Uvaysiy lirikasi va uning o‘ziga xos uslubi

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

450.5 KB

Ko'chirib olish

Uvaysiy lirikasi va uning o‘ziga xos uslubi mavzusida yozgan BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUN DAR IJA KI R I SH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 I-b o b. KICHIK JANRLAR TAKOMILIDA SHOIRA MAHORATI.......5 I.1. UVAYSIY IJODIDA FARD JANRI........................................................5 I. 2 . UVAYSIY LIRIKASIDA CHISTONNING О‘RNI II-b o b. AN’ANAVIYLIK VA SHOIRA IJODIGA XOS USLUB II. 1 . NAZIRA JANRINI YARATISHDA SHOIRA MAHORATI II . 2 . UVAYSIY SHE’RIYATIDA G‘AZAL JANRINING INDEVIDUALLIGI X UL O SA ADA BIYOT LA R R О ‘ YX A TI 2

KIRISH. Mavzuning dolzarbligi. Ayol – ilohiy mо‘jiza. U xohlasa gulga, xohlasa kuchli tо‘fonga aylanishi mumkin. Biz faylusuv shoira Jahon otin Uvaysiy asarlari qatida о‘zbek ayolining ana shunday noyob qudrati ifodasini kо‘ramiz. Shoir she’riyatida inson ma’naviyatining bugungi kunda ham nihoyatda dolzarb bо‘lgan, umumbashariy muammolari yoritilgan. U XVIII asr oxiri – XIX asr boshlaridayoq (1780-1845), о‘zbek ayolining dunyoqarashi, ma’naviyati, haq- huquqlari, jamiyatda tutgan о‘rni, onalik baxti va mashaqqatlari haqida bong urgan. Prezidentimizning quyidagi fikrlari adabiyotda yuz bergan muhim o’zgarish va yangilanishlarni qayta kashf etishda ko’mak beradi: “… Insonni , uning ma’naviy olamini kashf etadigan yana bir qudratli vosita borki, u ham bo’lsa, so’z san’ati, badiiy adabiyotdir. Adabiyotning insonshunoslik deb, shoir va yozuvchilarning esa inson ruhining muhandislari, deb ta’riflanishi bejiz emas, albatta”.1 Bular lirik qahramonning ishqqa munosabatida, olamni falsafiy idrok qilishida, atrof-muhitni badiiy timsollashtirishida yaqqol namoyon bо‘ladi. Shoira lirik qahramoni atrofni, insonlarni Sharq ayoliga xos sinchkov nigoh bilan kuzatadi. Ruhiga uyg‘oqlik baxsh etuvchi olamning yorug‘ ranglarini tez ilg‘aydi, ba’zan g‘ofillik va jaholat belgilarini kо‘rib og‘rinadi. Mehr-oqibat, halollik, adolat, iymon kabi ezgu fazilatlarni sog‘inib iztirob chekadi. Uvaysiy she’riyatining boshqa ijodkorlar asarlaridan farqli tomonlari kо‘p. Jumladan, har bir she’ri chuqur, ichki bir tо‘fon, tug‘yon bilan yо‘g‘iriladi. Ana shu – botiniy jazba lirik qahramonning ruhiy holatini ifodalashda noan’anaviy tashbehlar, sharhlar va timsollarni qо‘llashga sabab bо‘ladi. Uvaysiy asarlari hamisha insoniyatga kо‘mak beruvchi, tо‘g‘ri yо‘l kо‘rsatuvchi ma’naviyat sarchashmalaridir. Ma’naviyat esa – buyuk kelajakning poydevori. Shunday ekan, bizning vazifamiz – Uvaysiy singari ajdodlarimiz tomonidan bunyod etilgan ma’naviyatni anglash, uni ruhiyatimizda uyg‘otish va ulg‘aytirishdir. 3

Demak, Uvaysiy she’riyatining uning о‘ziga xos janrlarda ijod qilishi va boshqa о‘z zamondoshlaridan farqlanishi uning uslubini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishimizning asosi ham dolzarbligi ham ana shu. Bitiruv malakaviy ishning о‘rganilish darajasi. Uvaysiyning hayoti va ijodi uning asarlarining tahlili olimlardan R.Orzibekov, T.Jalolov, U.Tulaganova, O.Madayev, A.Qayumov, M.Qodirova, U.Tuychiyevning ilmiy ishlarida о‘z aksini topgan. Biz ilmiy ishimizda mazkur tadqiqotlardan foydalandik. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Uvaysiy ijodi va uning asarlari janrlarini boshqa о‘z zamondoshlaridan alohidalikni о‘rganishni о‘z oldimizga maqsad qilib quyidagi vazifalarni belgilab oldik. - Uvaysiyning kichik janrlar yaratishdagi mahoratini о‘rganish. - Shoira ijodida fard janri va uning о‘ziga xos jihatlarini yoritishdagi uslubini tadqiq etish. - Uvaysiy ijodini bugungi adabiyotga ta’siri ya’ni an’ana masalasini о‘rganilishi. - Uvaysiyning nazira yaratishdagi mahoratini tahlil qilish. - Shoira ijodidagi asosiy g‘azal janrini tadqiq etish. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi. О‘zbek adabiyotshunosligida Uvaysiyning hati va ijodi keng о‘rganilgan. Biz uni yuqorida tahlil va tadqiq etdik. Ammo uning asarlari janrlari misolida alohida uslubi mahorati о‘rganilmagan. Biz kichik ishimizda Uvaysiyning о‘ziga xos uslubini о‘rganishga urindik. Bu esa ishimizning yangiligini о‘ziga xos yangiligidir. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv malakaviy ishdan maktab, litsey, kollej o‘qituvchilari o‘zbek mumtoz adabiyotidan ma’ruzalar, referatlar yozishda bemalol foydalanishlari mumkin. Bitiruv malakaviy ishning obekti . Bu mazkur bitiruv malakaviy ishni yozishda Muqimiyning “Asarlar to‘plami” hamda G‘.Karimovning Muqimiy hayoti va ijodiga doir tadqiqotlaridan foydalandik 4

I bob. KICHIK JANRLAR TAKOMILIDA SHOIRA MAHORATI I. 1. Uvaysiy ijodida fard janri. О‘zbek mumtoz adabiyotida Jahon otin Uvaysiy ijodi о‘ziga xosliklari bilan ajralib turadi. U nafaqat mazmun, ma’no va badiiy san’atkorlik nuqtai nazaridan, balki janrlar takomilida ham takrorlanmas iqtidorini namoyish eta olgan. Xususan, mumtoz she’riyatidagi kichik janrlarda yaratgan asarlar bunga dalil bо‘la oladi. Fard – adabiyotdagi eng kichik janr. U arabcha “yakka”, “yolg‘iz” degan ma’noni anglatadi. Adabiy istiloh siqatida esa birgina baytdan iborat mustaqil asar demakdir. Unda kuchli mantiqqa ega bо‘lgan hikmatomuz fikr ifodalanishi shart. Chunki, “... О‘tmishdagi qalamkashlar fardlar yaratishni bir san’at, san’atkorlik ishi, ma’nolar xazinasidan gavhar sochish deb bilganlar”1. Adabiyotshunoslikka fard, uning paydo bо‘lish asoslari, xususiyatlari haqida ayrim mulohazalar bildirilgan 2. Ammo janr sifatida uning hali hal etilishi, oydinlashtirilishi lozim jabhalari anchagina. Jumladan, fardning qofiyalanishi haqida adabiyotshunoslikda turli qarashlar bor. Ba’zi manbalarda “fardlarda ikki misraning qofiyalanishi shart” deyilsa, ba’zilarida “fard misralari о‘zaro qofiyalanmaydi”, ba’zilarida esa “qofiyalanishi ikki xil (a-a va b-a) bо‘lishi mumkin” deyiladi. Shayx Ahmad ibn Xudoydod Taroziy 1436-1437 yillarda yaratilgan “Funun ul-balog‘a” asarining janrlar bayoni qismida fardga tо‘xtalib shunday ta’rif beradi: “Fard ikki misra bо‘lur. Avvalg‘i misraida qofiya bо‘lmas...”3. Asarda Kamol Xо‘jandiy, Salmon Sovajiy, Hofiz Sheroziy, Xusrav Dehlaviy, Kirmoniy, Nosir Buxoriy, Sakkokiy Sayroniy, Lutfiyi Shoshiylarning fardlaridan namunalar keltiriladi. Hammasi qofiyasiz, ya’ni b-a shaklidagi fardlar. Sakkokiy va Lutfiyning devoniga ham qofiyasiz, ya’ni b-a shaklidagi fardlar kiritilgan. Demak, adabiy jarayondagi holatdan xulosa chiqaradigan bо‘lsak, XV asr I yarmigacha fard janri yuqoridagi shaklga ega bо‘lgan. YA’ni ikki misradan iborat bо‘lib, qofiya bо‘lmagan. Ammo juz’iy hollarda uning a-a shaklida 5

qofiyalangan turiga ham manbalarda duch keldik. Lekin bu kо‘rinish xos xususiyat darajasiga kо‘tarilmagan. Navoiy ijodidan boshlab, bu janrning yanada takomillashgan kо‘rinishlarini kuzatamiz. Uning “Xazoyin ul maoniy” devoniga 86 ta fardi kiritilgan. Ularni kuzatib, quyidagi xulosalarga keldik: Birinchidan, Navoiy о‘z fardlarida g‘oyaviy mundarijani teranlashtirishga erishgan. Ularda chuqur hikmatomuz mulohazalarni, hayotiy xulosalarni ifodalagan. Ikkinchidan, Navoiyga qadar qofiya fard janri uchun xos xususiyat bо‘lmagan. Navoiy bu janrning har ikkala misrasini qofiyadosh sо‘zlar bilan ziynatlagan. Bu esa о‘z navbatida asarga ohangdorlik bag‘ishladi. Sо‘zlarning rang-barang ma’noviy qirralari orqali esa she’r g‘oyaviy teranlik kasb etdi. Uchinchidan, Navoiy devonlariga kiritilgan 86 farddan 79 tasi qofiyali, 7 tasi esa qofiyasiz shaklda yaratilgan. Navoiydan keyin fard janri yana takomillashib bordi. Keyinchalik ayrim shoirlar ijodida tajnisli fardlar yaratilganligini kо‘ramiz. Jumladan, Bobur devonida 26 farddan 2 tasi tajnisli qofiya, 23 tasi qofiyali, 1 tasi qofiyasiz kо‘rinishga ega. Fard janri takomilida Uvaysiyning olahida о‘rni bor. Bizga uning 4 ta fardi ma’lum. Ularning barchasi tajnisli qofiya asosida yaratilgan. Shoira ularda hayotiy kuzatishlaridan anglagan chuqur falsafiy mulohazalarni ifodalashga erishgan. Har bir fardda shoiraning takrorlanmas kuzatuvchanlik, xayolchanlik inkishofini kо‘ramiz. Uvaysiy devoniga kiritilgan tо‘tala fard ham ramali muasaddasi mahzuf vaznida yozilgan. Ularda shoira she’riyatiga xos bо‘lgan teranlik va falsafiy mushohada sezilib turadi: Dilrabo, о‘ltur boshingdin aylanay, Pandim ol, о‘lsam sо‘ngokim ayla nay4. Zohiran qaraganda, bayt mazmuni oddiy: “ey dilbar, yonimda о‘tirgin va nasihatimni eshit. Agar о‘lsam suyagimdan nay yasagin”. Ammo shu о‘rinda savol paydo bо‘ladi. Xо‘sh, nega lirik qahramon о‘lganda syagidan nay yasashni 6

sо‘rayapti? Shoirning maqsadi, g‘oyasi ana shu nay timsoliga singdirilgan. Bu yerda nay ramz sifatida qо‘llanilgan. Sharq mumtoz adabiyotida nay chuqur mohiyatga ega. She’riyatimizda uning turlicha talqinlari bor. Jamoliddin Rumiy “Masnaviy”sidagi fikrlar nay ramzi mohiyatini bir qadar oydinlashtiradi: Tingla, nay andoq hikoyatlar qilur, Ayriliqlardan shikoyatlar qilur. Men qamish erdim kesib keltirdilar, Sanchilur deb ta’naga о‘ldirdilar. Pora –pora qildi kо‘ksimni firoq, Baski, sо‘yla endi dardi ishtiyoq...5. Demak, nay asliyat, undan uzoqlashish ramzi. Chunki nay qamishdan yasaladi. U qamishligida yam-yashil, tirik edi. Uni kesib aslidan ayirdilar U ayriliqdan sarg‘aydi. Undan nay yasadilar. Endi u g‘ariblikdan, hidrondan fig‘on cheka boshladi. Ruhiyatning teran pardalarini tebratuvchi nay nolasi asliyatga, о‘zligiga qaytish ishtiyoqi, ishq sadosidir. Demak, Uvaysiy fardida bu timsolni bejiz qо‘llamagan. Butun ijodi davomida о‘zlikni anglash, о‘zlikka yetish g‘oyalarini targ‘ib etgan shoira о‘quvchi diqqatini yana bir bor nay timsoli vositasida hayot mohiyatini anglashga qaratadi. Demak, shoira fardlari teran falsafiy mohiyatga ega asarlardir. Kо‘rganimizdek, ularda shoiraning maqsadi, g‘oyalari har doim ham oshkora jumlalarda bayon etilmaydi. Uning fikrlari matn ortida ham davom etadi. Botiniy mazmun о‘quvchini о‘ylashga, fikrlashga, mulohaza yuritishga majbur qiladi.Ushbu teranlikka shoira о‘ziga xos tasviriy ifodalarni qо‘llash orqali erishgan. Qisqa satrlarda bir nechta badiiy san’atlardan foydalangan. “Aylanay”sо‘zini qofiya uchun tanlab tajnis san’atini qо‘llagan. U birinchi misrada xayrihohlik, mehr-muhabbat izhori ma’nolarida ishlatilgan. Ikkinchi misrada “ayla nay”, ya’ni “nay – cholg‘u sozini yasagin” ma’nosini beradi. Bir sо‘zning turli ma’nolarini qо‘llash ijodkorga katta imkoniyat yaratadi. Natijada, u qisqa hajmda teran mohiyatni ifodalashga erishadi. 7

