О‘zbek ertaklaridagi shart-sinov motivlarining nazariy asoslari - Adabiyot - Diplom ishlar

О‘zbek ertaklaridagi shart-sinov motivlarining nazariy asoslari

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.17578125 KB

Ko'chirib olish

“О‘zbek ertaklaridagi shart-sinov motivlarining nazariy asoslari ” mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

Mundarija Kirish ………………………………………………………………. 3-5 I.BOB. O’zbek xalq ertaklaridagi shar- sinov motivlari va syujet birligi ………………………………………………………….……………… 6-9 I.1. Ertaklarning janriy belgilari va motivlar tizimi………………… 18 I.2. Shart – sinov motivida tarixiy an’ana va epik an’ana………………..……19-24 II.BOB. Shart – sinov motivlarining genezisi va ertaklar syujeti….….……..25- 34 II.1. Ertaklarda qahramonning g’ayritabiiy tug’ilishi motivi………………….35-47 II.2. Hayvonlar haqidagi ertaklarda shart – sinov motivlari………………......48-56 Xulosa………………….………….…….…………………………………….57-58 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati……………….……….…………………59- 60 2

Kirish Mavzuning dolzarbligi . O’zbek xalq og’zaki ijodi ajdodlarimiz badiiy salohiyatining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti davomida shakllangan qudratli ma’naviyat xazinasidir. Zukko ajdodlarimizning voqelikka bo’lgan mifologik qarashlari tafakkur taraqqiyoti davomida badiiy estetik xodisaga aylanib, voqelikni so’z vositasida poetik ifodalash natijasida xilma – xil janrlardan tashkil topgan folklore an’analari shakllangan. Folklore an’analari asrlar davomida xalq badiiy salohiyati sarchashmasidan oziqlanib, rivojlanib kelgan. Folklor asarlarida o’z ifodasini topgan milliy qadriyatlar yosh avlodni har tomonlama kuchli, ma’naviy jihatdan yetuk va barkamol qilib tarbiyalashning muhim omillaridan biridir. Zero, xalq og’zaki ijodi ma’naviy taraqqiyotga doimo quvvat berib kelgan. Mamlakatimiz Prezidenti I.A Karimov ta’kidlaganidek “… qancha avlod ajdodlarimiz “Alpomosh” dostoni asosida tarbiyalangan, o’zligini anglagan, ma’naviy boylikka erishgan” 1 . Shunday ekan xalqimizning avloddan – avlodga o’tkazib kelingan folklore namunalari qatori ertaklarni ham o’rganish juda muhimdir. Qadimiy epik an’analarni o’zida mujassam etgan ertaklar xalqimizning mifologik tasavvurlari, e’tiqodiy qarashlari, turmush tarzi va ma’naviyatini o’zida mujassamlashtirganligini uchun yosh avlodga kuchli badiiy estetik ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ega. O’zbek folklorshunosligida ertak janrini o’rganish borasida muayyan yutuqlarga erishilgan bo’lishiga qaramay hozirgi ma’naviy – ma’rifiy ehtiyoj folklorshunoslardan ertaklarni yanada chuqurroq va keng qamrovda o’rganishni taqozo etmoqda. Shu ma’noda biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda o’zbek ertaklaridagi shart – sinov motivlarini tadqiq qilishga urindik. Bu esa ishimizning dolzarbligini belgilaydi. 1 Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. Ma’naviyat. 2008. 33bet. 3

Iishning maqsad va vazifalari . O’zbek ertaklarida shart – sinov motivlarining nazariy asoslarini tadqiq etish. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalar belgilangan: - O’zbek xalq ertaklaridagi shart – sinov motivining nazariy asoslarini tadqiq etish; - Ertaklarning janriy belgilari va motivlar tizimini tadqiq etish; - Shart sinov motivida turli xil an’ana va epik an’anauyg’unligini tadqiq etish; - Shart sinov motivlarini genezisini ertaklar syujeti misolida o’rganish; - Ertaklardagi qahramonlarning g’ayritabiiy tug’ilishi motivlarini tahlil qilish; - Hayvonlar xaqidagi ertaklarda shart va sinov motivlarini tadqiq qilish; Tadqiqotning ilmiy yangiligi . O’zbek xalq poetik ijodida ertak janrining xususiyatlari bir qator tadqiqotlarda o’rganilganligini yuqorida eslatdik. Xalq og’zaki ijodidagi badiiy asarni xarakatga keltiruvchi omil uning qahramonidir. Qahramon taqdirisiz folklor na’munasini tasavvur qilish mumkin emas. Inson taqdiri esa xayot tomonidan uning oldiga qo’yiladigan shart – sinov bilan uyg’un bog’lanadi.. biz tanlagan mavzuning yangiligi aynan shu maqsad bilan belgilanadi. Ishda shart – sinov motivini alohida tadqiq etishga urindik Tadqiqot metodologiyasi va usuli. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimovning ma’naviy qadriyatlar va milliy an’analarhaqidagi qarashlari mazkur bitiruv malakaviy ishni metodologik asosini tashkil etadi. X.Zarifov, T.Mirzayev, G’.Jalolov, K.Imomov, J.Jurayev kabi olimlarning asarlarida ilgari so’rilgan ilmiy- nazariy qarashlarga asolanildi. Mavzuning o’rganilish darajasi . O’zbek xalq ertaklariningyozib olish va nashr etish borasidagi ilk tajribalar XIX asrning oxiridan boshlangan bo’lsa-da XX asrning 30-yillaridan o’zbek xalq ertaklarini izchil to’plash va o’rganishga 4

kirishildi. 1939- yilda “ O’zbek xalq ertaklari” to’plamini nashr etgan B.Karimiy ertaklar tasnifi va asosiy xususiyatlari haqida tadqiqot 1 yozdi. 1964-yilda M.Abzalovning “O’zbek xalq ertaklari” nomli kitobi chop etildi. XX asrning 70-80 yillarida o’bek xalq ertaklarining janr xususiyatlari, poetikasi, ertakchilik an’analari tarixi va ertak ijrochiligi masalalari K.Imomov 2 G’.Jalolov 3 kabi folklorshunoslar tomonidan o’rganilgan. Tadqiqotningg obyekti va predmeti . Nashr etilgan to’plamlardagi xalq ertaklaridan foydalandik.. Tadqiqotning amaliy ahamiyati . Ishning ilmiy umulashmalari va materiallaridan xalq og’zaki boyicha ma’ruzalar o’qishda, akademik litsy va kollejlarda dars mashg’ulotlari olib borishda foydalanish mumkin. Ish tuzilishi va tarkibi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yhatidan iborat. 1 1 Buyuk Karimiy. O’zbek xalq ertaklarining ba’zi bir xususiyatlari. O’zbek tili va adabiyoti jurnali. 1995 N5,6. 57-62 B. 2 2 K.Imomov. O’zbek xalq prozasi. T. Fan. 1981. 3 3 G’Jalolov. O’zbek xalq ertaklari poetikasi. T. Fan. 1986. 5

I.BOB. O’zbek xalq ertaklaridagi shar- motivlari va syujet birligi Har bir yaratilgan asar muayyan shakl, muayyan mazmun va g‘oyaning ifodasi sifatida ma’naviy mulkka aylanish, madaniy merosdan munosib o‘rin olish uchun harakatlanadi. Xalq og‘zaki ijodi millat ma’naviy xazinasining asosiy va muhim tarkibiy qismidir. Prezidentimiz Islom Karimovning “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” asarida ta’kidlanganidek, ma’naviyatning yuksalishi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lgan shakllantiruvchi asosiy mezonlardan biri xalq og‘zaki ijodi durdonalarining yaratilishi va ijrosidir . Zamonaviy ilm-fanda biror muammoni hal qilish uchun bir necha fanlar doirasida ish ko‘rish talab darajasiga yetdi. Bunday vaziyatda yozma va og‘zaki adabiyot, mifologik va ilohiyotga doir ilmlarning tutashishi ham tabiiy. Ertaklar syujetini yuzaga keltirgan yoki ertak syujetining bir halqasiga aylangan motivlar, xususan, shart-sinov motivi genezisi, mazkur motiv ko‘rinishlari klassifikatsiyasini yaratishda ham shu yo‘nalishda ish ko‘rilishi zarur. Qahramonning sinovdan o‘tishi barcha xalqlar folklori janrlarida turli darajada va turli ko‘rinishlarda uchraydi. Binobarin, har bir xalq og‘zaki ijodini o‘rganuvchi folklorshunoslik bugungi kun talablariga javob berishi uchun ularning genezisini, badiiy hodisaning tarixiy va hayotiy hodisa bilan genetik va tipologik bog‘liqligini, adabiy hodisaning umummodelga aloqadorligini aniqlashi, katta ko‘lamda ish olib borish talab qilinadi. Struktural antropologiya, struktural mifologiya sujet va motiv genezisi masalasini o‘rganishga; qiyosiy adabiyotshunoslik ilmiy xulosalarni tartibga solishga yo‘l beradi. O‘zbek adabiyotshunosligida ham bu borada anchayin ishlar amalga oshirilgan, ularni yagona maqsadga bo‘ysundirishga harakat qilingan. M.Afzalov o‘zbek xalq ertaklarini tasniflash jarayonida ayrim motivlar haqida umumiy mulohazalarini bildirgan. G‘.Jalolov “O‘zbek xalq ertaklari poetikasi” kitobida ertaklardagi motiv 6

va obrazlar masalasiga alohida bir fasl ajratgan. Olim safar, mevadan homilador bo‘lish, ota vasiyati, tush, qiyofani o‘zgartirish, uydan haydalish motivlarini alohida-alohida izohlaydi. X.Egamov ertakchilik an’analari aloqalariga doir tadqiqotida motiv va syujet, ko‘chib yuruvchi motivlar, ko‘chib yuruvchi syujetlar muammosini o‘rgangan, motiv va sujet munosabatiga doir kuzatishlarini turkiy xalqlar ertaklariga tatbiq qilgan. J.Yusupov ertak va marosim munosabatlarining tarixiy-tipologik tahlilini xorazm ertaklari misolida ko‘rsatib beradi. Sh.Turdimov tomonidan e’lon qilingan tadqiqotlarda e’tibor qaratilgan shart-sinov motivlarining asosiy qismi “alplik tizimi” tushunchasi bilan bog‘liq holatda tushuntiriladi . Ammo bu ilmiy asarlarning mavzu va maqsad yo‘nalishi shart-sinov motiviga bevosita aloqador bo‘lmagani sababli biz nazarda tutgan muammolarni hal qilishda yetarli deb bo‘lmaydi. Ilohiy voqelik odamlar orasidan tanlangan yo‘lboshchi bilan harakatlanadi. Ammo uning tanlanganligi omma orasida norozilikni tug‘diradi. Hamma tanlanishni, hamma sinovlarni yengib o‘tishni, sinov shartlarini osonrog‘iga almashtirishni istaydi. Shu nuqtadan hayotiy voqelik hududi boshlanadi. Odam bolasiga shartlar u tug‘ilmasdanoq qo‘yila boshlanadi. U o‘g‘il bo‘lishi kerak yoki qiz bo‘lishi kerak. U davomchi bo‘lishi kerak yoki merosxo‘r. Olam dialektikasi davomiyligi sinov shartlarini tartibga solib turadi: kimdir shart qo‘yadi, kimdir sinaladi. Xullas, bular insoniyatning o‘z-o‘ziga qo‘yadigan shartlari. Adabiy voqelik ilohiy voqelik kabi tanlab olingan yetakchi intilishlarida harakatga keladi. Faqat bular payg‘ambar yoki nabiy emas, balki insoniy fazilatlar bilan ishlov berilgan, yasalgan, sinovlarni yengib o‘tuvchi mangu g‘olib qahramonlar – Alpomish, Odissey, Gerakl, Go‘ro‘g‘li, Ramlar – adabiy arxetiplardir. YA’ni “Tavrot”, “Zabur”, “Injil”, “Qur’on” arxetiplari asosida qayta ishlangan arxetiplardir. Adabiyot – ilohiy, hayotiy voqelikni tan olish va rad etishdan tug‘ilgan uchinchi bir voqelikdir. Chunki insoniyatdagi ruhiy siljishlar tan olish va rad 7

