Qissa va hikoya janrida milliylik va bosh qahramon masalasi (Sh. Bo’tayev va N.Norqobilov asarlari misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Qissa va hikoya janrida milliylik va bosh qahramon masalasi (Sh. Bo’tayev va N.Norqobilov asarlari misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343.5 KB

Ko'chirib olish

Qissa va hikoya janrida milliylik va bosh qahramon masalasi (Sh. Bo’tayev va N.Norqobilov asarlari misolida) 1

MUNDARIJA. KIRISH .....................................................................................................................3 I BOB. SHOYIM B O’ TAYEV QISSALARINING BADIIYATI .......................6 I. 1. SHOYIM B O’ TAYEV QISSALARIDA MILLIYLIK.....................................6 I. 2. SHOYIM BO’TAYEV QISSALARIDA XARAKTER VA RUHIYAT TASVIRI.................................................................................................................18 II BOB. NORMUROD NORQOBILOV HIKOYALARINING BADIIY XUSUSIYATLARI ................................................................................................31 II.1. NORMUROD NORQOBILOVNING HIKOYALARIDA BOSH QAHRAMON MASALASI....................................................................................31 II.2. NORMUROD NORQOBILOV HIKOYALARIDA BOSH OBRAZ VA MUHIT TASVIRI...................................................................................................46 XULOSA ................................................................................................................57 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ..............................................................59 2

KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Milliy mustaqillikka erishish davri yutuqlarimiz bilan birga о‘zbek adabiyoti, xususan, о‘zbek nasrida sezilarli siljishlar kо‘zga tashlandi. Chunki prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, “Adabiyot – sо‘z san’ati azaldan xalq qalbining ifodachisi haqiqat va adolat jarchisi bо‘lib keladi. Xususan, Mustaqillik yillarida yurtimizda ma’naviyatimizning g‘oyat muhim va uzviy qismi bо‘lgan adabiyotni rivojlantirish, shoir va yozuvchilarimizning ezgu mehnatini qadrlash va munosib rag‘batlantirish.... borasida kо‘plab savobli ishlar amalga oshirildi” 1 . Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek betakror uslub yо‘lidan borayotgan yozuvchilar asarlarini tahlil va talqin qilish adabiyotimiz, adabiyotshunosligimiz ufqlarida yangi-yangi imkoniyatlar eshigini ochmoqda. Erkin A’zamov, Asad Dilmurod, Xurshid Dо‘stmuhammad, Nazar Eshonqul, Shoyim Bо‘tayev va N.Norqobilov kabi adiblarimizning ijodi bunga misol bо‘la oladi. Adabiy tanqidchilikda ularning asarlari xususida turli xil ijobiy fikrlar bildirilayapti, anjumanlarda bahs –munozaralarga sabab bо‘layapti. Haqiqatan yuqorida nomlari zikr etilgan ijodkorlar orasidan Shoyim Bo’tayev va Normurod Norqobilovlarning asarlarini tahlilu tadqiq etish bugungi adabiyotshunoslikning asosiy masalalaridan. О‘zbek qissa va hikoyachiligida milliylik va bosh qahramon yaratish muammosi munozaralidir. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda qissa va hikoya janrida milliylik va bosh qahramon masalasini Shoyim Bo’tayev va N.Norqobilov asarlari misolida tadqiq qilishga urindik. Bu esa mavzumizning о‘ziga xos dolzarbligini be l gilaydi. 1 Каримов И.А. Юксак маънавият енгилмас куч – Т.Маънавият. 2008. 137 бет. 3

Bitiruv malakaviy ishning obyekti. Shoyim Bo’tayev “Hayot” T. Sharq 2000 y., N.Norqobilov “Hikoyalar” T. Sharq 2008. hamda ikkala adibning nasriy asarlarini tadqiqiga big‘ishlangan ilmiy tadqiqotlarni ishimizga obyekt qilib oldik. Tadqiqotning metodi. Tadqiqotda tarixiy, qiyosiy tipologik tahlil metodiga ta’nildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. О‘zbek adabiyotshunosligida hikoya janri keng о‘rganilgan uni biz yuqorida qayd etib о‘tdik. Ammo ijodkorlar Shoyim Bo’tayev hamda Normurod Norqobilovlarning qissa va hikoyalari misolida, ulardagi milliylik hamda bosh qahramon muammolari yetarlicha tadqiq etilmagan. Biz mazkur muammoni baholi qudrat tahlil qilishga urindik. Bu esa ishimizning о‘ziga xos yangiligini kо‘rsatadi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati. Mazkur bitiruv –malakaviy ishdan maktab, litsey, kollejning adabiyot о‘qituvchilari ijodkorlarning hayoti va ijodini tahlil qilishda, ma’ruzalar va referatlar, Oliy ta’limda esa talabalar kurs ishlari yozishda bemalol foydalanishlari mumkin. Muammoning о‘rganilganlik darajasi. О‘zbek adabiyotshunosligida hikoya janri tadqiqiga bag‘ishlangan alohida monografik plandagi ilmiy tadqiqot ishlari mavjud. Shuningdek SH.Bo’tayev va N.Norqobilovlarning badiiy mahoratini yoritishga bag‘ishlangan ayrim ilmiy maqola va kuzatishlar mavjud. Ular ijodini O.Sharafiddinov, U.Normatov, Z.Pardayeva, H.Karimov, N.Rahimjonovlar о‘z tadqiqotlarida tadqiq etishgan. Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari. Bitiruv malakaviy ishimizda Shoyim Bo’tayev va Normurod Norqobilovlarning qissa va hikoyalarida milliylik va bosh qahramon muammosini tahlilu tadqiq etishni maqsad qilib oldik va ilmiy ishimizga quyidagicha vazifalarni belgilab oldik. - Shoyim Butayev qissalarining badiiy xususiyatlarini tahlil qilish. 4

- Mazkur qissalardagi qahramonlar va muhit tasvirini berishdagi milliylikka e’tiborimizni qaratish. - Qissalardagi xarakter va ruhiyat tasvirini tadqiq etish. - Normurod Norqobilov hikoyalarining badiiy xususiyatlarini о‘rganish. - Adib hikoyalaridagi bosh qahramon masalasini tahlil etish. - Normurod Norqobilov hikoyalaridagi bosh obraz va muhit tasvirini о‘rganish. Bitiruv malakaviy ishning hajmi. Bitiruv malakaviy ish kirish, xulosadan tashqari ikki bob, tо‘rt fasldan iborat bo’lib, foydalanilgan adabiyotlar rо‘yxati ham ilova qilinadi. Ishning hajmi ellik olti bet . 5

I-BOB. SHOYIM BО‘TAYEV QISSALARINING BADIIYATI I.1. Shoyim Bо‘tayev qissalarida milliylik XX asr oxirlab borayotgan mahalida biz yashab turgan dunyomiz tinimsiz evrilishlar, yangilanishlarni boshidan kechirmoqda. Insoniyat ming yillar mobaynida kо‘rmagan hodisalarni sanoqli kunlar ichida boshdan kechirib qо‘yayotganday; tabiiy ofatlar, ruhiy tanazzullar qarshisida esankirab qolayotganday tuyulmoqda. Ilohiyotga taaluqli sо‘z timsolidagi adabiyot abadiyat manzillari tomon intilar ekan, bizga kо‘rib turganimizdan tashqari yana boshqa olamlar haqida ham xabar bermoqda. Ana shu mujdalar dunyomiz dardlariga, yaralariga, zahmlariga malham desak, mubolag‘a bо‘lmaydi. XX asr о‘zbek nasri о‘z boshidan kо‘plab voqealarni о‘tkazdi. U hamon shakllanish, о‘sish jarayonida hisoblanadi. Bugungi nasrimizning yorqin vakillaridan biri, ajoyib san’atkor adib Shoyim Bо‘tayev hisoblanadi. Bugungi kun о‘zbek nasridagi uslub aniqroq tasavvur etish uchun betakror uslub yо‘lidan borayotgan yozuvchilar asarlarini tahlil-talqin qilish adabiyotimiz, adabiyotshunosligimiz ufqlarida yangi-yangi imkoniyatlar ochadi. Shoyim Bо‘tayev о‘zining ajoyib uslubiga, betakror tiliga ega bо‘lgan yozuvchi ekanligini bugungi kunda uning kitobxonlari, muxlislari tan olishadi, bugungi kun о‘zbek adabiy tanqidchilari esa adib asarlari tо‘g‘risida kо‘plab ijobiy fikrlarni bildirishmoqda. Kо‘plab ijodiy davralarda bahs-munozaralarga sabab bо‘lmoqda. Bu – bekorga emas albatta. О‘ziga xos yozuvchi, hozirgi о‘zbek prozasini yalovbardorlaridan biri Shoyim Bо‘tayev Tojikiston respublikasi Xо‘jand viloyatining О‘ra-tepa tumanidagi Chorbog‘ qishlog‘ida tavallud topgan. 6

Chorbog‘ qirlari orasidagi Kо‘chkina, Mong‘it, Bolg‘ali, Mujun, Itorchi, Ovchi singari sо‘lim qishloqlarning biri bо‘lib, unda turkiy va о‘zbek urug‘lariga mansub elatlar yashaydi. Bu yerlarining kishilari dexqonchilik va chorvachilik bilan shug‘ullanadilar. Ushbu sohalar esa albatta turkiy xalqlarning milliy, о‘ziga xos yashash tarziga sezilarli ta’sir etmay qolmaydi. Turkiston tizma tog‘lar etaklariga sochilib ketib yashovchi xalqlarning tili lahjalari-yu shevasi rangin boy, urf-odatlari, an’analari qadimiy hisoblanadi. Tog‘ havosi-yu suvidan baxramand bо‘lgan kishilar tabiatday totli, qaysar, chо‘rtkesar, adolat tuyg‘usi kuchli bо‘ladi. Shoyim Bо‘tayev xuddi shunday muhitda о‘sib tarbiyalangan insondir. Shoyim Bо‘tayev о‘zbek adabiy xaritasini yangi jо‘g‘rofiy hudud betakror, adabiy aholi evaziga boyitdi. Adibning aksariyat asarda tog‘ etaklari qiyaliklaridagi qishloklar tasvirini beradi. Kitobxon buloqlardan chiqayotgan suvni kо‘rayotganday, dov-daraxtlar ostida xordiq chiqarayotganday, qishloq kо‘chalariga xos betakror va kitobxonni olis bolalik chog‘lariga chorlovchi hislarni taqdim etadi. Shoyim Bо‘tayevning о‘nlab hikoyalari «Kun botardagi bog‘» , «Shamol о‘yini», «Eski arava», «Muyulishdagi uy», «SHо‘radan qolgan odamlar» kabi qissalari, «Kо‘rg‘onlangan oy» romani о‘z kitobxonlariga yetib borgan. Adibning kichik yoki katta hajmli asarlarining barchasida ham kо‘p betakror obrazlar, tabiat tasvirlari, xalqning yashash tarzi, urf-odatlari bilan birgalikda о‘zbeklarga, turkiy xalqlarga xos milliy ruh, milliy his-tuyg‘ular, milliy sо‘zlashuv shevalarining yorqin uchkunlari yaqqol о‘z aksini topgan desak xato bо‘lmas. Har bir ijodkor adabiyotga о‘z mavzusi, qahramonlari, betakror «tili» bilan kirib keladi. Shoyim Bо‘tayev qahramonlari betakror kо‘rinishga, ruhiy xolatga, о‘z tiliga, о‘z milliyligiga ega. Yozuvchi qissalarida bir-biriga о‘xshash kishilar uchraydi. “Shamol о‘yini” qissasida Zokir bulbul ismli oshiq haqida gapiriladi. «Kо‘rg‘onlangan oy» romanida ham Zokir baxshi obrazi yaratiladi. «Shamol о‘yini» qissasidagi momouloq tanavvul qilayotgan kampirlar «Kunbotardagi bog‘» qissasidagi Ulg‘ay momo tanish-bilishlari 7

teng tо‘shlariga о‘xshab ketadi. Bu obrazlar tasviri, ruhiy xolati, tili, harakatlari tasviri shunday beriladiki, undan о‘zbeklarga xos xususiyat turkiy xalqlardagi milliy shaxsiyatni sezmaslikni iloji yo’q. Shoyim Bо‘tayev qishloq kishilariga xos hususiyatlarni topib-topib kо‘rsatadi. Masalan, о‘zbek borki, laqab tо‘qishni yaxshi kо‘radi. Laqablar kasbga, nasabga, fe’l- xо‘yga, tashqi kо‘rinishga kо‘ra tо‘qiladi. Aytish lozim adib ayni shu о‘rinlarda ham millatga tegishli, milliy rux beradigan sо‘zlarn qaxramonlarni ismlariga joylashga urinadi. Zokir baxshi, Tilak mirishkor, Jondachi amaki, Nu’mon qirtish, Ergash kalta, Nabi muallim, Raxim indamas, Vali qassob, Mutal jarchi, Sunnat о‘g‘ri, Dakan oqsaqol… singari bir qancha obrazlar kitobxon yodidan chuqur о‘rin oladi. Yozuvchi asarlaridagi yakrov, gumsiyo, payxova, toyinot, tavonibi, shoyon nopisand, gulzun- donak, ufunat, nargiyo, koshoy, chalpakpazon, charxin tovoq, horiquloda hodisa, kalolot, obdast olmoq, xobi xotir, qо‘lontayoq, qamg‘oq singari sо‘zlari uchraydiki, ular aynan turkiy xalqlar tilidagi, shevalaridagi о‘ziga xoslikni ifodalab, asar ruxiyatini ochishda ahamiyatli о‘rin egallaydi va bu kitobxon diqqatini о‘ziga tortadi. Badiiy asarni anglashning kashtiroviy mohiyatini bilishdadir. «Shamol о‘yini» qissasida roviy masalasi jiddiy qо‘yiladi ya’ni, u voqealarni tasvirlaydi, qaxramonlar qilmishlarini faoliyatini talqini orqali о‘zligi, xalqqa xos bо‘lgan milliy ruxiyat silsilalarini inkor etish masaalalarini berib boradi. Lekin u na qaxramonlar hatti- harakati, na voqealar mohiyatini baxolamaydi. Sinchkov kitobxon tasvir, fikrlar ifodasidagi asar g‘oyasini yozuvchi konsepsiyasini bilishi, anglab olishi qiyin kechmaydi. Shoyim Bо‘tayev asarlaridagi raviy kesatiq, pichinga usta. U shо‘ro davridagi rasmiy, siyoqqa munosabatlarni о‘rniga qо‘yib tasvirlaydi. Bir о‘rinda “bо‘yniga bо‘yinbog‘ bog‘langan xiradmand” ning qilmish qidirmishlari bо‘yinbog‘ga nisbatan tasvir etiladi. “Shamol о‘yini” qissasi roviy rais, Berkinboy, Yoshiuzoq haqida gapirar ekan, bulbulgо‘yo bо‘lib ketadi, labi-labiga tegmaydi, tesha tegmagan 8

kesatik, pichinglarga zо‘r beradiki, bundan kо‘zlangan maqsad yolg‘on munosabatlar, tо‘ralarcha munosabat ajoyibotlari orqali shо‘ro davridagi chetdan kirib kelib о‘zbeklarni о‘zligi, millat e’tiqodi, shaxsiyatiga salbiy ta’sir kо‘rsatishi va yoshlarning tarbiyasida milliy an’analardan kо‘ra yosh xalq urf-odatlarini ta’sirini oshib borishini ochib beradi. Xalq milliy ruhiyatini avvalo uning imon- e’tiqodi namoyon bо‘ladi. Shoyim Bо‘tayev asarlari asosiy g‘oyasi ham qayerdaki imonli, diyonatli kishilar yashar ekan, о‘sha yerda qut-baraka, fayz bо‘ladi. “Shamol о‘yini” qissasi milliylik ruxi о‘zgacha tasvirlarda berilgani bilan ham axamiyatli. Qissada keltirilgan momouloq urf-odati yoki о‘zbek xalqiga xos el xashari udumi buning bir namunasidir. Momouloqni tashkil qilish, о‘tkazish, qishloq kampirlarini sо‘zlari, qishloqdagi voqealarga о‘zlaricha fikr bildirishlari barcha barchasidagi tasvirlarda milliy ruxiyat seziladi. Yoxud Berkinboyni qora tortib kelgan Yoshiuzoq uchun xalq qishloq ahlini el xashari uyushtirib uchun qurib bergan uylari, bu jarayonda elni kishilari tutgan yul, kо‘rsatgan mehr -muruvvat, oliy ximmatliklari butunlay о‘ziga xos xalk shaxsiyati, millat ruxiyatidagi xususiyatdir. El xashari urf- odatlar ichida о‘zbeklarning bir-biriga bо‘lgan qishloq kishilari hamjixatligi, saxovatpeshaligi singari xislatlarni yaqqol namunalardan biri. Qissadagi udumlardan yana biri elni yillar davomida odat tusiga aylantirib о‘z turmushlarida qо‘llab kelayotgan jarayon miroblarning xalk dexkonchiligi, ekinlari, bog‘lariga tog‘ buloqlaridan yig‘ilib keladigan suvlari taxsimlab yetkazib berishidir. El katta kichgina mirob bо‘lgan kishiga ehtiromi, ishonchi, xurmati kabi munosabatlar barchasi hech qachon milliy ruxiyat silsilasidan xoli bо‘lmaydi. Yozuvchi bu о‘rinlarda ayni shu tasvirlarni ajoyib tarzda bera olgan. Shoyib Bо‘tayev tepaliklar hayotini, urf-odatlarini tasvirlarkan, dastlab ularning ajdodlari hakida, elning udumlarini kelib chiqishi, bugungi kundagi kishilarni ajdodlar xotirasiga xurmati va jamiyat hayotidagi yuz berayotgan о‘zgarishlarga qaramay el shaxsiyati, soddaligi, muruvvatli, saxovatpeshaligi inson degan zotga nisbatan 9