Ushbu fardda Uvaysiy iyhom san’atidan ham mahorat bilan foydalangan. Ma’lumki, iyhom ulkan iste’dodni talab etadigan, murakkab san’at. U asarga о‘zgacha tarovat baxsh etadi. Sо‘zdagi yashirin ma’no qirralarini faollashtiradi. Kashf etilmagan ma’noviy tovlanishlarni jilolantiradi. “Sо‘zlardan sо‘zlarni uyg‘otadi”. Bu san’atga Shayx Ahmad Taroziy “Funun ul-balog‘a”da yuqori baho beradi: “Bilgilkim, bu san’atlarning har birining she’rda alohida ziynati bordur. Faammo, iyhom birla xayolning о‘zgacha holati bordir”6. U iyhomga quyidagicha ta’rif beradi: “Bu aningtek bо‘lurkim, lafze ayturlarkim, andin uch ma’no bо‘lg‘ay. Ikkalasi qariyb”7. Bu san’atni Uvaysiy fardda mahorat bilan qо‘llagan. U “о‘ltur” sо‘zi vositasida iyhom yaratgan. Sо‘zning ikki ma’nosini nazarda tutgan. Birinchisi “о‘tirmoq” fe’lining buyruq mayli ma’nosida, ikkinchisi “о‘ldirmoq” fe’lining buyruq mayli ma’nosida ishlatilgan. “О‘ltur” sо‘zining birinchi ma’nosi zohiriy ma’no. Unda lirik qahramon dilbarga murojaat qilib, yonida о‘ltirishga va nasihatini tinglashga taklif qiladi. Sо‘zning ikkinchi ma’nosi botiniy mazmunga ega bо‘lib, lirik qahramon mahbubaga meni о‘ldir, deb iltijo qiladi. Bu iltijoning zamirida biz falsafiy mohiyat kо‘ramiz. Ma’lumki, vujudiy intilishlar insonni ruhoniy hayotdan uzoqlashtiradi. Moddiylikka mag‘lub kishi asl maqsaddan chalg‘iydi. Shunday ekan, Uvaysiyning umumiy falsafiy dunyoqarashidan kelib chiqib, u vujuddan ozod bо‘lishni orzulayapti, degan xulosaga kelamiz. Bu fikrimizni keyingi misradagi “... о‘lsam sо‘ngokim ayla nay”, jumlasi ham asoslaydi. Nay timsoli orqali biz asliyatga yetish ilinjida fig‘on chekayotgan otashin oshiq ramzini anglaymiz. Uvaysiy lirik qahramoni hamisha ishqning ana shunday mо‘tabar martabasiga etishni orzulagan. Shoira о‘zining badiiy niyatini amalga oshirishga nay timsolidan mahorat bilan foydalana olgan. Chunki ishq iztiroblari, oshiqlik nolalarini, hatto, sо‘z ham nay ohangichalik ifodalay olmaydi. Zero, allomalardan biri: “Qalb tafakkurga nisbatan ohangda kо‘proq aks etadi”8, - deya bejiz aytmagan. Sharqshunos olima L.N.Serikova Alisher Navoiy fardlari haqida gapirar ekan, “... Agar muayyan olingan bir mavzu yoki obraz shoir tomonidan boshqa 8

janrda istifoda etilgan bо‘lsa ham, fardda ular о‘zgacha talqinga ega bо‘ladi”9, - deb yozgan edi. Bu holatni biz Uvaysiy fardlarida ham kuzatamiz. Uvaysiy devonida bir g‘azal bor. U ham “Dilrabo, о‘ltur, boshingdin misli gardun о‘rgulay...”10 misrasi bilan boshlanadi. Agar fardda shoiraning inson hayoti, maqsadi va dunyo mohiyati haqidagi falsafiy mushohadalari singdirilgan bо‘lsa, g‘azal oshiqona yо‘nalishda. Unda oshiqning majnunvor ishq pо‘rtanalaridagi ruhiy holati ifodalanadi. G‘azalda lirik qahramonning dunyoviy va ruhoniy kayfiyatlari, ular о‘rtasidagi ziddiyat, kurash о‘z ifodasini topgan. U shunday bir ruhiy holatdaki, zamon va makon munosabatini unutgan. Uning nazdida ikki tushuncha birlashib, yaxlitlikka erishgan. Oshiq esa yaxlitlikka singigan: To kо‘rib rasvolig‘im or etma, ey hush ma’dani, Bovar etgil kecha-kunduzlarda maknun о‘rgulay11. Lirik qahramon tashna. U soqiyga murojaat qilib may tilaydi. Bu tashnalikdan, xumorlikdan oh-nola chekmaydi, balki undan mamnunlik izhor etadi: Soqiyo, jon etdi labg‘a, va’da qil la’ling mayin, Garchi man labtashnaman, xummori mamnun о‘rgulay. Bu yerda soqiy, may timsollari ramziy ma’nolarda – ilohiy ishq unsurlari sifatida qо‘llangan. Mumtoz adabiyotda “kо‘z yoshi tо‘kish” faol iboralardan. U kо‘ngilni poklaydi, g‘uborlarni aritadi. Kо‘z yoshining oyna kabi tiniqligi kо‘ngilga kо‘chadi. Shuning uchun ham poklovchi vosita sifatida u oshiqning yо‘ldoshi: Tangri xalq etmish mani muflis gadolardin netay, Yо‘q biram, yо‘q taotim, kо‘z yoshi Jayhun о‘rgulay 12. 9

Lirik qahramon oshiq, ammo oddiy emas, balki majnunsifat oshiq. Shuning uchun uning nolasi, hasrati ham boshqacha, holati “digargun”. Ushbu g‘azalda zohiriy va botiniy mohiyat mujassam. Shoira oxirgi baytda shunga ishora qiladi: Demagil Vaysini san, ul Vaysiyi bexonumon, Fahr qilg‘il hasratim, holi bigargun о‘rgulay 13. Demak, fard va g‘azal bir xil misra bilan boshlansa – da, ularda ifodalangan ma’no, shoiraning ikkalasi asaridan kо‘zlagan maqsadi о‘zgacha. Fardda lirik qahramonning olam va odam mohiyati borasidagi mushohadalari falsafiy va donishmandlik nuqtai nazaridan ifodalangan. Lirik qahramon chuqur mulohaza yurgizuvchi faylasuf sifatida taassurot qoldiradi. G‘azalda esa majnunvor ishq pо‘rtanalarida о‘zini unutgan oshiq timsolini kо‘ramiz. U majoziy va ilohiy ishqni о‘zida mujassamlashtirgan. Xullas, fard janri shoira ijodida muhim mavqeda turgan. Borliq haqida о‘zi anglagan haqiqatlarni ifodalash, chuqur falsafiy, hikmat darajasida fikrlarni bayon etishda kо‘l kelgan. 10

I. 2. Shoira lirikasida chistonning о‘rni. Chiston (lug‘z) Sharq mumtoz adabiyotida, xususan, о‘zbek mumtoz adabiyotida о‘ziga xos sirli-sinoatli nazm namunasi hisoblangan. Har qanday sо‘z san’atkori ham she’rning bu noyob usulida kuch sinasha olmagan. U yuksak badiiy san’at namunasi sifatida baholab kelingan. Jumladan, Zayniddin Vosifiyning “Badoye’ ul-vaqoye’” asarida eslanishicha, Qul Ubaydiy donishmandlar bilan bо‘lgan bir suhbatda lug‘zning adabiy jarayondagi mavqeini shunday baholangan: “Lug‘z she’rning о‘unday nav’iki, tab’ tarozusida g‘oyat mavzundir. Tab’i halol kishilarning unga mayli haddan ziyoddir...”14. Atoulloh Husayniyning ham “Badoyi’ us-sanoyi’” asarida lug‘zni shunga yaqin izohlaydi 15. U arablarda lug‘z, lug‘az, fors va turklarda chiston 16 deb atalgan. “Lug‘z, lug‘az” sо‘zi mо‘ta’bar izohli lug‘atlardan biri “G‘iyos ul-lug‘ot”da shunday izhlangan: “Lug‘az – sо‘roxi mushi dashty; va on bag‘oyat pechdor boshad, lihozo nomi navye az kalomi mubham, ki ba forsi chiston gо‘yand”17. (Mazmuni: Lug‘az – dasht sichqonining ini. U juda egri-bugri bо‘ladi. Yana forschada chiston, deb ataluvchi yashirin sо‘z turining nomi). Kо‘ringanidek, lug‘z sо‘zi istilohning maqsadini tо‘la ifodalay oladi. Atoulloh Husayniyning ham yuqorida tilga olingan asarida lug‘z haqida batafsil tо‘xtaladi. Uning lug‘aviy ma’nosi, istilohiy mohiyati о‘z davri adabiyotshunosligidagi о‘rganilishi tarixini yoritadi. Rashididdin Vatvot, Qays Roziy, Sharafiddin Ali Yazdiylarning fikrlari va ularga о‘z munosabatini bayon etadi. Ular bilan bahs-munozaraga kirishadi. Mumtoz adabiyotshunoslikka oid asarlarni kuzatar ekanmiz, barchasida lug‘z mumtoz badiiy san’atlardan biri sifatida talqin etilgan. Qays Roziy, Rashididdin Vatvot, Atoulloh Husayniy, Ahmad Taroziy, lug‘z va muammo haqida “Hulali mutarraz dar fanni muammo va lug‘z” (Muammo va lug‘z fani tо‘g‘risida bezatilgan ipak kiyimlar) deb nomlangan alohida asar yozgan Sharafiddin Ali Yazdiy ham lug‘zni о‘z asarining badiiy san’atlar qismida izohlaganlar. Ahmad Taroziy “Funun ul-balog‘a” asarida lug‘z san’atining xos xususiyatlarini aniq va sodda tushuntirib beradi: “Bu aningtek bо‘lurkim, bir 11

narsaning otin va haqiqatin yoshurub, mushabbah /un/ bih lafze birla savol qilurlar”18. Har bir she’rni janrsifatida tasniflashda ma’lum belgilar inobatga olinadi. Ammo, lug‘zni hajm, vazn, qofiya, radif nuqtai nazaridan kuzatsak, xos xususiyatlar kо‘zga tashlanmaydi. Demak, lug‘zni alohida janr deb qarash haqiqatga tо‘g‘ri kelmaydi. Uni she’riy san’atlardan biri deb qarash tо‘g‘riroqdir. О‘zbek mumtoz adabiyotida uning g‘azal, ruboiy, qit’a, masnaviy, fard shakllarida yaratilgan namunalari uchraydi. Alisher Navoiyning “Xazoyin ul- maoniy” devoniga kiritilgan 10 ta chistondan 8 tasi qit’a shaklida, 2 tasi tо‘rtlik shaklida 19. Uvaysiy chistonlari g‘azal, tо‘rtlik va ikkilik shakllarida yaratilgan. Lug‘z istiloh sifatida arablarda shakllangan. Ammo turkiy adabiyotdagi chiston xalq og‘zaki ijodidagi topishmoq janri bilan ham chambarchas bog‘liq. U XI asrda fors-tojik adadbiyotida kirib kelgan. Tojik adabiyotshunoslarining ta’kidlashicha, chiston dastlab qasida muqaddimasida tashbib 20 tariqasida paydo bо‘lgan va vasfning bir qismi sifatida taraqqiy topgan21. Fors adabiyotida birinchi chistonni Rudakiy yozgan degan taxmin bor. Taniqli adabiyotshunos R.Orzibekov “Lirikada kichik janrlar” asarida chiston haqida tо‘xtalib, о‘zbek adabiyotida dastlabki chiston Alisher Navoiy tomonidan yaratilganini ta’kidlaydi: “О‘zbek xalq og‘zaki ijodida Navoiygacha ham topishmoq usulidagi namunalar bо‘lsa am, lekin yozma adabiyot vakillari ijodida hozircha chiston she’rlar uchramaydi. Alisher Navoiy о‘zbek klassik shoirlari orasida birinchilardan bо‘lib chiston aytishga kirishdi va uning yozma adabiyotdagi о‘rnini qonuniylashtirdi”22. Ammo izlanishlar natijasi shuni kо‘rsatadiki, о‘zyuek adadbiyotida Navoiyga qadar ham chiston namunalari uchraydi. Jumladan, 1436-1437 yillarda yaratilgan Ahmad Taroziyning “Funun ul-balog‘a” asarida о‘zbek tilida ijod etilgan chiston keltiriladi: Nedur ul la’lki, paydo bо‘lur andin guhar? Goh paydo bо‘lur anda mayu gh shiru shakar23. 12