etishdan yuzaga keladi. Shu ma’noda adabiyot ilohiyotdan ikki xil tarzda nusxa olgan: Azaliy sinovlarga qurilgan dunyoni azaliy sinovlar fonida ifodalash. Azaliy sinovlarga qurilgan dunyoni insonning ilohiyotga raddiyasi tarzida yuzaga kelgan sinovlar fonida ifodalash. Motiv ilohiyotdan badiiyatga marosim orqali o‘tib boradi. Marosim ilohiyot ifodasi yoki teskari ifodasi bo‘lishi mumkin. Har qanday motiv genezisi marosim orqali yadro modelga – muqaddas kitoblardagi syujetlarga borib tutashadi. Marosim – ilohiyotni moddiylashtirish, ilohiyot talablari, taqiqlari, yashash qoidalarini qo‘llay olish chegarasini aniqlab olish uchun yuzaga keladi. An’anaviy motivlar motiv-situatsiya, nutq-motiv, motiv-harakat, tasvir-motiv, motiv- xarakteristika, turg‘un motivlar, o‘zgaruvchan motivlar, xabar motiv, yordamchi motiv, aktiv motiv, passiv motiv– bularning barchasi shu asosdan kelib chiqadi. Syujet - “motivlar kombinatsiyasi”dir, syujet “murakkab sxema kabi bir qator motivlarning tuzilmasi”dir. X.Egamov “bir xalq ijodidagi motiv yoki epizod ikkinchi xalq uchun butun bir ertak syujeti bo‘lib xizmat qilishi yoki, aksincha, bir sujet ikkinchi xalqqa o‘tganida milliy interpretatsiyaga uchrab, shu xalq ertagida ma’lum motivlarga aylanishi”ni bildirgan. Folklor asarlaridagi motivlarning turli kombinatsiyalari, ularning bir butun sxemaga aylanishi yetarlicha tekshirilgan, isbotni isbotlashga ehtiyoj yo‘q. Ammo bir masalani – syujet va motivning munosabatini boshqaruvchi kuch masalasini o‘ylab ko‘rish zarur. Syujet va motiv munosabatini, bizningcha, marosim boshqaradi. Marosim qachondan boshlangan? Bizning fikrimizcha, marosim Havodan boshlanadi. Tarixan dehqonchilik, taqsimot ishlari bilan ayollar shug‘ullangan. Bularni amalga oshirishda ma’lum qoidalarga amal qilingan. Qoidalar marosimlarda qonunlarga aylangan. Masalan, ertaklardagi ajdar genetik jihatdan yalmog‘iz kampirga tutashadi. Ba’zan yalmog‘iz qahramonni yutib, yana qaytarib chiqaradi. Bu bag‘ishlov, qurbonlik marosimiga aloqador. Ertakdagi homiy kampir yoki zarar keltiruvchi kampir ovga 8

ketayotgan yoki initsiatsiya bosqichida turgan erkakning marosimdagi harakatlarini takrorlaydi. Eng uzoq tarixga ega marosimlar – “Sus xotin”, “Choymomo” nomlaridagi so‘z ishoralari ham fikrimiz dalili. Aynan marosim chegarasida motivning o‘zgarishga uchrashi shunday xulosani beradi: marosim tarixi ayol jinsi tarixi bilan teng yuradi. Fan tilida marosim tarixi juda ko‘p tekshirilgan. Ammo folklor, etnografiya ichida o‘rganilgan marosimlar ilohiyotdan alohida hodisa emas. Marosimning Havodan boshlanganiga, uning harakatlantiruvchilari ayollar ekanligiga doir ma’lumotni ilohiyotga doir manbalarda ham kuzatish mumkin. Folklor ilmida so‘fiylarning onalari, ayollari, so‘fiy ayollar, so‘fiy onalar haqida, shunday ma’lumot keltiriladi: “Qurg‘oqchilik paytlari Xudodan yomg‘ir so‘rab ibodat qilayotganda hindistonlik bir so‘fiy uyidan bir o‘ram gazmol chiqarib ibodat qilar, shunda darhol yog‘ib yuborar ekan. Odamlar: “Bu gazmolning siri nimada?” – deb so‘rashganlarida, u “bu oddiy gazmol emas, onamning o‘ralgan ko‘ylagi” deb javob qilarkan. Abdul Qodir al-Jiloniyning xolasi ham shunday nazarkarda ayollardan biri bo‘lgan. Bu ayol ham yomg‘ir so‘ralganda o‘qiladigan duoni o‘qib yerni supurar va ko‘kka qarab: “Xudoyim, mana men yerni supurib qo‘ydim. Endi o‘zing unga obi rahmatingdan yog‘dir!” – desa bo‘ldi, darhol yomg‘ir quyib yuborarkan”. Bu iqtiboslar marosimdan so‘zlayapti. Ammo folklor, etnografiya ichidagi minglab marosim tasavvurlarini birlamchi tushunchalar bilan bog‘lasak, insoniyat xotirasini ilk yaralish davrlarigacha olib borsak, asos bitta ekanligi yuzaga qalqib chiqadi. Marosimdagi asl ifoda va teskari ifoda folklorni harakatlantiradi. 9

I.1. Ertaklarning janriy belgilari va motivlar tizimi Ertak sujeti murakkab, turli xil an’anaviy motivlar tizimidan tashkil topgan. Uning asosida qabilaviy e’tiqod, magiya, tabu bilan bog‘liq urf-odatlar; animizm, totemizm, fetishizm kabi e’tiqodiy qarashlar feodal jamoa, matriarxat, feodal- patriarxal munosabat, qonun-qoidalarga aloqador voqea va hodisalar yotadi. Qizig‘i shundaki, ertak asosini tashkil etgan real tarixiy haqiqat fantastika, xayoliy va hayotiy uydirmalarga ko‘milib, unga singib, noaniqlikni kasb etgan. Ertak bu jihati bilan naql, latifa, loflarga tenglashadi. Real hodisa og‘zaki nasrning afsona, rivoyat, demonik hikoyalarida nisbatan aniq ko‘rinadi va sezilib turadi. Sehrli ertaklarning bahodirlik tipida pahlavon, qahramonning zo‘r kuch- qudrati hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Sujet voqealarida faol harakat qilgan qahramon ezgulik ramzi sifatida ideallashtirilgan. U elatni himoya qiluvchi uning jangovar timsoli, har bir harakati, g‘ayrioddiy kuchi bo‘rttirilgan. Bahodirlik ertaklari («Pahlavon Rustam», «Qahramon», «Qiron og‘a») ning mifologik e’tiqod, qadimiy marosimlarni o‘zida jamlab, ming yillar davomida saqlab kelgan namunalari ziddiyatli jamiyatning dastlabki bosqichlarida yuzaga kelgan. Fantastika voqealarni boshqaradi, muvaffaqiyatli yakuniga olib keladi, ayni paytda sujet yo‘nalishida dinamik harakatni ta’minlab, obrazlar tizimini belgilaydi. Shuning uchun ham syujetni xayoliy uydirmalar asosiga qurilgani sehrli ertak voqealari, hayotiy uydirmalar asos bo‘lganini maishiy ertak hodisalari tashkil etadi. Har ikki xil syujet g‘oyaviy-estetik funksiyani ado etuvchi xossalari bilan o‘zaro farqlanadilar. Biroh ularni hayot haqiqatidan uzilgan hodisa deb bo‘lmaydi. Aksincha, har ikki sujet ibtidoiy dunyoqarash, urf-odat, turli xil marosim bilan bog‘liq holda keladi. Bu uyg‘unlik badiiy obrazlarda aks ettirilganligi bilan ajralib 10

turadi. Binobarin, har ikki xil tipdagi uydirma obrazlar mazkur tip ertaklarning o‘ziga xos belgilovchi vositalaridandir. Uydirmaning genetik asoslari, funksional jihatlarini belgilash ertak sujeti, uning o‘ziga xos tasvir vositalarini aniqlash imkonini beradi. Buning uchun, eng avvalo, uning spetsifikasi, tarixi hamda tashkil topgan manbalarni yoritish, poetik transformatsiyasi jarayonida yuz bergan o‘zgarishlarni belgilash zarur. Uydirma reallik chegarasida yoki uning tashqarisida bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, uydirmani haqiqatga yaqin formasi voqea va hodisalarni hayotga mos, tabiiy holda, real ifodalaydi. Uydirmaning haqiqatdan uzoq formasi esa hodisalarni haqiqatga zid, g‘ayritabiiy ko‘lamda tasvirlaydi va fantastikani yuzaga keltiradi. Tilsim esa fantastika turlaridan biri. Tilsim arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, haqiqatdan uzoq hodisani anglatadi, nutqda u xayoliy uydirma ataladi. Tilsim o‘zbek folklori, xususan, sehrli ertaklar joni va qonidir. Ilmiy tushunchaga ko‘ra, sehr-jodu notabiiy kuchining g‘ayrioddiy hosilasini ifodalaydi. Uning epik namunasi narsa va hodisalarning yo‘qdan bor, bordan yo‘q bo‘lishida (olmaning parizodga, parizodning olmaga aylanishi, sirli suv, obihayot magiyasi bilan o‘likni tiriltirish, oynada uzoqni, yorni ko‘rish, bir dumalab kaptar bo‘lish, bir gaz qilichning qirq gaz cho‘zilishi kabilar) namoyon bo‘ladi. Tilsim ma’no e’tibori bilan fantastikadan qisman farq qiladi. Ular ertaklarning asosiy belgilari, an’anaga aylangan barqaror motivlarini tashkil etadi. Fantastika umumiylikni, tilsim xususiylikni anglatadi. Demak, tilsim hayotiylikdan holi, sehr-jodu kuchi bilan g‘oyibdan paydo bo‘ladigan g‘ayri muqarrariy mo‘jizani anglatadi. Shuni e’tiborga olganda, tilsim fantastika ma’nosini aniq, mufassil ifodalay oladi. Binobarin, uydirma real narsa, hodisani aks ettirish darajasiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi, a) xayoliy uydirmalar; b) hayotiy uydirmalar. Fantastika atama sifatida qadimdan mavjud. Uning shakli va funksiyasi haqida birinchi bo‘lib, o‘rta asr Sharqining mashhur olimi Abu Rayhon Beruniy 11

fikr yuritgan va uni badiiy vosita sifatida ta’riflagan. Uning fikricha, fantastika «bir narsani o‘z haqiqatiga xilof ravishda ko‘rsatish» demakdir. Keyinchalik fantastika folklorshunos olimlar nazdida har xil ta’riflandi. Ularda fantastika ko‘proq mafkura nuqtai nazaridan tahlil qilingan bo‘lib, bir o‘rinda «haqiqatga zid, xayolda tashkil topgan tasavvur va obrazlar» deb talqin etilsa, boshqa bir ilmiy asarda esa uning tashkil topib, shakllangan o‘rni aniqlanadi, ayni paytda zamon va makon e’tibori bilan bir butun holda to‘liq, mukammal ta’riflanadi. U «Ilk bor o‘zlashtirilgan real hayot faktlari zaminida tug‘ilgan xayoliy tushunchalar, obrazlar olami» . Fantastika hayotni badiiy tasvirlashning o‘ziga xos uslubi . Darhaqiqat, fantastika hikoya qilishning ibtidoiy uslubi. Fantastika o‘ziga xos genezisi, qiziqarli rivojlanish tarixiga ega. Ma’lumki, narsa va hodisalarning g‘ayritabiiy ko‘ringan xususiyatlari ibtidoiy inson ongida sirli kuch bilan bog‘langan. Binobarin, fantastika tabiatning ibtidoiy inson ko‘ziga g‘ayrioddiy ko‘ringan kuchlariga e’tiqod, afsun ta’siriga ishonch sintezidan kelib chiqqan. Tilsimning ba’zi detallari shomonlar faoliyatida yuz bergan duolar bilan ham bog‘lanadi. Afsungarlik hodisasi sehrgarlikka nisbatan qadimiydir. Afsungarlik yoki jodugarlik «noto‘g‘ri, yolg‘on, ko‘zga ko‘rinmaydigan aloqa, ta’sirlarning tabiatda mavjudligiga ishontirish, ayrim hollarda ko‘zga ko‘rinmaydigan ta’sir ko‘rsatish mumkinligi va aksincha, odamlarning tabiatga, shuningdek, bir odamning boshqa bir odamga ta’sir ko‘rsata olish mumkinligini turli yo‘llar bilan ko‘rsatishga uringan voqelikdir» . Tabiatning dahshatli hodisalariga ta’sir etish, yomg‘ir yog‘dirish, kuchli shamolni to‘xtatish, o‘t-olovni o‘chirish, momaqaldiroqni daf etish, kasalni tuzatish maqsadida shomonlar duo o‘qigan. Tabiat oldida ojizlik notabiiy hodisalarga ishonchni yuzaga keltirdi. Tilsim ertak atributi, janrning yorqin alomati, o‘ziga xos xususiyatini belgilovchi komponentidir. Tilsim tugun yechimida sodir bo‘lib, situativ 12

motivlarni tashkil etadi. Shu ma’noda «Gul bilan Sunbul», «Bulbuligo‘yo», «Opa- uka», «Yoriltosh», «Oynai jahon», «Qilich botir», «Kenja botir», «Gulnora», «Mehrigo‘yo» singari sehrli ertaklarda kelgan tugunlar shakl va mazmun e’tibori bilan bir xil: ular qahramonning sehrli predmetlarga duch kelishi munosabatida paydo bo‘ladi. Demak, ertak syujetini tashkil etgan turli xil motivlar tugun zaminida yuzaga keladi. Tilsim sujet chizig‘ida asosiy detal bo‘lib, voqealar harakatini yuzaga keltiradi, qahramon bilan bog‘liq hodisalarning g‘ayritabiiy chiqishi, tugunning g‘ayri muqarrariy yechimini ta’minlaydi. Tilsim uzuk, shamshir, oynai jahonnoma, qaynar xumcha, ur to‘qmok, ochil dasturxon, chaqmoqtosh, sirli cho‘p, tutatqi, sirli olma singari sehrli buyumlar mo‘jizasida amal qiladi. Yalmog‘iz, dev, ajdar, yovuz kuch, pari, semurg‘, uchar otlar esa qahramon atrofida yordamchi kuch sifatida faoliyat ko‘rsatib, ezgulikni ato etadilar, nihoyat timsoliy obraz yaratadilar. Hayotiy uydirmalar keyingi hodisa bo‘lib, real voqealar zamirida tashkil topgan. Ma’lum bo‘ldiki, tilsim asosan obraz, turli xil personajlar qiyofasini konkretlashtiradi, uning jasorati, mardi maydon, zabardast kuch-qudrat, jangovarlik, aql-idroki, tadbirkorligini belgilaydi. Eng muhimi, u notabiiy narsa va hodisalar yaratib, qahramon qiyofasini ideallashtiradi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, janr tabiatini uydirmaning o‘zigina belgilamaydi. Folklor janrlarini aniqlash, oydinlashtirishda asosan uch belgiga asoslanish lozim. Ular «janr poetikasi, hayotiy-maishiy funksiyasi, ijro uslubi»dir . Ertak mustaqil janr sifatida xayoliy va hayotiy uydirmalari, barqaror syujeti, kompozitsiyasi, doimiy takrorlanuvchi motiv va obrazlar tizimi, badiiy uslubi va nihoyat, ijtimoiy-estetik funksiyasi bilan ajralib turadi. Ertak voqelikni aks ettirishning mezonlariga ko‘ra alohidalik kasb etadi. Ertaklarning yuzaga kelishida real voqelikni hissiy qabul qilish, uni badiiy aks ettirishida amal qiladi. 13

