularning o`t o`chirish samaradorligi bir xil hajmdagi kimyoviy ko`pikli o`t o`chirgichlarga nisbatan 2,5 marta ortiq. Neytral zaryadni amaliy qo`llanilishi yong`inni o`chirishdagi o`t o`chirgichning atrofidagi jismlar uchun zararsizdir. Chunki yong`in o`chirilgandan so`ng havo- mexanikaviy ko`pik butunlay izsiz yo`qoladi. OVP-5 va OVP-10 bir-biridan faqat korpusning hajmi bilan farq qiladi. Karbonat angidrid gazli o`g o`chirgichlarda (OU-2, OU-5, OU-8 ko`l va OU-25, OU-80 aravachaga o`rnatilgan ko`chma) karbonat angidrid (SO2) o`t o`chirgich zaryadi hisoblanadi. Ularning tuzilishi bir-biriga o`xshash. Belgidagi son qiymati idishning hajmini litrda ifodalanishini ko`rsatadi. O`t o`chirgichlar siqilgan gaz bilan to`ldirilgan bo`lib, tok o`tkazmaydi. Shuning uchun ular tok ostida bo`lgan elektr qurilmalarni va katta bo`lmagan yong`inni o`chirish uchun mo`ljallangan. O`t o`chirgich po`lat idishning konusli rezbasiga sifon nay bilan latun ventil burab qotirilgan. O`tni o`chirishda uni ishlatish uchun ventil

Diskli interfeyslarning adapterlarini o`z ichiga olgan va printerni, sichkonchani va b. ulash uchun ketma-ket va parallel portlarni ko`llovchi multikartaning o`tkazish kobiliyatini oshirish. Shuni inobatga olish kerakki, tezkor xotirani 2 marta oshirish ShK unumdorligini taxminan 75 % ga, 256 Kbayt sig`imli kesh-xotiraning borligi esa 20 % ga oshiradi. Shuni bilish kerakki, zamonaviy ShK larning unumdorligi fakat taktli chastota MP, AX, MDY va videotizimning tavsiflariga bog`lik bo`lmasdan, balki interfeyslarga xam jiddiy ravishda bog`lik bo`ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Nir Vulkan. Elektronnaya kammerstiya. – Moskva. M.: “Internet - treyding”, 2003. –296s. 2. Balabanov I. T. Elektronnaya kommerstiya . Uchebnoe posobie dlya vuzov . –214s. 3. «Elektron to`lovlar to`g`risida» O`zbekiston Respublikasi Қ onuni. 16.12.2005 y. № O`R Қ – 13. "O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to`plami", 2005 yil, 51-son, 373-modda. 4. Davlat bosh q aruvida AKT. Umumiy tushunchalar. Jaxon tajribasi. O`zbekistonda joriy etish istiqbollari. Toshkent, 2005. 5. Xamdamov R.X., Kobilov S.S. Problemы vnedreniya novыx informastionnыx texnologiy v vыsshem obrazovanii i puti ix resheniya. Jurnal «Ta`lim muammolari». 2000. № 4.

6. Yurasov A.V. Elektronnaya kommerstiya. Uchebnoe posobie. –M.:Delo, 2003, 328s. 7. Sistema avtomatizastii deloproizvodstva i elektronnogo dokumentooborota . Rukovodstvo administratora Instrukstiya po ustanovke DELO-Web versii 8.5.3 . Moskva , 2004 . 8. Ivon Harton. Beginning JAVA 2 JDK 5 Edition. –Wiley Publishing, Inc. Willey DreamTech. India Pvt. Ltd. 2005 , 1263 s. 9. Edited by Gabor Hojsy. PHP Manual. The PHP Documentation Group. 2006. 10. Jon Siegel, Ph. D. Jon Wiley and Suns, Inc. “CORBA Fundamentals and Programming”, 2000 11. Bruce Eckel. Thinking in JAVA. Prentice Hall PTR, Upper Saddle River, New Jersey. 2005. 12. Morten Flate Paulsen. Online Education and Learning Management Systems. Global E-learning in a Scandinavian Perspective. Publisher: NKI Forlaget , USA- 2006 Internet sahifalari: 13. Php technoly – www.php.net 14. For Developer – www.tagez.net 15. Java Technology – www.java.com 16. Web developer – www.phptr.com 17. DataBase technoly – www.mysql.com 18. Klub programmistov – www.phpclub.ru 19. Drupal system – www.drupal.org 20. Dlya php razrabotchika – www.drupal.ru

O'xshashlar

Tijorat bankning reklama veb-saytini yaratish

Web-sahifalar va ularni yaratish vositalari

Iqtidorli talabalarga o’quv-uslibiy interaktiv xizmat ko’rasatish dasturiy ta’minotini yaratish

Lokal kompyuter tarmoqlari

Informatika fanini o‘qitishda innovatsion ishlanmalar yaratish texnologiyasi