Javobi “lab” bо‘lgan ushbu chistonning badiiy pishiqligi uning о‘zbek adabiyotida yagona hodisa emasligini kо‘rsatadi. Ammo, afsuski, alloma uning muallifini kо‘rsatmaydi. “Funun ul-balog‘a”dagi an’anaga kо‘ra, Taroziy qalamiga mansub bо‘lishi ham mumkin. Chiston har bir shoirning olam, odam va borliqni kuzatish, atrof-muhitni ilg‘ash darajasini kо‘rsatadi. Uning oddiy predmetlardan badiiy obraz yaratish salohiyatini aniqlash mezoni bо‘lib xizmat qiladi. Uvaysiyning shoira sifatida shuhrat topishida chistonnavisligining alohida о‘rni bor. Ilmda u о‘zbek adadbiyotida eng kо‘p chiston aytgan ijodkor sifatida e’tirof etiladi. Uning nashr etilgan devonlarida 13 ta chistoni bor. Ammo, manbalarda uning “50 dan ortiq chistonlari ma’lum”ligi bayon etiladi24. Akademik Avliyo Muhammadiyev о‘z xotiralarida, hatto, shoiraning “Chistonlar tо‘plami”ni kо‘rganini eslaydi. Bir nechta bizga noma’lum chistonlari nomlarini sanaydi: “Shoira enamning dugonasi bо‘lgan. Chistonlar tо‘plami”ni sovg‘a qilgan. Afsus, 1930 yillarda jonimizni asraymiz deb arab alifbosida yozilgan juda kо‘p qо‘lyozmalarni yо‘q qilib yuborganmiz. Men qovun tiligi, aravaning о‘qi, qaychi, anor haqida о‘nlab chistonlarni yod olganman”25. Ijodi mahorat chо‘qqisi sanalgan Alisher Navoiy devoniga 10 ta chiston kiritilgan. Biz Uvaysiyning chistonnavisligidagi kamolotini ustoz shoir ijodi bilan qiyosan yoritishga harakat qilamiz. Navoiy ijodidagi chistonlar, asosan, ajmi jihatdan katta. Ular 6,8,10 misradan, faqat 2 tasi 4 misradan iborat. Navoiy chiston uchun tanlagan predmetni batafsil tavsiflaydi. Unga xos belgi, sifat va xususiyatlarni aniq kо‘rsatadi. Inson hayotidagi о‘rni va vazifasiga ham e’tibor qaratadi. Asar zamiriga jamiyatdagi, ijtimoiy hayotdagi hodisa va holatlarni singdirishga harakat qiladi. Tanlagan predmet yoki obraz vositasida jamiyat noqisliklarini fosh etadi. Navoiyning devonida “Miqroz”26 nomli chistoni bor. Shoir unda qaychining tuzilishi, shakliy xususiyatlarini tavsiflash yо‘lidan boradi. Tasvir jarayonida har bir misrada о‘quvchini hayratlantirishga, chuqur fikrlatishga intiladi: Ne qushlar erkin alarkim, birardurur qanoti, Qanotininguchida har birisiga minqor. 13

Biror ayog‘lari ham boru turfaroq bukim, Ayog‘ uchida biror kо‘z ham ettilar izhor. Qachon ayog‘larin olmashtirurlar, ul soat Qanot urarg‘a bо‘lurlar tayurdek tayyor. Qanot kо‘p urmoq ila bir kori ucharlari yо‘q, Ucharda garchi koridur alarg‘a istizhor27. Shoir qaychini shunday tasvirlaydi: Qanday ikki qushki, qanotlari bittadan. Har bir qanoti uchida tumshug‘i bor. Bittadan ayog‘i ham bor. Ammo ajablanarlisi shundaki, oyog‘i uchida bittadan kо‘zi ham bor. Yog‘lari harakatga kelganda esa, ular xuddi qushdek uchishga tayyor bо‘ladilar. Ammo kо‘p qanot urganlari bilan ucha olmaydilar. Garchi uchsalar ham, ularga, albatta, madad kerak bо‘ladi. Navoiyning mahorati shundaki, qaychining shakliy xususiyatlarini aniq, tushunarli va mukammal tasvirlagan. Shoir qaychining kо‘rinishini badiiy timsolllarda moddiylashtirgan. Qush, qanot, oyoq, kо‘z, tumshuq timsollari shular jumlasidandir. Chiston 8 misradan iborat. Dastlabki 4 misrada shakl kо‘rinishi tasvirlanadi. Keyingi 4 misrada esa shu predmetning harakatlanishi nazarda tutiladi. Navoiy ushbu chistonda shoirona taxayyulning noyob qudratini namoyish eta olgan. О‘zbek mumtoz adabiyotida qaychining takrorlanmas, noyob tasvirini yaratgan. Uvaysiy chistonlarida esa halqona soddalik, donishmandlik va hajm jihatdan qisqalik kо‘zga tashlanadi. Uning ham “Qaychi” deb nomlangan chistoni bor. U 2 misradangina iborat: Ikki mahbubeni kо‘rdum, ikkisini kindigi bir, Ikkisin orasiga tushsang, topadursan kasir. Shoira qaychining ikki oyog‘ini ikki dо‘st timsolida moddiylashtirmoqda. Ular shunday qadrdon dо‘stlarki, hech qanday holat bir-birlaridan ajratolmaydi. Bunday yaqinlikni ifodalash uchun xalq “kindigi bir” iborasini qо‘llaydi. Shoira shu xalq iborasini ustalik bilan qо‘llaydi. Xalq tomonidan ramziy ma’noda aytilgan 14

fikrdan shoira ikki – ham zohiriy, am botiniy ma’noda foydalanadi. Qaychining zohiran kindigi bir va botinan ham bir. Chunki barcha ish birgalikda amalga oshiriladi. Chistonning birinchi misrasida qaychining shakl xususiyati tasvirlanadi. Ikkinchi misrada esa uning vazifasiga e’tibor qaratiladi. Uvaysiyning she’riy uslubiga xos bо‘lgan kо‘pma’nolilik, ramziylik ushbu chistonda ham saqlangan. Shoira chistonda ham qaychi, ham dо‘stlik haqidagi tasavvurni mujassamlashtirgan. Ikki mahbuba timsoliga katta ma’naviy-ijtimoiy mohiyatni ham singdira olgan. Qaychi – insonga dо‘st. U xayrli amallarni bajaradi. Ammo uning orasiga tushib qolsangiz, ayamaydi. Shoira bu holatni insoniy munosabatlarga ham tatbiq etadi. YA’ni, dо‘stlik buyuk kuch. Agar unga raxna solinsa, xalaqit berilsa, о‘z qudratini kо‘rsatadi. Raxnagarni chilparchin eta oladi. Uvaysiy bunday nuqtai nazarni chistonga bejiz singdirmagan. Chunki uning Nodirai davron bilan dо‘stona munosabatiga, ustozu shogirdlik maqomiga hasad nigohi bilan boquvchilar ham yо‘q emas edi. Bunday nazarlar shoira hayotidagi kо‘p mashaqqatlar, iztiroblar, ma’naviy muztarib kunlarga sabab bо‘lgan. Chistonda shoiraga xos qat’iyat va jasorat ham о‘z ifodasini topgan. Uvaysiy uslubidan boxabar о‘quvchi, misralar zaminidagi dadil hukmni anglashi qiyin emas. Bu, ayniqsa, ziddiyatlardan xabardor shoira zamondoshlariga juda tushunarli bо‘lgan. Demak, “Qaychi” chistonida predmetning sifat va xususiyatlari aniq, tushunarli tasvirlangan. Shu bilan birga о‘oira mahorati tufayli unga jiddiy insoniy munosabatlar, muhim ijtimoiy muammolar ham singdirilgan. Bu asarning ijtimoiy ahamiyatini oshiradi. Navoiy va Uvaysiyning bir mavzuda yaratilgan “Anor” nomli chistonlari ham bor. Bularni qiyosan о‘rganganimizda har ikki shoir ijodining mushtarak va о‘ziga xos qirralari namoyon bо‘ladi. Ikkala shoir ham tabiatning mо‘jizaviy, noyob ne’mati anorning sifat va xususiyatlarini mukammal tasvirlab bera olishgan. Navoiy anorni tavsiflashda ikki timoldan foydalanadi. Birinchisi, chо‘g‘ tо‘ldirilgan mijmar28, ikkinchisi, durlarini makkor davron qonga “uyurgan” (aylantirgan) sadaf: 15

Ne mijmardur, tо‘la axgar29 vale ul mijmar andomi30, Erur sun’31 ilgidan gohe musaddas, gah musamman ham. Chiqar ravzandin32 axgari dudiyu bu turfakim, oning О‘tig‘a dud yо‘qtur, mijmarig‘a balki ravzan ham. О‘tu mijmar dema, bor ul sadafkim, durlarin oning Uyurdi33 qong‘a davroni musha’bid34, charxi purfan35 ham. Agar bu nav’ emas, bas ne uchun barmoq kuchi birla Bо‘shar jismi, oqar qoni, anga majruh36 о‘lub tan ham. Nechakim tab’i noridur37 va lekin me’da norig‘a Berur taskin, munung naf’in topibmen voqian men ham38. Shoir timol tanlashda anorning shakli, rangi va tuzilishini asos qilib oladi va nihoyatda nozik did bilan uning muqoyasasini topa oladi. Chiston о‘ziga xos kompozitsiyaga ega. Shoir, dastlab, anorni chо‘g‘ tо‘la mijmarga о‘xshatadi. Mazkur timsol uning sifatlarini tо‘liq mujassamlantiradi. Ammo, shoir bu bilan qanoatlanmaydi. U anorga yanada mukammalroq qiyos izlaydi. Uni endi sadafga о‘xshatadi. Shoir bunda faqat anorning shakli emas, balki, uning uzoq davom etuvchi shakllanish jarayonini ham (sadafda dur paydo bо‘lgani kabi) nazarda tutadi. Asardagi tisol takomillashuvining 3-bosqichida esa, shoir anorning rangi bilan bog‘lab, zamon haqidagi о‘z dardlarinin va qa’iy hukmini ham e’lon etadi. 4- bosqichda mayinlik bilan anorning vazifasini, foydasini tasvirlash orqali asarni xotimalayli. Kо‘ringanidek, asarda Navioyning she’riyatdagi kompozitsion о‘ziga xosligi, timsol tanlash va yaratish borasidagi mahorati yaqqol namoyon bо‘ladi. Ushbu chiston qit’a janrida yaratilgan. Asar 5 bayt – 10 misradan iborat. U hazaji musammani solim /mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun-mafoiylun; V---V--- V---V---/ vaznida yaratilgan. Ushbu vazn chuqur ijtimoiy ma’nolarni, zamon ahli qilmishlarining iztirobli ruhiy manzarasini, mahzun kayfiyatni ifodalash imkoniga ega. Shoir tomonidan tanlangan vazn asardan nazarda tutilgan g‘oya va maqsadga tо‘la muvofiq kelgan. 16

Tabiatning gо‘zal va mо‘jizaviy ne’matlaridan biri anordir. Anor donalarining aqiq la’llardek bir tekisda terilganligi, nafis pardaga о‘ralganligi va bu sirli gо‘zallikning anor pо‘sti ortida pinhonligi Tangrining mо‘jizasi deyish mumkin. Uvaysiy anorni olib unga she’r yozar ekan, kо‘nglidan teran mulohazalar о‘tgani aniq: Ul na gumbazdur: eshigi, tuynugidan yо‘q nishon, Necha gulgunpо‘sh qizlar manzil aylabdur makon. Sindurub gumbazni, qizlar holidin olsam xabar, Yuzlarida parda tortig‘liq, turarlar qon. Albatta, chistonda Uvaysiyning birinchi maqsadi о‘quvchi tasavvurida anorni shakllantirish. U bu vazifani mukammal bajara olgan. Shoira anor shaklini eshik va tuynuksiz gumbazga, uning donalarini yuzlarida parda tortilgan, yurak- bag‘ri qonga tо‘la “gulgunpо‘sh” (qizil kiyimli) qizlarga mengzaydi. Uvaysiy chistonini kuzatib, о‘ziga xos timsol qо‘llash mahoratining guvohi bо‘lamiz. Shoira anorning noyob, yangicha tasvirini yaratishga erishadi. Atoulloh Husayniy Sharafiddin Ali Yazdiyning lug‘z fanininng badiiy shartlari borasidagi fikrlarini keltirib, shunday deydi: “Lug‘zning she’riy jixatidan sо‘ng fasohatu ibora aniqlig‘iyu ma’no latofatindag‘i xusnu fazilatig‘a bois bulg‘uvchi shartlardin uldurkim, zikr etilgan mazkurning axvoli avsofi takallufu egri iboralarsiz anga mos bо‘lg‘ay. ...Matlubni anglag‘andin sо‘ng nozimning murodi ushbumu, yо‘qmu degan shubxa qolmag‘ay”. Kо‘rinadki lug‘zning asosiy sharti Uvaysiy tomonidan mukammal bajarilgan. U anorni xech qanday shubhaga о‘rin qoldirmay, aniq, tushunarli va ixcham shaklda tasvirlab bergan. Ammo Uvaysiyning she’rdan maqsadi shu bilan yakunlanmaydi. Shoira she’riy uslubiga xos bо‘lgan kо‘p ma’nonililik ushbu asrada ham yaqqol namoyon bо‘ladi. Adabiyotshunosligimizda “Anor” chistoninning bu jihati e’tirof etilgan: “Tо‘rt misraga sig‘dirilgan katta mazmunga anor tarifinigina emas, balki tо‘rt devor orasiga ovovz chiqara olmasdan faryod qilayotgan, qavat-qavat niqob 17

orqasida yorug‘ olamni kо‘rish imkoniyatidan maxrum etilgan millionlab mahzuna, munglig‘ ayollarning hayoti, taqdiri mujassamlashtirilgan”. Anglashiladiki, shoiraning ikkinchi maqsadi anorni donalarini qizlarga qiyoslash orqali ularning erksiz qismatiga e’tiborni qaratish. Ammo, shoira she’riyatining umumiy mohiyatidan kelib chiqib fikrlasak, uning chistondan kо‘zlagan uchinchi maqsadini ham anglash qiyin emas. Uvaysiyning ushbu asarida anor foniy dunyo tilsimlarini о‘zida mujassamlashtirgan ramziy timsol darajasiga kо‘tariladi. Shoira anorning tashqi kо‘rinishini cheku chegarasiz niliy gumbaz bо‘lib kо‘rinuvchi dunyoga qiyoslayapti: “Ul na gumbuzdur: eshigi tuynugidin yо‘q nishon”. Qizil rang bag‘riqonlik, xijron, ayriliq ramzi. Parda esa soliq bilan Olloh vasli о‘rtasidagi tо‘siq. Demak, xulosa qilib aytishimiz mumkinki ushbu tо‘rtlikda shu paytgacha biz talqin etib kelgan zohiriy mazmundan tashqari, teran falsafiy, botiniy g‘oya ham mujassamlashgan. Shoira anorda dunyo timsolini tasavvur etayapti. Anor dunyoga о‘xshaydi. U shunday bir gumbazki, na eshigi bor, na tuynugi. Unda kо‘plab insonlar makon qurgan. Ularning xolidan habar olinsa, u yerdagi hayotning asl mazmuni haqida tafakkur qilinsa, haqiqat ayon bо‘ladi: Ilohiy visoldan mahrumlik. Bu yо‘lda moddipy dunyoning tо‘siq, parda ekanligi. Shoira anor tuzilishida ilohiy visoldan foniy dunyo pardasi bilan tо‘silgan, ayriliqdan bag‘riqon kimsalar taqdirini kо‘rgandek bо‘ladi. Anor tilsimotini, asrorini anglash uchun uning pо‘stini ochib, cheksiz kenglikka erishish kerak. Demak, anor biz uchun ibrat. U kabi vujudiy qafasni, lahzalik olamning barcha tо‘siqlarini, moddiy manfaatu ehtiyojldarni yengib о‘tibgina haqiqiy hurlikka, ruhiy erkinlikka yetish mumkin. Ana shundagina anor sirini anglaganimizdek, dunyo va Mutlaqiyat mohiyatiga yetamiz. Shoira о‘zining uchqur falsafiy tafakkur tarzidan kelib chiqib, anor timsolida keng qamrovli umumbashariy g‘oyalar talqinini mujassamlashtiradi. Atoulloh Husayniy “...nimaiki, lug‘z ani bildirsa, maqsud о‘shul bо‘lur, aning о‘zga bir nimaga ishora qilur – qilmasin nazarg‘a olinmas”, deya ta’riflaydi. Ushbu e’tirofdan biz Navoiy an’analarini davom ettirgan. Uvaysiyning chistonning 18