Ertak sujeti mustaqil, betakror shaklga ega. Syujet asosan murakkab, hajman katta yoki sodda, ixcham, ba’zan ko‘p planli bo‘ladi. Ertak janrini aniqlash va belgilashda uning syujetidagi xarakterli obraz, an’anaviy motivlar tizimi alohida o‘rin tutadi. Yetakchi obrazning sirli kuchga ega bo‘lishi, yovuz kuch bilan jang qilishi, doimiy g‘alabasi sehrli ertaklarning qahramonlik tipiga xos tabiatini belgilaydi. Ma’lumki, ibtidoiy va feodal-patriarxal jamoa kishilari inson qobiliyatini ideallashtirgan. Darhaqiqat, ideallashtirish badiiy obrazlarning ibtidosi bo‘lib, pahlavon, bahodir qahramonlarni yuzaga keltirgan. Mifologik subekt madaniy qahramon - bahodir obrazining yuzaga kelishida asos bo‘lgan yadro. Yetakchi obrazning nisbatan faol harakati qahramonlik tipidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatini belgilaydi. Epik qahramon xalq ideali, beqiyos kuch- qudratning obrazli ifodasi, tinchlik, mustaqillik, mardlik, pahlavonlik, to‘g‘rilik, mehribonlik, adolatparvarlikning ramziy ifodasidir. Qahramon nafaqat kuch- qudrat, ayni paytda, yuksak axloq, pokiza qalb, mustahkam iroda egasi, qo‘rqmas, jasur, mardi maydondir. Epik qahramon faoliyati munosabatida og‘irlik, vazminlik bo‘rtib turadi, shoshqaloqlik, isyonkor ruh ko‘rinmaydi. Uning faol harakati yagona maqsad, umumxalq manfaatini himoya qilishga yo‘naltirilgan. Ana shu belgilarning an’anaviy motiv, epizodlarda namoyon bo‘lishi epik qahramon qiyofasini oydinlashtirib, uning ko‘lamni oshiradi. Qahramonlar qiyofasida mifologik subektga mos ikki belgi saqlanib qolgan. Bulardan biri, qahramonning g‘ayrioddiy tug‘ilishi va xatti-harakatining ilohiylashtirilganida, faoliyatining ideallashtirilganida namoyon bo‘ladi. Zotan, qahramon, pahlavonlar totem yoki ilohiy kult bilan bog‘liq holda g‘aroyib tarzda tug‘iladi va o‘sadi. Belgining ikkinchisi esa mifologik subektlarda bo‘lganidek pahlavonning elat, qabila, urug‘ manfaatini himoya qilishida ko‘rinadi. Uning poetik transformatsiyasi esa an’anaviy motivlar bilan bog‘liq holda talqin etilgan. Keyinchalik qahramon tarixiy taraqqiyot jarayonida hayotiy belgilar bilan boyigan, nihoyat, hayotiy tus ola boshlagan. 14

Maishiy ertaklarda tasvirlangan qahramonlar real, hayotda mavjud kambag‘al kosib, xizmatkor, boy, qozi, domlalarning prototiplari sifatida yuzaga kelgan. Demak, ertak qahramonlarining tarixiy asoslari bir tomondan, mifologik obraz, ajdodlar kultiga borib taqalsa, iikinchi tomondan real shaxslarga borib bog‘lanadi. Ertak g‘aroyib hodisani madh etuvchi motivlari bilan farqlanadi. U yoki bu turdagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatini belgilovchi an’anaviy motivlar asosan syujet yaratadi, qismlarining o‘zaro mantiqiy bog‘lanishini ta’minlaydi. Motivlarning hayotiy haqiqat bilan bog‘liq holda yuzaga kelishi haqida A.N.Veselovskiy shunday yozadi: «Motivni oddiy hikoyaning bir bo‘lagi, ibtidoiy kuzatishning turli xil savollarga obrazli javobi deb bilaman» . Badiiy asarning «bir bo‘lagi» bo‘lgan motivlar u yoki bu uydirmadan holi bo‘lmasa hamki, har bir motiv talqinida tarixiylik mavjud. Motivlar xarakteri, o‘rni va funksiyasiga ko‘ra turlicha nomlanadi. Bular harakat, nutq, situatsiya, bog‘lovchi hamda ta’riflovchi, tushuntiruvchi motivlardir . Darhaqiqat, ertaklar sujetining tashkil topishi motivlarning muayyan tizimda birlashishidan boshlanadi. Demak, har bir sujet chizig‘ida mavjud an’anaviy motivlar tarixiy haqiqat zamirida yuzaga kelgan bo‘lib, ularning fantastika ko‘lamida ifodalangan namunalari sehrli ertaklarni, hayotiy uydirmalarda ifodalangani maishiy ertaklar tabiatini belgilaydi. Ertak sujetini tashkil etgan har bir obraz, an’anaviy motivlar tizimi faqat orzu-umidlar ifodasigina bo‘lib qolmay, balki xalq tarixida iz qoldirgan, muhim ahamiyat kasb etgan hayot lavhalari hamdir. Ertak o‘ziga xos g‘oyaviy-tematik yo‘nalishi, ta’limiy-maishiy funksiyasi bilan ajralib turadi. Mardlik, qahramonlik, adolat va insonparvarlik, elat himoyasi, chin sevgi-sadoqat, vafodorlik, ideal orzular uchun kurash kabilar ertaklarning g‘oyaviy-tematik yo‘nalishini tashkil etadi. 15

Ertaklarda hikoya uslubi tayyor qolipga aylangan formulalarga asoslanishi, uning barqaror tayyor qolipga aylangan, kirish, boshlama, tugallama kabi an’anaviy formulalari o‘ziga xos belgilaridir. Kirish tayyor, qoliplangan an’anaviy formula sifatida namoyon bo‘ladi. U ko‘proq boshlama oldidan keladi. Biroq,, u sujet chizig‘ida doimiy hodisa emas. «Ertagiyo ertagi, echkilarning bo‘rtagi, qirg‘ovul qizil ekan, quyrug‘i uzun ekan, ko‘k muzga mingan ekan, muruti singan ekan», «g‘oz karnaychi ekan, o‘rdak surnaychi ekan, olaqarg‘a azonchi, qoraqarg‘a qozonchi, chumchuq chaqimchi ekan, to‘rg‘ay to‘qimchi ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan, ertagining eri bor, yetti kunlik yeri bor, yetti kunlik yerida dumi kalta bo‘ri bor» . Kirish an’anaviy, ayni paytda ramziy ma’no kasb etgan obrazlarni ta’kidlash, ertakdagi o‘rni va vazifasini eslatish bilan jonlantiradi. Uning asosiy funksiyasi tinglovchi e’tiborini tortish, bir nuqtaga jalb etish, qiziqish uyg‘otish, uydirmalar olamiga olib kirib, ertak tinglashga hozirlashdan iborat. Boshlama asosan syujetning initsial qismida yuz berib, u personajlar majmui, mazmunidan darak beradi, ertaklarning o‘ziga xos tabiatini belgilaydi. «Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, Gulzor degan yurtda cholu kampir yashagan ekan». Boshlama uydirmalar asosiga qurilgan bo‘lsa hamki, syujet voqealari bilan bog‘lanmaydi. Boshlama personajlar tizimi haqida ma’lumot beradi. Syujet chizig‘ida sodir bo‘lishi lozim voqea va hodisalarning noaniq zamon va makonda yuz berishidan darak beradi, ayni paytda u ertak voqealarining yolg‘on ekaniga shama qiladi. «Bor ekan, yo‘q ekan, och ekan, to‘q ekan, o‘tgan zamonda tog‘ning yon bag‘rida bir makonu manzilda, bu gapim chin emas hazil-da, bir podsho bor ekan» . Boshlama ikki, bir-birini inkor etuvchi jumlalardan tashkil topib, ketma-ket keladi va mavhum, noaniq, aslida yo‘q hodisa haqida hikoya ekanini belgilaydi. Tugallama syujetining final qismida keladi. U sodda, ayni paytda, tantanali vaziyatni hikoya qiladi, unda porloq hayot quvonchlari hukmron ekanini ta’kidlab, qahramonning qirq kecha-kunduz to‘y berib, murod-maqsadiga yetganini 16

izohlaydi. «Qirq kecha-kunduz to‘y berib, ota-onasi bilan topishib, oshlarini oshab, yoshlarini yashab, murod-maqsadlariga yetdilar» . Tugallama demokratik, ta’limiy-didaktik g‘oyalarni tashviq etadi, eng muhimi, yovuzlikni qoralab, ezgulikni ulug‘laydi. Ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etib, hikoya voqealarining xulosasi yanglig‘ namoyon bo‘ladi. Syujet murakkab, mavzu e’tibori bilan turlichadir. Ular jiddiy, mas’uliyatli, fantastik ko‘lami, ijtimoiy-maishiy xarakteri, oddiy va hayotiy, bosiq talqini bilan ajralib turadi, asosan u yoki bu obrazning suvrat, siyrati, o‘ziga xos ma’no tashishini belgilaydi, tilsim sirlarini oydinlashtiradi. Sujetning ekspozitsiya qismi xarakterlidir. U shakl va ma’nosiga ko‘ra turlicha bo‘lib, xayoliy va hayotiy uydirmalar asosiga qurilganligi bilan farqlanadi. Ekspozitsiya bo‘lishi mumkin yoki bo‘lishi mumkin bo‘lmagan voqea va hodisalardan darak beradi. Tugun sujetining ana shu qismida paydo bo‘ladi, ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etadi. U yashash uchun kurash, yovuzlik, zulm va zo‘rlikka qarshi chiqish, olib qochilgan qizni qutqarish, adolatsizlik, kamsitishning tanqidi bilan bog‘liq tabiiy yoki notabiiy voqealarni hikoya qilish bilan ajralib turadi: «Bir yulbars kelib o‘kiribdi. Shunda hammayoq tuman bo‘lib ketibdi. Tuman tarqagandan keyin qirq kanizak qarasa, podsho qizi yo‘q emish» . Ba’zan u ramziy ma’no kasb etadi. «Tulki og‘zida go‘sht tishlab ketayotsa, oldidan bo‘ri chiqib qolibdi» . Ba’zan esa u hayotiy tasvirlanadi. «Qozi qiz bilan suhbat qurmoqchi bo‘lganda eshik taqillabdi . Konflikt ijtimoiy, oilaviy-maishiy ma’no kasb etgan qarama-qarshi kuchlar o‘rtasida yuz berib, uning yechimi dev, ajdarhoni yengib o‘tish, zulm va zo‘rlikni fosh etish kabi motivlar zamirida kechadi. Uning yechimi yovuzlikka qarshi chiqish, meros uchun kurash, nohaqlik, adolatsizlik, buzuqlik kabi salbiy xususiyatlarni inkor etib, to‘g‘rilik, mardlik va jasoratni ulug‘laydi, fantastik voqea 17

va hodisalarning tasodifan tashkil topishini ta’minlab, sirlilik va noaniqlikni vujudga keltiradi. Konflikt hayvon bilan hayvon to‘qnashuvidan kelib chiqsa, yoki voqea va hodisalar jiddiy, dev, ajdar, yalmog‘iz bilan jang tusini olganda, to‘qnashuv, jang epizodi mas’uliyatli kechib, epik ko‘lamda yuz beradi. U ma’naviy tortishuv sifatida yuz berganda esa aqliy sinov shaklida namoyon bo‘ladi. Ko‘rinadiki, konflikt asosini tashkil etgan fantastika, sehr-jodu, hayotiy uydirmalar bosh qahramon, qarshi qo‘yilgan raqib personaj tabiatini oydinlashtiradi, qolaversa, u bo‘lishi mumkin bo‘lmagan yoki bo‘lishi mumkin bo‘lgan voqea va hodisalarni tashkil etib, ertaklarga xos xususiyatni oydinlashtiradi. An’anaviy, tayyor qolipga aylangan formulalar shakl, mazmuni, bajarishi lozim bo‘lgan vazifalariga ko‘ra xilma-xildir. Bir xili epik syujet voqealarini o‘zaro bog‘lash vazifasini ado etadi. «Endi so‘zni boshqa yurtdan eshitaylik». Ikkinchi xili harakat va holatni anglatadi. «Kulsa gul, yig‘lasa dur to‘kilibdi». Uchinchi xili esa u yoki bu qahramon qiyofasini tasvirlaydi. «Oy desa og‘zi bor, kun desa ko‘zi bor». To‘rtinchisi epik makon, o‘rin-joyni belgilaydi. «Gullar ochilgan, bulbullar sayragan, suv o‘rniga sharbat oqqan bog‘lar». Beshinchisi epik zamon uzoq masofani anglatadi. «U yo‘l yuribdi, yo‘l yursa ham mo‘l yuribdi, tog‘, sahroaro cho‘l yuribdi».Ertak sujeti sehrli raqamlar talqini bilan ham ajralib turadi. Uch, yetti, qirq raqamlari asosan an’anaviy hodisalarni tavsiflaydi. «Uch olma, uch yo‘l, uch dev, uch aka-uka, uch kechayu uch kunduz, qirq qaroqchi, yetti musofir va hokazolar. Uchliklar yoki qo‘shaloqlashtirish, voqea va hodisalarning davomiyligini ta’minlab, ertaklarga xos bir xil qolipdagi bosiq harakatni ta’minlaydi. Uchlik ertak kompozitsiyasini yuzaga keltiruvchi epik vositalardan biri sanaladi. Mazkur belgilar ertaklarning ichki turlarida yanada aniqroq, o‘ziga xos shakl va ma’no tashiydi.Xulosa shuki, ertaklarning janriy va uslubiy xususiyatlari uning o‘ziga xos tabiatini belgilaydi. 18