yuksak xurmati kabi о‘ziga xos xislatlar betakror chizgilarda beriladi. Adib tasvirlarni о‘ziga xos tarzda yaratadiki, kitobxon voqelar tizgini orqali bir olis tog‘lik xalk yashovchi qishloq muhitini jamiyat hayotida yuz berayotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy о‘zgarishlardan ma’lum darajada о‘zgarishi, xalqining hayot, tarzidagi munosabatlarda yangi davr jarayonining ta’sirini anglab boradi. Bu yozuvchini davrga shu bilan birga tarixga, ajdodlarning bosib о‘tgan kechagi kuniga nazar tashlab mantiqiy xulosa chiqarishga undaydi. «Shamol о‘yini» qissasida tepaliklar hayotidagi yuz bergan voqealar asli, xalq millatining о‘zligigi, milliyligiga, о‘ziga xos shaxsiyatiga xech qanday ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy bosim, taxdid butunlayin ta’sir kо‘rsata olmaydi, degan xulosaga kelishga sabab bо‘ladi. Chunki har qanday tashqi ta’sir, о‘zgarishlar xuddi shamol bir esib о‘tguvchi el kabi о‘tkinchidir. Agar millat shaxsiyati zamini mustaxkam bо‘lmasa hech bir tashqi ta’sir kuchlarisiz ham xalk hayotida tanazzul yuz berishi aniq. Kechagi о‘tmishidagi xotiralar, ajdodlar merosi mavjud ekan el milliy ruxi о‘lmaydi. Bu qat’iy xulosaga Shoyim Bо‘tayev qissalarini о‘qigan har bir kitobxon qо‘shila oladi. Negaki, qissalaridagi elga ta’sir kо‘rsatib о‘zgarishlarga ma’lum darajada sabab bо‘luvchi shaxslar, obrazlar, voqealar asar yakunida yana yо‘qlik tomon boradi. Voqealar yakunida о‘sha asliga, nasliga mos el kishilari о‘zligi, milliyligi zaminida qoladi. «Shamol о‘yini»dagi el turmush tarziga ta’sir о‘tkazmoqchi bо‘lgan obrazlar ham gо‘yo о‘tguvchi bir shamol kabi yana yо‘qlikka, mavxumot alamiga yuz tutdi. Bir ramziy ma’nodagi «Shamol о‘yini» bо‘lgani ayondir. Yozuvchilik iste’dodi deyilganda faqat yozaverish, hayotni odamlarni bilishinigina tushunilmaydi. Har bir yozuvchi asar yaratish uchun kо‘p о‘qiydi, ustoz san’atkorlar yaratgan badiiy boyliklarni uzluksiz о‘zlashtiradi. Badiyat olamining о‘ziga xosliklarini, yetakchi yо‘nalishlarini, mumtoz maktablarini anglab yetgan о‘lmas san’atkorlar ijodini mukammal о‘rgangan odamgina ijod qilishi, kishilar yodida qoladigan asarlar yaratishi mumkin. 10

Shoyim Bо‘tayev asarlarini о‘qir ekanmiz yozuvchi rus mumtoz adabiyotini chuqur bilishni, jahon adabiyotidan yaxshigina xabardor ekanligini his qilish mushkul emas. Yozuvchi «Shukur Burxon» badiasida Sofokolning «Shox Edip» fojeasi haqida fikr bildiradi. A.Chexov, Saltikoa Shcherdin asarlarini о‘qib lо‘nda, ixcham jumlalarni berish orqali bunday jumlalarga mantiqiy fikr, g‘oyalarni yuksalishni ham о‘zlashtirgandir. Xususan Shoyim Bо‘tayevning Gogol ijodiga bо‘lgan alohida xurmati «Eski arava» qissasida kо‘zga yaqqol tashlanadi. Aytaylik, asarning asosiy qaxramoni Povel Ivanovich Chichikov- «О‘lik jonlar asaridagi ustasi farang, ilonning yog‘ini yalagan odam. «Eski arava»ga Chichikov о‘z malayi Selifan, otboqari Petrushka, oldi-sotdi masalalari bо‘yicha muloqatga kirishgan Sobakevich, Monilov, Plyushkin, Koshkarevlar bilan birga kirib keladi. Bu aytilganlar shunchaki obraz bо‘lib qolmay, о‘zga bir millat vakillaridir. Ular rus xalqi vakili sifatida namoyon bо‘ladi. Ularni xatti- harakati, sо‘zlashi, fikrlari bizga bir о‘zga millat vakilini albatta о‘sha davrdagi kishisini tasvirini kо‘z oldimizga keltiradi. «Eski arava» qissasi unchalik kata bо‘lmagan asar bо‘lib, bu qissada yozuvchi о‘zbeklar yurtiga kirib kelgan yangi tuzim siyosati va bu orqali jamiyatdagi о‘zgarishlarga yashirin u qadar ochiq bо‘lmagan tarzda munosabatda bо‘ladi. Asarda yaqqol burtib chiqqan tasvirlar kishilarning о‘zidan yuqori amaldagilarga yoki chetdan kelgan vakillarga bqlgan laganbordarligi tajallilanadi. Qissada hech bir о‘rinda о‘zbek xalqi, millati urf-odati, kishilar sajiasi xaqida bir sо‘z ham aytilmaydi. Unda bu asarda millat timsoli berilmaganmi, degan fikr tug‘iladi. Asli bunday fikr tо‘g‘ri bо‘lmaydi.Sababiki, har bir yozuvchi о‘z asari zamiriga millat, xalqining о‘zligini poydevor qoya etib qо‘ygan bо‘ladi. Faqat buni ba’zan yashirin tarzda beradi. «Eski arava»dagi yashirinlik ham ana shunday. Bu asarda voqealar tushunarsizdek kо‘rinadi. Ammo yaxshiroq о‘ylab kо‘rilsa, qissada aytilmoqchi bо‘lgan masala shuki, el shaxsiyatiga (chet) boshqa davlatdan kelgan kishilarning ta’siri salbiy oqibatlarga olib kelmasligi uchun 11

xalqning ichidagi о‘z amalini suiste’mol qiluvchi mansabparast kishilarni avvalo, el-yurt kishilari nomidan ish kо‘rishini oldini olish zarur. Shoyim Bо‘tayev Chichikov ma’naviy olamini yaxshiroq о‘rgangan bu shaxs obrazni yaratishda namoyon bо‘lgan. Bu obraz ta’rifini shunday keltiradi. «… Povel Ivanovich san’atga uncha muncha ishtiyoqi bо‘lsada, she’riyatni kо‘rarga kо‘zi yо‘q edi. Buni sababi shoirlarni dunyodagi eng bemaza odamlar deb bilar edi. Shoirlarda tayin bо‘lmaydi. Masalan, Pushkin degan bir arab imperatorlarning о‘zlari bilan olishishdan ham toymaydigan kimsa, Chichikov haqida ham Gogolmi, Mogolmi deganlarga allaqanday bо‘lmag‘ur gaplarni gaplarni gapirib yurganmish. Gapirsa gapiraversin, Chechikovning sovuniga xali kir yuvmabdi. Garchi u eski aravada yursada , uzoqqa ketadi. Chechikovning bu eski aravasining g‘ildiragi qaysi puchmoqqa yetmasin, uni hurmatu extirom bilan qarshi olishaveradi.» Bunday tasvir ushbu obrazni va u orqali xalq ichida mavjud bо‘lgan xuddi shunday kishilarni bir timsolini kо‘rsatadi. -“Pavel Ivanovich Chechikov chuqur о‘y-hayollar og‘ushida edi. U goh gubernatorning dil tortar qizini, goh bojxonadagi serdaromat xizmatini eslab, entikib xо‘rsinar, dam uf tortib, qovog‘ini uyardi. Aytmoqchi, egnida tutgan aralash alangalanib turuvchi navarin movutidan tikilgan fraki bо‘lib, soch- pochi ham ancha о‘rniga tushgan, yuzi semiribmi-shishibmi oqargan chamasi, me’mordan kо‘rsatma kelib, uning buzilgan jism binosida quruvchilar qayta qurishni boshlab yuborishgandi. Pavel Ivanovich anchayin о‘ziga kelib qolgan, ammo hammon uylanmagandi. Vatani va vatandoshlarini о‘ylaganda esa, о‘zidan zuriyot qolmagani alam qilardi.” Qissada aytilishicha, Chichikov va uning hamroxlari О‘zbekiston degan yurtga borishi kerak bо‘ladi. Aslida bu kimsalar ushbu yurt, xalq haqida hech bir tasavvurga ega emas. Faqat u yerga chaqirishgani uchun borishi lozim. U о‘zini doimgi kо‘makdoshi «eski arava»da yо‘lga chiqadi. Shu о‘rinda yozuvchi N.V.Gogol asaridagi mana bu nasrdagi nazmni kitobxon xukmiga havola qiladi: 12

«Ey, uzo q , olis y о‘ l!» Sen kishini teran о‘ y- h ayollarga toldiruvchi nimarsalar bordir; olis-olis manzil- maro m larga yetaklarkansan, y о‘ lovchi о‘ zining yuragi q atlamlariga h am bir k о‘ r nazar tashlaydi va chu q ur- chu q ur x о‘ rsinadi. Buning sababi nimada ekanligini bilarmikansiz, ey, oli s y о‘ l! «Buning sababi shundaki, y о‘ lda kelayotgan kimarsa umr h am xu d di shunday shitobu shaxd-la bosib о‘ tilgach, h ammasi abadiyat ka’riga ch о‘ kib ketishini yaxshi anglaydi» Shoyim Bо‘tayev mashhur “О‘lik jonlar”ni chuqur anglab yetadi yohud Gogol boshning mazasidan huzur qiladi. Ma’lumki, 80-yillarning о‘rtalarida О‘zbekistonni boshqargan ba’zi rahbarlar xalq g‘ururini oyoq osti qildilar uzoq , sovuq о‘lkalardan о‘zbeklarni boshqarish uchun rahbar kadrlar chaqirdilar. Qip- qizil uttaham Chichikov uyoqda tursin, uning xizmatkori, piyanista Selifan, otboqari Petrushka ham О‘zbekistonga ketmoqchi bо‘lishadi. “- Iloji qancha, Povel Ivanovich...- xoda yutganday tik turgani sayin Selifanning kayfi boshiga о‘rmalab chikib boraveradi, axiyri dosh berolmaydi, kо‘zlari suzilib, “shilq” etib tushdi, shundayam aytayotgan gapini yо‘qotmadi- chaqirshayapti...” Xullas, О‘zbekistonga Selifonu Petrushkani ham, Sobakevichu Manilov ham,Koshkarev, Plyushkin ham Chechikov ham kelib koladi. Xо‘sh, bu kishilar о‘zbeklarga qaysi hislati bilan о‘rnak bо‘ladi. Aslida bu kimsalar ma’naviy qashshok, fikr- tuyg‘ulari о‘ta mantiqsiz, hayotdan yashashdanmaqsadi nima ekanligini bilmaydigan shaxslardir. Bu obrazlarni kelishi bir oddiy tarzda bо‘lsa- da, biroq bu tasvirlar bizga yaqin о‘tmishdagi tarixiy voqealarni eslatadi. YA’ni rus xalqi vakillari hukumat doiralari о‘zbeklar yurtiga kirib kelishi, о‘zigi xos ma’naviy tanazzul yо‘liga boshlab elning hayotiga о‘tkazgan tahdid, bosim dinniy va siyosiy zulm singari harakatlarni amalga oshirgani jarayonlari misol bо‘ladi. Shoyim Bо‘tayev beburd mexmonlaru tо‘pori mezbonlar haqidagi qissasida yaqin 13

hayotimizdagi fojeaviy hodisalarni jonlantiradi. Yozuvchi tasvir ta’rifini о‘qiyotgan kitobxon faqatgina rus vakillarini О‘zbekistonga kelishi va bu yerda kutib olgan mezbonlardan Nishonboy Hurzamonovich obrazlarini kо‘radi. Bu epizodlar hech biri ortiqcha bо‘rtirish yoki kamsitib tasvirlardan holi о‘sha davr sharoitidagi kishilardek harakatga keltiriladi. Buning о‘ziga xos tomoni bu kishilar xoli о‘z insoniy ma’naviy olami, о‘z shaxsiyati asosi, о‘z meniga ega bо‘lmay turib el ustidan ish yuritishni istashadi. -“Sirasini aytganda, Nishonboy Hurzamonovichning ham sarimsoq piyozga bunchalik hushi yо‘q edi. Lekin u aksariyat og‘a-birodarlarining bu sassiq piyozni xush kо‘rib yeyishlarni bilar, о‘zining ularga hamtovoq ekanligini anglatib qо‘yish uzunchoq kо‘zini chirt yumganicha atalgan joyiga jо‘natardi. Quchog‘ini keng ochib kelishiyam shundan edi. Qо‘l berib kо‘rishsa sarimsoqning hidini azitz mehmonning burniga yetkazolmay halak bо‘lar, “mana, men sarimsoqpiyoz yeganman”, desa, bu tabiiy hol sanalmas, xullas, uning hamfikrligi anglashilmay qolishi turgan gap edi. Yuqori doiradagi bunday nozik masalalariga tushinmaydiganlar galvarslar, qо‘ychivonu- molbaqarlar sarimsoq- piyozning hidi yetkazilishi uchun qilmayotgan harakatlarini uzoqdan ham kuzatsalar, darrov anov-manovga tushishar, bundan keyingi hayot haqidagi taxmin-u tusmollarni qalashtirib tashlashardi.” Nishonboy Hurzamonovich boshliq bir guruh mezbonlar “Eski arava” yо‘lovchilarga shu qadar “ehtiromu iltifotlar” kо‘rsatadilarki, buning mantiqiy natijasi nimadaligini о‘zlarida anglamaydi. Nishonboy Hurzomonovich va uning yugurdaklari Chichikovdan tortib Selifangacha, Sobakevichdan tortib Koshkarevgacha xushomadgо‘ylik qiladilar. Chetdan chaqirilgan, Chichikov iborasi bilan aytganda, g‘irt ahmoq Koshkarev ilmiiy maslahatchi bо‘lib oladi. Nishonboy Hurzomonovich bilan Chechikov yolg‘iz suhbat qurar ekanlar, mashhur tovlamachi о‘lik jonlar haqida sо‘z ochadi. Avvaliga Nishonboy Hurzomonovich о‘lik jonlar haqida sо‘z borayotganini tushunmaydi-da, chaqiring 14