tarixiy taaqqiyot bosqichida qanchalik katta о‘rin tutuganini anglaymiz chunki u chistonni donolik namoyishi, tafakkur о‘yinlari darajasidan chuqur ijtimoiy – falsafiy fikrlarni mujassamlashtirib ifodalovchi yо‘nalishga aylantirganining guvohiy bо‘lamiz. Yuqoridagi misollarda shoiraning chiston takomilidagi ulkan xizmatlirin kо‘rish mumkin. Uvaysiyning chistonni takomillashtirishdagi xizmati faqat shu bilan cheklanmaydi. Bizga ma’lumki, chistonlarda, asosan, sо‘z yoki sо‘zlar yashiringan bо‘ladi. Tinglovchi diqqati sо‘zga qaratiladi. Sо‘zlovchining maqsadi ham lafz bо‘ladi. Ijodkor о‘sha sо‘z ifodalayotgan predmetning sifatlarini tasvirlab beradi. Ammo Uvaysiy chiston asosiga holatni ham oladi. Tinglovchi diqqatini birgina sо‘zga emas, balki ruhiy holatni anglashga, uni kuzatishga qaratadi. Albatta, о‘z- о‘zidan chiston javobida ham sо‘z emas, balki tugal fikr – gap nazarda tutiladi: Yolg‘uzimda uchradi: ul dev edi yoki pari, Ming boshi, qirq ergashi bor, yoni sakkiz navkari. Holga kelmas, butni taqmas, barchani jallodvash, Tо‘rti chorlab о‘nu ellik, menga yuzlandi bari, Birining qо‘lida uch yuz hanjaru tо‘rt yuz pichoq, Unining og‘zida buldur: “Pora qil!” – deb gaplari! Ushbu chistonning javobi “G‘am haddin oshti” jumlasidir. Unda shoira chiston yaratishning bir necha usullaridan foydalangan. Ilk misralarda savol qо‘yish uslubini tadbiq etadi. Keyingi misralarda abjad hisobini qо‘llagan. Shoiraning bu usullari chistonda ham chuqur ruhiy xolat manzaralarini ta’sirli ifodalash imkonini beradi. Asarda shoiraning abjad xisobini istifoda etish mahoarti yaqqol namoyon bо‘ladi. Unda ushbu hisob bо‘yicha 10 ta son tkeltiriladi. Ular ifodalagn harflar vositasida esa “G‘am haddin oshti” jumlasini о‘qiymiz (1000-g‘,; 40-m; 8-h; 4-d; 10-i; 50-n; 1-alif; 3000-sh; 400-t; 10-i). 19

Mazkur chiston g‘azal janrida yaratilgan. U a-a, b-a, v-a tarzida qofiyalangan. Vazni ramali musammani mahzuf (foilotun-foilotun-foilotun-foilun; - V- - V- - V- - V- ). Uvaysiy chistonlaring asosiy qismida savol qо‘yish usuli yetakchilik qiladi. Jumboq, asosan, birinchi misrada keltiriladi. Shoiraning topqirlik bilan qо‘llagan sо‘rog‘i о‘quvchi diqqatini bir nuqtaga jamlashga hizmat qiladi. Shundan sо‘ng, naazarga tutilgan predmetning sifat, belgi va xususiyatlari ta’riflanadi. Shoira chistonlarida nazarda tutilgan har bir predmet badiiy obraz darajasiga kо‘tarilgan. Ularning asosini metoforik о‘xshatishlar tashkil etadi. Jumladan, eshigi tuynugi yо‘q gumbaz, qanotu parlari qip-qizil, kо‘zga kо‘rinmas qush, qonxо‘r ikki daryo, chо‘tir yuzli kelin, boshi bilan bruvchi oyog‘i yо‘q mavjudot, jazirama yozda issiq, yashil tо‘nda yuruvchi jonzot va yana kо‘plab noyob taxayyulot mahsuli bо‘lgan timsollar. Kо‘rinadiki, shoira chistonlarida nodir timsollar galeriyasi bunyod etilgan. Ularning har biri о‘tkir tafakkur mahsulidir. Shoira deyarli barcha chistonlarida dastlabki misrada atalmishning shakliga e’tibor qaratadi. Uni tasvirlaydi. Keyingi misralarda esa uning holati, qilmishi, vazifasini ifodalashga о‘tadi. Ayrim chistonlarida shoira savol bilan bir qatorjda abjad hisobidan ham unumli foydalanadi. Bu usul nazarga olingan predmetni aniqlash imkonini kuchaytiradi. Uvaysiy uchunchi tur chistonlarida yanada boshqacha yо‘l tutadi. Ularda savol ham, abjad hisobi ham uchramaydi. Bunday chistonlar qisqa hajmga (2 misra) ega. Birinchi misrada atalmish haqida xabar-ma’lumot berilsa, ikkinchi misrada uning tabiatiga xos qat’iy hukm, xulosa bayon etiladi. Bunday namunalar sirasiga “Kun va tun”, “Suv”, “Qaychi”, “Makkajо‘xori” kabi asarlarini kiritish mumkin: Ikki mahbubeni kо‘rdum, bir-birisin kо‘rmagan, Ikkisining о‘rtasiga, dо‘stlar, qil sig‘magan (Kun va tun). Bir-birin kо‘rmagan ikki dо‘st. Ammo, oralaridan qil ham о‘tsmaydi. YA’ni о‘zaro juda qadrdon. Har doim yonma-yon va ayrilmas. Shu keltirilgan 20

ta’riflarning о‘zi о‘quvchini tafakkur olamig yetaklaydi. Ikki dо‘stning kimligini о‘ylay boshlaydi. Shoira fikrini obrazli tarzda chuqur mantiq asosida ifodalaydi. Ikki mahbuba timsoliga istiora san’ati vositasida keng ma’no yuklaydi. Shoira chistonlarida xalqona uslub yaqqol seziladi. Qо‘llangan har bir sо‘z sayqallangan va о‘zining muqim о‘rniga ega. Hayotiy tajribalardan saralangan donishmandona xulosalar ifodalanadi. Ular zamiriga ba’zan yumor, ba’zan kinoya singdiriladi. Chistonda predmet nazarda tutilgan bо‘lishiga qaramasdan, uning zamirida insoniy munosabatlar, odamzotga xos fe’l –atvor ham sezilib turadi: Ul nadurkim, bir kelin о‘zi chо‘tir, Yetti qat parda ichichda misli hur. Javobi “Makkajо‘xori” bо‘lgan mazkur chiston xuddi shunday tasavvur uyg‘otadi. Unda javobdan tashqari inson tabiatiga nisbatan о‘tkir kinoya va yumor singdirilganligin anglash qiyin emas. Shoira chistonlari mahorat nuqtai –nazaridan noyob iste’dod mahsullari. Ularda shakl va mazmunning mutanosibligi. Timsollar olamining rang-barang va mukammal ishlangani, qofiya va radiflarning pursayqalligi taxsinga sazovordir. Yuqoridagi kuzatuvlardan, Uvaysiyning, chiston yaratishida о‘ziga xos mahorat soxibi ekanligi ma’lum bо‘ladi. Shoira о‘z uslubiga ega. Birinchidan, u hajman qisqalikka intilgan. Shu sababli, chistonlari 2,4, va 6 misradan iborat. Ikkinchidan, Navoiy chistonlari uchun tanlangan vazn ohangi vazminroq (xazaji musammani solim), Uvaysiy chistonlarining barchasi esa nisbatan yengilroq ohangda ega ramali musammani mahzuf va ramali musaddasi mahzub vaznlarida yaratilgan. Bu shoira uslubining xalq og‘zaki ijodiga monandligini kо‘rsatali. Uchinchidan, u timsol tanlashda xalq og‘zaki ijodi mahsullaridan, hikmat va naqllaridan unumli foydalanadi. Bu borada noyob iste’dodga ega ekanligin namoyish eta oladi. 21

Tо‘rtinchidan, chistonlarida zohiriy va botiniy mazmunni mujassamlashtirib ifodalashga harakat qiladi. Predmet va ijtimoiy muammolar nazarda tutiladi. Beshinchidan, shoira chistonlarida tashbeh, istiora, mubolag‘a kabibadiiy san’atlar mahorat bilan qо‘llanadi. Ba’zan kinoya, ba’zan yumor singdiriladi. Ilmiy kuzatishlarimiz shuni kо‘rsatadiki о‘zbek mumtoz adabiyotidagi chistonning tarixiy takomilida Uvaysiy ijodining beqiyos о‘rin bor. Shoira uni mazmun –mundarija jihatidan ham, badiiy mahorat va shakl xususiyatlari nuqtai – nazaridan ham yuksak bosqichga kо‘tarishga erishgan. 22

II bob. An’anaviylik va shoira ijodiga xos uslub 2.1. Shoira ijodida nazira janriga xos uslub. Navoiy ijodi tuganmas xaziia. Undan bahrt olgan ijod-korlar asarlarida teran falsafiylik, chuqur va k о ‘lamdor g‘oyaviylik, s о ‘zlar zamiridagi ma’noviy cheksizlik inki-shofini k о ‘ramiz. Shuning uchun ham mumtoz adabiyotimizni kuzatsak, hazrat Navoiy maktabini о ‘tamagan ijodkorni to-pish qiyin. Ular Navoiyning falsafiy mushohada tarzini, mavzu va g‘oyalar qamrovini, timsollar tizimini, badiiy mahorat sirlarini о ‘rganib, unga ergashganlar va ularni yanada takomillashtirganlar. Jumladan, Uvaysiy merosida ham navoiyvor teran xulo-salar, о ‘tkir hayotiy mushohadalarning takrorlanmas badi iy ifodasini k о ‘ramiz. Uning ijodida ham Navoiyga mo-nand dardli kechinmalar tasviriga duch kelamiz. Shoira ijo-diga xos bunday xususiyatlar, ayniqsa, uning musammat usu-lida yaratgan asarlarida yaqqol namoyon b о ‘ladi. Ma’lumki, uzbek mumtoz adabiyotida musammat ijodkor fikr-g‘oyalarini ifodalashda g‘azalga nisbatan keng va chek-siz imkoniyatlarga ega. Shu sababli u Uvaysiy adabiy mero sida alohida о ‘rin egallaydi. Uning musallas, murabba’, muxammas, musaddas turlarida yozgan asarlari bizga ma’lum. Ular mavzu jihatdan rang-barang. Albatta, mumtoz adabi-yot an’anasiga k о ‘ra musammatlardagi yetakchi mavzu ham ishq. Ammo, uning zamirida shoiraning olam, odam, hayot mohiya-ti haqidagi teran xulosalari, orifona hikmatlari, ijti-moiy falsafalari ham о ‘z ifodasini topadi. Musammat sho ira ichki "men"ini, о ‘zligini, dunyoqarash va tafakkur tar zini namoyon etish uchun cheksiz maydon vazifasini bajar-gan. Ularda Uvaysiy asarlaridagi lirik qahramonning k о ‘p qirrali, teran mulohazali, keng va rangin dunyoqarashga ega tabiati о ‘quvchini hayratga soladi. Ma’lumki, ayniqsa, muxammas va musaddas g‘azaldan keyin turuvchi faol janrlardandir. Muxammasning 2 turi keng tarqalgan: 1. Mustaqil muxammas 2. Taxmis. 23

Ikkala tur ham ijodkorning iste’dodini namoyon etish- t muhim ahamiyatga molik. Ammo, ayniqsa, taxmislar, taz- min muxammaslar yaratish "..: shoirlar о ‘rtasidagi ijodiy hamkorlik va m unosabatlarning kengayishiga, badiiy ma horat sohasidagi tajribalarni о ‘rganishga, ommalashtirish-ga... ta’sir k о ‘rsatgan" 50 . Uvaysiy ijodida adabiy an’ana va novatorlik masala-sini shoiraning muxammaslari tayaqinisiz yoritish amri mahol. Chunki "tazmin musammatchilik shoirning adabiy tra-ditsiyalarga munosabati va ixtirochilikka intilishining mezoniga aylanadi" 51 . Uvaysiyning Sharqshunoslik institutida saqlanuvchi 1837- inventar raqamli devoniga muxammaslar kiritilgan. U mustaqil muxammaslar bilan birga, Navoiy, Amiriy, Jomiy, Fuzuliy kabi alloma shoirlar g‘azallariga taxmis lar ham yaratgan. Uvaysiy taxmislaridan biri Navoiyning "Ey orazi nasrin, sochi sunbul, qadi shamshod, Bulbul kibi z;ajringda ishim no-lau faryod" 52 bayti bilan boshlanuvchi g‘azaliga bog‘langan. Navoiy g‘azali 8 baytdan iborat. Unda ikki xarakter — oshiq va mahbuba timsoli mavjud. U "orazi nasrin, sochi sunbul, qadi shamshod"dek g о ‘zal mahbub^ga oshiq tilidan murojaat bilan boshlanadi. Baytdan baytga о ‘tgan sari timsollar ta-biatidagi ziddiyat mubolag‘ali tarzda kuchayib boraveradi. Bu t о ‘qnashuvdan paydo b о ‘lgan iztirob chaqinini tasvirlash-da, shoir misralar о ‘rtasida parallelizm usulidan foyda-lanadi. Paralelizm oshiq va mahbuba tabiatini yoritishda shoirga nihoyatda q о ‘l keladi. U mahbubaning har bir qilmi-shiga hayotiy misollarni, hodisalarni parallel q о ‘llaydi. Bu esa timsollar tushgan holatning sababini aniqlashti-rishga, dalillashga xizmat qiladi. Bu usul orqali kitobxon tasavvurida oshiq va mahbubaning real va aniq qiyofasi chizib beriladi. Asarda oshiq va mahbuba maqomi gul va bul bul munosabatiga muqoyasalanadi. Mumtoz adabiyotda ijobiy ma’noda q о ‘llanuvchi mazkur timsollar Navoiy tafakkuri sarhadlarida yangicha mazmun kasb etadi. Ular ishq zamiri-dagi iztirob talqiniga xizmat qildiriladi: Gul yafrog‘i tirnog‘lar erur bu chaman ichra, Bulbul paru bolini yulub bergali barbod 53 . 24