I.2. Shart – sinov motivida tarixiy an’ana va epik an’ana Shart - sinov motivida ertaklarning bahodirlik tipiga mansub «botirlik an’anasi» alohida o‘rin tutadi. U bahodirning g‘aroyib tug‘ilish, o‘sish, botir atalishi kabi motivlar silsilasi shart - sinov syujetining epik qismini tashkil etadi. Uning mazmunida qahramon «bir botmon soqqani ko‘tarib otadi», kuchli, pahlavon, titanni kurashda yiqadi. Motiv bahodirning kuch, qudrati, botirlik darajasini belgilab, mazkur tip ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritadi, bosh qahramonning yetilganidan darak beradi. Shart - sinov motivi mavjud sirlilik g‘ayritabiiy holatni vujudga keltirib, mardlik, qahramonlikni madh etishga xizmat qilgan. Xullas, mazkur motiv tugun yechimida asosiy, hal qiluvchi rolь o‘ynaydi. Motiv manbaini qadimgi dunyoqarash, mifologiya tashkil etadi va u bahodirlik tipiga xos ertaklar xususiyatini belgilovchi syujet yaratishning muhim sharti hisoblanadi. Ma’lumki, «tarixiylikning turli xil janrdagi xususiyati bir xil emas. Har bir janr voqelikka munosabati, uni badiiy tasvirlash uslubiga ko‘ra xarakterlanadi . Shu jihatdan qaraganda, ertakdagi tarixiylik alohida ajralib turadi. Ertak janri, xususan, uning qahramonlik tipiga xos klassik namunasida real hodisa, tarixiy detal, etnografik hodisa, mifologik ritual-marosim nisbatan aniq ko‘zga tashlanadi. Ular poetik to‘qimaning genetik asosi sifatida saqlangan. Motivning mifik kurtagi, ya’ni subyektiv hodisa poetik to‘qimada aniq seziladi. Demak, tarixiy haqiqat poetik to‘qimaning tashkil topishida asos, mifologik kurtak esa invariant uchun zamin bo‘lgan. Demak, invariantning shakl- shamoyili, funksiyasining o‘zgarib ketishi, shart - sinov motivi sifatida shakllanishga olib kelgan. Invariant bilan shart - sinov motivi o‘rtasida tipologik o‘xshashlik saqlangan. Shart - sinov motivining ildizlari mif, marosimlarga borib bog‘lanadi. Uning qadimiy urf-odat bilan bog‘liq namunalari ibtidoiy jamiyatning so‘ngi 19

bosqichlarida yuzaga kelgan. Motivning ibtidoiy formasi mifologik marosim sintezi sifatida paydo bo‘lgan. Ma’lumki, qadimgi mifologik ritual-marosimlardan biri «initsiatsiya»dir . Balog‘at yoshiga yetgan bo‘z o‘g‘lon - o‘smirning urug‘, qabila tartiblarini buza boshlashi (ya’ni tabu – taqiqni buzishi) doimiylikka aylangan. Natijada qabila oqsoqollari bilan bo‘z bolalar o‘rtasida qarama-qarshilik paydo bo‘lgan. Bu zidlashuv «Avesto»da Axuramazda bilan Ahriman to‘qnashuvi shaklida tavsiflangan. Keyin o‘smir o‘zining tartibsizligini yo‘q qilishi uchun mazkur marosim-initsiatsiyaga qatnashishi shart qilib qo‘yilgan. Mifologik tushunchaga ko‘ra, taqiqni buzgan o‘lgan, ritual marosimda qatnashgan qayta tirilgan, tug‘ilgan sanalgan. Xullas, diniy marosim mazmunda taqiqni buzmaslik g‘oyasi yotadi . Ana shu subyektiv hodisa avom xalq orasida uzoq saqlangan, poetik to‘qimaga aylangunga qadar turli xil qo‘shimcha, elementlarni qamrab olgan. Marosim yoshlardagi tartibsiz kuch, emotsiyani jilovlash, ularni urug‘, qabila, kollektiv manfaatiga bo‘ysundirishni ko‘zlagan. Marosimda faqat bo‘z o‘g‘lonlar qatnashgan va bu an’ana qadimgi turkiy urug‘, qabilalarda, xususan, o‘zbeklarning qadimgi «Qirq urug‘i» orasida uzoq saqlangan. «Qirq chilton uyushmasi» mazkur an’ana, bo‘z yigitlar haqidagi mifologik marosimning xalq og‘zida qolgan, afsonaviy namunasi hisoblanadi. Ana shu ritual-marosim dastlab «erkaklar uyushmasi» shaklida davom etgan. Uning ilk namunasi «ibtidoiy jamiyatning inqirozga yuz tutgan davrida mavjud «xufiya jamoalar»da tug‘ilgan . «Erkaklar uyushmasi» marosim ritualda bo‘lganidek, tarbiyaviy funksiyani ado etgan. Ma’lum bo‘ladiki, bu uyushma yoshlarda jasurlik ko‘nikmalarini tarbiyalagan. Uning ba’zi rudimentlari xalq tarixida saqlanib qolgan. Masalan, «ba’zan aybdor o‘smir kechasi bilan mozoristonda qoldirilgan», «ba’zan esa uni o‘shayerga zambilga bog‘liq holda tashlab ketishgan» . Bu xil dramatik harakat, holat mazkur uyushmaning muqaddas tartibi, simvolik ifodasi, ayni paytda, «erkaklar uyushmasi»ning relikti hisoblangan. «Gap-gashtak»lar esa ibtidoiy uyushmaning shakli o‘zgargan eng keyingi namunasidir. Demak, ana shu 20

marosim rituali shart - sinov motivining manbai, aniqrog‘i, genetik asosi hisoblanadi. Ko‘rinadiki, uyushmada ta’limiy funksiyani ado etuvchi yetakchi g‘oya saqlangan. Shuning uchun ham u oddiy, an’anaviy marosim sifatida uzoq saqlangan. Natijada, mifologik marosimdan kelib chiqqan urf-odatlar yuzaga kelgan. «O‘g‘il, qiz bolalar balog‘atga yetishi bilan, ba’zan bir necha yillar davomida turli marosim, yig‘ilishlarda, bir tomondan, yoshlarga qabilaning katta yoshdagi a’zolari qatoriga o‘tish vaqtida kerak bo‘ladigan barcha bilimlarni berishi, ikkinchi tomondan, ularni ish vaqtida sinab ko‘rish, xavfga qarshi kurasha bilishi va boshqalar bilan tanishtirish maqsadida qator mashqlarni bajarganlar va shart - sinovlardan o‘tganlar» Doimiy barqaror motivlardan biri nikoh motividir. Nikoh an’anasi shart - sinov motivining o‘ziga xos ichki turidir. Har ikkisi shakliy tuzilishi, maqsad, vazifasi, ma’no jihatiga ko‘ra bir-biriga yaqin tursa hamki, tarixiy asoslari o‘zaro farqlanadi. Shart - sinov motivi bosh qahramonning og‘ir predmetni ko‘tarib otishni, nikoh motivi esa kurash musobaqasini aks ettiradi. Har ikkisi faol xarakatni anglatib, qahramon qudratini sinash funksiyasini ado etadi. Shart - sinov motivining genezisi mifologik marosimdan, nikoh esa qadimgi etnografik hodisadan boshlangan. Ibtidoiy jamiyatda nikoh an’anasi sinash marosimi mavjud bo‘lgan. Bu marosim kelin kuyov kurashini izohlagan. An’anaga ko‘ra nikohdan oldin kelin kuyov bilan bel olishib kurash tushmog‘i shart bo‘lgan. Kurashda kuyov yengandagina to‘y bo‘ladi, aks holda, u qulga aylanadi. Marosim ko‘p komponentli (so‘z, harakat, ohang) emas, faqat harakat bilan payvasta bo‘lib, maishiy ma’no kasb etgan. Ana shu hodisa marosimning uzoq muddat yashashini ta’minlagan. 21

Nikoh marosimning yuzaga kelish tarixi ikki hodisa sintezidan kelib chiqqan. Biri dual tushunchaga mansub etnografik hodisa, ikkinchisi mifologik marosimdir. Uning paydo bo‘lishida birinchi asos etnografik hodisa – qadimiy jahon xalqlari, xususan, O‘rta Osiyoda mavjud ekzogam nikoh an’anasidir. Urug‘chilik tuzumning yemirilishi bilan endogam nikoh traditsiyasining inkor etilishi, ekzogam nikohning paydo bo‘lishi, tarkib topishiga yo‘l ochgan. Mazkur nikoh xarakterli belgilari bilan ajralib turadi. Bu xil nikohda bo‘yi yetib kelin bo‘lish davrida qizning nikoh oldidan kuyovni sinash ma’nosida kurash tushmog‘i shart bo‘lgan. Kurash an’anasi zamirida dualizm yotadi. Ana shu dunyoqarash atrofida birlashgan, xususiy totemga ega bo‘lgan guruhlar bir urug‘ning ikki bo‘lagi bo‘lib, bir-biridan farqlangan. Hatto, ular o‘zaro doimiy nikoh qarshi qudalik munosabatlari bo‘lsa hamki, bir-biriga begonadek qarashgan, urug‘dosh ekanini tan olmagan, urug‘lar o‘rtasida yuz beradigan doimiy dushmanlik ham dual mif sabablidir . Ana shu dual tushunchani aks ettirgan dual mif, ya’ni mifologik oppozitsiyani tashkil etgan ezgulik ruhlari bilan yovuzlik ruhlari o‘rtasida sodir bo‘ladigan doimiy ziddiyat aslida otashparastlik dinida o‘z ifodasini topgan. Bir- biriga zid ruhlar Ahuramazda, Ahriman atalgan. Demak, bir-biriga zid ruhlar urug‘, qabilalararo ziddiyat, dushmanlikning yuzaga kelishida asos bo‘lgan. Binobarin, urug‘lararo ekzagam nikoh ham, nikoh marosimi, kelin, kuyov kurashi ham ana shu ziddiyatning timsoliga aylangan. Kurash bir maqsad, nikoh arafasida oila, urug‘, qabila a’zolarining kuchli, chapdast, chiniqqanlik darajasini kuzatish, kuch-qudratini sinash funksiyasini bajargan. Mazkur marosim turli xil xalqlarda shaklan har xil bo‘lsa hamki, mazmuni bir, shaxsning kuch-qudratini sinashdir. Qadimiy Shak qabilasida an’ana bo‘lgan nikoh marosimi mazkur fikrni tasdiqlaydi. «Nikohdan oldin kelin-kuyov kurash tushmog‘i shart. Kurashda kuyov g‘alaba qilsa, qizni yiqitsa, to‘y bo‘ladi» . 22