о‘sha odamlaringizni, rahbarlikka joylashtiramiz deydi. Gap о‘liklar haqida borayotganini bilganidan keyin ham bо‘sh kelmaydi: Raz, shunday ekan, - dedi qat’iy ohangda. – Siz marhum dehqonlaringizning rо‘yhatini beravering. Ularning nomlarini abadiylashtirish bizlarning zimmamizda... Kо‘chalarga, kolxoz- savxozlarga о‘sha rо‘yxat bо‘yicha beramiz”. Demak yuqorida keltirilgan jumlalardan kо‘rinadiki, ana shunday laganbardor, g‘urursiz kishilar о‘z shaxsiyatlari yо‘qligi orqasidan xalq g‘ururini toptab, elning shaxsiyati, milliy о‘zligi, ma’naviy ruhiyati olamiga putur yetkazishga tomon boshlaydi. Bunday kimsalar bor ekan, u xoh о‘zbek xalqi bо‘lsin, xoh boshqa bir millat ahli о‘z ruhiy olami, ma’naviy mafkurasida mantiqsizlik, siyosiy- ijtimoiy tanazzul kо‘chalariga kirib chorasiz kolishi mumkin. Xalq milliyligi aksi, albatta yurt vakillari tafakkuri, maqsadlari hayotga asos qilib belgillangan vazifalari natijalarining mahsulida kо‘rinadi. Milliy bu millat khzgusi, turmush tarzi, xalq vakillari shaxsiyati insonlari “men”i, о‘zligi degan tushunchadir. Demak, asarlarda millatning о‘ziga xos tomonlarini yoritish yozuvchi oldidagi muhim vazifa bо‘lib, bu harakatni har doim ham yorqin ochiq tasvirlarda berilavermaydi. Shoyim Bо‘tayev “Eski arava” qissasida milliylik chiroyli, obrazli tarzda, о‘ziga jalb qiluvchi pafosda aks etmaydi. Faqat bir jihatni olishimiz mumkin. U ham bо‘lsa о‘zbeklarni XX asrda kechgan yetmish yillik davrni о‘z ichiga olgan xо‘rlanishi, millat g‘ururi, e’tiqodi, xalq “men”i toptalishi. Ya’ni elimizning boshiga tushgan mute yashash, о‘tmishni unutishga urinish, ajdodlao kurashib asrashga harakat qilgan ozodlikni qо‘ldan berib, “boshsiz”dek о‘zgalar buyrug‘iga bо‘ysinishga majbur bо‘lishning asl sabablari, ibtidosi qayerdan boshlangani, qanday kimsalar bunga yо‘l ochilishiga sababchi bо‘lib qolgani kо‘rsatilgan. Shoyim Bо‘tayev 15

asaridagi obraz Nishonboy Hurzamonovich xuddi shunday kimsalarning umumiy ma’nodagi vakilidar. Bunday kishilarga nisbatan Xurshid Davron “Padarkush” dostonida shunday misralarni keltirib о‘tadi: “... Erkin daryolarning yо‘li tо‘sildi, Nodonlar tarixning qildi haqorat...” Xulosa tarzda fikrimizni umumiylashtirsak, Shoyim Bо‘tayevning ushbu qissasi el milligini tarannum etmay aksincha, toptalgan milliy g‘urur, susaytirilgan e’tiqod va ma’naviy buzuqlik illatlarning fosh etishga qaratilgan desak, ma’lum ma’noda tо‘g‘ri bо‘ladi. “Eski arava”, birinchidan Shoyim Bо‘tayevning san’ai asariga hurmatini kо‘rsatsa, ikkinchidan, yozuvchi Gogolning salbiy qaxramonlarning yozbeklardan yetishgan gо‘l, laganbardor, g‘urursiz kishilarga yо‘liqtiradi. 16

I.2. Shoyim Bo‘tayev qissalarida xarakter va ruhiyat tasviri Shoyim Bo‘tayev o‘z ijodiy asarlariga o‘zligini, shaxsiyatini, xalq “men”ini yashirin tarzda joylagan ijodkorlardan biri. Adib o‘tgan asrning kirli vora kunlarida xalqning boshiga kelgan muommolarni, zulumatli kunlarni turli illatlarni o‘z so‘zlari bilan ayta oldi. Yozuvchi asarini o‘qib aynan toptalgan el g‘ururi-yu, yoshlarga ta’sir o‘tkazgan illatlarni tajallisini ko‘ramiz. Yuqoridagi fikrlarimiz dalili sifatida ijodkorning yana bir qissasi “Muyulishdagi uy” xaqida fikr yuritamiz. Yozuvchining asari borki, u qaysidir tomoni bilan ijodkor hol-xayotiga ulanadi. “Muyulishdagi uy” asaridagi ilgari surilgan masalalardan biri katta hayotga qadam qo‘yish arafasida turgan yoshlarning ruhiyatida zamon o‘zgarishlarning ta’sir kuchi qay darajada ekani tasvirlanadi. Bizga ma’lumki, o‘zbek xalqi azaldan oiladagi farzand tarbiyasiga katta e’tibor berib kelgan. Bu borada o‘ziga xos uslublarda boshqa xalq vakillariga o‘xshamas tomonlar bir talaydir. Demak bizda yoshlarni mustaqil hayotga qadam qo‘yib, to‘g‘ri yo‘ldan yurib, o‘z maqsadli manziliga yetishida, albatta ulug‘larni maslahatlari muhim ahamiyat kasb etadi. Shoyim Bo‘tayev “Muyulishidagi uy” qmssasida yaratilgan obrazlari orqali ular tilidan qanday fikrlarni ayta oladi, xalqning qaysi bir dardi yoki og‘riqli nuqtalarini yoritishga urinadi, bu borada qanday yutug‘ga erishdi? “Muyulishdagi uy” qissasida oliy o‘quv yurtiga kira olmagan Toshquvvatning sarguzashtlari, institutni tugatib Toshkentga ish izlab kelgan yosh yozuvchi Yoribekning ruhiy xolati aks ettirilgan. Yorbek qishloqda ota- onasini tashlab shaharga ishlashga keladi. Ota- onasi o‘g‘lining bu ishidan narozi bo‘ladi. Bu voqea tasvirida yozuvchi Yoribekning shahardagi qandaydir bir tog‘asi haqida gapirib o‘tadi. Onasi qachonlardir shaharga ketib, o‘sha yerda uy-joy qilib o‘zgacha muhit, odamlar orasida yashab, qishloq hayotini salkam unutgan “tog‘a” haqida o‘g‘liga so‘zlar ekan, qishloq ayollariga xos 17

soddalik, oddiylik, o‘zbek ayolida bo‘ladigan o‘zgacha mehr bilan gapiradi. Olisdagi shaharda zamon oqimiga tushib yashayotgan, xatto bir yilda bir eslamaydigan “uka” siga ishonadi. Go‘yo o‘g‘li Yoribekka suyanch bo‘ladigandek his qiladi. Aslida bunday bo‘lmaydi, Yoribek bilan tanishgan “tog‘a” necha yillardan beri ko‘rmagan jiyanini qarshisida bir tuki ham o‘zgarmay begonaday munosabatda bo‘ladi. Yoribek tog‘asi uni uyiga taklif qilganidagi munosabatni kuzatib kitobxon ko‘ngli o‘zi sezmagan holda bundan ranjiydi. YA’ni xonadonda ko‘chaga yaqin darvoza yonidagi xona oldida qo‘yilgan stol va uy bekasining kelgan mehmonga tayyorlab qo‘yilgan sovuo‘ yaxna choyi. Bu vaziyat xuddi kelgan mehmonga teziroq ket degan gapni ko‘rgazmali tarzda aytib turadi. Axir millatning odatiga yot bo‘lgan bu harakatlar qaysi o‘zbek kitobxoniga yoki umuman insonga ta’sir etmasligi mumkin emas. Bu ham bo‘lsa, bizning urf-odatlarimizni ma’lum ma’noda kimlardir qarashi ostida toptalishi, zamonaga mos yashamoqchi bo‘lib asliyatidan, o‘zligidan, o‘z “men”idan qaytishidir. Demak, “tog‘a” qay darajada yuqori mansabga erishgan bo‘lgani bilan yoshligida olgan tarbiyasi, uni voyaga yetkazgan xalq o‘zligini unutgan yoki bu urf-odatlarni eskilik deb qaray boshlagan. Bundan tashqari “Muyulishdagi uy” asarida dediktivlik hususiyati ham uchraydi. Avvalo “Muyulishdagi uy”ning o‘zida allaqanday sirlilik bor. Yana Toshquvvat va Yoribek ushbu uyga kelganida yangidan yangi bu uyning mehmonlari bilan tanishishdilar. Said Movloviy, Asad, Nazokat singari personajlar kalavaning uchini yanada chuvalashtirib yuboradi. Nihoyat, skripkachi Asad, Nazokat bilan urushib qoladi-yu, muyulishdagi uyda sodir bo‘lgan mudxish jinot ochiladi. Muyulishdagi uyga kelganida Yoribek yoshgina bir qizni ko‘rgan, qiz birdan yo‘q bo‘lib qolgan edi. Asar pirovardida yoshi uzoq ismli kimsa sirli, jinoiy to‘daning boshlig‘i ekanligi, Said Mavloviy, Otajon, Musa, Nazokat, Bolabek, Mirsolmon Mirqoriyevich, Qoratosh, Oqbosh, Novchaqul, Asadlarning jinoiy to‘daga aloqadorligi ma’lum bo‘ladi. Yoshiuzoq boshchiligidagi jinoiy guruh nasha, qora dori yetishtirish bilan shug‘ullanadi. Toshquvvat o‘zi sezmagan holda bu 18

jinoiy guruhga qo‘shilib qoladi. Qissada Toshquvvatning institutga kira olmagani sababli, qanday kilib jinoyatchilar to‘dasiga tushib qolishi ko‘rsatilgan. “Muyulishdagi uy” qissasi bosh qaxramoni qishloqdan kelgan Yoribek. U Toshquvvatdan farqli o‘laroq institutni tugatgan. Tog‘asidan yordam ololmagan Yoribekka Toshquvvat moddiy va ma’naviy jihatdan yordam beradi. Yetti yot begona, ustidan ustak qamoqxonadan chiqqan Toshquvvat Yoribekdan ko‘magini ayamaydi. Insoniy mexr-oqibat ko‘rsatadi. Bundan tashqari Toshquvvat Yoribek yordamida o‘z yo‘lini topib oladi. Qissada yuzaki personajlar ham ko‘p Ota Sunnat, Mazbut muallim, Ne’mat, Moyoray singari xira ishonarsiz tasvirlar uchraydi. Asardagi material shu darajada keng, sertarmoqki, uni qissa qolipiga joylash mushkuldir. Qissa poyetikasiga e’tibor berilsa uslubdagi past- balandliklarni sezish mumkin. Baddiy nasrning murakkabligi shundaki, ijodkor ruhini, qaxramonlar xarakterini o‘ta ishonarli, nozik tasvirlarda bera olishi kerak. Boshqacha aytganda, asardagi har bir fikr, so‘z kim tomonidan, qanday kayfiyatda aytilayotgani ma’lum bo‘lishi kerak. Badiiy asardagi so‘zlar, tasvirlar, kartinalar barchasi uslubni belgilaydi. Uslub, ta’bir joiz bo‘lsa, asarning asab torlari, qon tomirlari, joni hisoblanadi. Bunda bari ma’naviyat, ruhiyat, milliylik, badiyat, ijtimoiy muhit, davr illatlari, taraqqiyotning salbiy va ijobiy natijalari yaqqol ko‘rinadi. Qaysi g‘oya ilgari surulganini uslub qullanishiga qarab osongina aytish mumkin. “Muyulishdagi uy” qissasi olib tahlil etilsa, aytish kerakki, “Shamol o‘yini” yoki “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissalaridagi kabi milliy ruhiyat, xalqning o‘ziga xos qarashlari u qadar sezilmaydi. Umumiy ma’nodagi xalq orasidagi kirib kelgan yot illatlar el milliy urf-odatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatishi va bu orqali millat o‘zligiga xurmatsizlik, yoshlar tarbiyasida buzulishida zamon o‘zgarishlarining ta’siri kabi tasvirlar beriladi. Ammo bu millat ruhiyati butunlay yo‘q degani emas, albatta.Xususan qancha jinoyatlarni ko‘chasiga nazar tashlab, jinoyat vakillarini munosabati ta’siridan qo‘pol, ochiq so‘zlashga odatlangan Toshquvvatning ko‘ngli tubidagi asli insoniy tuyg‘u, 19

mehr, samimiylik butunlay o‘lmagandi. Bu xususiyatlar insonlarda, ma’lum ma’nodagi avloddan-avlodga o‘tuvchi genetik hodisalar sirasiga kiradi. Desak, xato bo‘lmas. Toshquvvat ham bir o‘zbek oilasining farzandi edi. Halol vijdonli kishilar tarbiyasini ko‘rgandi. Ammo ma’lum bir muhitning ta’siriga tushib hayoti izdan chiqdi. Qissada shunday tasvirlar beriladiki, u o‘zi tug‘ulib o‘sgan olis qishlog‘i, ota-onasi, yaqinlari, do‘stlari orasiga qayta olmasligini, qanchalik xohlasa ham buning iloji yo‘qligini aytadi. Toshquvvaini o‘z yurtiga qaytishiga imkon bermayotgan qanday yashirin tuyg‘u, his bo‘ldi ekanki, qishloqqa qaytsa xotirjam yashay olmaydi. Bu bir tomondan Toshquvvatda vijdon degan tuyg‘uni o‘lmagani bo‘lsa, boshqa tomondan el kishilari oldida aybdorlikni his qilish. Toshquvvat jinoyat olamiga qo‘shilib qolganidayoq eldan uzulib bo‘lgandi. Xalq orasiga qaytish uchun o‘ziga xos yozilmagan qonunlarga rioya qilish kerak bo‘ladi. Yurt vakillari orasida millat g‘ururi, e’tiqodi, ishonchi degan narsalar mavjud. Toshquvvat o‘z oilasini, elini, millatining ishonchi, e’tiqodini suiste’mol qilib jinoiy guruhning ishlarida qatnashdi. El uni o‘z farzandi, millat ishonchi, g‘ururi ximoyachisi deb tan olmaydi. Bu ham milliylikning bir uchquni. Toshquvvat yurgan shahar muhitida milliy odatlarni, xalq g‘ururini toptalishi yoki zamon o‘zgarishlarining ta’siri sezilsa, qishloqlarda asli o‘zbek millatiga xos urf-odat, milliy e’tiqod, milliy shahsiyat xislatlari saqlanib qolganini yashirin tarzda sezdirmay so‘zlandi. Bu narsa bir qaraganda sezilmaydi. Lekin mohiyatdan o‘ylab tahlil etilsa buni anglamaslik mumkin emas. Shoyim Bo‘tayev qissasida Toshquvvat va Yoribek muyulishdagi uyga kelganda bir yosh qizni ko‘radilar. Xo‘sh, u qayerdan bu yerga kelib qolgan? Keyin ma’lum bo‘lishicha Nazokat ismlm Otajonni xotini u qizni qishloqdan olib kelib bu uyda o‘zining mijozlarining luqmasiga aylantirdi. U qizning o‘n gulidan bir guli ochilmay qovjiragan xazon bargiga aylandi. Necha yillar davomida Nazokat qilgan jinoyat ochilmay qolaveradi. Ammo eng so‘ngi tasvirlardagi jinoyatning fosh bo‘lishi holati, jinoyat hech qachon jazosiz qolmaydi degan fikrlarni tasdiqlaydi. 20

Yana bu qissada el rizqini yeb kun ko‘radigan poraxo‘r, birovning xaqqidan qo‘rqmaydigan kimsalar orqali elning orasida tarqalgan illatlar ochib beriladi. Fikrlarni umumlashtirsak, Shoyim Bo‘tayev “Muyulishdagi uy” qissasida o‘tgan asrning 70-80 yillarida o‘zbek xalqi yashagan ijtimoiy muhti va jarayonda kishilarning o‘zaro munosabati, yoshlar dunyo qarashi kabi tasvirlar o‘z tasdig‘ini topgan. Ijtimoiy yangi jarayon natijasida yoshlar tarbiyasidaga zamon ta’siri, eldagi ma’naviy o‘zgarishlarning oqibati ma’lum darajada ko‘rsatib berilgan. Aynan yot xalq urf-odatlari kirib kelishi o‘zbek millatiga xos bo‘lmagan odatlar bayon etilgan. Asardagi xarakterlar orqali o‘zbek mentalitetiga to‘g‘ri kelmaydigan odatlar aksi namoyon etilgan. Shoyim Bo‘tayev o‘z tili o‘z so‘zi bor ajoyib yozuvchi. Uning yana bir ijod maxsuli -bu “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasi bo‘lib bu asarda biz yuqorida kqrib o‘tganimiz ikki qissa “Eski arava” va “Muyulishdagi uy” kabilarga nisbatan kuchliroq tasvir etilgan o‘zbeklar milliyligin ko‘ramiz. Bu munosabat oiladagi muhit insonlar o‘rtasidagi aloqalarga yorqin tasvirlangan. Aytib o‘tganimizdek, Shoyim Bo‘tayev rus adabiyoti, qolaversa, jaxon adabiyoti namunalari bilan yaxshi tanishgan yozuvchidir. Bir jihatni aytib o‘tish joizki, “Sho‘rodan qolgan odamlar” asarida roviy sho‘x, balandparvoz gapirishni yoqtiradi. Bu “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida keltirib o‘tgan bir tavsif Lev Tolstoyning “Xojimurod” asaridagi bir qiyosni eslatib yuboradi. “Semiz ayol farosatsizligi tufayli qamalib ketgan eridan ancha muncha turtki yeb turarda; endi turtadigan odami bo‘lmagani uchun battar axmoqlashgan edi” Bu qiyos “Xojimurod” qissasida yozuvchi keltirgan “ tuxumda qancha tuk bo‘lsa, ayolda shuncha aql bo‘ladi” degan iboraning tasdiqlangandek edi. Yana bir jihat borki, “Sho‘rodan qolgan odamlar” asarida yozuvchi laqab, kosb- qarindoshlik darajasi martaba (amal)ni asos qilib oladi. Asarning boshidan oxirigacha nazoratchi amaki, Nachal’nik, Kayvoni, Go‘rkov kabi 21

obrazlar kitobxon diqqatini tortadi. Qissada Amaki, Kayvoni, Oqsoqol, Ko‘ksaqollar ismi hatto aytilmaydi ham. Nazoratchining ismi MELS ekanligi aytilsa-da g‘alati nom darxol kitobxon xotirasidan ko‘tariladi. Asar o‘qishda muhim jihat kitobxon zinxor sust, beo‘ylov ergashuvchi bo‘lmasligi kerak. Kitobxon raviy bilan yozuvchi orasidagi nozik aloqalarni, uslub tebranishlarini, asar poetikasi sirlarini anglab yetishi joiz hisoblanadi. Bu fikrni aytishdan maqsad shuki, Shoyim Bo‘tayev asari “Sho‘rodan qolgan odamlar” da hikoyachi shaxsi jiddiy o‘rin egallagan. Raviy voqealarni tasvirlaydi, qaxramonlarning qilmishlari, faoliyatini ko‘rsatadi, asardagi ilgari surilayotgan g‘oyaga kitobxon diqqatini tortishga harakat qiladi va asardagi el timsoli, xalq mafkurasi, ertangi kundagi maqsad, o‘ylarini ham so‘zlaydi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida roviy ajdodini tayini, ota- onasining burdi yo‘q Aka va Uka hayotini, oilasini, aloqalarini, ijtimoiy mavqeini hikoya qiladi. Yozuvchi qissadagi obrazlar tasvirini berish bilan ularni hatti- harakati, odatlari, yashayotgan muhiti, atrofdagilar bilan munosabati orqali o‘zlikni, el kishilarini shaxsiyati va millatga xos hususiyatlarni tavsiflab beradi. Aytaylik, qissa boshlaridagi tasvirlarda Uka xonodoni tasviri beriladi. Uning hayotidan narozilik, ishlari yurishmagini, omadsizligi uchun alamini atrofdagilardan oladi. Onasiga, akasining o‘g‘liga xonodonlariga kirib kelishlaridanoq qo‘pol muomila qiladi. Aniqrog‘i, hech qanday samimiyat bildirmaydi. U bir qancha boqayotgan qoramollaridan kasalliklar tarqalib ayrilib qoladi. Faqat birgina buzog‘i qoladi, bu molni ham o‘g‘ri olib ketadi. Unga taqdir atayin qasdlashganday. Muhimi bu emas. Gap boshqa toionda, buzog‘i o‘g‘risi kim asli. Nima uchun bu ishni bajarishgan? Ayni shu voqea sabab bir oila barbod bo‘ladi, o‘g‘il va ota o‘rtasidagi ziddiyat chohi yanada chuqurlashadi. Hammasining badalini esa sho‘rlik ona o‘z hayoti bilan to‘laydi. 22

“Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasi poyetik nuqtai nazaridan yetukligi, kompozision mutonasibligi, matn yashovchanligini ta’minlovchi ichki ziddiyatlarning izchil maromi bilan alohida o‘rin egallaydi. Asar nomidan ham seziladiki, qissadagi obrazlar tarixning yoki bugunning kishilari emas ular aynan o‘tgan asrning sho‘ro hukumati sharoitida yashagan odamlar. Xususan, Nazoratchi MELS qamoqxonada ishlaydi. -“Nazoratchi turgan ko‘tarmadagi lampa lipillaydi: goh xira tortib o‘chib qolay-o‘chib qolay deydi, goh tuyqus charaqlab ketadi. Uning atrofida g‘ujg‘on qor zarralari o‘ynaydi. Shaxarcha chetidagi, tashlandiq bir yerda joylashgan bu qamoqxona rejimining qattiqligi, nazoratchilarning qo‘rs-qo‘polligi bilan dong taratgan, eng ashaddiy jinoyatchilar uning nomini eshitganidayoq titroqqa tushishardi. Shuning uchun har puchmoqda, har unutilgan yerda yilning to‘rt fasli bo‘ladigan o‘zgarishlarning ham faqat shu joygagina daxli yo‘qdek tuyulardi- sovuqmi, issiqmi, kechami yo kunduzmi - bir-biridan qolishmaydigan azoblar bor ediki, bular asta-sekin ko‘ngildagi orzularni chilparchin qilib, mahv etaverardi.” U hukumatga sodiq xizmat qiladi har qanday sharoitda ham. Xatto o‘z o‘g‘li ukasining buzog‘ini o‘g‘irlab ayblanganda ham bir tuki qimir etmaydi. Nazoratchi uchun o‘zi ham chuqur anglab yetmagan hukumat tartiblarini bajarish birinchi o‘rinda turadi. Bir umr shunday yashaydi. Amaki esa akasining o‘g‘liga buzog‘i topilgan bo‘lsa ham shavqat ko‘rsatmaydi. Da’vo arizasini qaytarib olmaydi. Yetti yot begona mahalla kishilari qanchalik nasihat qilib, bu ishi elga xos emasligi, xalq kishilari mexr- muruvvatli bo‘lishini istashlarini o‘zbekchilikda har doim eng og‘ir jinoyatlarga ham sahovatli bo‘la olish kerakligi ma’lum ekaniga qaramay o‘z jiyanini o‘smirlik yillari qamoqxonada o‘tishga sabab bo‘ladi. O‘tgan asrimizda yuz bergan voqealarga nazar tashlansa ma’lum bo‘ladiki, jinoyatlar, yolg‘onchilik, xaromxo‘rlik kabi illatlar tarqalishi tufayli qishlog‘-u shaharlarda ma’naviy- 23

ruhiy so‘niqlik, ijtimoiy- madaniy tanazzul ro‘y bera boshladi. Bu ayniqsa, sho‘ro zamonida aniq-tiniq ko‘rindi. Shoyim Bo‘tayev sho‘ro odamlarini kechagi kunnni chuqurroq o‘rgana bordi, ruhiy- ma’naviy tanazzul sirlarini aniqlashga intildi. Imon e’tiqod, fayz- tarovat, murod- maqsadlilik, qalbi uyg‘oq, tavallud topgan ko‘ngilllaridangini bo‘lar ekan. Agar millat kishilarning qalbi uyg‘oq bo‘lib ko‘ngillari tavallud topgan bo‘lsa, bunday el o‘zligi shaxsiyati, milliyligi, o‘z ozodliliga ega, baxtli soadatli odamlar yurti hisoblanadiyu Sho‘ro hukumati siyosati, mafkurasi insoniylikning jon tomiri yaratgani tanigan ko‘ngillarga tajovuz o‘ildiyu Masjid-u madrasalarni buzib tashlandi, yaroqsiz xolga keltirildi, imomu ulomalar, ahli ilm mahv etildi. Minglab qishloqlariu kentlardan imon ko‘tarilib fayz keta boshladi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida mana shunday qishloqlardan biri tasvirlangan. Bu davrda imonu e’tiqod insonlar qalbining tub-tubidan joy oladigan ruhiy- ma’naviy qadriyatlar yulib tashlanmoqchi bo‘ldi. Xalqni bu ne’matdan mosuvo qilish aslo mumkin emas.Xalqimiz ne-ne azoblarga ruhiy-ma’naviy taziyqlarga giriftor qilinsada, biroq o‘zligini yo‘qotgani yo‘q. “Sho‘rodan qolgan odamlar” asarida ana shunday qalbida gavxari bor o‘nlab, yuzlab din-diyonatli, vijdoni but odamlar bor. Shulardan biri o‘g‘irlik uch yigitchaning o‘qituvchisi, muallimdir. U kiyimi bir ahvolda bo‘lsa ham, qirtishlangan iyagi ko‘zidagi oynak o‘z xayollariga ko‘milib yurishi diqqatini tortadi. Bu asardagi yana bir imon- insofli kishi echkisini yo‘qotgan dehqon. U “oltmishlarga borib qolgan, yuzi chuvak, qisiq ko‘z, past bo‘yli”, uvadasi chiqib ayrim joylardan paxtasi tusha boshlagan choponga o‘ranib olgan odam. Dexqon da’vosidan kechmasa qora kursida o‘tirgan navqiron o‘smirlar aybiga-ayb qo‘shiladi, baribir echkisi bor bo‘lib qolmaydi. Dehqon echkisi topilganini aytdi. Bu o‘zbek kishisiga xos javonmardlik edi. Bu millat kishisi qalbidagi milliy o‘zlik hususiyatlarning bir aksi xolos. Asli milliy ruhiyat 24

kishilar ongi, qalbi, vijdoniga singigan bo‘ladi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” asaridagi muallim echkisini yo‘qotgan dehqon, eri qamalib ketgan ayol kabi kishilar yashagan muhitni nursiz, so‘niq deb bo‘lmaydi. Xolayiq orasida imon- insoflilar, tag-tubli teran tomirlilar borki, el ulusini, qavmni, xalqni yo‘q qilib, o‘zligidan qaytarib bo‘lmaydi. Shoyim Bo‘tayevning ushbu qissasidagi uvoq timsollarning mag‘zi to‘q, xalqonaligi bilinib turadi. Qissada qamoqxona boshlig‘i, Sunnat o‘g‘ri, oqsaqolu ko‘ksaqollar, koyvani, chakagi baquvvat qo‘shni kampir, eshak mingan qariya singari uvoqday ammo esda qolarli timsollar mavjud. Yozuvchining boshqa asarlaridagi bunday timsollardan “Sho‘rodan qolgan odamlar” tiniq, puxta, zalvorli ekani bilan ajralib turadi. Bunday timsollardan biri Sunnat o‘g‘ri. U nazoratchini o‘g‘li qamalganini eshitib undan ko‘ngil so‘rash uchun navbatchilikdan qaytayotganida uyga tashlab ketadi. Yo‘l bo‘yi turli hodisat va kishilar haqida so‘zlashib boradi. Manzilga yetganida sunnat o‘g‘ri Nazoratchiga dalda mehr yuzasidan o‘g‘lini qamalgani uchun insoniy samimiylik bilan ko‘ngil so‘raydi. Biroq nazoratchining bu vaziyatda ham qalbida hech bir his uyg‘onmaydi. Nazoratchi harbiy kiyimini juda qadrlaydi, iloji bo‘lsa, u xos kiyimini sira yechmasa. Nazoratchining qishloqdoshlari, hamkasblari ro‘zg‘orni butlash uchun o‘zlarini turli ishlarga uradilar. Nazoratchining uyida hech vaqo yo‘q. Sho‘rlik xotin goh u qo‘shniga, goh bu qo‘shnisiga unmi, sutmi, yog‘mi, nonmi so‘rab chiqadi. Yurtchilikda birov bermasa birov beradi. Nazoratchi ro‘zg‘or mayda chuydalariga o‘ralashishni o‘z mavqeiga munosib deb biladi. Nazoratchi bir bahiya bo‘lsa o‘z g‘ilofidan chiqmaydi: Mahbusni o‘z o‘g‘li, qolaversa, onasidan ayrilgan yetimchani insoniy ko‘z bilan anglamaydi. Qolaversa, marhumani so‘ngi yo‘lga kuzatish marosimi bo‘ladi. Nazoratchi- burch, vazifa kishisi. U o‘z ayolini so‘ngi yo‘lga kuzatish vaftida ham bir soniya bo‘lsada rasmiy kiyinishdan ayrilmaydi. Nazoratchi sho‘ro mafkurasi, siyosati tarbiyalangan o‘ziga xos manqurt, qalbi ko‘r odam. Uni o‘zbek xalqining avlodi ekani, shu el milliyligi, shaxsiyati uning ham g‘ururi 25

ekani Nazoratchi uchun ahamiyatsiz. Shunga qaramay yozuvchi asar oxiri jumlalariga katta bir mazmun joylaydi, kelgusida yuz berishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlarni xabarini qistirib o‘tadi. Qamoqxonada Nazoratchining o‘g‘liga maxbus mehr ko‘rsatishadi, hamqishloqlari Toshmurdga hamdard bo‘lib muruvvatla so‘zlashadi. Toshmurd qalbi o‘lmaganda, u uyg‘oq edi.O‘g‘lining “tavallud topgan kuni” Nazoratchiga ham ta’sirini o‘tkazadi. “Ota yuring endi-i...”- degan nido Nazoratchini chaqmoq urganday seskantirib yuboradi. Qissa Nazoratchining “Hozir-ir, o‘g‘lim...” degan so‘zlari bilan tugaydi. “Hozir-ir, o‘g‘lim...”- tug‘ulayotgan ko‘ngilning ilk mujdasi edi. Demak, asliyat qanday bo‘lsa, inson har qanday sharoitda ham undan ajray olmaydi. Inson shaxsiyati uyg‘oq ekan, xalqning o‘zligi, milliyligi o‘z “ men”i yo‘q bo‘lmaydi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida nazoratchining “tavallud topayotgan ko‘ngli” xalqning o‘zligi, asli ma’naviy-ruhiy olami, milliy g‘ururi qaytishining yorqin timsoli edi. 80- yillardan boshlab o‘zbek qissa, romanlarida roviy masalasi alohida ko‘zga tashlanadi. Murod Muhammad Do‘st, Tog‘ay Murod, Erkin A’zamovlar roviy obraziga alohida ‘etibor berdilar. Roviy zinhor- bazinhor muallifning aynan o‘zi emas. Shunday roviy- qahramonlar borki ularning tushunchalari fikrlash darajalari ancha jo‘n, past. Kitobxon roviy bilan yozuvchi orasidagi nozik aloqalarni, uslub tebranishlarini, asar poetikasi sirlarini anglab yetishi joiz. Roviy muommosiga ancha batafsil to‘xtalishimiz boisi shundaki, Shoyim Bo‘tayev qissalarida, ayniqsa, “Sho‘rodan qolgan odamlar” asarida hikoyachi shaxsi, timsoli jiddiy o‘rin egallaydi. Yozuvchining “Shamol o‘yini” qissasida roviy masalasi jiddiy qo‘yiladi. Roviy voqealarni tasvirlaydi, qahramonlar qilmishi, faoliyatini ko‘rsatadi. Lekin u na voqealar mohiyatini, na qahramonlar xatti- harakatini baholamaydi. Sinchkov kitobxon xolis tasvir, xatti- harakatlarning ifodasi orqali asar g‘oyasini - yozuvchi konsepsiyasini bilib olishi lozim. 26

Shoyim Bo‘tayev qissalaridagi roviy kesatiq pichingga usta. U sho‘ro davridagi rasmiy siyqa munosabatlarni o‘rniga qo‘yib tasvirlaydi. Bir o‘rnida “bo‘yniga bo‘yinbog‘ bog‘langan xirandmand”ning vilmish qidirmishlari bo‘yinbog‘ga nisbatan berib tasvirlanadi: “Maxsus oshxonalarga kirib, egasining to‘yimli, xushbo‘y ovqatlarni ishtaxa bilan tushirayotganiga guvox bo‘ladi, uning kekira-kekira yana o‘zining salobatli xonasiga ko‘tarilayotganidan zavqlanadi. Kekirib turgan insonning sipolanishi haqiqatan ham zavqli-da, to‘g‘rimasmi?” Roviy hikoyasida piching, kesatiq, soxta balandparvozlik kuchaydimi, bilingki, rasmiy, g‘ayritabiiy xolatlar, soxta munosabatlar tasvirlanayotgan bo‘ladi. “Shamol o‘yini”dagi roviy rais, Berkinboy, Yoshiuzoq haqida gapirar ekan, bulbulgo‘yo bo‘lib ketadi, labi- labiga tegmay tesha tegmagan kesatiq, pichinglar zo‘r beradi: bilingki, yolg‘on munosabatlar to‘ralarcha munosabat ajoyibotlari fosh qilinayapti. “Shamol o‘yini”dagi roviy “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida ham hikoyachi vazifasini o‘taydi. Bu qissadagi roviy endi tamoman eshilib ketadi, o‘zligini butunlay namoyon hikoya qiladiki, ularni to‘lib-toshmasdan, tilga asal surtib olmasdan rivoyalash mumkin emas. Shoyim Bo‘tayevning “Eski arava”, “Muyulishdagi uy” qissalarida soni mo‘l-u salmog‘i kam, xiragini ijtimoiy yuki yengil personajlari ko‘p. “Shamol o‘yini”da qahramon-u personajlarning tiniq, yorqinligiga e’tibor beriladi-yu, ularni ish bilan ta’minlash- badiiy-g‘oyaviy vazifa bilan band qilish ko‘nglidagiday bo‘lmadi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida, nazarimizda personajlar tiniq, tirik, dardli; qahramonlar xarakter darajasiga ko‘tarilgan, jiddiy tahlil- talqinga tob bera oladi. “Muyulishdagi uy”, “Shamol o‘yini” qissalarining ruhiga mana bunday estetik g‘oya singdirilgan: harom-xarish oralangan, yolg‘on aralashgan, jinoyat ro‘y bergan joydan imon-e’tiqod, qut-baraka, fayz-tarovat ko‘tariladi. Shoyim Bo‘tayev sho‘ro odamlarini, kechagi kunni chuqquroq o‘rgana bordi, ruhiy-ma’naviy tanazzul sirlarini aniqlashga intildi. Imon- 27

e’tiqod, fayz-tarovat, murod- maqsadlilik, qalbi uyg‘oq tavvalud topgan ko‘ngillardagina bo‘lar ekan. Sho‘ro mafkurasi, siyosati insoniylikning jon tomiri - Yaratganni tanigan, unga talpingan, undangina qo‘rqqan ko‘ngillarga tajavuz qildi. Masjid-u madrasalar buzilib tashlandi, yaroqsiz holga keltirildi; imomu ulomalar, ahli ilm mahv etildi. Minglab qishloqlardan, shaharlardan imon ko‘tarilib, fayz keta boshladi. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida mana shunday qishloqlardan biri tasvirlangan. Imonu e’tiqod inson qalbining tub-tubidan joy oldigan ruhiy-ma’naviy qadriyatdir. Uni yulib tashlash, butun xalqni bu ne’matdan mosuvo qilish aslo mumkin emas. Xalqimiz ne-ne azoblarga, ruhiy-ma’naviy tazyiqlarga giriftor qilinmadi, lekin u o‘zligini yo‘qotgani yo‘q. “Sho‘rodan qolgan odamlar” qissasida ham Aka, Amakidan, eri qamalib ketgan semiz ayoldan tashqari qalbida gavhari bor, din-diyonatini yutmagan o‘nlar, yuzlarcha odamlar bor. Shulardan biri- o‘g‘rlik qilgan uch yigitchaning o‘qituvchisi, muallimdir. Befarosat, semiz ayol nazarida: “malim ham kuchukday gap-da! Erta-yu kech vov-vov etadi-yu oldiga tashlangan bitta suyak. Shu ish uchun nechchi yillab katta shaharlarga borib o‘qib ham kelishadi, hayf!” Muallimning kiyimi bir holatda. Lekin uning qirtishlangan iyagi, ko‘zidagi aynak, o‘z xayollariga ko‘milib yurishi diqqatni tortadi. II BOB. NORMUROD NORQOBILOV HIKOYALARINING BADIIY XUSUSIYATLARI II.1. Normurod Norqobilovning hikoyalarida bosh qahramon masalasi 28