Navoiy g‘azalini tuzilishiga k о ‘ra, ma’lum ma’noda, pa-rokanda g‘azal deyishimiz mumkin. Chunki uning baytlarida-gi fikrlar oshiq va mahbuba holatini turli nuqtai nazar-lar bilan, turli tomondan izohlaydi. Ammo asarni t о ‘liq mutolaa etganda, yaxlit ruhiy manzara borasida tasavvur hosil b о ‘ladi. Uvaysiyni mazkur g‘azalga taxmis bog‘lashga rag‘batlantir-gan ma’lum sabablar bor, albatta. Bizningcha, avvalambor, g‘azaldagi topqirlik bilan q о ‘llangan timsollardan, noyob badiiy tasvir vositalaridan navoiyvor о ‘ziga xos uslubda foydalanish tamoyillari shoira e’tiborini tortgan b о ‘lsa, ikkinchidan, asar kompozitsiyasidagi ma’lum darajadagi parokandalik shoiraga asarni yanada kengaytirish, ruhiy holat tasvirini yanada aniqlashtirish fikriga kelishga asos bergan b о ‘lishi mumkin. Albatta, shoira taxmisidagi fikr-larning mantiqiy uzviylashuvi, timsollar tabiati va qiyofasining yanada teran talqin etilganligi bunday xulo-saga kelishimizga asos b о ‘ladi. Taxmisda Uvaysiyning mahorati 1-banddayoq yaqqol k о ‘ri-nadi. Navoiy g‘azalidagi 1-bayt g о ‘zal ashyolarga qiyoslangan mahbuba jamoli va bulbul kabi nolayu faryod chekayotgan oshiq kayfiyati bayoni bilan boshlangan. Uvaysiy mazkur baytga uch misra q о ‘shadi. Ana shu misralar о ‘quvchi tasavvurida oshiq murojaat etayotgan yor timsoli qiyofasini ancha oydinlash-tiradi. Dastlabki misrada, asosan, yorning g о ‘zallik chizgi-lari ifodalangan b о ‘lsa, q о ‘shimcha misralarda endi oshiq-nig ruhiy holati, kayfiyati ham mukammal ifodasini to-padi. Yorga qarata sultonlik, hokimlik sifatlari q о ‘llani-ladi. Bu esa yor timsoli mohiyatini kengaytiradi. Uni faqat ma’shuqa ma’nosida emas, balki bevosita Ollohga murojaat ma’nosida ham tushunishga izn beradi: Men xastau zoringni biror aylamading yod, Sulton senu hokim senu bas men kima dey dod, Umrimni kamolini g‘aming ayladi barbod, Ey orazi — nasrin, sochi — sunbul, qadi — shamshod, Bulbul kibi hajringda ishim nolau faryod" 54 . 25

Mazkur muxammas 8 band, 40 misradan iborat. Banddan bandga о ‘tgan sari oshiq ruhiy holati tasvirining qamrovi kengayib boraveradi. Navoiy g‘azali husni ta’lil san’ati asosida yaratilgan. Har baytning 2-misrasi shoir fikrini asoslovchi jumla. 1-misra esa, asoslanuvchi fikr. Uvaysiy asos-lovchi misradagi ma’noni yanada kuchaytirib berishga e’ti borini qaratadi. U q о ‘shgan 3 misra har bir banddagi maqsad-ni yanada mukammallashtirishga xizmat qiladi. Buni amalga oshirishda shoira fikriy tazoddan о ‘rinli foydalanadi: Muhtoj erurmen tunu kun ahli safog‘a, Shoyad yadi pokin kо‘tarur bо‘lsa duog‘a, Rahm etmadi men bulbuli shо‘rida navog‘a, "Ashkimni kо‘rub tez bо‘lur mayli jafog‘a, Ore itimas chunki suve bо‘lmasa fо‘lod" 55 . Mazkur banddagi Uvaysiy misralarida oshiqning "ahli safog‘a" muhtojligi, yorning mehr-muruvvat tilab duoga qо‘l kо‘tarishiga ilinji ifodalanadi. Oshiq tabiatidagi umid-vorlik tasvirlanadi. Ammo, natija kutilgandek emas. Oshiq kо‘z yoshini kurgan mahbuba yanada jafokorligini kuchayti-radi. Buning sababini izohlash uchun chiroyli asos keltiri-ladi. YA’ni, suv berilmaguncha pо‘lat о‘tkirlashmaydi. K о ‘z yoshini kurgan mahbuba ishqotashini — jafosini yanada alan-galatadi. Bu hol shunga о ‘xshatiladiki, pichoq yasalayotganda, u suvga botirib turilsa, yanada о ‘tkirlashadi. Oshiqning k о ‘z yosh t о ‘kishi mahbuba zulmiga asos b о ‘ldi. K о ‘rinadiki, shoira q о ‘shgan misralar asoslanuvchi fikr mohiyatini oydinlash-tirishga, ularning о ‘quvchi tasavvurida yanada aniklashtirib berilishiga xizmat qiladi. Bu esa о ‘z navbatida Navoiy fikrlarining takomillashuvi, teranlashuviga asos b о ‘ladi. Navbatdagi bandda oshiq ruhiy holatini ifodalashda Navoiy birgina Farhod timsolidan foydalangan. Uvaysiy esa uni yoritishda Layli va Majnun timsollarini ham es-laydi. Bu asardagi ruhiy tug‘yonning yanada kuchlirok pardaga k о ‘tarilishiga, oshiq dardining aniqroq tasvirlanishiga asos beradi. 26

Topdi bu k о ‘ngul zarraye Layli xabaridin, Kon bо‘ldi yurokim mani Majnun hunaridin, Farhod kutuldi о‘lubon dardi saridin, Mingdin bir emas uA yurokim zaxmlaridin, Har nechaki tog‘ bag‘rini zaxm ayladi Farhod 56 . Shoira she’riyati ishq, oshiq va ma’shuqa tabiati talqi-ni jihatidan yuksak pardalarda turadi. Uvaysiyning maho-rati, ayniqsa, s о ‘nggi bandda yaqqol namoyon b о ‘ladi. Band-ma-band k о ‘tarilib borayotgan ruhiy tug‘yon bu yerda eng yuqori nuqtaga yetadi. Navoiy baytiga shoira tomonidan bog‘langan misralardagi lirik qahramon misolida biz endi tabiatan latofatli, tuyg‘ulari nozik ayolga emas, balki shiddatli, mardona oshiq timsoliga duch kelamiz: Kim jur’ayi may ichmasa, mastonalig‘ etsa, Bir chug‘zdek obod aro vayronalig‘ etsa, Vays egri kо‘yub bо‘rkini mardonalig‘ etsa, Ne ayb Navoiy kibi devonalig‘ etsa, Har odamening yori agar bо‘lsa parizod 51 . Mazkur bandda may, k о ‘ngil, oshiq va yor timsollari bor. Ularning barchasi bir-biri bilan aloqador. Yor - bosh sabab. Uning parizod kabi g о ‘zalligi oshiq k о ‘nglida ishqni alanga-latgan. U bir qultum may ichmagan, ammo ishq sharobidan sar-xush. Ushbu о ‘rinda ishq may ramzi vositasida talqin etilgan. U oshiqni bexudlik maqomiga k о ‘taradi. Ishq t о ‘foni ta’si-rida k о ‘ngilni ixtiyorsiz vayron etadi. Ishq tafti natija-sida jur’atli, devonavor, mardona oshiqqa aylanadi. S о ‘nggi bandda lirik qahramon tabiatidagi t о ‘fon noyob talqinda yuzaga chiqqan. Shoira q о ‘shgan har bir misrada ishq-ning vayronkorona qilmishi nihoyatda aniq tasvirlab be-rilgan. Q о ‘llangan har bir s о ‘z zamiridagi shiddat о ‘z jaran-gini namoyon eta olgan. Misrama-misra tasavvurimizda shid-datkor, bexud, majnunvash oshiq timsoli gavdalanib bora-veradi. Shoira va Navoiy misralari 27

shakl, mantiq va ruhiy tug‘yon nuqtai nazaridan yaxlitlikka erishadi. Bu Uvaysiy mahoratining, shu о ‘rinda, navoiyvor maqomga k о ‘tarila ol-ganini k о ‘rsatadi. Shoira lirik qahramoni xarakteri, ayniqsa, ustozining "utru" radifli g‘azaliga bog‘lagan muxammasida kamolot bosqichiga k о ‘tariladi. G‘azal boshdan oxirigacha tazod — qar-shilantirish san’ati asosida yaratilgan. Shoira bu san’at-ni о ‘z taxmisida ham saqlab qolishga erishgan. Ushbu san’at lirik qahramon ruhiy tovlanishlarini, ruhiy ziddiyatla-rini ifodalashda q о ‘l kelgan. Olamning taraqqiyoti qarama-qarshiliklar kurashi qonuniga bog‘liq. Inson ruhiy ziddi-yatlarini — foniylik va boqiylik kurashini yengib о ‘ta ol-sagina haqiqatni tushunadi. Haqqa yetishadi: Q о ‘ysa kim ishqqa kadam, vahki gado b о ‘lg‘usi shoh, Sham’ bо‘lsa agar ul bо‘lg‘ay ikki olama moh, Ochilur faqru fanodinki, Xudo sorig‘a roh, "Ul quyosh hajrida otsang kechalar novaki oh, Holadek charx tutar daf’ig‘a qalqon utru" 58 . Shoira ushbu bandda ishq va oshiqlik haqidagi о ‘z qarash-larini ravshan ifoda etadi. Oshiq va gado. Oshiqning maq-sad manzili bitta. U visol talab etadi. Shoh va gado . Shoh-ning maqsadi olamda biser. U mol-davlat, yurt, dunyo g‘amida qayg‘uradi. Ammo ishq y о ‘liga qadam q о ‘yib oshiqqa aylani-shi bilan u bisyorlikni — juzvni unutadi. Intilishi yago-nalikka — kullga y о ‘naladi. Shoh va gado — ikki qarama-qarshi qutb. Ammo, ularni ishq y о ‘li birlashtiradi. Orasi-dagi farqni, ziddiyatni y о ‘qotadi. "... Ochilur faqru fanodinki, Xudo sorig‘a roh". X о ‘sh, diydoriga yetkazuvchi faqirlik nima? "Faqr" s о ‘zining lu-g‘aviy ma’nosi kambag‘allik. Falsafiy ma’nosi-chi? Faqr faqat y о ‘qsillik ma’nosini ifodalamaydi, u moddiy ehti- yojsizlikni, botiniy hurlikni, axloqiy kamolotni ham anglatadi. Demak, shoira "faqru fano Xudo sorig‘a y о ‘l ochar" deganda xuddi ana shu axloqiy kamolot k о ‘shkiga k о ‘tarilgan, Ollohdan о ‘zga barcha moddiylikka ehtiyojsiz komil inson y о ‘lini nazarda tutgan. 28

Uvaysiy Navoiyning yana bir "G‘araz" radifli g‘azaliga ham taxmis bog‘lagan. G‘azal falsafiy — orifona y о ‘nalish- da. Olti baytdan iborat. Unda shoir ishq, oshiq va mahbuba bilan aloqador ayrim timsollar mohiyatini sharhlash y о ‘li- dan boradi. Jumladan, quyosh vasfi — oy yuz madhi, obi hay-von — shakarlab, jannat suvida quyosh jilvasi - q о ‘zgu ichi-dagi chehra aksi, Farhod tog‘i va teshasining zaxmi — dardu mashaqqatdan ezilgan jism, umr vafosizligi - jafokor sh о ‘x. Parallel keltirilgan predmet va hodisalar inson um-rining mohiyatini, yashash tarzini va sababini tashkil eta-di. Demak, bu qisqa misralarda Navoiy olam va odamning yaratilish sababi va yashashdan maqsadi mohiyatini yoritish-ni niyat qilgan. Bu g‘azaldagi talqin shoir lirikasidagi tim sollar mohiyatini anglashimizda sharh, ochqich vazifasini bajaradi, deb о ‘ylaymiz. Uvaysiy va Navoiy lirik qahramonining dunyoni angla-shida mutanosiblik, yaqinlik bor. Shu sababdan, Uvaysiy ustozining mazkur g‘azaliga taxmis bog‘laydi. Shoira q о ‘shgan misralar natijasida mazkur asar shakl va mazmun jihatdan yanada mukammallashadi: G‘unchani yod aylamakda, yor, gulzoring g‘araz, T о ‘tidin dam urmakim lazzati guftoring g‘araz, Kim qaribi ul harimidur sazovoring g‘araz, Ey quyosh vasfin demakdin mohi ruxsoring g‘araz, Obi hayvon zikridin la’li shakarboring g‘araz. Ayniqsa, s о ‘nggi ikki band shoirlar dunyoqarashini, ijo-diy va hayotiy maqsadlari mohiyatini yoritishda nihoyatda mu-him. Barcha bandlarda ishq va oshiqning qilmishi va holati bayon etilgan. Demak, inson, ma’lum darajada, ruhiyatida aza liy ishq bilan tug‘ilar ekan. Ana shu ishq uning ba’zan mas-rurligiga, ba’zan esa iztirobiga sabab b о ‘lar ekan. Ishq har kimda har xil darajada b о ‘ladi. Biz mazkur asar vositasida Navoiy bilan birga Uvaysiy ijodidagi ishq va timsollar mohiyati borasida ham xulosa chiqarish imkoniga ega b о ‘lamiz. Chunki Uvaysiy bog‘lagan misralar Navoiy g‘oyalarini t о ‘lg‘a-zishi bilan birga, shoira lirik qahramonining ishqdagi darajayu maqomini belgilash imkonini ham beradi: 29