Ko‘rinadiki, mazkur nikoh marosimi (kurash) mifologik oppozitsiyaning badiiy ifodasidir. Unda kuyovning qiz bilan kurash tushmog‘i shart qilib qo‘yilgan. Uning zamirida matriarxat, ayollar saltanati, qonuniyati, hukmron g‘oya, qizning kuyovni sinash huquqini ta’kidlash maqsadi yotadi. Nikoh marosimi paydo bo‘lishiga sababchi ikkinchi asos mifologik ritual- initsiotsiyadir. Uning mazmunida, yovuz ruhlarni yo‘k qilish istagi bor. Bu narsa marosim uchun yetakchi g‘oyadir. Nikoh marosimi ham shu g‘oya zamirida paydo bo‘lgan. Uning maqsadi kuyovni marosim, «erkaklar uyushmasida» qatnashganligini aniqlashdir. Bu masala hal etilgan bo‘lsa, undan yovuz ruhlar chekingan, kuyov zo‘r kuch-qudratga ega bo‘lgan. Ushbu marosimda ijtimoiy hodisalar aks etgan. Unda ayollar hukmronligi ta’siri qizning kuyov tanlash huquqida seziladi. Bu erkda ijtimoiy qatlami, patriarxal munosabat o‘z ifodasini topgan. Chunki «rivojlangan matriarxal jamiyatida urug‘, qabila tepasida ayollar turgan . Hukmronlik ayollar qo‘lida bo‘lgan. Bu davrda ko‘plab jangovar, qahramon ayollar yetishib chiqqan. Yer yuziga keng yoyilgan amazonkalar haqidagi afsonalarda o‘sha jamiyatda davr surgan jasur ayollar hukmronligi tavsiflangan. Amazonkalar ayollar hukmronligining badiiy timsollaridir. Keyinchalik kelin-kuyov kurashi rasmiy xarakterga ega bo‘lib, yutish, yutqizishdan qat’i nazar, erga tegish, tegmaslik ham qiz ixtiyorida bo‘lgan. Natijada mazkur an’ananing shakli o‘zgargan namunasi vujudga kelgan. Uning farqli tomoni shundaki, qiz kuyovga chiqishidan oldin dushman bilan jang qilgan, uni yenggan bo‘lishi kerak. Bu odat tarixiy manbalarda shunday ta’riflangan: «bo‘yiga yetgan qiz biror dushmanni o‘ldirmasdan turib erga chiqa olmaydi. Ba’zi qizlar mazkur odatni bajarish imkoniyatiga ega bo‘lmaganlar» 1 . Keyinchalik mazkur marosim tuzilishida o‘zgarish yuz bergan. «Endi Shak qabilasining qizlari yakkama-yakka jangda yenggan kuyovga erga chiqqanlar. Bu yerda patriarxal munosabatning so‘nggi izlari saqlanib qolgan. 1 1 Gerodat. Tarix. 4-kitob. 23

Ming yillar davomida initsiatsiya, mifologik marosim, dual tushunchaning sekin-asta so‘na boshlashi matriarxal munosabatning qoldiq sifatida unut bo‘lishi qizning kuyov bilan kurash an’anasining unutilishiga olib kelgan. Biroq, mazkur kurash izlari qadimgi turkiy qavmlar orasida uzoq saqlangan. X asrga oid turk manbalarida quyidagilarni o‘qish mumkin: Qiz birla kurashma, qisraq birla jarishma Maqol nikoh marosimining o‘z davrida ma’lum va mashhur bo‘lganligidan dalolatdir. Real hodisa, nikoh marosimi ertak motiviga aylangan. Uning badiiy shakli qahramonlik tipidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. Marosimning badiiy ko‘chimi syujetning kompozitsion yaxlitligini ta’minlashda hal qiluvchi rolь o‘ynagan. Ayni paytda u epik an’ananing o‘ziga xos xususiyatini yoritgan. Motiv ma’nosi ertaklarda shunday tavsiflanadi: «Shahzoda Somir bilan hind shohining qizi yetti kechayu, yetti kunduz bel ushlashib, oxiri sakkizinchi kuni qizni azod ko‘tarib yerga uray deganda, uning yuzidagi niqobi ko‘tarilib ketganda, Somirning ko‘zi qizning jamoliga tushibdi. Yigit oh tortib, qizni sekin yerga qo‘yibdi. Qiz saroyga borib Somirdan yiqilganiga, obro‘sining to‘kilganiga juda xafa bo‘libdi» 1 . Marosimning badiiy ko‘chimi ertak qahramonining zo‘r kuch, qudrati, mardi maydon kuchini sinash vazifasini bajaradi. Motivda marosimda bo‘lganidek, qahramonning nutqi emas, jasorati, faol harakati alohida ahamiyat kasb etadi. Motiv ertak syujetining markaziy epizodlaridan biri bo‘lib, asosan uning epik qismini tashkil etadi. U xarakter, xususiyati, funksiyasiga ko‘ra kuyov, kelin qiyofasi, kuch-qudratini aniqlab, syujet chizig‘ida epik ko‘lamning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘ladi. Demak, nikoh masalasi ertak markazida turgan bosh masala hisoblanadi. Nasriy turning mustaqil janrlaridan biri ertaklardir. Ertaklarning ichki turlari, genezisi, obrazlar tizimi, syujet asosida mavjud fantastikaning daraja-miqdoriga ko‘ra o‘zaro farqlanadilar, Biroq, badiiy-estetik funksiyani ado etishi bilan tenglashadilar. Demak, poetik tizimning yaxlitligi turli xil ertaklarni bir-biri bilan 1 1 O’zbek xalq ertaklari. 2 tomlik. 2-tim. Toshkent, 1963. 539-540-betlar. 24

bog‘lab turadi yoki bir butun holda umumlashtiradi. Demak, ertaklarning yaxlit poetikasi, xususan, xayoliy va hayotiy uydirmalar uning asosiy va hal qiluvchi janriy belgilaridan sanaladi. II.BOB. Shart – sinov motivlarining genezisi va ertaklar syujeti Folklorizmda insoniyatning dastlabki rivojlanish davrida maishiy va psixologik sharoitlarning o‘xshashligi ularning har birida mustaqil va shu bilan birga, bir-biriga o‘xshash syujet va motivlarni yuzaga keltirgan. O‘xshashlik haqidagi fikr motivlarning yadro syujetga tutashishiga oid muayyan nazariy xulosani ishlab chiqishga imkon beradi. Motivlar tizimining o‘sishi va o‘zgarishi oqibatida syujetning vujudga kelishiga ko‘ra tadqiqotlar asosan motivlarni tekshirish, kuzatish, tasniflash yo‘nalishida olib borilgan. Amerika va Yevrosiyo xalqlari folklor-mifologik motivlar tematik katalogi 2004 yilda e’lon qilindi. Katalog kirish, bibliografiya, etnoslar va areallar qismidan iborat. Har bir motiv uchun qisqacha izoh berilgan bo‘lib, katalog hozirda to‘ldirilmoqda. Mazkur katalogdagi 80 ta motiv o‘zbek xalq ertaklaridagi 80 ta shart-sinov motiviga aynan mos keladi, qolgan motivlar shart-sinov motivi ichida qorishiq holatda uchraydi. Tasnifda motivlardagi umumiy mazmunga ko‘ra ish ko‘rilgan bo‘lsa, biz shart-sinov motivi ichidagi mazmunga ko‘ra ish ko‘rdik Katalogdagi shart-sinov motivlarini, umuman, quyidagicha tasniflash mumkin: 1.Buyumni qo‘lga kiritish. Ertaklarda eng ko‘p uchrovchi, syujetning asosiy halqalaridan biri bo‘lgan motivdir. Odatda, bu buyumlar og‘ir xastalikda yotgan kimningdir hayotini saqlab qolish, tuzalmas sirli dardni bartaraf etish, sehrli kuchni yengish uchun yoki sohibini vorislikka, kuyovlikka yetkazish uchun xizmat qiladi. Bu motiv “Bulbuligo‘yo”, “Baxt daraxti”, “Ayiqpolvon”, “Guliqahqah”, “Yaltillama sopol tovoq” ertaklari syujetini harakatga keltiradi. 25

Daraxt bargi Baxt daraxti bargi Hayot daraxti ildizi, yaprog‘i Qirq qozonni Oynai jahonnoma Yo‘lbars suti Hech kim ko‘rmagan, eshitmagan noyob narsani topish, Duoni qo‘lga kiritish 2. Sehrli jonivorni qo‘lga kiritish. Bu motiv ertaklarda kimnidir keltirish motivi bilan deyarli teng miqdorda uchraydi. Keltirilishi shart qilib qo‘yilgan jonivor kimningdir ovunchi yoki xastalikdan sog‘ayishi uchun zarur. Shu bilan birga bu jonivorlada o‘z egasiga kuch ato etish qobiliyati ham bo‘ladi. Motivni “Erkenja”, “Kenja botir”, “Murqumomo”, “Ahmadlar”, “Vospiroxun” ertaklarida uchratamiz. Buyurilgan jonivorni keltirmagan qahramon sinov shartini bajarmagan hisoblanadi. Qushni keltirish Murqumomo qush go‘shtini yeyish Shohning otasi azasiga so‘yilgan qora bayir otni keltirish Qanotli oq otni Devning qora otini keltirish Oltin baliqlarni topish Oq, qora, sariq qo‘yni 3.Kimnidir keltirish. Bu doim ham uchrayveradigan shart emas. Inson, dev farzandini olib kelish eng sara qahramonlarga topshiriladi. Ular ham jisman, 26

ham aqlan yetuk bo‘lsalargina shartni ado eta oladilar. Aksaran, qizni olib kelish sharti qo‘yiladi. Motiv “Uch og‘ayni”, “Shahzoda Salmon”, “Erkenja”, “Qiron aka”, “Tuhmat” kabi ertaklarda kelgan. Malikani Daryo qizini Sangil sopoltosh ismli qizni Shahzodani keltirish Yo‘qolgan malikani topish Buyumning egasini topish Mohir qurandozni topish Qiron akani olib kelish 4ta guvoh topib kelish 4.Kuchni sinash. Bu motiv ham ertaklarda eng ko‘p va turli shakllarda uchrovchi sinov motividir. Dushmanlarni jismonan, ruhan yengish talab qilinadi. Kuch turli yo‘llar bilan sinab ko‘riladi. Jismonan baquvvatlik poygada chopish, soqqa irg‘itish, o‘q otish, arqonlarni uzish, kurash, daraxtni qo‘porish, ko‘p ovqat yeya olish shakllarida keladi. Ruhiy quvvat esa olovli xonadan omon chiqish, ajdarni yengish, boshqa qiyofaga kirish, kimnidir davolash yo‘llari bilan aniqlanadi. “Momir va Somir”, “Pahlavon Rustam”, “Qorasoch pari”, “Ajdar qush”, “G‘ulom polvon” ertak syujetlarida bu sinov motivining turli shakllarini ko‘ramiz. Qo‘lni siqib ko‘rishish bilan Qobirg‘alarni siqib ko‘rishish bilan Otaning ajdar qiyofasiga kirishi Bog‘langan tomirlarni chiranib uzish 27

Ovqat yeyish Qizdirilgan temir xonadan omon chiqish Tepalikdan olib tushish Ajdar qushni o‘ldirish Kamondan o‘q otish 5.Noma’lum buyumni bo‘lishish. O‘ta nozik kelishuv vaziyatlarida o‘taladigan shart. Shart tavakkalga asoslanadi, nimaligi noma’lum buyum taqsimlanadi. Eng muhimi, shartlashganlar o‘z ulushiga rozi bo‘lishi zarur. Aks holda shart buziladi. Qo‘lga kiritilgan buyumlardan faqat bittasi qahramonning keyingi faoliyatini belgilab beradi, ya’ni uning hayotida keskin burilish sodir bo‘ladi. Motivning mukammal namunasi “Ahmadjon bilan Luqmonjon” ertagida berilgan. Tilla bo‘lsa, meniki Go‘zal qiz bo‘lsa, meniki Odam bo‘lsa, meniki 6.Yordam olish uchun bajariladigan shartlar. Qahramon maqsadiga erishish uchun kimningdir ko‘magiga muhtoj bo‘ladi. Ko‘makka, yordamga erishish uchun shartlar o‘taydi. Nimadir yasab beradi, qaysidir buyumini yoki jonivorini beradi, sirli yashirin so‘zlarni aytishi kerak bo‘ladi. Salom berish sharti “Devbachcha”, xatni o‘qiy olish “Bo‘ri bilan tulki”, qo‘rqitish “Kambag‘al qiz” ertagida uchraydi. Sirli so‘zlarni aytish devlarga Yelkaga muhr bostirish Ot tuyog‘idagi ikki ellik xatni o‘qish Uzukni ko‘zaga tashlash Sochni kuydirish 28

Semurg‘ bolalarini ajdardan qutqarish Uzukni toshga surkash Ayolni o‘ldirish Salom berish 7.Alomatlar. Alomatlar bir qarashda sinov shartlariga aloqador emasdek tasavvur uyg‘otadi. Ammo maqsadning o‘talishi uchun ular yuz ko‘rsatishi zarur. Masalan, botirlik sharti – 40 kun bosh ko‘tarmay uxlash; shohlik sharti – ostonadan birinchi bo‘lib kirib kelish (“Tuhmatga uchragan kelin”); ko‘proq tillaga egalik qilish sharti – ko‘p ashula aytish (“Shayton bilan dehqon”); shahzodaga turmushga chiqish sharrti – baxt qushining boshga qo‘nishi (“Zulm”); botirni uyg‘otish sharti – uning tovoniga igna sanchish (“G‘ulom polvon”). Qon chiqsa, toshni ko‘tarish 3 kunda qaytmaslik – o‘lim Shamshirning yo‘qolishi – o‘lim Suvning qonga aylanishi – begona nazar tekkanlik Suvning yiringga aylanishi – begona nazar tekkanlik Daryodan oq ko‘pik chiqishi – tiriklik Daryodan qizil ko‘pik chiqishi – o‘lganlik Qilichdan qon tomsa – o‘lganlik Qirq kun uxlash – botirlik, tanlanganlik 8.Shaxsini aniqlash sinovlari. Kimligi noma’lum qahramonning jinsi, nasabi, qayerdanligini aniqlash uchun bir necha shartlar mavjud bo‘lgan: non ko‘tartirib ko‘rish (“Rustam”), kovush o‘lchamiga qarash (“Podachining qizi”, “Zulm”), hikoya ayttirish (“Besh qiz”, “Sunbul bilan Gul”), taom yedirish (“Duradgor bilan mashinachi”) kabilar. 29