Bugungi o‘zbek prozasida iste’dodli va taniqli adib Normurod Norqobilov o‘z uslubiga, betakror tiliga ega ekanligini hozirgi kunda uning kitobxonlari, muxlislari tan olishadi, asarlarini sevib o‘qishadi. Adabiy tanqidchilikda ham uning asarlari xususida turli xil ijobiy fikrlar bildirilyapti, anjumanlarda bahs- munozaralarga sabab bo‘lyapti. Bularning barchasi bejiz emas, albatta. Adib asarlarining badiiy xususiyatlari haqida ko‘p ijobiy gaplarni aytish mumkin. Normurod Norqobilov uslubining o‘ziga xosligi, qahramonlarining hayotiyligi u ning asarlarini o‘qimishli, yuqori saviyadaligining asosiy omillaridan biridir. Normurod Norqobilovning «Ajal chorlagan kun» hikoyasi ko‘ngildagi bir qator hislarning bir umr davomida hech vaqt so‘nmasligini, yurakning eng tub- tubigacha ildiz otib doimo jo‘shqin va uyg‘oq bo‘lishini ko‘rsatib beruvchi, ruhiy ta’sirchanligi g‘oyat kuchli asardir. Asarni o‘qish mobaynida his-tuyg‘ularning kurashiga, birining ustidan biri g‘olib, birining esa mag‘lub bo‘lganiga guvoh bo‘lish mumkin. Asar Yovqir laqabli insonning eng sadoqatli do‘sti, sadoqat timsoli bo‘lgan it haqidadir. Voqealikning asarda qahramonimiz Yovqir o‘z umri poyonida yetayotganini sezib, tinchgina ko‘z yumoq uchun holi joy tashvishiga tushub hovli darvozasi ochilishini kutib yotishi bilan boshlanadi. Bunday holi joyni u, o‘zi yashayotgan shu kichkinagina shaharchadan topishi amrimaxol edi. Uning bir umidi dashtdan edi. Asar boshidayoq berilgan bu tugunni voqelar rivoji orqali yechimga tomon siljishi mobaynida bilib olamiz. Dasht - Yovqirning tug‘ilib o‘sgan makoni. U yer erkinlik nafasi bilan to‘la, mehr muxabbat nurlariga oshufta, ishonch shabodasi yeladigan, sadoqat maysalari unadigan, dilxiralikdan holi zamin. Dasht istagi unda shu qalar kuchli bo‘lsada, bu hovlini ham tashlab ketishi oson bo‘lmasligini u juda yaxshi bilardi : -«Bu hovlida uni kunda ikki bor yaloqqa to‘kiladigan xo‘rak emas, tiyrakkina bolakay tutib turadi. Bolakayning qarashlari kattalarinikiga sira o‘xshamaydi, g‘oyat beg‘ubor. It uning yuzi- ko‘zidan 29

to‘yib-to‘yib yalagisi keladi.Ammo Oysuluv kampir bunga izn bermaydi.Bolani turtkilab, itni kaltaklab qoladi» . Chin va beg‘ubor mexrni uning dum-dumaloq qora ko‘zlaridan topgan Yovqir ketishga majbur. Umri poyoniga yetayotgani tushlaridan ma’lum. Uni ajdodlar ruhi o‘ziga chorlamoqda : -«Kuni bitayotganini bugun tunda tasodifan sezib qoldi.Ajdodlarining timsoli bo‘lmish ulkan malla it boshida yulduzlr g‘ujg‘on o‘ynagan tepalikda cho‘nqayib uzoq va uzoq uvladi. Uni yonig chorladi.Yovqur ulkan bu malla itni ilgari ham tushida ko‘p ko‘rgan. Ammo bu safarga chorlavchi bo‘lakcha edi. U tushi tufayli emas, ichdan kuni bitayotganini sezgandi. Ketmoq kerak, imkoni boricha tezroq. Biroq vidolashmasdan ketmog‘i ham qiyin edi» . Butun hovli ahli bilan vidolashar ekan tanini mayus bir horg‘inlik egallab borayotganini his etib, yo‘l bo‘yi bot-bot ortiga boqib bolakay sog‘inchi dilini o‘rtardi. Atrofdagi shovqin siron esa ko‘ngilni xira qilardi. Shu tariqa bir maromda yo‘rtib borarkan istirobli, alamli kunlar ko‘z oldidan bir-bir o‘tardi. Yozuvchi asarda, uning mashaqqatiga to‘la hayoti haqida quyidagi fikrlarni bildiradi. Shaharchadan chiqib dala bo‘ylab borar ekan, Yovqir go‘yo o‘tmishiga duch kelganday turgan yerida tosh qotdi. Chunki duch kelgani uni tashvishsiz kunlardan tortib olib, iztirobli kunlar qariga uloqtirgan, emin erkin hayotini do‘zaxga aylantirgan, erkini, borlig‘ini, yuragini sim to‘rlari bilan qafaslab ruhini majruhlangandi. Biroq hozir duch kelgani u emasdi : -«Ikki mashina sig‘arli yog‘och ko‘prik ustida yukxonasi ochiq turgan qizil «Jiguli» ga nazari tushgach, yuragi andak sirqiragnday bo‘ldi. Beixtiyor g‘ingshidi. Hadiklanib bir zumga to‘xtadi.Nega deganda, keng dashtdan, baxtli onlardan uni mana shu xildagi qizil «Jiguli»da tortib olishgandida. Bu narsa jonivorning xotirasida yaxshigina saqlanib qolgandi. Ungacha u baxtiyor edi» . 30

Asarda insonning nechog‘lik murakkab mavjudod ekanligi yorqin namoyon etilgan. Uning o‘z nafsining quli ekanligi katta aybi bo‘lsa, g‘oyat soddaligi bir kamchiligidir. Ana shunday kamchilik sohibi Suvonqul, makkor Ta’lat bilan aka-uka tutunib ko‘z qorachig‘iday asrab kelayotgan, har kimdanda qizg‘anayotgan iti. Yovqirni osongini Ta’latga ilinadi : -«- Aka, shu sizga yoqdimi? -Suvonqul ming qo‘yli boyday kerildi.- Yoqqan bo‘lsa, oling! Hech kimga bermaganman, lekin sizga beraman. Chunki siz akamsiz. Siz uchun kerak bo‘lsa jonimniyam hadya qilaman. Bu harom bir jonivor ekan. Oling, aka! Oti Yovqir. O‘zim qo‘yganman otini. Bo‘ri oladign kuchuk- da bu. Oling, sizga hadya bu, aka!» Asarda qahramonimiz Yovqir haqida va uning xislatlari haqida iliq fikrlar qalamga olingan. Bu hislatlari Yovqir laqabiga monandligi esa kishini hayratga solar darajada tasvirlangan :- « Kulrang ona it qo‘ton ortidagi inda bolalaganda, beshta kuchukcha orasida zumrad yanglig‘ bir jonivor mavjudligini u boshida ilg‘amadi. Kuchuklar oyoqlab, yalanglikda lo‘mbillashib yura boshlaganda, e’tiborini ulardan birining harakati tortdt. Boshqa kuchuklar cho‘pga, xasga o‘ralashib, ingillashganda, u dadil odimlar, og‘a-inilaridek duch kelgan narsalarga ilakishavermas, gohida cho‘nqayib, katta tilardek uzoq-uzoqlarga jiddiy tikilib qolardi. Qo‘tonga yaqinlashayotgan qorani uzoqdan birinchi bo‘lib payqar munosabati ham shunga yarasha edi. Butun vajohatidan yovqir fe’li anglashinib turardi. Ana shu fe’li Suvonqulning tilida birgina so‘zda aks etadi. » Tal’at tomonidan sim to‘r ortiga taglangan Yovqir ozodligidan mosuvo bo‘lib, bu taxlit simlar qurshovida qolganini tushunmas, Suvonqulning ha deganda kelavermasligidan, uni ozod qilmayotganidan dili vayron bo‘lib, iztiroblar iskanjasida azoblanardi. Suvonqul xato ish qilganligini anglab uni axtarib kelgandagi Yovqirning ruhiy holati esa asarda bu taxlid yorqin shakllantirilgan. 31

Insonlar ko‘nglidagi bor dard alamlarni kimgadir aytib yengil tortadi. Biroq hayvonlarchi? Tutqunlik uning ruhiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Ozodlikda yurgan ko‘ziga ko‘ringan har narsaga nisbatan unda nafrat hissi uyg‘ondi. Uning ongida yovuzlik vaxshiylik illatlari kurtak yoza boshlаdi : -“Suvonqul kelib-ketganidan so‘ng erksizlik va bekorchilikdan yurak-bag‘ri qon bo‘lgan jonivor uvlashni odat qildi.Bora-bora bu qilig‘i o‘ziga ham yoqib qoldi. Negaki, uvlagan kezlari qandaydir yengil tortardi. Ammo bu vaqtinchalik holat, simto‘r ortidan hovlida emin-erkin yurgan odamlarga, mushuklarga donlashayotgan tovuqlaru daraxtlardagi qushlarga ko‘zi tushganda to‘satdan qutirib ketardi. O‘zini simto‘rga urib, neki tirik jon bor, barini bo‘g‘izlamoq, tishlamoq qasdida irg‘ishlardi, sakrardi.Sekin-asta bu fe’liga singib, u sirkasi suv ko‘tarmaydigan, jizzaki, tajavvuzkor itga aylana bordi.” Ko‘p o‘tmay sim to‘rli qafas o‘rnini taxtali devorlar egalladi. Bu Ta’latning Yovqirni tarbiyalash yo‘lidagi bir bosqich edi xolos. Undagi shakllanayotgan yovuzlik yanada tajovuzkor bo‘lishni xohlagan Ta’lat uning ko‘nglidagi dasht hayollarini o‘chira olmadi. Ular hali xamon uyg‘oq, hali xamon barhayot edi : -“Shunga qaramay, oydin tunlari Yovqir baribir dashtni qo‘msardi. Dashtdan yagona esdalik bo‘lmish ko‘kdagi oyga termulgancha, yaylovni sog‘inar, tunni gulxanni istardi. Erkinligiga dahl qilayotgan bo‘ynidagi zanjirni, to‘rt devorni, qo‘yingki, tevaragidagi jamiki narsani shu qadar yomon ko‘rardiki, jag‘i yetgan neki bor, barini burdalab tashlagisi kelardi. Shu ko‘yda o‘rtanardi, irillardi, ingillardi, so‘ng tumshug‘ini ko‘kka cho‘zgancha cho‘zib-cho‘zib uv tortardi.” Ta’lat tarbiyasida qolgan Yovqir jizzakiligi kunsayin ortganidan-ortib bordi. Yagona qarovchisi Ta’latni o‘zining xo‘jasi sifatida ko‘ra boshladi. U Yovqirga paxtalik ridoni kiyib gij-gijlar, uning ichidagi g‘ayratini jo‘shtirar va uni tiyiqsiz bir g‘azabga aylantirardi. Yovqirning shijoati, shiddatini 32

ko‘rgan Ta’lat uni tayyor bo‘lganini, dalalarga olib chiqish vaqti yetganini anglaydi. Bunday davralarni ilk bor ko‘rgan Yovqir holati shunday yoritiladi : -“O‘sha kuni Yovqir ilk bor davraga ro‘baro‘ keladi. Qizil qoniga belanib olishayotgan itlarni ko‘radi. Odamlarning jazavasidan hayratda qotadi. Umri bino bo‘lib, bu qadar ko‘p odamu itlarni bir yerda yig‘in holda ko‘rmagani bois, dastlab dovdiraydi. G‘ingshishi ingrashga aylanadi. Bo‘layotgan hodisadan emas, manzaraning g‘oyat xunukligidan vahimaga tushib, g‘ingshiydi. So‘ng itoatkorona bir chetda cho‘nqayib, kishilarga olishayotgan itlarga, ko‘kdagi qushlarga alahsiydi.” Bu kabi davralarda bir necha bor g‘olib chiqqan Yovqir ovozasi har tarafga yoyiladi.Endi u Ta’latning erkatoyi, hammadan qizg‘onadigan gavhari edi. Biroq baxtli kunlar bir umr davom etmaydi. Yovqirga kelgan dardni Ta’lat sezar, unga qarshi kurashni esa hayoliga keltirmas aksincha endi iloji boricha undan teziroq qutilish payiga tushadi. Bu borada uning ishi oson ko‘chadi. Yovqirday jondorga anchadan beri ko‘z tikib yurgan do‘sti Nazar uzunga shundoqgina pullaydi qo‘yadi : -“Itning vujudiga chirmashgan dardni Tal’at ilgariyoq payqagandi. Payqagan zahotiyoq Yovqirga nisbatan bo‘lgan munosabati keskin o‘zgargan. Sal avval tumshug‘idan o‘pmoqqa hozir bu kimsa endi itdan teziroq qutilmoq payiga tushib qolgandi. Biroq it jonivor mol emasdiki, semirtirib qassobga oshirsang. Shunga qaramay, u itning tomog‘iga qaragan yaxshilab parvarishlagan va anchadan beri ko‘z tikib, og‘iz solib yurgan Nazar uzunga pullab yuborgandi. Shunchaki emas, go‘yo qadrdonlik hurmatli tufayli uning rayini qaytarolmagan bir tarzda sotib yuborgan. Nihoyat uzoq kutilgan vaqt yetib keldi. Kuz kunlarning birida Nazar uzun uni maydonga olib chiqdi. Sovrin katta edi. U ikki qur olishdi va uchunchi qurda Tal’atning “chavkar”laqabli yangi itiga ro‘baro‘ keldi. Begona itning tasmasidan tutib turgan sobiq egasiga beixtiyor talpinarkan, uning qo‘llarini yalamoq istadi. Biroq Tal’atning boqishlari g‘oyat begona edi. 33