Necha mendek charxning ostida afgor etmaging, Necha mendek Mansuri Xallojni dor etmaging, Ishq savdosi bila rasvoi bozor etmaging, Ul quyoshqa, ey falak, men zarrani zor etmaging, Zarrai maqsud y о ‘q juz bizga ozoring g‘araz. Mazkur misralarda oshiq о ‘zini zarra, ma’shuqani quyosh-ga mengzaydi. Mazkur timsollar Navoiy fikrlari ramziy ma’no kasb etishini k о ‘rsatadi. Unda ilohiy tajalli fal-safasi nazarda tutilgan. Buni yaxshi anglagan Uvaysiy q о ‘shim- cha misrada "Anal Haqlik" g‘oyasining asoschisi Mansur Hal-loj timsolini yodga oladi. Eng muhimi о ‘zini oshiq sifa-tida Mansur Hallojga tenglashtiradi. Bu aniqlashtiruv maz kur banddagi Navoiy maqsadini yanada mukammallashtiradi va о ‘quvchi tafakkuridagi anglamni oydinlashtirishga xiz-mat qiladi. Falsafada sabab va oqibat tushunchasi bor. Oqibatni biz maqsad deb anglasak, s о ‘nggi misrada maqsadga yetish y о ‘qligi, balki sababning о ‘zi oqibat, ya’ni maqsadligi bayon etiladi. Bunda biz vaxdati vujud, tajalli, Anal Haq tushunchalari-ning mohiyati ifodasini q о ‘ramiz. Uvaysiy va Navoiy ijo-dining falsafiy asosi bitta, ya’ni naqshbandiylik tariqa-ti. Shu bois shoiraning olam, borliq, hayot mohiyati haqida-gi mulohazalari ustozi tasavvuriga yaqin va monand. Uvaysiy taxmisda Navoiy fikr, g‘oyalarini tkomillash-tirar ekan, s о ‘z va timsol q о ‘llash, badiiy tasvir vositala-ridan foydalanish mahoratiga alohida e’tibor qaratadi. Asardagi tug‘yonli tuyg‘ular ifodasi t о ‘lqinli ritm vosita sida-tasvirlanadi. Dastlabki misralarda ishq va oshiqlik sabablari sokin bir ritmda bayon etib boshlansa, ma’lum bandlarga borib, t о ‘lqin eng yuqori g‘alayonli ch о ‘qqiga chiqa- di. S о ‘nggi bandga borib tuyg‘ular ritmi yana sokinlashadi. Dilga lirik qahramon tomonidan charxdan shikoyat no о ‘rin-ligi, balki azaldan ishq elining haloki uchun qotil k о ‘z yaratilgani tushuntiriladi. Umrning vafosizligi, о ‘tkin-chiligiga sababchi ham sh о ‘x, jafokor dilbar ekanligi ta’-kidlanadi. Shu о ‘rinda Navoiy fikrlari bidan Uvaysiy fikrlari ma’noviy va shakliy zanjir hosil etganini k о ‘ra-miz. Jumladan, Navoiy umr о ‘tkinchiligi haqida s о ‘zlar ekan, Uvaysiy "...xazon yafrog‘idek Vaysiy yuzi" degan jumlani q о ‘llaydi. Shu birgina tashbeh ikki shoir fikriy zanjiri- 30

ni yaratadi. Chunki yaproq umrini yashab b о ‘lganda xazonga ay- lanadi. Xazon — umr s о ‘ngi ramzi. Unda umr yaproq hayoti kabi qisqaligi g‘oyasi Uvaysiy mahorati tufayli singdiriladi. S о ‘nggi bandda oshiq dil sokinlashadi. Ammo, bu tushkun-lik belgisi emas, balki falsafiylik, donishmandlik bi-lan muzayyan sokinlik. Xazon timsoli vositasida asarga kuz faslidagi donishmandlik va falsafiylik kirib keladi. Bu esa о ‘quvchini qisqa umrning g‘animatligini anglashga, uni muhabbat va donolik bilan yashab о ‘tishga rag‘batlantiradi. Uvaysiy Navoiyning turli - oshiqona, falsafiy — ori-fona va pandnoma y о ‘nalishdagi g‘azallariga taxmis bog‘la-gan. Quyidagi asar pandnoma y о ‘nalishidagi g‘azalga bog‘lan-gan taxmis. Navoiyning mazkur "Hayf" radifli g‘azali 8 baytdan iborat. Quyidagi baytdan u shoirning umri s о ‘ngida yozilgan asari degan xulosaga kelishimiz mumkin: Kechti umrim natsdi g‘aflat birla nodonlig‘da hayf, Qolg‘oni sarf о ‘ldi anduhu pushaymonlig‘da hayf. Uvaysiy taxmisidagi lirik qahramon ruhiy holatidan kelib chiqib, shoira ham mazkur taxmisni qarilik davrida yaratgan degan xulosaga kelish mumkin. Navoiy g‘azalining birinchi baytiga bog‘langan q о ‘shimcha misralarda bu hol aniq k о ‘rinadi: Yig‘lamay k о ‘z abri doim о ‘tti xandonlig‘da hayf, Hech b о ‘lmas odameni umri giryonlig‘da hayf, Sud y о ‘q s о ‘z birla ketti jon s о ‘zonlig‘da hayf... Ma’lumki, Navoiy ham, Uvaysiy ham mazmunli umr ke-chirishgan. Ammo umr s о ‘ngida ikkala shoir ham о ‘z xatolikla-ridan pushaymonlik izhor etishadi. Buni, albatta, ular-ning ijodkor shaxe sifatida yashashdan maqsad, umr mazmu- niga b о ‘lgan yuksak talablari natijasi sifatida qabul qili-shimiz lozim. Asar g о ‘yo ikkala shoir umrlarining sarhisobidek tasav-vur uyg‘otadi. Ammo chuqurroq nazar tashlasak, unda umumba-shariy talab va istak mujassamligini k о ‘ramiz: 31

X о ‘blar mazmunidin kelgay qulog‘imga nado, Faqrdin yuz о ‘rsa ul kibr sari vovaylato, Dedilar qutbi zamonlar ushbu s о ‘zni moado, Yaxshiroqdurkim hisob о ‘lg‘onda sultondin gado, Hayfkim, b о ‘lg‘ay gado avqoti sultonlig‘da hayf. Mazkur band mazmuni tazod san’ati vositasida chuqur, umumbashariy mohiyat kasb etadi. Navoiy sulton va gado tim-sollarini zidlantirgan b о ‘lsa, Uvaysiy faqr va kibr tu-shunchalarini qarshilantiradi. Sultonlik va kibr insonni dunyoga yaqinlashtiradi. Faqirlik va gado esa, aksincha, uzoq-lashtiradi. Dunyoga hirs q о ‘yish ilohiyliqdan yiroqlashish demaqsir. Shunday ekan, ikkala shoir ham о ‘zlari anglagan haqiqatlar orqali zamondoshlarini shunday qusurlardan qutulishga, kamolotga intilishga da’vat etishgan. Bunday dono fikr—qarashlar insonlarni о ‘z umr y о ‘llariga hushyor boqishga rag‘batlantiradi. Xokisorlik va faqirlik kabi ilohiy fa-zilatlarni fe’llarida shakllantirishga g‘ayratlantiradi. Ma’lumki, Uvaysiy shoira sifatida barcha hayotiy masa-lalarni о ‘z asarlarida ishq vositasida talqin etgan. Quyida gi bandda u xuddi shunga e’tibor qaratadi. Ammo, asarning umumiy ruhidan kelib chiqib, о ‘z fikrlarini Navoiy miyera-lari bilan shunday mohirona bog‘laydiki, asar bir shoir qalamidan chiqqandek yaxlitlik va ravonlik kasb etadi: Ey sanam, ishqing tanu jonim aro pinhon erur, Ul sababdur menda har obod bor vayron erur, Jonim ul abr о ‘ hilolin sadqasi , qurbon erur, Har na aytgan s о ‘zlarim chindur desam, yolg‘on erur, Chin budurkim: degamen umr о ‘tti yolg‘onlig‘da hayf. Nazarimizda, aynan mazkur bandda ham Uvaysiyning s о ‘z q о ‘llash mahorati namoyon b о ‘ladi. "Ey sanam, ishqing tanu jonim aro pinhon erur, Ul sababdur menda har obod bor vay ron erur" jumlasida s о ‘zlarning t о ‘g‘ri va aniq tanlanishi lirik qahramon ruhiy holatini chuqur talqin etilishiga sabab b о ‘lgan. 32

Shoira ishq p о ‘rtanalarining g‘alayonli t о ‘lqin-lari qilmishini noyob tasvirlab bera olgan. Biz yuqorida fikr yuritgan ayrim namunalardan k о ‘rina-diki, Uvaysiy Navoiy ijodiga chuqur ehtirom bilan yondash-gan. Uning asarlarida о ‘z tuyg‘ulariga monandlikni his et gan. Olam va odamga, hayot va yashash mazmuniga munosabatda yaqinlikni sezgan. Shu sababli ham ustozi asarlariga k о ‘plab nazira va taxmislar bog‘lagan. Ularning barchasi chuqur maz munli, falsafiy asarlardir. Shoira bunday asarlarda Navoiy g‘oyalarini yanada tako- millashtiradi. U q о ‘llagan timsollar tizimini, badiiy tas-vir vositalarini boyitadi. Ularning о ‘ziga xos, yangi qir-ralarini kashf etadi. Dunyoqarash, tuyg‘ular, timsollar va badiiy tasvir vosi-talaridagi muzayyanlik taxmislarning ravonlik va yaxlit-lik kasb etishiga bois b о ‘lgan. Ularni mukammal, yangi asar-lar maqomiga k о ‘targan. Ma’lumki, Navoiyning "G‘aroyib us-sig‘ar" devonidagi birinchi g‘azal, Ashraqat min aksi shamsil — ka’si anvor —ul xudo, Yor aksin mayda kur , deb jomdin chikdi sado..., deb boshlanadi. Shoira ijodida ushbu asarning bevosita ta’sirini kuzatamiz. Uvaysiyning bir qancha g‘azallarida soqiyga murojaat, may va unda yor aksini k о ‘rishga ishtiyoq tuyg‘ulari ifodalanadi. Bu shoiraning dunyoni anglashda va falsafiy mushohada tarzida navoiyvor y о ‘lda turganini k о ‘rsatadi: Soqiyo, berki vasl alida jom mengo, Sog‘aringda k о ‘rinur chehrayi gulfom mengo. Uvaysiy she’riyatida may, mayxona, sharob, jom kabi timsollar keng q о ‘llanilgan. Ular asosan, ramziy ma’no-larda ishlatilgan. Mening mahbubim, ey dilbar, о ‘shal nom ichra yostanmish, Tafakkur qilmag‘il, mazmuni payg‘om ichra yostanmish. 33

Nechukkim, orzu qilmay q о ‘lingdin jur’a ichmakni, Mayi vahdat sening ilgingdagi jom ichra yostanmish. Ushbu g‘azaddagi may - ilohiy ishq timsoli. Mayi vahdat - Olloh bilan birlashish ishqi. Jom - bu dunyo, borliq, jahon ramzi. Demak, shoira ilohiy birlikka ushbu - foniy dunyoni kechib о ‘tish, uning yaxshi-yomoniga qanoat qilish orq-ali erishish mumkin, deb biladi. K о ‘rinib turibdiki, Uvay siy ustozi goyalarini о ‘z ijodiy y о ‘li, falsafiy y о ‘nalishi, turmush tarzini belgilashda dasturulamal deb qabul qilgan. ~ Navoiy ijodi - ma’naviyat xazinasi. Uni о ‘qigan о ‘quvchi-ning k о ‘ngli poklanib, ezguliklarga t о ‘lib boraveradi. U bizni duyoning asl mohiyati bilan oshno etadi. Natijada, k о ‘ngil k о ‘zlarimiz ravshanlashib, ulug‘ ustoz ilg‘agan keng-liklarni k о ‘ra boshlaymiz. Bugungi hayotimizda xalqimiz ma’naviyatini ulg‘aytirish bosh muammo b о ‘lib turgan ekan, bu ishda Navoiy va uning izdoshlari merosi, shubhasiz, bosh va asosiy manba b о ‘lib xizmat qiladi. Alisher Navoiyning "Badoye’ ul-vasat" devonida "Bog‘ aro g о ‘yo sabo solmish edi jonon isi Kim, yetishgach gul isi, men toptim andin jon isi" matla’si bilan boshlanuvchi bir g‘azal bor. Uning mazmun, mohiyati ilohiy tajalli falsafasi bi lan chambarchas bog‘liq. Zero, shoir tabiatning har bir ashyo-sidan chuqur mohiyat kashf etadi. Ularda ilohiy m о ‘jiza inkishofini k о ‘radi. Uzbek adabiyoti tarixida mazkur g‘azal-ga k о ‘p ijodkorlar nazira bog‘lashgan. Bu, ayniqsa, Q о ‘qon adabiy muhitida о ‘ziga xos an’anaga aylangan. "Unga Zokir-jon Furqat nazira, Rojiy va Nodim muxammas, Nodim yana, о ‘z navbatida, Rojiyning tazminli muxammasiga musamman yozgan edi" 59 . Undan tashqari, Uvaysiy va Amiriylar ham unga о ‘ziga xos nazira yaratishgan. Bizga ma’lumki, Fazliy Namangoniyning "Majmuai shoiron" tazkirasi, ma’lum ma’noda, naziralar jamlama-sidir. Tazkiraning yaratilish tamoyilidan kelib chiqib, undan mazkur g‘azalga bog‘langan k о ‘plab naziralar ham о ‘rin olgan. Jumladan, Amiriyning "Isi" radifli g‘azali ham kiritilgan. U Alisher Navoiy g‘azalidan ta’sirlanib yaratilgan. Maz kur g‘azal 9 baytdan iborat. Navoiy g‘azali bilan hajm jiha-tidan teng. Ikkala asar ham ramali musammani mahzuf (foi-lotun-foilotun-foilotun-foilun) vaznida yaratilgan. Maz - 34