So‘zga tutish Ismini aniqlash Jinsini aniqlash Taom yedirib ko‘rish Kavush o‘lchamiga qarab egasini aniqlash (97, 170) 9.Safar. Ko‘pgina tadqiqiy adabiyotlarda safar alohida motiv sifatida tekshiriladi. Bu motiv shart-sinov motivining davomi hisoblanadi, shart-sinov motivning ichida kechadi. Shu sababdan uni podmotiv deb atash ham mumkin yoki motivlarning parallel harakati deya baholash mumkin. Chunki, ma’lum bir shartga ko‘ra safarga chiqiladi, safar orqali sinov o‘taladi. Narigi dunyoga safar sharti “Musofirbek”, dev makoniga safar sharti “Pahlavon Rustam”, “Ayiqpolvon”, borsa kelmasga borish sharti “Ayiqpolvon”, “Odilbek va Xurrambek”, yetti zulmat daryosidan o‘tish sharti “Qahramon” ertaklarida keladi. Narigi dunyoga Qahramonni Devsafid makoniga olib borish Shoh qiziga sovchilikka borish Borsa kelmasga borish Yetti zulmat daryosidan o‘tish Devlar mamlakatiga Safardan dunyodor bo‘lib qaytish Qovun pallasi tushgan yo‘ldan kelish 10.Taqiq. Qahramonga muayyan ichimlikni ichmaslik (“Opa-uka”, “Shahzoda Salmon”); sochni kesmaslik; sirli so‘zlarni aytmaslik (“Chol bilan kampir”, “Mehrigiyo”, “Sohibjon va Ahmadjon”); qiz tug‘maslik (“Oltin qiz”); pari yuzidagi 40-pardani ko‘tarmaslik (“Mislabu”); malikaga qaramaslik (“Ha-san 30

va Hu-san”); gapirmaslik (“Besh qiz”, “Sirli tush”, “To‘qliboy”, “Yetti ahmoq”, “Kuygan chol”) shartlari qo‘yiladi. Sinovdan o‘tolmaganlar mahrumlikka uchraydilar. Oltin piyoladan suv ichmaslik Ayiq ichadigan suvdan ichmaslik Kiyik ichadigan suvdan ichmaslik Pichoqni beldan yechmaslik Boqqa kirmaslik Sirli qush go‘shtini yemaslik Shohning o‘z ahdini buzmasligi Suratni suvga, shamolga ko‘rsatmaslik Qiz suratiga uzoq tikilmaslik 11.Shifo. Sinov qahramonning kasalmandni davolashi bilan bog‘liq. Sog‘ayish sharti aniq biror narsaga aloqador. Jizzax va Samarqand viloyati tumanlarida bu tushuncha “kasalning sherti” deyiladi. Ko‘z ochilishi sharti – bulbuligo‘yo sayrog‘i, rum dorisi; hushga keltirish sharti – gulni iskatish; silning sharti – tolning salqini; tish og‘rig‘i sharti – ayiq suti, bel og‘rig‘ining sharti – pari supasida yotish. Motivning turlicha ko‘rinishlarini “Xotam”, “Luqmon Hakim”, “Baxtli kal”, “Gunohsiz musicha”, “Bo‘z bola”, “O‘ynang, kuchugim, o‘ynang”, “G‘ulombachcha”, “Boyvachcha bilan pari”, “Qirq kuyov” ertaklarida ko‘ramiz. Bulbuligo‘yo sayrog‘i – ko‘z ochilishiga Rumdan dori keltirish – ko‘z ochilishiga Gulparizod gulidan iskatish Malikani davolash Gapirtirish 31

60 og‘iz yolg‘on bilan gapirtirish Malikani gapirtirish Pari supasida yotish – bel og‘riq Tut po‘stlog‘i qaynatilgan suv – yaralarga Ajriq tomirining talqoni – hamma illatlarga 12.G‘ayritabiiy homilador bo‘lish shartlaridan L1 motivi “Zar kokilli yigit”, L2A, L2V, L2S motivlari “Tohir va Zuhra”, “Ha-san va Hu-san”, L3 va L4 motivlari ““Tohir va Zuhra”, L5 motivi “Hasan va Zuhra”, L6 motivi “Rustam”, L7 motivi “Zar kokilli yigit” ertaklarida keladi. Tug‘ilgan bolani 7 yoshda yalmog‘izga berish Tug‘ilgan bolalarga Tohir, Zuhra nomini berish Tug‘ilgan bolalarga Hasan, Husan nomini berish Tug‘ilgan bolalarga Fotima, Zuhra nomini berish Tug‘ilgan bolalarni ajratmaslik Tug‘ilgan bolalarni unashtirish Katta to‘y qilib berish Podshoga tug‘iladigan o‘g‘lini 40 kun ko‘rsatmaslik Olma yeyish Bolani atash 13.Nikohda qolish sharti. Shartdan namunalar keltiramiz: er kelguncha xotinning zindondan ixtiyoriy chiqmasligi (“Mislabu”); ravot va oq o‘tovga egalik qilish (“Boyvachcha bilan pari”); pari tanasining odam tanasiga tegishi (“Mohistara”); tezroq uylanish, yo‘qsa qizning kaptarga aylanishi (“Kambag‘al- qashshoq”); tosh qotgan yigitni asliga qaytarish (“Qorasoch pari”). 32

Kuyovning kitob o‘qishi Tosh qotgan yigitni asliga qaytarish Kelinning yuzini ko‘rsatmasligi tanasining odam tanasiga tegishi Ravot va oq o‘tovga egalik qilish Qaytadan nikohlash 14.Qarindoshlikning saqlanishi shartlari xillari “Mohistara”, “Xasis boy bilan Abdurahmon o‘g‘ri”, “Husnbonu”, “Ernazar bilan Kimonazar”, “Hasan bilan Huriliqo”, “Aql – bebaho boylik”, “MAlikai Birmisqol”, “Ozodachehra” ertaklarida keladi. Tanlangan qizga uylantirish Malikadan voz kechish Hovliga bitta tandir qurish Otaning eshoniga bo‘ysunish 15.Sirni, javobni topish shartlarining barchasi ruhiy va aqliy quvvatni aniqlashga qaratilgan. Aytilgan javob muqarrar o‘limdan olib qolishi, sovg‘alar olib kelishi mumkin. Mantiqan yechimga ega bo‘lmagan savollarga ham javob talab qilinadi. Bunday o‘rinlarda ertaklarning xos janriy xususiyati aks etgan. Shirindan shirin, achchiqdan achchiq?.. Ikki tog‘ning jangini to‘xtatish sirini Baliqni qimirlatish sirini Ho‘kizni bolalatish..? Shohning bobosi kimligini aniqlash Otning kamchiligi, fazilatini aniqlash 33

Qimmatbaho toshning sirini 16. R. Jangga chaqirish shartlari “Mohistara”, “Qoramon va ajdar” ertaklarida kuzatildi. Dovul qoqish Nog‘ora qoqish R. Shaytonni yengish “Shayton bilan dehqon”, “Alvasti” ertaklarida kelgan. Shaytonni yengish Sinov mazmunini yo‘qotgan marosim shartlari Tug‘ilgan chaqaloqlarni kuchuk bola bilan almashtirish Motiv genezisini aniqlashda motivning umummodelga borib tutashishini tekshirdik. Xullas, shart – sinov motivlarining ildiziqadimiy ertaklarning syujetiga borib taqaladi. 34

II.1. Ertaklarda qahramonning g’ayritabiiy tug’ilishi motivi Sehrli ertaklarda afsonaviy tug‘ilish motivi xarakterli bo‘lib, befarzandlik, homiladorlik kabi alohida motivlarni o‘z ichiga olgan. Befarzandlik motivi: hayot tarixi va epik an’ana U ertak syujetining epik qismini tashkil etadi. U tugun vazifasini o‘tab, asar mohiyatini yoritadi. Qahramonni idealashtirish ana shu motivdan boshlanadi: « - E podshohi olam, nega xafasiz? Davlatingiz bor. Hamma fuqaro sizning ixtiyoringizda bo‘lgandan keyin, buncha xafagarchilikning nima keragi bor? - Men shuncha davlat, saltanatga ega bo‘lsam-u, - debdi podshoh, - xizmatimga shuncha odamlar tayyor tursa-yu, dunyodan farzandsiz o‘tsam, men xafa bo‘lmay kim xafa bo‘lsin? Farzand bo‘lmagandan keyin bu podshohlik, davlatning nima keragi bor? O‘zining befarzandligini eslab vazir ham oh tortibdi. Ikkalasi xafa bo‘lib, yig‘lab, bir uyga kirib dardlashibdi. Ikkisi befarzand yurgandan ko‘ra davlat, izzat-ikromdan kechib, bosh olib ketishni ortiqroq ko‘rishibdi. Podshoh bilan vazir butun mol-dunyosining bahridan o‘tib, shahardan chiqib ketishibdi» 1 . «Podsho bolasi yo‘qligidan kecha-kunduz qayg‘urib, yegan, ichganida halovat yo‘q ekan, sig‘inmagan mozori, madad tilamagan aziz, avliyolari qolmabdi» 2 . «Kunlardan bir kun u «attang, birorta ham zurriyotim bo‘lmadi, o‘lganimdan keyin mol-dunyoyim kimlarningdir qo‘llarida qolib ketadi. Safarboyga xayr xudoyi qilamiz, - deb hamma narsamni xarj qiladilar», deb afsuslanib o‘ylab qolibdi» 3 . 1 1 O’zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 2-tom. Toshkent, 1960. 127-bet. 2 2 Oyjamol. Toshkent, 1960. 47-bet. 3 3 Donishmand Iskandar. Toshkent, 1994. 133-bet. 35

Agar ayol uzoq muddat bola tug‘masa, odatda buni yomon ruh ta’siridan , ba’zan esa mulla, sehrgarning afsun jodusidan deb bilishgan. Bu xil ibtidoiy qarash, e’tqod, avliyolarga sig‘inish, madad tilash, hayotiy urf-odat, diniy tushunchalar ertak motivining paydo bo‘lishida sababchi vosita bo‘lgan. Bu narsa ertaklarda aniq, to‘liq, keng, yoyiq tarzda, turli xil ifoda, vositalar yordamida tasvirlangan. Ertaklarning qahramonlik tipiga mansub mazkur motivlar poetikasi, g‘oyaviy mazmuni, obrazlar tizimni nisbatan alohidalik kasb etgan. Motivlar qadimiylik xarakteriga ega bo‘lib, mifologik bosqichning namunasi sifatida yuzaga kelgan. Shuning uchun ham ertak epizodlari, syujet shakl-shamoyilini tashkil etgan motivlar silsilasi dual tushguncha, qadimgi urf-odat, marosimlar zamirida aks etib, ertak mohiyati, jasur, qahramon haqidagi ideal orzu, markaziy g‘oyani tavsiflagan. Voqea va hodisalar feodal-patriarxal jamiyat tartibotlari asosida bayon etilgan. Motivlar shohning xafalik sababini tavsiflaydi. Qayg‘u birida shohlikning taqdiridan emas, farzandsizlik, nasl-nasab yo‘qligidan, ikkinchisida esa zurriyot emas, mol-dunyoning qolib ketishidan kelib chiqqan. Birida farzand, ikkinchisida boylik g‘oyasi ilgari surilgan. Homiladorlik motivi: real haqiqat va badiiy to‘qima 1 Bu hodisa ertaklarda tugun yechimini tashkil etadi. Motiv ibtidoiy jamiyat, mifologik e’tiqodning o‘ziga xos belgilarini aks ettirgan. Binobarin, syujet yaratuvchi motivlar ideal tushuncha, totemik, animik dunyoqarash, qadimgi marosim, urf-odat zaminida yuzaga kelgan voqea va hodisalar, urug‘, qabila, patriarxal jamiyat tartibotlari ta’sirida bayon etilgan. G‘aroyib homiladorlik pahlavon qudratini idellashtiradi. Xususan, bahodirning g‘aroyib tug‘ilishi, g‘ayritabiiy o‘sish, «alp», «botir», «polvon» atash, jangovar ot tanlash, motivlari 2 syujet ekspozitsiyasini, zo‘r kuchni sinash, dev, ajdar bilan jang motivlari epik qismni tashkil etadi. Shuningdek, ekzogam nikoh an’analari, pahlavon maqsadiga 1 1 Imomov K. O’zbek xalq ertaklari. O’zbek folklorining epik janrlari. Toshkent, 1981. 74-bet. 2 2 Imomov K. O’zbek folklori epic janrlari. 23-bet. 36