Vajohati “Chavkar”nikidan pesh emasdi. Ko‘zlarida vahshiyona yovvoyi bir zavq o‘ynardi.Yovqurga qarshi yangi itni gij-gijlardi. Va shundagina Yovqirning diqqati sobiq egasidan Chavkvrga ko‘chdi. Yuragida rashkka o‘xshash nimadir uyg‘ondi va raqibiga o‘sha qizg‘anish zaptida tashlandi.Bir hamladayoq uni tap tagiga bosdi”. Itdek vafodar jonzot mehr ko‘rsatgan qo‘lni hech qachon unutmaydi. Uni doimo qadrlaydi. Uni havfdan ogohlantirgisi, himoya qilgisi keladi. Oradan bir muncha vaqt o‘tgan bo‘lsada Yovqir hamon Ta’latni esidan chiqarmagan edi : -“Shu kundan e’tibordan Tal’at uning g‘animiga aylandi. Har safar yangi-yangi itlarni unga qarshi qo‘ymoqqa harakat qila boshladi. Ammo u janga mutlaqo yaramaydi deb o‘ylagan sobiq it har gal g‘olib chiqaverardi. Oqibat, u Yovqirga qayta ega bo‘lmoqni istadi. Biroq, Nazar uzun deganlari Suvonqul emas, uning avrashlariga uchmadi. Uning ko‘zini kuydirib, Yovqirni davradan davraga olib yurishda davom etdi.”. Inson o‘zi qiziqqan kezi kelganda o‘ta sovuqqon mavjudoddir. U o‘z imkoniyatlari doirasida extiyojlariga qarab ish ko‘radi. Uning uchun har narsa keragida zarur, kerak bo‘lmaganida esa hech qanday qimmatga ega emas. Ta’latda ham xuddi ana shu holat yuz beradi. Bir vaqtlar Yovqir ortidan foyda ko‘rib shoni-shovkatga ko‘milib yurgan Ta’lat unga kelgan dardni anglagan zaxoti hech bir ikkilanishsiz, qadrsiz bir narsani mo‘may pulga pullaganday pullab yubordi. Endi bo‘lsa unga qayta ega bo‘lish payiga tushub Nazar uzunni avrash yo‘liga o‘tadi. Undan so‘ng qahramonlarimiz o‘sha, ko‘zlarining qorachig‘lari katta- katta yoqimtoy bolakay yashaydigan xovliga tashrif buyuradi. Bu yerda esa bir qadar erkinlik topganday bo‘ladi. Biroq o‘lim sharpasining u bilan izma- iz yurishi bu hovlida uzoq qolmasligidan darak beradi. Mana endi uning alam va iztirob bilan ayriliq ko‘rsatgan ayri yo‘ldan yo‘rtib bormoqda. O‘sha ko‘zga tanish hamon hayolining bir burchagida berkinibgina yashab kelayotgan dasht qayda ekanligini izlab ketmoqda. Bu vaqtda esa baquvvat 34

oyoqlaridan quvvat ketayotganini sezar, barcha sezish qobiliyatlari yo‘qolib borayotganini anglardi. Shunday ekan u faqat tezroq harakat qilish ozroq sustkashlik qilsa kech qolishi mumkinligi haqida o‘ylardi. Birgini tepalik shu birgina tepalikni oshsam u yog‘i mening jonajon dashtim degan hayol unga kuch bag‘ishlardi. Biroq tepalik ortida nima borligi haqida o‘zi ham hech narsani bilmasdi. Ammo unga omad kulib boqadi. U o‘z dashtini topdi : Inson mehri yavvoyi hayvonlarnida o‘ziga bo‘ysindira oladigan bir sexrdir. Ana shunday sexr soxibi Jondosh yirtqich hayvonlarni ham o‘z mehrining asiri qila olgan, biroq ularning qo‘rasida hech vaqt tutub qolishga urunmas edi : -“U yirtqich jonivorlarni imkon boricha uzoq saqlab turmaslikka tirishadi. Faqt Chiporgina bundan mustasno. Yag‘rinidagi jarohat bilan qo‘rg‘onga keltirilgan bu jonivor sog‘aygandan keyin ham ketmadi. Xuddi xonaki itday, qo‘rg‘onda yashab qoldi. Qadam olishlari oliftanamo, fe’li yaxshi, duch kelgan narsaga tumshuq suqavermaydi. Lekin juda hushyor, narigi dovondan tosh yumalasa sezadi.” Har qanday muhitda ham har qanday sharoitga ham ko‘nikuvchan inson o‘z aql- zakovati bilan qiyinchiliklarni qadamla-qadam yengib bordi. Muhimi undagi istak va xohish hayotga bo‘lgan qiziqish va ishtiyoq so‘nmasa shuni o‘zi kifo ya . Bu yog‘iga ona tabiatning o‘zi murabbiylik qilib tarbiyalab boradi : -“ Tovatoshdan non pishirmoq unchalik qiyin emas. Avvaliga tosh obdon qizdiriladi-da, non uning o‘zigagina emas, Cho‘li ham juda xush ko‘radi. Umuman olganda, Cho‘li azaldan shirintomoq. Qo‘rg‘onga shishasiz qadam bosmaydi. Ichimlik, undan gazagi Jondoshdan. Qo‘rg‘onda go‘sht qahot emas. Biror qo‘y so‘yilsa, eti anchaga yetadi. Bundan tashqari, Jondosh vaqti-vaqti bilan kaklik ovlab turadi. Qisqasi, qo‘rg‘onda tishga bosgulik et hamisha topiladi.” Jondosh tog‘ni o‘z uyi deb hisoblab, unga begonalarning qadam bosishini xohlamas, ov qilishlariga esa hech vaqt toqat qila olmas edi. Buning uchun dam yashirin, dam oshkora kurash olib borar shu yo‘l bilan 35

o‘z mulki deb hisoblaydigan tog‘ va tog‘ jonivorlarini himoyalardi : -“ Boshda u ovchalarga oshkora qarshi chiqib yurdi. Ammo bir safar ikki yigitdan o‘lasi bo‘lib kaltak yegach, bu xatti- harakati g‘irt bema’niligini fahmlab, kurashning yashrin yo‘liga o‘tdi. Panadan turib ularning yuragiga qutqu soladigan bo‘ldi, ya’niki yonib turgan olovni yoki yon-atrofini mo‘ljallab o‘q uzardi. Ana shunda ko‘ring vahimani. O‘tirganlar kutilmagan bu hujumdan dovdirab, sichqonning inini ming tanga sanab qolishardi. Ammo Jondosh ularni “in”da ham tinch qo‘ymasdi. Pusib o‘tirgan joydan ularni “in”dan chiqishga va orqa-oldiga qaramay qochishga majbur etardi. Bu ishda archalaru, xarsanglar, butalaru o‘t-o‘lanlar ko‘makka kelardi. Jondosh panadan turib xayoliga kelganini qilardi. Bu jihatdan, bu qiziq ermak edi. Keluvchilarning sarosimada tipirchilashlari, vahimaga to‘la ko‘zlarning olayishlari, so‘ng dumbalarini likillatib qochishlari- barisi juda g‘aroyib edi.” Hozirda uni dilini o‘rtayotgan narsa tog‘da bo‘lib o‘tayotgan voqea edi. Jondosh shu tobda ham o‘zi haqida o‘ylanmas, qo‘rasidagi hayvonlarning holi ne kechishi haqida bosh qotiradi. Axir u yerda uning uchun eng qadrli yoshligidan o‘zi parvarishlab, jaroxatlariga malham bo‘lib boqqan bozor jonivorlari bor edida. Jondosh bir narsadan hayratlanardi, nega inson zoti bu qadar bee’tibor va loqayd? Nega u borliq bergan ne’matlarni qadrlamaydi? Nega u o‘zga jonni og‘ritishdan hech ham og‘rinmaydi. Shu kabi savollarga javob topishga qiynalar ekan, tog‘dagi to‘qnashuvda unga nisbatan nazari pastlik qilishganini ham hazm qila olmas edi. Yolg‘izlik insonni ruhan yemiradi. U kishidagi qatiyatni zaiflaydi, irodani susaytiradi, ishonchni so‘ndiradi umidni esa o‘ldiradi. Buni bilgan qahramonimiz Jondosh o‘ziga iti Bo‘ynoq va yovvoyi, yirtqich hayvon qoplonni o‘ziga hamrox qilib olgandi. Tog‘dagi birinchi tundanoq chipor ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Jondosh bo‘lsa bundan hech ham ajablanmadi . 36

Uning dilida hech qanday qo‘rquv hech qanday xadik yo‘q edi. O‘z hayollariga g‘arq bo‘lganicha o‘tirar ekan birdan to‘zg‘ib ketgan diqqatni bir joyga to‘pladi :-“U mayda-chuyda tashvishli o‘ylarga erk bermaslikka tirishib, etning pishishini kutib o‘tirarkan, Bo‘ynoqning irilashidan o‘ziga keldi. It tikilgan tomonga o‘girilib, kapalagi uchib ketdi. Ne ko‘z bilan ko‘rsinki, quyidagi changalzordan pogonidagi yulduzlarni yiltillatib, ikki milisioner chiqib kelardi. Ular zo‘rma-zo‘r odimlashayotgan bo‘lishsa-da, Jondoshning naxdida shiddatli yugurib kelishayotgandek tuyuldi. U ilk da’fa qo‘rquvni chuqur his qildi. Bu shu qadar yoqimsiz va noxush tuyg‘u ediki, bunaqasini hali hech boshidan kechirmagandi. “To‘xta!” degan hayqirig‘u, osmonga ketma-ket uzilgan o‘qdan emas, yuzaga kelgan vaziyatning mohiyatidan yuragi orqasiga tortib ketgandi. Tavba, uni ta’qib etishayapti-ya! Xuddi yaralangan jonivorning izidan tushgan ovchilarday quvlab kelishayapti-ya!” Bashir chandir anchayin usta izquvarlardan bo‘lib Sadir nazirni o‘ziga ergashtirib tinmay harakat qilardi :-“U o‘z kasbiga o‘ta sodiq bo‘lib, ishga ma’sulyat bilan yondoshar, shunchaki qimirlab yurganlarni jini sevmasdi. U bir xayoli kasb ma’suliyati haqida og‘iz ko‘pirtirib yubormoqchi bo‘ldi-yu, lekin o‘zini tiydi. Ichidan itini olib kelganidan mamnun bo‘lib qo‘ydi.” O‘z ortidan quvib kelayotganini ko‘rgan Jondosh ko‘ksida nimalarnidir sodir bo‘layotganini sezar, o‘ziga sig‘may karaxt bir holga tushub qolayotganini sezib bu holatdan qutilishga urunardi. Yozuvchi asardagi bunday ruhiy holatlarni g‘oyat go‘zal tarzda pezash tasviri bilan uyg‘unlashtirib yuborgan :-“Jondosh ta’qibga uchrash g‘oyat noxushligini, u kishida jirkanch bir qo‘rquvni uyg‘otib, dunyoni tor, juda tor ko‘rsatib qo‘yishni ilk bor his etmoqda edi. Shuningdek, qo‘rquvda rang mavjudligini, bu rang tevarakdagi boshqa ranglar bilan qorishib, sovuq bir tus olishini anglab yetgandi. Bu qo‘rquv uning idrokida formali kishilar qiyofasida 37

shakllanib, ular chiqib kelgan changalzor rangi bilan uyg‘unlashib ketgandi. Bu manzara nihoyatda tunda va dahshatli edi. Uning qaridan o‘pirgan sovuq epkin kishi vujudini muzlatib, qochmoqqa majbur etardikim, bunday paytda bandasi toshlar bag‘riga singisi, biror-bir archaga, yohud butaga aylanib odam oyog‘i yetishi qiyin bo‘lgan tog‘lar bag‘rida abadiy qolib ketgisi kelardi. Afsus, tirik vujud tosh qotmaydi, shuningdek, archa-yu butaga ham aylanmaydi. U xuddi yovvoyi jonivorlardek qochmog‘i, bekinmog‘i mumkin, xolos.” Tabiat go‘zal xilqat. Inson ham unig yaratig‘i, Bir bo‘lagi hisoblanadi. Uning fusunkorligini, go‘zalligini his etish qiyin emas. Biroq Jondosh shu vaqtga qadar tog‘ go‘zalliklariga nazar solmaganligini, uning go‘zalligini his etmaganligini mana endi tuymoqda edi. Yohud bir mo‘jiza yuz berib bugun tog‘lar shunda ko‘rk ochmoqdami. Buni sira anglayolmay atrofga suqlanib boqar edi :-“Boshda u ovchilarga oshkora qarshi chikib yurdi. Ammo bir safar ikki nafar yigitdan o‘lasi bo‘lib kaltak yegach, bu xatti-harakati g‘irt bema’niligini faxmlab kurashning yashirin yo‘liga o‘tdi. Panadan turib ularning yuragiga qutqu soladigan bo‘ldi, ya’niki, yonib turgan olovni yoki yon atrofni mo‘ljallab o‘q uzardi. Ana shunda ko‘ring vahimani. O‘tirganlar kutilmagan bu hujumdan dovdirab, sichqonning inini ming tanga sanab qolishardi.” Inson har qanday yolg‘izlikka, ayriliqga bardosh bermasin ko‘ngli xasrat istaydi. Yolg‘izlik oldida bosh egadi. Chunki yolg‘izlik faqat Ollohga hos ekanligi hech kimga sir emas. Qiyinchilik tashvish, inson yuragini ich-ichidan yemiradi. Qahramonimiz Jondosh ham ana shunday qiyinchiliklar to‘riga ilindi :-“Jondosh shu ketishda dovon tepasida nafas rostladi. Egnidagi paxtaligini yapisqa tosh ustiga tashlab, bir chetiga omonatgina cho‘kdi. Ko‘ngli shu qadar hasrat istardiki, yuragini kimgadir bo‘shatmoq o‘yida beixtiyr yonveriga alanglaganini sezmay qoldi. Ammo bu tog‘u toshda dardkash topmoq mushkul edi. Toshlar saltanati butun borliqqa 38

beparvo holatda sokin mudrar, uning hatto ko‘kdagi quyosh ham bu yerga begonadek edi.” Bashir chandir va Sadir nazir uning ortidan borar, tobora tog‘ oralab ketardi. U yolg‘izlik hissini ko‘nglidan quvish uchun Bo‘ynoq va Chiporni doimo o‘zigi hamrox qilib dardlarini to‘kib solardi. Bo‘ynoq unga sodiq va vafodor. Chipor bo‘lsa u ham Jondosh uchun yaxshi do‘st va himoyachi edi. Biroq u yovvoyi tabiat vakili. Uning ajdodlari o‘ziga xon, o‘ziga bek, tabiat qo‘ynida emin erkin yashab kelgan. U ham shu ajdodlarning davomchisi, tog‘-u tosh egalaridan biri. Kuni kelib uning bosh olib ketishi tayi edi va shunday ham bo‘ldi. Butazor oralab ko‘zdan yo‘qolar ekan Jondosh ortidan qarab qoladi :-“-Ovga ketdi, - dedi o‘zini chalg‘itish uchun. Bunga javoban it g‘ingshidi. -Keldi,- dedi Jondosh itning g‘ingshishini anglasa-da o‘zini ishontirishga tirishib. –Qornini to‘yg‘azib qaytadi. Ammo Bo‘ynoq tinchimadi. Qoplonning qaymasligini sezganday, g‘ingshishidi davom etdi. -Qaytadi,- Jondosh itni turtdi.- Ko‘p g‘ingshimay, ma, nondan ye! Bo‘ynoq nonga qayrilib qaramadi. Jondoshning tomog‘idan ovqat o‘tmay qoldi. -Nohotki, butunlay ketgan bo‘lsa!” Uning qaytishini uzoq kutgan Jondosh qaytmasligini bilib yana yo‘lga ravona bo‘ldi. Bundan uning ko‘ksi qattiq og‘riqni his qilar va bu og‘riqdan yuragi alamli achirdi. Ko‘zlagan manziliga kelgach, quvlovchilar anchain ortda qolgan deb hayol qilib hech ovqatga bamaylixotr o‘zgacha tayyorlana boshladi. Bu vaqtda esa Jondosh va Bo‘ynoqni bir hurkitib o‘tgan bo‘rilar galasi, izquvarlarni anchain 39

besaramjon qilgan, tuni bilan uyqusizlikdan aziyat chekib holdan toygan edi. Tongda o‘q ovozi va iti Bo‘ynoqning ingrashidan cho‘chib uyg‘ongan Jondosh, kechki ziyofat quyuq bo‘lganligidan boshi gangib tinmay miltig‘ni izlardi :-“Kuilmagan bu talato‘pdan bazo‘r o‘ziga kelgan Jondosh g‘or devoriga behol suyanarkan, shundoqqina tumshug‘i tagida dum silkib turgan beo‘xshov itni ko‘rdi. Unga hov birda ko‘zi tushganday bo‘lardi. So‘ng tepasida shiftday bo‘lib turgan ko‘lankaga razm soldi. Bashir chandir tantanavor qiyofada iljayib turardi.” Jondosh go‘r og‘zida cho‘zilib yotgan bo‘ynoqning tanasini ko‘rib achinmadi ham. Endi unda hech qanday hatto anglash hissi ham yo‘q edida. U hech vaqt tog‘dan ayro yashashni o‘ylamas va buni ham tasavvuriga ham sig‘dira olmas edi. Mana hozir qo‘li bog‘liq tutqin kabi yurib borar ekan undagi tushkun holat behad edi :-“Jondosh yuksak qoyalarga, ko‘kda ohista suzib yurgan burgutga, qalin archazorga, Qoradaraning jahannam yanglig‘ chuqur tubiga bibir ko‘z tashlarkan, ichki bir qatyat bilan ta’kidladi. -Bu tog‘lar bag‘ridan meni hech kim yulib ketolmaydi!” Tutqinlikdan qutilishni urungan Jondosh jar og‘ziga ilinib o‘lim bilan yuzma-yuz keladi. Shu dam uning ko‘zi ko‘kda parvoz qilayotgan burgutga tushadi :-“Osmon sultoni yerdagi bu g‘alati ishdan hang-mang bo‘lganday, kichik doira yasab, ohista suzib yurardi. Unga Jondoshning havasi keldi. Qani endi, qanoti bo‘lsa-yu, manovularning qo‘li yetmaydigan yuksak tog‘lar sari uchib ketsa. Aslida, azaldan u burgutlarga havaslanib boqardi. Ulkan bu qushning havoda qilt etmay suza olishidan hayratda kelardi.” Yuqorida tutqinlik, pastda esa qoyalar jahannam. Qay birini tanlash Jondosh uchun shu tobda hech qanday o‘ylarli hol emasdi. U 40