mun jihatidan ham bir-biriga yaqin. Amiriy asarida Navo iy q о ‘llagan qofiyalarning bittasi (1-baytdagi "jon" s о ‘zi) ishlatilgan. Ikkala asarda ham birinchi bayt mazkur qofiya bilan ziynatlangan. Bir xil "isi" radifi q о ‘llangan. Asar-lar oshiqona y о ‘nalishda. Ularda yor va oshiqning vasl holati tasvirlangan. Ammo, ikkala shoir asarida ushbu tasvir о ‘ziga xos va yangicha ifoda tizimi bilan yoritib berilgan. Jumladan, Navoiy g‘azali ham vasl y о ‘li haqida. Bu y о ‘lni shoir tabiat bilan bog‘liqlikda ochib beradi. Bog‘, sabo, gul, rayhon, g‘uncha kabi timsollarni q о ‘llab, ular vositasida jo-non va jon, yuz va xat, og‘iz va durdek tishlar, la’l hamda qora xol bilan bog‘liq ramziy mohiyatlarni yoritib berishga hara-kat qiladi. Dastlabki baytda gul va jonon timsollarini mu-qoyasa etadi. Lirik qahramon gul ramzida jonon isini topadi. Ammo, u 2-baytdayoq, bu fikridan qaytadi. K о ‘ngulni ehtiyot b о ‘lishga da’vat etib, gulning qizilligida qotillik alomati-ni q о ‘radi. Buning sababini esa shoir keyingi baytda oshkor etadi. U yor yuzini k о ‘rib, Haqiqiy vaslga erishdi. Endi unga gulu rayhon kerak emas. Chunki lirik qahramon nazdida ular, uni asl • maqsaddan chalg‘ituvchi ashyolarga aylanadi: Yuzu xattining nasimidan chu toptim toza jon, Vah, ne jonimg‘a kerak emdi gulu rayhon isi 60 . Oshiq k о ‘ngli zaxmli — yaralangan. Nima bilan yaralan-gan? Albatta, ishq paykoni bilan. Oshiq uchun esa ishqdan yoqimli holat y о ‘q. Shu sababli, lirik qahramonga g‘unchaning yoqimli atridan k о ‘ra ham, k о ‘ngliga sanchilgan, hatto qadi-miyligi va davomiyligidan zanglab ketgan paykon hidi qadrdonroq: G‘uncha atrin xushlamasmen menki, k о ‘nglum bog‘ida Dark etarga о ‘rganibmen zanglig‘ paykon isi. Buning sababi aniq, chunki faqat ishqqina oshiqni asl maqsadiga yetkazuvchi, vaslga muyassar eltuvchi bukj va sirli vosita. Keyingi baytda xoli savdo - qora xol haqida fikr yuri-tiladi: Xoli savdosin, dema, k о ‘nglung nega fosh ayladi Kim, yoshurg‘on birla b о ‘lmas mushkning pinhon isi. 35

Baytda xol mushkka qiyoslanadi. Mushkni qancha yashirsang-da, hidi oshkor etadi. Tasavvuf lug‘atlarida qora xol g‘ayb olami ramzi sifatida izohlanadi 61 . Shundan kelib chiqib, shoir uni mushk bilan muqoyasa etadi. Chunki uni k о ‘z bilan k о ‘rmasangda, muattar b о ‘yi sehri bilan seni о ‘ziga jalb etadi. Xuddi shuningdek, k о ‘nglingda mujassamlashgan g‘ayb asro-rini ham sening ruhiy holating oshkor etib q о ‘yadi. Keyingi baytda shoir boda timsolini q о ‘llaydi. U ham ramziy ma’no kasb etadi. Bodani k о ‘p istifoda etganda, kishi mayet b о ‘lib yiqiladi. Uzini unutadi. Shoir shu holatdan ishq maqomi-ning yuqori darajasidagi ruhiy holatni ifodalash maqsa-dida foydalanadi. G‘azalning maqta’si umumlashtiruvchi, ya’ni barcha aytil-gan fikrlarga yasalgan xulosa vazifasini bajaradi. Ma’lum ma’noda, matla’dagi fikrga qaytish, uni eslatish maqomi-da turadi. Asarda shaklan raddul — matla’ san’ati q о ‘llan- magan. Ammo shu san’at vazifasini shoir о ‘zgacha s о ‘zlar va obrazlar keltirish orqali amalga oshirgan: Guldin ul gulrux isin topqach Navoiy ochti k о ‘z, Uylakim, YA’qub k о ‘nglakdin maxi Kanyon isi. Ayniqsa, mazkur s о ‘nggi baytda, Navoiyning g‘azaldan k о ‘zlagan muddaosi t о ‘la yuzaga chiqadi. Shoir talmeh san’ati vositasida Yusuf qissasiga ishora qiladi: Yusufning k о ‘yla-gini hidlagan otasi — YA’qubning k о ‘zi ochilganidek, ya’ni hodisaning mohiyatiga yetganidek, Gulda gul yuzli g о ‘zallik-ning ramzini kurgan lirik qahramonning ham k о ‘zi ochiladi. YA’ni asl mohiyat nimada ekanligini anglaydi. Gulrux mahbuba vasliga yetishda oshiq uchun gul vosita va zifasini bajaryapti. Oshiq о ‘zini unutgan edi. Gul ramzi orqali vaslga erishib, k о ‘zi ochildi. YA’ni asl mohiyatni angladi. Uning asosiy maqsadi ham xuddi shu edi. Navoiyning mazkur g‘azaliga Rojiy Marg‘iloniy ham na-zira—muxammas yozgan. Uni tadqiq etgan adabiyotshunos olim R. Orzibekov shunday mulohaza bildiradi: "Rojiy Marg‘ilo-niyning mazkur g‘azalga hazaj bahrining hazaji musamman shaxobchasida yozgan 62 muxammasidan bir bandi quyidagicha: 36

Elga bargi aysh ekan har bir guli b о ‘ston isi, Iskadim men g‘am samumi birla g о ‘yo kon isi Topmadim gulshan nasimidin magar hirmon isi, "Gar bahor el monca b о ‘stondin gulu rayhon isi, Kelur ul rayhon ila guldin menga hijron isi ". Tazminli nazira muxammasning birinchi bandi b о ‘lgan bu parchada q о ‘shtirnoq orasidagi s о ‘nggi 4- va 5- misralar Ali-sher Navoiyning shu radifli g‘azalining matla’i b о ‘lib, uning ustidagi uch misra Rojiyning о ‘z tab’idandir" 63 . Ammo, shu о ‘rinda, bir masalaga oydinlik kiritish lo-zim, deb hisoblaymiz. Risola muallifi muxammasdagi 4- va 5- misralar Navoiy g‘azalining matla’si deya ma’lumot beryapti. Lekin Navoiyning g‘azalida bunday bayt uchramay-di. Q о ‘qon adabiy muhitida mazkur g‘azalga nazira yozgan Ami-riy, Uvaysiy, Furqat kabi ijodkorlar asarlarida ham bun day bayt keltirilmagan. Demak, Rojiyning mazkur tazmin li muxammasi t о ‘la ravishda shoirning mustaqil ijodi na-munasidir. Amiriyning nazira g‘azalida ham e’tibor, asosan, vaslga qaratiladi. Lirik qahramon vasldan masrur va shodmon. U asl maqsadga erishgan. Shu sababli, haqiqiy vaslga ishora qiluvchi turli ramzu majozlarni inkor etadi. Jumladan, 2- baytda sunbul, rayhon timsollariga kokil va xatni muqo-billashtiradi. Shoir laff va nashr san’atini q о ‘llab, sun-bulu kokil, rayhonu xat timsollaridan о ‘z fikrini ifoda- lash uchun foydalanadi. Sajjodiyning tasavvuf lug‘atida zulf - kokilning tur li izohlari beriladi. Shulardan birida: "Zulf — hech kim anglayolmaydigan g‘oyiblik mohiyatidir" 64 , deyiladi. Ami-riy lirik qahramoni yuqori maqomda turib, xuddi ana shu mohiyatga yetishni orzulaydi: Sunbulu rayhon shamimin aylamasmen orzu, Kim, tilarmen kokuli xatti abirafshon isi 65 . Tasavvuf lug‘atlarida vasl - Haqdan boshqa hamma mav-judlikni unutish ma’nosida talqin etiladi 66 . Amiriy g‘azalida ham lirik qahramon ana shunday о ‘zini va borliqni unutgan visol holatida: 37

Vasl ummidida erdim oxiri toptim murod, Shukrilillah, kelmadi hargiz menga hirmon isi. Vasl о ‘lg‘och yorga aydimki: hajringdur balo, Aydi ul gul: vaslaro kelturmagil hijron isi. G‘azal mumtoz adabiyotga xos b о ‘lgan k о ‘pma’noli mazmunga ega. Zohiran qaraganda, bir g о ‘zal dilbarga oshuftalik, vi sol va hijron tuyg‘ulari ifodalangandek k о ‘rinadi. Ammo, botinan g‘azal zamirida ramziy obrazlar vositasi bilan ishora etilayotgan teran ilohiy mohiyat mavjudligini ham anglash qiyin emas: Yorga aydim: yuzu zulfung asirimen Amir, Aydikim, keldi bu s о ‘zdin kufr ila iymon isi. Ma’lumki, tasavvufda yuz — ilohiy jamol tajallisi. Zulfning esa turli ma’nolari bor. Shunday ma’nolari-dan biri Sajjodiy lug‘atida quyidagicha izohlangan: "Dar "Istilohoti sufiya" omadaki, zulf kinoya az zul-mati kufr ast" 67 . YA’ni, "S о ‘fiy atamalari"da keltiri-lishicha, zulf — kufr zulmatiga ishoradir. Shunday ekan, yuqoridagi baytda shoir uslubidagi k о ‘pma’nolilikka uning о ‘zi ham ishora qilib ketayotganga о ‘xshaydi. Chunki, zohiran majoziy, botinan esa ilohiy vasl holati о ‘z ifodasini topgan. Bunday xulosaga kelishimizga asarda q о ‘llanilgan ramzlar, timsollar va s о ‘zlar tizimi ham asos beradi. Ayniqsa, yuz va zulfga, kufr va iymon s о ‘zi-ning zidlantirib q о ‘llanishi bu mohiyatni yanada oydin- lashtiradi. Uvaysiy she’riyati ruhiy tahlilning nihoyatda chuqurli-gi bilan ajralib turadi. Uning devonida ham "Isi" radif li 7 baytdan iborat g‘azal bor. U ham ramali musammani mahzuf vaznida yozilgan. Navoiy, Amiriy, Furqat g‘azalla-ridan farqli ravishda unda fikr bir-biriga zid holat -vasl va hajr tuyg‘usi haqida boradi. Uvaysiyning hodisalarga yondashishi, talqin etishi о ‘zi ga xos. Jumladan, ushbu g‘azalda vasl holati tasvirga olingan. Va Lirik qahramon vaslga erishgan. Ammo, u "shodmonlikda g‘am-ginlikni unutmang" aqidasiga amal qiladi. 38

Hozirda vasl og‘ushida b о ‘lsada, hijron haqida eslaydi. Uning riyozatlarini xotirlaydi. Unutmaydi. Ushbu. g‘azalda shoira mahoratining ikki qirrasi k о ‘rinadi: 1. Uzi yaratayotgan timsolning ichki olamini chuqur talqin eta olish; 2. C о ‘zlarni tanlash va q о ‘llashdagi о ‘ziga xos noyob iste’-dodini namoyon eta olish. Uvaysiy g‘azalidan shoira k о ‘zlagan muddao boshqa shoir-larning mazkur radifli asarlaridan farqlanmaydi. Ammo, uslub, mahorat, poetika nuqtai nazaridan keskin farkla-nuvchi qirralar biser. Avvalo, shoira asarida ayollarga xos teran mushohada yaqqol k о ‘zga tashlanadi. Shoira uslubiga xos chuqur ruhiy tahlil, hayot mohiyati, inson ruhiyatini anglashga intilish, s о ‘zlar zamiridagi hayotni, dardlarni uyg‘otib q о ‘llay olish san’a-ti yaqqol namoyon b о ‘ladi. Ayniqsa, qofiya tarzida tanlangan s о ‘zlar bu borada alohida ahamiyatga molik. Ma’lumki, sportda g‘alaba ta’minoti vujuddagi butun quvvatni, zarbani a’zolarning bir nuqtasiga — q о ‘lga jam-lay olish mahoratiga bog‘liq. Nazarimda, she’rdagi qofiya xuddi shunday vazifani bajaradi. Unda ham she’rning butun quvvati jamlanadi va she’rxon qalbi m о ‘ljalga olinadi. Qofiya uchun muvaffaqiyat bilan tanlangan ana shunday о ‘tkir s о ‘zlar she’r va shoir maqomini belgilovchi asosiy omil-lardan biridir. Mazkur g‘azaldagi qofiyalar xuddi ana shun day vazifani bajarishga bexato y о ‘naltirilgan s о ‘zlardir. Shoiranyng mazkur g‘azali nazira shaklida yaratilgan. Shu sababli, ma’lum ma’noda о ‘zi ta’sirlangan g‘azallarga no-ziklik bilan, sezdirmay о ‘z munosabatini ham bildirib о ‘tadi. Jumladan, Amiriy g‘azalida ham ilohiy jamolga, ham majoziy dilbar qiyofasiga chizgilar yaqqol seziladi. Yuqorida keltirganimizdek, vasl - Haqdan boshqa hamma narsani unutmoqdir. Ammo, Amiriy g‘azali lirik qahramo-ni tabiatida bunday yuksak maqomdan chekinish holatlari k о ‘rinib turadi. Undagi oshiq ba’zan о ‘zini unutsa, ba’zan dunyoviy maqomi borasida ham faxr va kibr bilan eslaydi: Gulshani ayyom eli yuz shukr farmonimdadur, Kelmagay, yorab, bulardin vardi nofarmon isi. 39