mansub voqea, hodisalar yetakchi motivlar sanaladi. Ibtidoiy kishilar tushunchasida homiladorlik ayol tanasiga totem (muqaddas narsa)ning kirishidan deb hisoblangan. Demak, tasodifiy homiladorlikning paydo bo‘lishi ikki tushuncha, biri magiya, ikkinchisi diniy e’tiqod bilan izohlangan. Bunday qarash, e’tiqod, diniy tushunchalar mazkur motivning tashkil topishiga sababchi bo‘lgan. Bu narsa konkret, individual, keng, yoyiq tarzda, turli ifoda, tasviriy vositalar yordamida aks ettirilgan. «Chol oltmish yoshga kiribdi, kampir ellik yoshga kiribdi, lekin bolalari bo‘lmabdi. Kunlardan bir kuni kampir homilador bo‘libdi» 1 . «Bir kuni qizning ko‘ngli arpa-dumbul tilabdi. Arpa-dumbuldan ovqat pishirib beribdilar. Oydan-oy o‘tibdi, kundan-kun o‘tibdi, podshoga, qizingiz homilador bo‘lgan emish, degan xabar kelibdi» 2 . Qiz yoki kampirning kutilmaganda homilador bo‘lish sababi muqaddas narsa, hodisaning magik kuchi bilan bog‘liq ibtidoiy tushunchaning badiiy ko‘chimi, ifodasidir. Homiladorlik sirli vositalar bilan tushuntirilganda, qadimgi magiya ta’siri kuchliroq seziladi. «Bog‘ning bir chekkasidan bir chol chiqib kelibdi, - ha, bolalarim, nima qilib o‘tiribsizlar? – deb so‘rabdi. Ular befarzand ekanliklarini gapiribdilar. Chol qo‘ynidan ikkita qizil olma chiqarib: - Bu olmalarni olib borib, sevgan xotiningiz bilan baham ko‘ringlar, - debdi. Podsho olmani xotiniga beribdi. Kundan-kun, oydan-oy o‘tib, podshoning xotini xomilador bo‘libdi» . Chol obrazi aslida sirli, cho‘l piri. Xizr - mifologik obraz. Uning tarixiy asoslari qadimgi ajdodlar kultiga aloqador bo‘lib, hosildorlik piri, ezgulik ato etuvchi, qahramon homiysi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Yoki uning ildizi mifologik ritualga kirib boradigan «qirq chilton bilan aloqador bo‘lishi mumkin . Mifologik e’tiqodga ko‘ra «chiltonlar g‘ayritabiiy kuchga ega, kunduz kuni oddiy odam, ba’zan devona shaklida paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham ulardan shubhalanmaydilar . Binobarin, u afsonaviy chiltonlardan birining poetik namunasidir. 1 1 O’zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 1-tom. Toshkent, 1963. 11-bet. 2 2 O’sha asar. 12-bet. 37

Mazkur motivning naql etilgan har ikki shaklida tavsiflangan uydirmalar voqea va hodisalar ko‘lamini yoritadi, bo‘rttiradi, mahobatli tasvirlab, tinglovchida ko‘tarinki ruh bag‘ishlaydi. Syujet qismlarida sirlilik, g‘ayritabiiylikni vujudga keltiradi. Bu hodisa yangi xil epizodlarni tashkil etib, ideal maqsadni tavsiflaydi. Homiladorlik haqidagi mifologik tushuncha islom e’tiqodlari bilan qorishib ketgan. «Podshoning bolasi yo‘q ekan, u diltang (xafa) bo‘libdi. Dunyodan o‘tsam, o‘rnimga o‘rinbosar yo‘q, - deb o‘ylar ekan. Bir kuni qalandar kelib, «shaydullo», nima uchun xafasiz, - debdi. Podsho farzandi yo‘qligidan shikoyat qildi. Qalandar: sizga bir amal qilib beray, – dedi va kulbaridan bir olma chiqarib berdi. Podsho olmaning yarmini o‘zi yeb, yarmini xotiniga yedirdi. Xotini tez kunda homilador bo‘ldi» . «E, xotin, farzand ko‘rmadik, o‘lsak, uyimizni yoritadiganimiz yo‘q. Endi xudodan astoydil so‘raylik, farzand bersin, - dedi. Chol bilan kamir xudoga murojaat qilib yig‘lashdi, yolborishdi. Bularning duosi ijobat bo‘lib, kampir homilador bo‘ldi» . Homiladordan uzoqlashuv motivi: qadimgi rasm-rusum va poetik talqin Bu motiv Sharq ertaklari, xususan, o‘zbek xalq ertaklarida, an’anaviy boshlama, befarzand shoh haqidagi axborotdan so‘ng keladi va syujetning dastlabki qismi, ekspozitsiyani tashkil etadi. «Bir bor ekan, yo‘q ekan, o‘tgan zamonda bir podsho bor ekan, u befarzand ekan. Kunlardan bir kuni xotini homilador bo‘libdi. Buni ko‘rgan shoh yurtdan chiqib ketibdi». Ertakda shohning ketish sababi ovga chiqish, dushmanga qarshi jangga ketish, ba’zan xursandchilik bilan izohlanadi. Aslida esa, mazkur motivning tarixiy ildizi ibtidoiy jamoa an’analari zaminiga kirib boradi. Demak, bu motiv uzoq sana, taraqqiyot yo‘liga ega. Ma’lumki, ibtidoiy jamoaning oila, urug‘, qabila, elat boshliqlari sehrli, jodu kuchiga ega sanalgan. «Shohlar yerni mahsuldor qila oladigan, o‘ziga tobe kishilarga ezgulik yarata oladigan g‘ayritabiiy kuch, magik qobiliyatga ega» . Demak, motivning paydo bo‘lishida ana shu primitiv tushunchaga ko‘ra qabila 38

boshlig‘i yoki shoh – kohin, tabiat bilan sirli aloqa bog‘lagan, g‘ayritabiiy kuchga ega bo‘lgan sehrgar. Agar shoh sirni oshkor qilib qo‘ysa, sehrgarlikni yo‘qotadi. Shuning uchun ham «Shoh – kohin mo‘tabar zoti va xalqni tinchlik, omonlikda saqlash uchun qonun-qoidalarga so‘zsiz amal qilishga majbur» . Shohning yoki keksaygan befarzand otaning homiladordan uzoqlashuv sababi ana shu urf-odat ta’siridan kelib chiqqan. Demak, bu odat qorindagi bolaga sirli ta’sir etishdan qo‘rqish oqibatida yuzaga kelgan . Bu an’ana dastlab ota urug‘i hukmron jamoada tashkil topib, tabiat, hayot haqidagi sodda tushunchalarni o‘zida ifoda etgan. Keyinchalik mazkur odat o‘z ma’nosini yo‘qotib, xalq orasida qadimiy nikoh bilan bog‘liq an’anaga aylanib qolgan. Abu Rayxon Beruniy qadimiy marosim haqida shunday xabar qiladi: «Johiliyat zamonida arablarda nikoh turlicha bo‘lgan. To‘ydan keyin ayol kishi homilador bo‘lgach, homiladorlik kunlarida u kishi, ya’ni ayolning eri xotinidan uzoqlashar edi... Mazkur an’ana tug‘iladigan bolaning ulug‘vor bo‘lishi uchun o‘tkazilgan. Bu odat O‘rta Osiyo xalqlari orasida XX asr boshlarigacha an’ana sifatida saqlanib qolgan. Qahramonning g‘ayritabiiy tug‘ilish motivi: mif va epik an’ana Bu motiv xarakter e’tibori bilan g‘ayri muqarrariy hodisa sifatida yuz beradi, qahramon taqdirini belgilab, hodisalarning sodir bo‘lishiga zamin yaratadi. Befarzandlik, homiladorlik, ajoyib tug‘ilish motivlari ajdodlar ruhiga sig‘inish, totemik, animik tushunchalar, g‘aroyib udumlar atrofida tashkil topgan va ular qahramonni ideallashtirish vazifasini ado etgan. Ana shu epik voqea va hodisalarning yuzaga kelishida ibtidoiy kishilarning real voqelikka ongsiz munosabati va uni o‘ziga xos aks ettirish mezonlari hal qiluvchi rol o‘ynagan. G‘aroyib tug‘ilish motivi, uning ibtidosi totemik e’tiqodga sig‘inish natijasi sifatida yuzaga kelgan. Motiv tuzilishiga ko‘ra ixcham, sodda, mazmunan notabiiylikni kasb etgan. Homilaning paydo bo‘lishi ayol tanasiga totem hayvon, muqaddas narsa, hodisa, zarralar kirib qolishidan (qizning totem hayvon bilan qo‘shilishidan) yuzaga 39

keladi. Tug‘ilgan bola g‘ayritabiiy kuch-qudrat, o‘lim bilmas, abadiylikka daxldor xususiyatga ega bo‘ladi. Afsonaviy tug‘ilish motivi fantastika, uydirmalar qobig‘ida tasvirlangan. «Bir vaqt haligi narsa Iqbol tomonga kela boshlabdi, qarasa, bir ayiq, Iqbol salom berib, ayiq huzuriga boribdi. Ayiq Iqbolni uyiga boshlab ketibdi. Qiz ayiq bilan turmush kechira boshlabdi. Kundan-kun, oydan-oy, yildan-yil o‘tib, Iqbol homildor bo‘libdi» . Xullas, homilaning afsonaviy, g‘ayrioddiy paydo bo‘lishi sehrli ertak tabiatini belgilab, syujetning notabiiy hodisalardan tashkil topshini ta’minlagan. Ayiq totemi ibtidoiy jamoada yashagan yoqit, oltoylik, turkiy qavmlar orasida yuzaga kelgan. Qadimgi manbalarda saqlangan mifologik parchalar shundan darak beradi. Oltoyliklar ayiqqa yomon gapirishdan saqlanishga harakat qilishgan. Ular «biz ayiqlardan tarqalganmiz» deyishadi . Ma’lum bo‘ladiki, ayiq totemi xalq orasida ajdod boshi sanalgan va u uzoq muddat yashagan, ertaklarda g‘alati homila voqeasining tashkil topishida manbalik vazifasini o‘tagan. Ayiqning muqaddasligiga ishonch, e’tiqod ertaklarda ayiq obrazining yuzaga kelishi, yordamchi, g‘ayrioddiy personaj sifatida naql etilishiga sababchi bo‘lgan. Totemik e’tiqodning unut bo‘lishi ayiq bilan bog‘liq notabiiy homila motivining paydo bo‘lishiga olib kelgan. Demak, shartli voqeaning dastlabki namunasi urug‘, qabilada ayiqqa e’tiqodni kuchaytirish, badiiy ko‘chimi esa estetik ta’sir ko‘rsatish vazifasini ado etgan. Mazkur motiv bolaning muvaffaqiyatli tug‘ilishi, o‘sib unishi, mahobatli pahlavon bo‘lib yetiishuvini istash niyatida, uni ulug‘lash zamirida yuzaga kelgan. Ertaklarda animik e’tiqod bilan bog‘liq tug‘ilish motivi g‘ayrioddiy bo‘lib, tug‘ilish aniq vaqt, g‘aroyib vaziyatda yuz beradi. Epik hodisaning shakl, mazmuni xayoliy va hayotiy tasvirlangan. Uning xayoliy varianti qadimiy bo‘lib, ruhlarga e’tiqod zaminida yuzaga kelgan, turli xil tajassumini topgan. Epik motivda bola g‘ayri muqarrariy holatda, 40

marhum onadan go‘rda tug‘iladi. Shartli voqeada homilador o‘lib, bola tirik qoladi. Bu hodisa shunday ta’riflanadi: «Gulruxsorning jon talvasasida harakatga kelgan tanadan qornida yetilgan bola yer yuziga tushibdi. Ona o‘libdi, bola tug‘ilib jonlarini almashtiribdilar . Voqea motivning xayoliy ko‘lamini oshirib, bolaning g‘aroyib tug‘ilishi, ajoyib xususiyat kasb etishidan darak beradi. «Oltin qiz homilador ekan, qabrda tug‘ibdi, tug‘ilgan bola o‘lik onaning sutini emib, katta bo‘libdi. Kundan-kun, oydan-oy, yildan-yil o‘tib, bola uch-to‘rt yoshga to‘libdi . Epik tug‘ilishning dostonga ko‘chgan namunasi to‘liq, mukammal ifodasi, xususan, badiiy tasvir vositalarining rango-rangligi bilan ajralib turadi: «Bibixilol o‘lgan, bolasi tirik ekan. Tug‘ilish vaqti yetdi, Bibixilolning o‘ligi go‘rda tebrandi, o‘lik badanni to‘lg‘oq tutdi. Chaqaloq ona qornidan go‘rga tushdi» . Go‘ro‘g‘lining g‘aroyib tug‘ilishi uning pahlavon yanglig‘ kuchli bo‘lishini dalillaydi, qolaversa keyin keladigan kurash, jang epizodlarida jasorat ko‘rsatishini asoslaydi. Har ikki tug‘ilishda marhum ona joni bolaga ko‘chadi. Bu hodisa qadimgi mifologik tushuncha, animik e’tiqod bilan bog‘langan. Mazkur tasavvurga ko‘ra «jon» abadiy, u doimo avloddan-avlodga o‘tib, ko‘chib yuradi. Bu hodisani Abu Rayhon Beruniy shunday tavsiflaydi: jonning bir badandan ketib, boshqasiga ko‘chishini tanosux deyishadi, qadimiy Xind kitoblarida ta’riflanganidek, jon chiqib kelgan joyiga qaytadi . U ana shu tushunchaning boshqacha bir ta’rifini Suqrot kitobidan keltiradi: «tiriklar o‘liklardan paydo bo‘ladi» . Ko‘rinadiki, ertak va doston motivlarida hikoya qilingan «onaning bola bilan jon almashishi animik tasavvurning o‘ziga xos badiiy ko‘chimi sifatida yuzaga kelgan. Mifologik dunyoqarash, animik tushunchalar diniy e’tiqodni tashviq etgan. Uning shartli voqeani ifoda etgan epik motivi esa estetik funksiyani ado etuvchi badiiy asarga aylangan. Bunday bog‘liqlik bir tomondan ertak syujetining keyingi motiv xalqalari, xususan, qahramonni sinash bilan bog‘liq kurash, nikoh, ajdar bilan jang motivlarining yaratilishiga asos bo‘lsa, ikkinchi tomondan syujet tarkibidagi mazkur motivning paydo bo‘lish sababi, o‘zaro asosli bog‘lanishini dalillash imkonini beradi. Bevosita mana shunday motivlar va ular o‘rtasidagi 41