tutqinlikdan ko‘ra jahannamni avzal bildi va ko‘zlarini yudi :-“Jondosh o‘zining bu “parvoz”i hademay jahannam tubidagi toshlar saltanatida yakun topishini bilgani bois, ko‘zlarini qayta ochmoqni istamadi. Uning tasavvuri ko‘zga aylangandi. Tasavvurida esa o‘sha burgut qanotlarini keng yozganicha ohista parvoz etardi. Ammo burgut parvozi uzoq davom etmadi... Jondosh kuchli zarbdan ko‘zlarini ochib, o‘zini archa shaxldari og‘ushida ko‘rdi. U tik jarlik devorini yorib chiqqan archa ustiga borib tushgandi. Sershox archaning baquvvatligini tanida his etarkan, shuursiz bir ravishda butoqlardan biriga yopishdi. Tasavvuridagi parvoz izsiz yo‘qolib, u tag‘in hayotga yuzma-yuz kelgandi. Tepadan mo‘ralashayotgan basharalarga, oppoq daydi bulut zeb berib turgan ko‘m-ko‘k osmonga, zalvori ostida ohista tebranayotgan archaning pishiq va yo‘g‘on tanasiga bamisoli yuhodek o‘ljasini poylab yotgan pastdagi qirrador toshlarga bir-bir ko‘z tashlarkan, negadir, tik jarlik devorni yorib chiqqan archaning ko‘rimsizligi-yu baquvvatligini o‘yladi. Bu xil archalar negadir bir-biriga o‘xshab bo‘lishini xayolidan o‘tkazdi. Shundan so‘ng yuragida tug‘ilgan yashash ishtiyoqiga bo‘ysunib, archa shoxlari orasiga tuzukroq o‘rnashdi.” Umid yondi, yashashga bo‘lgan ishtiyoq qayta uyg‘ondi. Tog‘ o‘z farzandini qutqardi. Jondosh so‘qmoq bo‘ylab qoyalarga tirmashar ekan archazor yokasida ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Yuqoridagilardan ham ko‘rinib turibdiki adib bosh qahramonning shaxsiy inqirozi omili sifatida haram muammosi va farzand tarbiyasi asos qilib ko‘rsatadi va buni boshqa qahramon tomonidan e’tirof etilganligi isbotlaydi. Qahramon psixologiyasidagi evrilishlarni mana shu e’tirofi nutqi orqali aks ettirishga va kitobxon ko‘z oldida ushbu tarixiy shaxsni chigal turmush tarzini tasavvur etishga ko‘maklashadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib ushbu bobni xulosalaymiz: 41

- Xarakterlarni individuallashtirishda obrazning tashqi ko‘rini chizgilari ya’ni potretga ham alohida ahamiyat beradi. Potret chizgilarida obrazni xarakterlaydi. - Individuallashtirish personaj nutqi orqali, nutqdagi ma’no – mazmun orqali ham amalga oshiriladi. - Muallif qahramonini psixologik jihatdan tavsiflaydi va uning kechinmalari va ruhiyati orqali ushbu shaxs o‘ziga xosliklarini ko‘rsatib o‘tishga harakat qiladi. Xullas, shaxs obrazi yaratilishida uni individuallashtirish asar muvafaqiyatini ta’minlovchi va yozuvchi mahoratidan darak beruvchi omillardandir. 42

II.2. Normurod Norqobilov hikoyalarida bosh obraz va muhit tasviri «Ovul oralagan bo‘ri» asari yozuvchi Normurod Norqobilovning qalamiga mansub bo‘lib, ikki ming beshinchi yil, «Sharq» nashriyoti - matbaa aks siyad orlik kompaniyasi tomonidan nashr etilgan. Yozuvchi asarida tiriklikni tebratuvchi qator tuyg‘ularni, go‘zal bir yo‘sinda ochib berishga harakat qiladi. Muqaddima o‘rnida esa, shunday f ikrlarni qog‘ozga chizadi. «Insonning insonligini belgilovchi muhim omillardan biri juftining qorda qolgan izlaridan izlab borayotgan cho‘nkalla kutilmaganda qonli halqopga duch keladi. Buni qaranki, qo‘rquv, hadik, havotir kabi hislar faqat insonlargagina hos emas ekan. Yirtqich hayvonlar sirasiga kiruvchi bo‘rilar hayoti va va tabiati yuksak mahorat bilan tasvirlangan :-“Qon Oqyolniki, ammo jasadi ko‘rinmasdi. Ayni shu narsa Cho‘nkallaning ortiqcha bezovtalanishiga izn bermasdi. Nega deganda, jonivorlar to sherigining jonsiz jasadiga duch kelmaguncha judolikka ishonishmaydi. Bu xil qon to‘kishlar esa har bir yirtqich hayotidan yuz berib turadigan odatdagi hodisadir.” Hikoya boshida keltirilgan peyzaj tasviri asar qahramoni cho‘nkalla x arakteri bilan uyg‘un ifodalangan. Yozuvchi insondagi his tuyg‘u va odamiylik fazilatlari yo‘qolishini qish chillasidagi qorsiz dasht timsoli da jonli gavdalantirilgan. Inson - o‘z his- tuyg‘ulariga mast bo‘lib, o‘zga qalb tuyg‘ularni his qila olmaydigan, bir ozgina yutuqdan havolanib, atrofida kechayotgan hodisalardan bexabar, befarq, loqayd mavjudot. Buni qaranki, yozuvchi o‘z asarida xuddi shu haqda quyidagi voqealikni keltiradi : -“Salom mergan qishloqdoshlarining hadiyalarini xushnud qabul qilishda davom etarkan, shu tobda o‘ziga ajal timsoli ko‘z tikib turganini xayoliga keltirmasdi. U maqtovlardan mast, hadyalardan baxtiyor edi. Dashtdagi tulki- 43

yu quyonlarga qiron keltiruvchi bu kimsa bo‘rini ilk bor qo‘lga tushurishi edi.” Bir jonivorning ayriliq azobidan qiynalishi, fig‘oni samolarni qahshatib, ko‘ngli mahzun oh chekishi, mag‘rur boshini g‘am egishi kishini hayratli tarzda taajubga soladi :-“Yaydoq dashtda hidning saqlanishi qiyin. Shunga qaramay, Cho‘nkalla ayrim hidlarni farqlay bildi. Ammo bundan ko‘ngli orayish topmadi. Yolg‘izligi kor qilib, ichki bir dard bilan g‘ingshib yubordi.Bu nidoda judolik alami emas, yolg‘izlik mavjud edi. Oqyoldan judo bo‘lganini u hanuz xayoliga keltirmasdi. Oqyol shunchaki bandi, bandini esa qutqarmoq kerak.” Bu azobli xijrondan qiynalar ekan, qaxramonimiz Cho‘nkalla, hozirda qavtida bo‘lmagan juqti Oqyol bilan boshidan kechirgan yaxshi, quvonchga to‘la xushbaqt kunlarini, shu bilan birga birdam ko‘ngilni g‘ash viluvchi, eslaganda bag‘rni o‘rtash bilan qandaydir og‘riqni his qilishi uni qiynoq gulxanidan otilgan bir parcha cho‘g‘ kabi kuydirardi :-“Toshliburunda katta bir fojea yuz bergandi. Qoya etagidagi uyalarida ularning to‘rt bolasi nobud bo‘lgandi. Ular cho‘ponlar tomonidan tutunga dimiqtirib o‘ldirilgandi. Cho‘ponlar ular inini qanday topishgan bu yolg‘iz xudoga ayon. Amml ovdan qaytishganda, to‘rttala bolasi ham tarashaday qotib yotardi. Shundan beri u tutun hidini jinidan battar yomon ko‘radi. O‘shanda Oqyol rosa bo‘zlagandi. Bir hafta bolalarini yalab-yulqab, oyoqqa turg‘uzmoqqa urungandi.Barcha harakatlari besamar ekanligini anglagach esa, oyga qarab uvlagandi. Cho‘nkalla ichki bir istakka itoat etib, qator yotqizilgan bolalarning ustiga tuproq sochgan. Oqyol unga qarshilik ko‘rsatmagan. Keyin tuproq uyumini hidlab-hidlab, boshi oqqan tomonga ulog‘ib ketgan. O‘shanda u bemaqsad daydigan, yo‘lida uchragan jonliqlarni tilka-pora qilib tashlagan. Uning bu yurushi sel yurgan jarlikkacha davom etgan. Oqyol jar yonidagi soz tuproqda to‘rt kun kuchala tushib yotgan. Cho‘nkalla sodiq yor sifatida jar tubida uning tinchini 44

qo‘rigan, tunlari ovga chiqib, o‘lja bilan qaytgan. Biroq Oqyol xo‘rakka og‘iz urmagan.” Bu fojeali yo‘qotishdan butunlay tushkunlikka tushib, o‘zini yo‘qotib qo‘ymagan qolaversa befarq va loqayd tushkun ruhiy holati o‘z izmiga sola olmagan bu arloni bo‘rini asarda qatiyat timsoli sifatida ko‘rishimiz mumkin. U har qanday sharoitda ham, har qanday vaziyatda ham cho‘kalla bir necha bir Oqyolni izlab fishloq tomon yo‘l soladi. Uning sevgisi shu darajada kuchliki, odamlar tomonidan beriladigan adadsiz qiynoqdan ham, o‘zimdan ham qo‘rqmaydi. Uni faqat oqyolning ish o‘ziga chorlaydi. Biroq bu is uni o‘zi uchun mutlaqo begona bo‘lgan yod xidlar tomon yetaklar, yuragida xadik va qo‘rquv hislarini uyg‘otar edi. Qishloq yoqasida joylashgan balandlikda ulkan boshini, baquvvat oyoqlarigi qo‘yib, qishloqni mahzun va jiddiy kuzata boshladi. Asarda vafodorlik, mehr- muhabbat, sadoqat kabi insoniy fazilatlar yuqori o‘rinni egallagan. Voqealar rivojida nafaqat insondagi ijobiy fazilatlar, balki salbiy xususiyatlar ham jonli gavdalantirilgan . singdirishni birinchi o‘ringa qo‘yadi. Teranroq nazar tashlansa, qissamiz Muallif hozirgi kun uchun dolzarb bo‘lgan ekalogik tarbiyani ham o‘quvchi ongiga qahramoni cho‘nkalla asarda ramziy obraz sifatida berilgan. Uning jufti Oqyol ovchilar qopqoniga tushib, salom merganning qurboniga aylandi. Vafodorlik timsoli sifatida tasvirlangan bu- uning go‘zal tuyg‘ularidir. Agarda insonda tuyg‘u bo‘lmasa, quyosh haroratsiz, tabiat rangsiz, tiriklik va ruhsizlik kasb etadi. Biz tahlil qilishga urinayotgan mashhur «Ovul oralagan bo‘ri» q issasi zotan insonlar xususida bo‘lmasada tabiatning yaratig‘i bo‘lgan, o‘z dunyosining mushkulotlari bilan kurashib dasht va o‘rmonlarda yashovchi bo‘ri haqidadir. Asar qahramonimiz arloni bo‘ri- cho‘nkalla o‘z jufti Oqyolni izlab Bevatepa etagiga kelishidan boshlanadi. Qish fasli bo‘lganligi sababli chorasizlik salom merganini ham, Cho‘nkallani ham sarosimaga solib qo‘yayotgan edi. Salom mergan nima qilarini bilmas, 45

boshi beoxshov bu jondorni qo‘lga tushirish yo‘llarini o‘ylar shu tufayli avvalgidan ko‘ra bir oz vazmin, mulohazakor va hayolchang bo‘lib qolgandi. Cho‘nkallaning bo‘lsa, qaxri jo‘shgandan jo‘shib, Salom merganni oq panja kabi g‘ajib tashlagisi kelar edi. Uning kechinmalari tuyg‘ulari eng muhim inson haqidagi o‘y- fikrlarni yozuvchi tomonidan shunday qalamga olinadi . Cho‘nkalla Salom mergan oldida uning qarshisida juda ojiz qolmoqda edi. Ayriliq azobi har qanday qat’iyatni, har qanday irodini sekin astalik bilan yemiradi. Qat’iyat bir tog‘ bo‘lsa, tosh yo‘nuvchi uni bir chekkadan yo‘nib ado qiladi. Uzoq ayriliq xijroni Cho‘nkallaning ruhiyatini mahzun ezmoqda edi . Cho‘nkalla bo‘rilarcha kuldi va harakatini sal sekinlatdi. Oqpanjaning quvib yetishiga imkon yarata boshladi. Ana u oppoq panjalari ostidan nam tuproq sochib tobora yaqinlashtirib kelmoqda. Uning hadigi Malla itdan edi. Agar itlar tenglashsa o‘ylagan rejasini amlga oshirish mushkul kechardi. Baxtiga Oqpanja yanada tezlashib, itlardan ancha ilgarilab ketdi va bir muddatdan so‘ng Cho‘nkallaning naq yag‘riniga og‘iz soldi. Biroq tishi raqibining yag‘riniga yetmay, o‘zining bo‘yni bo‘rining dahshatli jag‘lari orasiga tushib qoldi.” Shundan so‘ng Salom mergan tunlari poyloqchilikda o‘tardi. Yuragi qo‘rquv, hadik bilan to‘lar, qurol ushlagan qo‘llari o‘ziga bo‘ysinmas sassiz titrardi. Bir jon oluvini poylab o‘tirar ekan, hayolidan turli narsalarni o‘tkazadi, o‘z ahvolidan narozilanib do‘stlarining issiq ko‘rpada rohat qilib orom olayotganlaridan nolirdi : -“Ko‘ngliga insof inib, miltiq tutgan qo‘li tamomila bo‘shashgandi. Biroq go‘ngtepada Cho‘nkallaning qorasini ilg‘ashi bilan yuragidagi bu his izsiz yo‘qolib, uning o‘rnini o‘sha-o‘sha ochko‘zlik egalladi. Bir sigirning puli har qanday yaxshi o‘ylardan ustuvor keldi.” 46

Salom mergan obrazi asarda bir qator qat’iyatsiz irodasi bo‘sh, tez havolanuvchi, o‘zgalar fikriga tez og‘ishib ketuvchi shaxs sifatida tasvirlangan. U tabiatdan fe’li yumshoq inson sifatida keltirilgan, bo‘lsada, boylikka o‘chlik hissi uning bu hislatlarini ko‘mib tashlaydi. Manmanligi, tajangligi uning muvofaqqiyatiga erishish yo‘lidagi eng katta muommoli to‘siq ekanligini asarda yaqqol ko‘rsatilgan :-“Shunga qaramay, oxirgi daqiqada miltiq milini atay titradi. Ichki bir istak so‘nggi lahzada uni shu ishga undadi va oqibat, yirik qrg‘oshin Cho‘nkallaning boshi ustidan o‘tib ketdi. Cho‘nkalla jonholatda dasht tomon qochdi. Salom mergan ikkinchi o‘qni bo‘shatmadi. Otgani bilan tekizishi qiyin edi. U itlarning xurujiga birpas quloq tutib turarkan, sovuqdan yorilgan lablaridan shu so‘zlar uchdi: - Sheriging ombortomda. Endi meni o‘sha yerdan topasan. YO men seni tinchitaman, yo sen meni!.. U ombortomga kirib, burchakdagi bo‘sh qoplarni yerga tashladida, Oqyolning qavatiga yotib oldi. Avvalroq shu ish xayoliga kelmaganidan ichida o‘zini so‘kib ham qo‘ydi. U juda tez pinakka ketdi.” Otildiki o‘zi bilan birga ko‘zidagi yoshi-yu, tanidagi ruhini ham olib chiqdi. Bu ayriliqning alamli istirobi yirtqich arslon bo‘rini o‘ziga bo‘ysindirdi. Oxir -oqibatda uni istiroblar bo‘ronida nobud qildi :-“Jonivorning qishloqqa tikilgan ko‘zlarida yosh qotib qolgandi. Bechoraning yuragi judolikka bardosh berolmagandi.” O‘zbek xalqi boy udum, urf- odat, an’analarga ega bo‘lgan xalq hisoblanadi. Mazkur “Kurash” qissasi ham milliyligimiz ramzlaridan biri bo‘lgan kurash haqidadir. Qadimda to‘ylarimiz povlonlar yig‘inisiz o‘tmagan. Ana shunday yig‘inlarda to‘y egasi ataganini o‘rtaga tashlaydi. So‘ng polvonlar o‘rtaga tushib belashadi. Obro‘ talab Boyg‘ozixonning to‘yi 47