Yorga aydim: yuzu zulfung asirimen Amir, Aydikim, keldi bu s о ‘zdin kufr ila iymon isi. Shu sababli ham, Uvaysiy о ‘z g‘azali matlasida, bizning-cha, "vasldan hijron isi keladi" deya salaflari fikriga munosabat bildirib о ‘tadi.Chunki tasavvuf lug‘atlarida "Hajr — Haqdan boshqaga zohiriy va botiniy iltifot" 68 , deya sharhlanadi. Demak, shoira g‘azalining 1-baytini Amiriy g‘azalidagi oshiq holatining, ma’lum ma’noda, tanqidga olinishi deya qabul qilishimiz mumkin. Chunki Amiriyda vasl haqida s о ‘zlanyapti. Ammo, dunyoviylikka iltifot unutilmayapti. Shu sababli, Uvaysiy о ‘zining chuqur ma’noli e’tirozini ifo-dalayalti: Keldi vaslingdin netaykim, bu kecha hijron isi, Ul sabab erdi: tabassumdin kelur giryon isi 69 . Ikkinchi misra birinchi misraning biz keltirgan talqi-ni bilan bog‘liq. Hazrati Maxdumi A’zam Dahbediy о ‘zining "Ruboiylar sharhi risolasi"da s о ‘zlash va kulishni shunday izohlaydi: "Bilgilki, s о ‘zlash va kulishdan maqsad ul zot-ning g о ‘zal ismlariyu sifatlarining solik qalbida tajal-li qilishidur" 70 . Demakki, vaslga mukammal erishilmagan ekan, tajalli ham t о ‘liq b о ‘lolmaydi. Shu boisdan Uvaysiy har bir solik va oshiqqa saboq b о ‘luvchi chuqur mazmunli fikrni bayon etadi. Uvaysiy s о ‘zlarni nihoyatda donishmandlik bilan tan-laydi. Har bir s о ‘z lirik obraz holatini inkishof etadi. Jumladan, "Ul sabab erdi: tabassumdin kelur giryon isi" birinchi baytning ikkinchi misrasi. "Yig‘i aralash tabas-sum qilish"ning о ‘zi she’rxonni lirik qahramon holatiga olib kiradi. Uning tuyg‘ularini anglashga yaqinlashtiradi. Yig‘i ma’nosining, aynan, giryon s о ‘zi orqali ifodalani-shining о ‘zida ham, shoira nazarda tutgan chuqur mantiq bor-ligini anglash qiyin emas. Bunday aniqlik bilan holat suratini chizib bera olish Uvaysiyning shoira sifatidagi о ‘ziga xos mahorat qirralaridan biridir. 40

Amiriy g‘azalida vaslga erishganlik qaqida masrurlik bilan kuylanadi. Ammo, Uvaysiyda bu holat butunlay farq qiladi. Uning lirik qahramoni о ‘zi k о ‘tarilgan maqomdan qanoatlanmaydi.Amiriy asarida masrurlik ruhi ustuvor b о ‘lsa, Uvaysiyda mahzunlik ustuvor. Mashrab tal’atidagi ishq maqomining yuksakligini ta’-kidlash maqsadida, rivoyatlardan birida, "Oh deganda na-faslaridan qovurilgan g о ‘shtning b о ‘yi kelardi", deyilgan. Uvaysiy g‘azalining ikkinchi baytida ham xuddi ana shunday maqomdagi oshiq holati о ‘ziga xos ifodasini topgan. Garchi u Majnun kabi, dili ishq g‘ami bilan t о ‘lgan b о ‘lsada, la’-lining shavqida yurak-bag‘ri qovurilgan, iztirobda. Mazkur baytda shoira s о ‘zlarni turli ma’no tovlanishlarini e’ti-borda tutib q о ‘llagan. Jumladan, La’li s о ‘zi Majnun bilan yonma-yon ishlatilganligi sababli Layliga ishorani ham bil-diradi. Undan tashqari, la’lning lab ma’nosidan kelib chiqib, zohiriy ishtiyoq va ramziylik bilan bog‘lab, k о ‘ngil-dagi ilohiy tajalliga ehtiyojmandlik ma’nolarida ham qabul qilishimiz mumkin. Ikkinchi misradagi bag‘ir va bi-ryon s о ‘zlaridagi undoshlar uyqashligi ohangdorlikni va maz-muniy mutanosiblikni ta’minlagan. Ishqning ibtidosi oshiqlik, intihosi vasl. Ammo shoi ra asarida vasl ishq intihosi emas, balki uni yanada olov-lantiruvchi ch о ‘g‘ sifatida namoyon b о ‘ladi. Lirik qahramon Majnun maqomidagi oshiq. Uning dili ishq g‘ami bilan lim-mo- lim. Bag‘ri esa tajalli shavqida qovurilgan. Oshiq о ‘zi-ning ushbu holatini gul ochilganda bulbulning xonishi yana da avj olishi bilan qiyoslaydi. Vaslga yetganda ham ishqning otashin pardalarida fig‘onu nolalari baralla taralishini ta’kidlaydi: Gar tabassum etsa gul, bulbulga orom о ‘lmagay, Lablaring to xandadur, mendin kelur afg‘on isi. Mazkur g‘azal zohiran qaraganda, oshiqning majoziy vasl va hajr tuyg‘ulari izhori sifatida taassurot qoldiradi. Ammo, Uvaysiy uslubidan kelib chiqib, chuqurroq yondashsak, asar ilohiy ishq va tajalli falsafasini о ‘zida mujassamlash- tirgan murakkab ramziy ma’nodagi asar ekanligini anglay-miz. Shoira orifona 41

g‘oyalarini ifodalashda k о ‘p ramziy tim-sollarni q о ‘llaydi. Vasl, tabassum, la’l, subh, rayhon, gul, bulbul, lab, Yusuf kabi timsollar shular jumlasidandir. Mazkur asarning taraqqiyot tarixida Furqat tomonidan yaratilgan g‘azal ham muhim о ‘rin egallaydi. U 7 baytdan ibo-rat. Asarning shakliy xususiyatlari salaflari ijodidagi kabi saqlangan. U Navoiy asaridagi 5 ta qofiyani qayta q о ‘llagan (jonon, rayhon, qon, jon, xandon). Furqat g‘azali salaflari asarlaridan juda katta farq qilmaydi. Ammo, undagi mahorat qirralari, tasvir uslubi о ‘ziga xos va yangi- chaligi k о ‘rinib turadi. Ayniqsa, bu jihat g‘azalning s о ‘nggi baytida yaqqol namoyon b о ‘lgan. Mazkur baytda Navoiyda ham, Furqatda ham bir xil qofiya, radif (xandon isi), bir xil timsol q о ‘llaniladi.Ammo shoirlarning individual yonda- shuvi natijasida badiiy ashyolar asarda turli vazifani ba-jarib keladi. Navoiyda og‘iz va dur tishlar shabnam va ochil-gan g‘unchaga tashbehlanadi. Bu yerda shoirning tashbeh uchun tanlagan ashyolarining nihoyatda mutanosibligi k о ‘rinadi. Oppoq, durdek tishlar marvarid yanglig‘ shabnam donalari-ga, og‘iz esa tabassumga shaylangan g‘unchaga qiyoslanadi. Fur qatda esa mazkur "xandon isi" qofiya va radif butunlay boshqa - ijtimoiy mazmun va mundarija kasb etadi. Shoir jahon ayvonidagi nomukammallik va noqisliklardan izti-roblanish tuyg‘ularini ifodalash uchun foydalanadi: G‘ussadin qon yutmayin naylay, jahon gulzoridin, Topmasam sh о ‘rida, Furqat, bir guli xandon isi 71 . Ushbu bayt shoir g‘azalida eng s о ‘nggi - 7 bayt b о ‘lib kela di. U asar g‘oyasining kulminatsion nuktasi vazifasini ba-jaradi. Holat tavsifiga bag‘ishlangan g‘azal s о ‘nggi baytda dunyo va insoniyat ma’naviyatiga nisbatan keskin isyonni о ‘zida mujassamlashtirgan ijtimoiy, umumbashariy mohi-yatga ega b о ‘ladi. Gon Navoiy g‘azali ta’sirida yaratilgan mazkur "Isi" radifli asarlar uzbek mumtoz adabiyetida, xususan, Q о ‘qon adabiy muhitida an’ana va novatorlik masalasini, ularning о ‘zaro munosabatini aniqlashda muhimdir. Kuzatuvimiz shuni k о ‘rsa-tadiki, bir xil mavzuda, bir xil vaznda, bir xil radifda yaratilgan b о ‘lishiga 42

qaramasdan, har bir ijodkor qalami-dan chiqqan asar о ‘ziga xos yangi ijod mahsuli sifatida dunyoga keladi. Unda har bir ijodkorning tafakkur tarzi, dunyoqarashi, falsafiy mushohadalari о ‘z ifodasini topadi. An’anaviylikning saqlanishi bilan birga mavzuga yangicha yondashuv, yangicha tasvir tizimi k о ‘zga tashlanadi. Ular bir-biriga о ‘xshashi bilan birga, davr ruhini, uning muammola-rini yoritish, tasvirlash prinsiplari bilan farqlanib turadi. Shu sababli, har bir ijodkor yaratgan asardagi maz-mun, fikr, g‘oya, tasvir tamoyillarida taraqqiyot belgila-rini kuzatamiz. Mazkur g‘azal Navoiy tomonidan yaratilgan oshiqona y о ‘nalishdagi asardan tasavvufiy va nihoyat ijti-moiy y о ‘nalishdagi g‘oyalarni о ‘zida mujassamlashtirgan, keng qamrovli asar maqomigacha b о ‘lgan taraqqiyot bosqichlarini bosib о ‘tganligini kuzatishimiz mumkin. Demak, k о ‘rinadiki, "... nazira va tatabbu’ she’rlar bi-tish uzbek adabiyotining ilg‘or vakillari ijodida dastlab-ki davrlardan boshlaboq, о ‘zida yangilikka b о ‘lgan intilish-ni ifodalovchi vosita sifatida q о ‘llanilgan" 72 . Tazmin usu-lida yaratilgan g‘azallarda an’anaviylik bilan birga har bir shoirning о ‘ziga xos individual qirralari, dunyoqarash va fikrlash tarzi ham namoyon b о ‘lgan. Tazmin, nazira, tax-mis usullari shunchaki taqlidchilik emas, balki ular har bir iste’dodli ijodkor uchun ulkan mahorat maktabi vazi-fasini bajargan. 43

$2.2. Uvaysiy she’riyatida g‘azal janrining individualligi Shayx Ahmad Taroziy~she’r\iy balyog‘atda" qofiya ilmining muhimligini ta’kidlaydi: "...tab’ning natijasi she’rdur. Va she’rning asli qofiY. Va qofiyasiz she’r mumkin er-mas" 39 . Ulug‘ alloma Sharq mumtoz nazmi namunalari asosida ana shunday teran xulosaga qeladi. Bu fikrlar she’riyatda qofiyaning о‘rni, ahamiyatini belgilashimizda asos bо‘ladi. Demak, misralarga badiiy sayqal, ohangdorlik va purma’-nolik baxsh etuvchi unsurlardan biri qofiyadir. Uning she’- riyatdagi о‘rnini о‘rganish, baholash borasida adabiyotshunos-likda bir qancha ishlar amalga oshirilgan, muqim tadqiqot-lar yaratilgan. Biz mulohaza yuritmoqchi bо‘lgan masala bir oz boshqacharoq. Ahmad Taroziy yuqoridagi asarning "Al-fann-us-soniy fi-l-qofiya va-radif" deb nomlangan II qismida qofiya va radif bilan bog‘liq barcha muammolar xususida muhim fikr lar bayon etadi. Ular nazmning ajralmas va sayqalbaxsh qis- mlari ekanligi misollar bilan dalillanadi. Muallif qofiya va radifning zaruriy unsurligini isbotlash bilan bir qatorda bо‘lim sо‘ngida qofiya ishtirok etmaydigan she’r turi ham borligi haqida ma’lumot beradi: "Bir tariqa she’r bо‘lurkim, anda qofiya bо‘lmas. Har baytning oxirinda ra-dif-о‘q keltururlar. Oni harora о‘qurlar" 40 . Mо‘tabar lug‘atlardan biri "G‘iyosul — lug‘ot"da "harora" sо‘zi quyidagicha izohlanadi. "Harora — ba ma’nii raqs kar dan va tob dodan dafro az otash; va ovoze, ki az chand sozu chand xalq yak martaba baroyad va g‘avg‘oi mardum". YA’ni, "Ha-rora — raqsga tushish va doirani olovda toblash; kо‘p cholg‘u, kо‘p kishilarning baravar birdan chiqargan kuchli ovozi va odamlarning jо‘rovoz g‘avg‘osi ma’nosida". "Uzbek tilining izohli lug‘ati"da "harorat" (harora sо‘zi bilan о‘zaqdosh va ma’nodosh) sо‘zining "ruhiy kо‘tarinkilik, jо‘shqinlik" ma’nosiga ham egaligi kо‘rsatilgan. Demak, harora she’rlar, istilohning lug‘aviy ma’nosi-dan ham anglashilyaptiki, ruhiy jо‘shqinlik, ruhiy g‘alayon mahsuli sifatida maydonga kelgan. "Funun ul - balog‘a" tadqiqotchisi va noshiri professor A.Hayitmetov she’rning ushbu turiga shoira Uvaysiyning bir g‘azalini misol sifa tida kо‘rsatadi: 44$