dabdaba bilan o‘tgan bo‘lsada, to‘yning ovozini ertasi bilan tarqalgan shov-shuv o‘z ortida qoldirdi. Barcha to‘yning dovrig‘ini unutishib, Hamida muommo ahvoli haqida g‘iybatlashadilar: -“O‘sha kuni Yovqir ilk bor davraga ro‘baro‘ keladi. Qizil qoniga belanib olishayotgan itlarni ko‘radi. Odamlarning jazavasidan hayratda qotadi. Umri bino bo‘lib, bu qadar odamu itlarni bir yerda yig‘in holda ko‘rmagani bois, dastlab dovdiraydi. G‘ingshishi ingrashga aylandi. Bo‘layotgan hodisadan emas, manzaraning g‘oyat xunukligidan vahimaga tushib g‘ingshiydi. So‘ng itoatkorana bir chetda cho‘nqayib, kishilarga olishayotgan itlarga, ko‘kdagi qushlarga alahsiydi.” Hol so‘rab eshik qoqonlar esa bu gap so‘zlarning mutloqa teskarisiga guvoh bo‘lishadi. Tabiatan fe’li bir muncha tor, to‘g‘ri so‘z, qat’iyatli, To‘ra polvon deb nom qozongan poldvonning qizi Hamida momo obrazi, asarida halollik, to‘g‘rilik timsolidir go‘yo “Ot izini toy bosar” degan naql bor xalqimizda. To‘ra polvonning o‘g‘li bo‘lmasada bir o‘g‘ligi teng kelgulik vijdonli, oriyatli, kurashning bor sir sinoatini biladigan va unga qat’iy amal qiladigan, polvonman degan yigitlarning bir nechasini kuragini yerga tekizgan, kurash degan tomirlaridagi qoni jo‘sh uradigan alplikni sevuvchi qizi bor edi. Zotan kurash ayollar uchun u qadar munosib bo‘lmasada qadimdan momolarimiz ana shunday kuch- qudrat va mahoratga ega bo‘lganlar. Hamida momo ana o‘sha momolar qatorida edi. Har narsaga qiziquvchan va talabchan inson zoti, borliqni o‘z qarichi bilan o‘lchaydi. Yo‘qlovchilar ham shu yo‘ldan borishini ma’qul ko‘rishdi. Ular o‘z bilganlaridan qolishmadi, momoning gapidan ko‘ra o‘zlarining tasavvurlariga ko‘proq ishonishdi. Yog‘ni yog‘dirib, borga qo‘shib chatishdi. Bu kabi gaplar momoning qulog‘iga tongdayoq yutib kelgandi. Asarda Halima momoning yaqin dugonasi Mayram chaqqon obrazi asarda dastlab quyidagi ta’rif keltiriladi : -“O‘ng‘ir keng va chuqur edi. Yovqir o‘ngir to‘ridagi nam va mayin qumga ohista cho‘zilarkan chuqur 48

nafas oldi. Shu nafas olishda joni jismini tark etiyu, u manguga ko‘z yumdi.” Bu obraz orqali yozuvchi insondagi ayrim salbiy hislatlarni ko‘rsatib o‘tadi :-“-Uling keldi,- Mayram chaqqon dugonasini turtkilaydi. -Kutib oladigan xotini bor, - Hamida momo holatini o‘zgartirmaydi. -Buncha diydang qattiq. -Bo‘larim shu!- Hamida momoning ko‘zlari endi ko‘kda ohista parvoz qilayotgan burgutga qadaladi.- Senga o‘xshab ikki bet emasman, irshayganga irshayib. Enaning qarashida shunday bir istehzo mavjud edi-ki, bu na g‘azabga o‘xshardi, na pichingga. Botirning qo‘rqoqqa mardning nomardga qarashiga o‘xshash nimadir edi bu. Bu xil qarash qarshisida kishi o‘zini mayda va arzimas his etardi. Shomurod polvon beixtiyor ko‘zlarini olib qocharkan, yaqindagini xuddi shu xil qarashga yana qayerdadir duch kelganini o‘ylaydi.” Halima momoning Shomurod polvon nomli o‘g‘li bo‘lib, u ham polvonlardan sanaladi. O‘g‘lining kurashlarda qatnashib sovrindor bo‘lib yurganini bilgan Halima momo g‘ururlanib qo‘yardi. Kunlarning birida dugonasiga ko‘ngil yorgan momo, o‘g‘lining g‘irromligini aytib xasrat qildi. Erkak kishi uchun bu isnod edi. Momo tili bilan aytganda bu siri yigit ko‘p davrlarni ko‘rgan mardlarga xos tarzda, vazminlik bilan ko‘z qarashlari orqali Shomurod polvonning g‘irromligini unga aytdi. O‘g‘lining bu gapni g‘irromligiga guvoh bo‘lgan Hamida momo ko‘ksida nimadir junbushga keldi. Uning qalbida uyat va nafsoniyat vijdon, oriyat va hamiyat, nafs va vijdon to‘qnashdi. Ularning g‘avg‘osi tog‘day qaddini sindirdi qo‘ydi. G‘am - tashvish insonni ichdan yemiradi. Lekin, isnodga qolib o‘lishni g‘urur xohlamaydi. Shu kabi, Hamida momo 49

qalbidagi hasratlar asarda shunday keltiriladi : -“Momo aytmoq istaydi. Ammo hasrati tiliga ko‘chmay dilida charx ura boshlaydi. O‘lim bel olishadigan bo‘lgandan beri davralarga yaqin bormayman, dedi tili emas, dili so‘zlab, ko‘zimdan qo‘rqaman, so‘ng g‘ayratim qo‘zib, yuragim hapqiradi. Tunov kuni falokat bosib borib qopman desang. Qarasam, Shomurod sorigina bir yigit bilan bellashayapti. Birrovgina tomosha qilay-chi debman men o‘lgo‘ram. Odamlar orasidan qarab turibman. Ulim bavosining qo‘lini qilib bor, kishi ko‘zi ilg‘amay qoladi. G‘irrom qiliq. Yomon qiliq. Erkakka xos bo‘lmagan qiliq. Bu qiliqqa duch kelgan polvonning nafasi ichiga tushib ketadi.” O‘z o‘g‘liga kurashning halol olishuv dunyosini ko‘rsatishni istab Shomurod polvon bilan olishadi. Biroq Hamida momoning o‘g‘li Shomurod polvonga h ali bu dam sinoatlarning bilishga erta ekanligini quyidagi vaziyat ko‘rsatadi: -“-Sigirday bo‘may o‘lay men. Jasadimni eplayolmay o‘zim yiqilib tushdim. Belbog‘i bo‘sh ekan, qo‘lim chiqib ketdi. - Hozir yurgandir toza ichi achishib? - Ena, sizga kurashni kim qo‘yibdi deb ustimdan kulib yuribdi. - Qo‘limdan kemaydi-da, emasam, shu ulungni o‘zim... - Qo‘lim tuzalsin, yerning ko‘ziga yopaman men uni. - Voy, o‘lay, hali tag‘in olishmoqchimisan? - Emasam-chi!- Momo dugonasiga balanddan boqadi.” Mag‘lubiyat olamini totmagan momo uchun esa bu haqiqiy fojea edi. Asarda burgut, o‘laksaxo‘r qushlar ramziy ma’noda keltirilgan bo‘lib, burgut halol, to‘g‘ri, or- nomusli, ayol kishi bo‘lsada yigitlarga xos jo‘shqinlik bilan kurashni sevuvchi Hamida momo timsolidar. O‘laksaxo‘r esa o‘z navbatida yuqorida ta’rifi keltirilgan Hamida momoning o‘g‘li Shomurod polvon timsoli deyish mumkin. Qissada Hamida momoning shunday so‘zlari bor:- “Yomon polvonning enasi bo‘lguncha... Otamning arvohini chirqillatib qo‘ymayman men!..” 50

Momo kirib kelgan o‘g‘lining yuzigi qarashni istamay samoda sokin qanoat qoqayotgan burgutni kuzatadi. Chunki u g‘irrom qilmaydi u halol pok. Hamida momo ruhiyatidagi ulug‘vorlikdir go‘yo, shu tobda o‘g‘lining naq qansharida tabassum qilib turganini ko‘rib, unga shunday nazar tashladiki, Shomurod polvon beixtiyor ko‘zlarini olib qochdi. Chunki u bu taxlit qarashga avval ham duch kelgandida: -“Enaning qarashida shunday bir istehzo mavjud edi-ki, bu na g‘azabga o‘xshardi, na pichingga. Botirning qo‘rqoqqa mardning nomardga qarashiga o‘xshash nimadir edi bu. Bu xil qarash qarshisida kishi o‘zini mayda va arzimas his etardi. Shomurod polvon beixtiyor ko‘zlarini olib qocharkan, yaqindagini xuddi shu xil qarashga yana qayerdadir duch kelganini o‘ylaydi.” Qarshisidan chiqib momo ko‘nglini ko‘tarmoq istagan Shomurod polvon bu taxlid onasiga yengilishini hayoliga ham keltirmagan edi. Bu voqelik asarida shunday chiziqlar bilan tortilgandi, Hamida momoning kurashchi ajdodlari, uni qo‘lladi deysiz go‘yo: -“O‘g‘lining vujuda taranglashayotganini sezarkan, saldan so‘ng jiddiy qarshilikka o‘tganini his etadi. Bu qarshi harakatdan momo rohat oladi. Istagi tiyiqsiz bir kuch oladi. Mayib qo‘li rostlanib, o‘ng yag‘rinini “raqibi” tomon xiyol-xiyol egarkan dimog‘ida o‘tkir ter hidi, otasi To‘ra plovonning davra aylanishlari ko‘z o‘nggida bir zum aks eti-da, qizligida so‘nggi bor aytgan o‘sha xitob bo‘g‘zidan quchadi. Hovlini to‘ldirib, tashqariga toshib chiqadi. -YO-yo, pirim! O‘z xitobidan qulog‘i ochilib, ko‘zi ravshanlashgan Hamida momo o‘g‘lini oyoqlari ostida ko‘radi. ” Demak, yozuvchi kompozision vositalardan bo‘lgan tabiat tasviridan ham qahramonlar psixologiyasini ko‘rsatishda unumli foydalangan. Yuqoridagilardan kelib chiqib ushbu bobni quyidagicha xulosalash mumkin: 51

- Yozuvchi xarakter psixologik holatini yoritishda badiiylik unsurlaridan unumli foydalangan; - Har bir xarakter badiiy to‘qima va hayot haqiqatning mutonosiblashtirilishi orqali yuzaga kelgan. - Xarakter psixikasini yoritilishida yozuvchi badiiy tasvir vositalaridan unumli foydalangan. Xususan, peyzaj tasvir, personaj nutqi, ayrim leksik resurslar shular jumlasidandir. - Xarakter psixologiyasi ularning xatti – harakatlari va holatlari orqali ham tavsiflaga harakat qilingan. Bundan badiiy detalning o‘rni ham sezilarli darajadadir. UMUMIY XULOSALAR Makon va zamon nuqtai nazaridan umumbashariy ma’naviy-axlokiy, intellektual kadriyatlarni yoqlagan, himoya etgan va ularning yuzaga chikishi 52

uchun kurashayotgan real shaxslarning kaysi belgilariga, jixatlariga karab milliy mansubiyatlarini aniqlash mumkin? Har bir ijtimoiy-tarixiy tarakkiyot boskichida uz millati, vatani manfaatlarini yoklagan va kurashgan real shaxslarning fe’li- faoliyatiga kura, ezgulik, adolat, guzallik singari bashariy kadriyatlarga munosabati, nuktai nazarga ko‘ra milliyligi namoyon bo‘ladi. Ushbu xulosalarga adib asarlarini tekshirish, o‘rganish jarayonida kelingan bo‘lib, ushbu asarlardagi tarixiy muhit va sharoitning tasviri bir xil emasligi ham ikki xil muhit va sharoitning tasvirida adibdjan orignallik talab etganini alohida ta’kidlash zarur. Xulosa qilib shuni ta’kidlash lozimki, yozuvchi muhim hayotiy faktlarga tayangan holda yaratgan badiiy obrazlari o‘zining haqqoniyligi bilan ajralib turadi. Zero, davr koloritini ochib berish, nafasining haroratini his etish, qahramon xarakter xususiyatlarini, xatti – harakatlarini, gap so‘zlarini hayotga mos ravishda, chizish yozuvchidan judda katta mehnatni talab qilar ekan. Asar qahramonlari faoliyati, ularning bilimdonligi, salohiyati ifodasi yozuvchidan katta mashaqqat va mahorat talab etadigan ma’suliyatli ish. Yaratilgan to‘laqonli xarakter va muvaffaqiyatli asar kitobxonga badiiy – estetik zavq beradi. Biz yuqoridagi bob va bo‘limlardan quyidagicha xulosalarga keldik. 1. Shoyim Butayev qissalarining badiiy xususiyatlarini tahlil qildik. 2. mazkur qissalardagi qahramonlar va muhit tasvirini berishdagi milliylikka e’tiborimizni qaratdik. 3. qissalardagi xarakter va ruhiyat tasvirini tadqiq etdik. 4. Normurod Norqobilov hikoyalarining badiiy xususiyatlarini o‘rgandik. 5. adib hikoyalaridagi bosh qahramon masalasini tahlil etdik. 6. Normurod Norqobilov hikoyalaridagi bosh obraz va muhit tasvirini o‘rgandik. Xullas ijodkorlar Shoyim Bo‘tayev va Normurod Norqobilovning qissa va hikoyalaridagi milliylik va bosh qahramon masalasi hali ko‘p tadqiqotlarni 53

kutayotgan mavzulardandir. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishmizda mavzu yuzasidan baholi qudrat o‘z fikr –mulohazalarimizni bildirdik. Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch T.: Ma’naviyat 2008. 2. Q.Yo‘ldoshev “ Yoniq so‘z” Toshkent. 2006-y. 3. Q.Yo‘ldoshev “ Badiiy asar tahlili metodikasi” Toshkent. 2005-y. 54

4. B.To‘xliyev “ Adabiyot o‘qitish metodikasi” Toshkent. 2008-y. 5. U. O‘ljaboyev “ Badiiy tasvir haqqoniyligi” “Ziyo” nashriyoti Guliston 2006- y. 6.A.Quljonov “O‘zbek adabiy tanqidi tarixi” “Ziyo” Guliston. 2008-y. 7.H.Mirhaydarov “Tafakkur gavhari” Xo‘jand. 2006y. 8. N.Rahimjonov, Q.Kubayev “Tarixiy qissalar haqiqat izlaydi” Adolat nashriyoti. Toshkent 2005-y. 9. http: // WWW/ ziyonet. uz/ ru/ library/ book/ Ergasheva SH.T, Po‘lotov A.R, Tabayev.A.Z. Bitiruv malakaviy ishini yozish va himoya qilish bo‘yicha metodik qo‘llnma. Toshken t irrigasiya va meliorasiya instituti. 2008-y. 10. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy asar. -Jild.1.-T.: Fan, 2001. – 416 b. 11. Adabiyot nazariyasi. 2 jildlik. Adabiy-tarixiy jarayon. – Jild.1.-T.: Fan, 2002. – 448 b. 12. N.Hotamov. B. Sarimsoqov. Adabiyotshunoslik terminlarining ruscha- o‘zbekcha izohli lug‘ati. – T.: O‘qituvchi, 1989. – 300 b. 13. Adabiy turlar va janrlar. Z jildlik. 1 jild. Epos. -T.: Fan, 1991.-264 b. 14. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari . – T.: 2001 . – 93 b. 15. Yo‘ldoshev Q. Dastlabki dovon belgilari // Sharq yulduzi.-2001.- birinchi fasl. B. 5-10 16. Mahmudov M. Talant va ijod falsafasi. – T.: Adabiyot va san’at, 19 95 . – 288 b. 17. Mirzayev I. Tafakkur va nasr. – Samarqand: Zarafshon, 1993. – 192 b. 18. Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – T.: Fan, 1991. – 64 b. 19. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. – T.: O‘qituvchi, 1980. – 392 b. 20. Sultonova M. Yozuvchi uslubiga doir (Oybek, A. Qodiriy, A. Kahhor, S. Ahmad prozasi asosida). – T.: Fan, 1973. – 116 b. 55

21. Sharafiddinov O. Adabiy etyudlar. (adabiy-tanqidi y maqolalar). – T.: Adabiyot va san’at, 1968. – 168 b. 22. N.Norqobilov “Qissalar va hikoyalar”. Toshkent. “Sharq”, 2005-yil. 23. SH.Bo‘tayev. Hayot. Sharq 2000. 24. w.w.w. ref.uz. 25. w.w.w. google 26. w.w.w. ziyonet uz. 27. w.w.w. literature. uz . 56

O'xshashlar

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

O`zbek adabiyotida essa janri va uning tadriji

Xayriddin Sulton va Ahmad A’zam qissalarida xronotop

Hozirgi o’zbek nasrida psixologizm Tog'ay Murod