determenistik bog‘lanish qahramonlik tipidagi ertaklarning poetik tabiatini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Tug‘ilgan go‘dak g‘ayritabiiy ta’riflanadi. Uning notabiiy, ulkan, pahlavon sifat tug‘ilishi Xizr, aziz-avliyo, pirlar ta’sirida paydo bo‘lganligi bilan izohlanadi. «Bu buvakning og‘irligi bir botmon, bo‘yi bir gaz ekan» . Bunday ta’rif ertaklarning qahramonlik tipi tabiatiga mos tushgan holda salobatli ko‘lamni yuzaga keliradi, tug‘ilgan bolani tengi yo‘q pahlavon sifat yetilishidan xabar beradi. Demak, afsonaviy tug‘ilish voqeasi qahramon jasoratini ideallashtirish maqsadidan kelib chiqqan. G‘aroyib tug‘ilishga mansub mazkur motiv xalqalari bolaning fantastik qiyofada o‘sish, voyaga yetishidan darak beradi. Uning ta’rifi qisqa, lo‘nda, mubolag‘ali, g‘ayritabiiy ifodalangan. «Bola soatlab o‘sibdi», «go‘dak oyiga emas, kuniga o‘sa boshlabdi», «oradan ikki yil o‘tgach, bolaning kuchi yigirma yoshli yigit kuchidan ortiq emish». Tug‘ilgan bolaga nom qo‘yish motivi: hayot haqiqati va badiiy uydirma O‘zbek xalq ertaklarida dostonda bo‘lganidek, tug‘ilgan bolaga nom qo‘yish an’anasi deyarli mavjud emas. Dastlab go‘dak shartli nom bilan ataladi. Bu odat tabu bilan aloqador bo‘lib, zamirida mifologik e’tiqod yotadi. Nomni sir tutish bolani ins-jinslar ta’siridan saqlash maqsadidan kelib chiqqan. Shu ma’noda, bolani uzoq vaqt nom bilan atamay yovuz ruhlardan yashirishgan . Ana shu real hodisa mazkur motiv xalqalarida o‘z aksini topgan. Qahramonga nom qo‘yishgan, biroq, u sir tutilgan, aytilmagan. Bolaning biror belgisini laqab sifatida qo‘llashgan yoki uni biror hodisa nomi bilan atashgan. Masalan: «Qilich botir», «Qiron botir», «Kenja», «Olmos botir» va boshqalar. «Podsho shaharni yovdan qo‘riqlash uchun hisobsiz lashkar, pahlavonlar saqlar ekan. Polvonlar orasida Qahramon ismli bir pahlavon dong‘i olamga ketgan ekan» . «Qahramon» nom sifatida emas, faxriy ism ma’nosida qo‘llangan. Mazkur atama botir jasorati, beqiyos kuch-qudrati, xususiyatini ifoda etish uchun istifoda 42

etilgan. Demak, u obrazning o‘ziga xos jasoratini belgilaydi. Nomni sir tutish hodisasi O‘rta Osiyo, xususan, o‘zbek, tojik, eron, turkiy elatlar orasida keng tarqalib, an’anaga aylangan. Bu narsa yovuz ruh ta’siriga ishonch zaminida paydo bo‘lgan va u bola nomini aytib chaqirmaslikka da’vat etgan. 1 Shunday qilib haqiqiy nomni sir tutish odati an’anaga aylangan. Sir saqlash «tug‘ilgan bola 18-19 yoshga yetgunga qadar davom etgan . Mazkur odat unut bo‘lgach, ertaklarda o‘ziga xos motivga aylangan. Bu rusum Firdavsiyning «Shohnoma»sida shunday tavsiflangan: «Otasi qulog‘iga xufyona bir nomni, ovoz chiqarib boshqasini aytibdi . Shuning uchun ham ertaklarda yetakchi obraz doimo nomsiz, biror laqab bilan yuritilgan. «Bir kampirning 17 yashar o‘g‘li bor edi. Kampir unga nom qo‘ymagan ekan. Bir kuni kampir uni imlab chaqiribdi. Bolaning achchig‘i kelib: oyijon, menga ham nom qo‘yib chaqiring, - debdi. Kampir «sening oting Ermana mergan bo‘lsin», - debdi. 1 Ertaklarda nomni sir tutish, bekitish, laqab bilan atash sehrli ertak tabiatiga mos tushadi va qahramonni ulug‘laydi, xatti-harakatiga xayoliy tus beradi. «Uch og‘ayni bor edi. Kattasining oti Yulduz sanar, o‘rtanchasining oti Daryobog‘lar, kichkinasining oti Qilich qora ekan». «Uch aka-uka, to‘ng‘ich botir, o‘rtancha botir, kenja botir yo‘l yurishibdi». Demak, ismni sir saqlash motivi o‘zbek xalq ertakldarida alohida o‘rin tutib, avvalo, sujet ekspozitsiyasini tashkil etadi, epik voqealar, qahramonning mardi- maydon, zo‘r kuch-qudratga ega bo‘lishidan darak beradi. G‘ayritabiiy tug‘ilish motivi qadimgi mifologik e’tiqod, tushunchalar asosida yuzaga kelgan va u ertaklarning estetik ta’sir kuchini orttiruvchi epik motivlar silsilasi sifatida saqlanib qolgan. G‘aroyib tug‘ilish bilan aloqador motiv xalqalari o‘zaro mantiqiy uzviylikka ega bo‘lib, an’anada mustahkam o‘rnashib qolgan. 1 1 O’zbek xalq ertaklari. Toshkent, 1960. Ikkitomlik. 1- tom. 452-bet. 1 1 O’zbek xalq ertaklari. Toshkent, 1967. 17-bet. 43

Chaqaloqni o‘g‘irlash, kuchukcha bilan almashtirish motivi: urf-odat va badiiy to‘qima Sehrli ertaklarda chaqaloqni kuchukcha bilan almashtirish g‘ayritabiiy tug‘ilish motivida yetakchi rol o‘ynaydi. 2 Motiv shohning homilador xotinidan uzoqlashish motivi bilan bog‘liqlikda yuzaga kelgan. Bunday bog‘lanish, bir tomondan, keyingi motiv xalqlarini yaratishga mantiqiy asos bo‘lsa, ikkinchi tomondan, o‘sha motivlarning o‘zaro motivirovka qilish, asosli bog‘lanishiga imkon beradi. Masalan, tug‘ilgan chaqaloqni kuchukcha bilan almashtirish motivi xarakterlidir. Bevosita mana shunday motivlar o‘rtasidagi deterministik bog‘lanish sehrli ertaklarning poetik tabiatini belgilovchi omillardan biri hisoblanadi. Turkiy xalqlar, xususan, o‘zbek ertaklarida mavjud bu xil motivlar syujetning dinamik harakatini ta’minlaydi. Diqqat qilinsa, ertak qahramoni asosan befarzand shoh oilasida tug‘iladi. Biroq, chaqaloq o‘sha zahoti o‘g‘irlanadi. Bu ish doimo kundoshlar topshirig‘i bilan bajariladi. Chaqaloqni o‘g‘irlash shartli bo‘lib, hayotiy asosi feodal-patriarxal jamiyat qonuniyati, merosga da’vogarlik bilan bog‘langan. Motiv ertaklarda oilaviy konflikt asosiga qurilgan bo‘lib, voqealar tizimida ayriliq, judolikni hikoya qiluvchi syujetga asos soladi. Bu motiv ertaklarda shunday tavsiflanadi: «Kundoshlar tipirchilab qolishibdi. Ular bola tug‘ilishi bilan uni yo‘qotish payiga tushishibdi. Saltanatni to‘lg‘oq tuta boshlabdi. Kundoshlari jodugarni aytib kelib, - buni nima qilsa bo‘ladi. Bugun bu tug‘sa, boy davlatiga ega bo‘lib qoladi, - deb maslahat so‘rashibdi. Jodugar Saltanat tug‘ishi bilan behush yotgan Saltanatning qo‘yniga ikki kuchukchani solib quyibdi. Uning ikki bolasini ko‘rpachaga o‘rab, xurjunga solib, qo‘yboqarga olib borib beribdi. 1 Motiv ertak syujetining xarakterini belgilab, uning sarguzasht voqealardan tashkil topishini ta’minlaydi, ayni paytda sehrli ertak tabiatiga mos hodisa, notabiiylik, noaniqlik, sirlilikni yuzaga keltiradi. 2 2 Imomov K. O’zbek xalq ertaklarining tarixiy asoslariga doir. O’zbek tili va adabiyoti. T. 1983. N1. 36-40-betlar. 1 1 Gulpari. O’zbek xalq ertaklari. T. 1967. 241-242- betlar. 44

Bu voqealar qadimiy, ayni paytda real, hayotiy zaminga ega bo‘lib, tug‘ilgan chaqaloqni o‘g‘irlash odati zamirida paydo bo‘lgan. Ana shu odat zardushtiy dinining asosini tashkil etgan dual tushuncha zaminida yuzaga kelgan. Ma’lumki, qadim zamonlarda yangi tug‘ilgan bolani saqlab qolish, betoblikka davo topish qiyin bir paytda avom xalq uning nobud bo‘lish sababini tushunmagan, bu hodisani «yomon ruhlar» ta’siridan deb bilgan. Bunday qarashning demonologik tushunchalar hukmron zamonda yaratilganligi shubhasizdir. Chunki o‘sha vaqtda «ruhlar insoniyatga azaliy dushman, doimo zarar keltirishga harakat qiluvchi vosita hisoblangan» . Shundan so‘ng chaqaloqni «yomon ruh» ta’siridan saqlash, himoya qilishning turli xil usul, vositalari yuzaga kelgan va odat tusini olgan. Bu udum o‘zbeklar orasida mavjud bo‘lib, tug‘ilgan bolani «o‘g‘irlash, bekitish priyomi» ni anglatadi. Kishilar «agar tug‘ilgan bola turmasa, o‘la bersa, bu yomon ruhlar ishi, ularni aldash, laqillatish kerak” , deb qarashgan. Nihoyat, «aldash»ning quyidagi usuli yuzaga kelgan, an’anaga aylangan. «Ayollardan biri tug‘ayotgan xotin ko‘rmasligi uchun uning ko‘zini qo‘li bilan bekitadi. Qo‘shni xotin tug‘ilgan bolani o‘sha zahoti lattaga o‘rab, o‘z uyiga olib chiqib ketgan va uch kun saqlagan . Uch kun o‘tgach, olib kelgan. Bu odatning asosiy maqsadi yomon ruhni chalg‘itish, tug‘ilgan bolani o‘limdan saqlab qolishni nazarda tutgan. Kishilarning bilishicha, «endi yomon ruh bu chaqaloq yangi tug‘ilgan emas, balki almashtirilgan bola deb tushunadi» . Mazkur udum animistik tasavvurga ishonch zaminida paydo bo‘lgan. Bu odatning keyin paydo bo‘lgan epik namunasida mifologik mazmun o‘rnida ijtimoiy ma’no paydo bo‘lgan. Boshqacha aytganda, motiv feodal jamoa tartibotidan kelib chiqqan va norasmiy merosxo‘rni yo‘q qilish maqsadini ifoda etgan. Demak, tarixiy taraqqiyot jarayonida yomon ruhlarni chalg‘itish uchun o‘tkazilgan bu odatning mifologik ma’nosi asta-sekin unut bo‘lishi bilan uning epik namunasi ertak va dostonlarida chaqaloqni kuchukcha bilan almashtirish motivi sifatida saqlanib qolgan. Ma’lum bo‘ladiki, qadimiy dual tushunchaga 45

mansub obyektiv, real hodisa poetik transformatsiyada mazmuni, shakl-shamoyili o‘zgargan epik motivga aylangan. Darhaqiqat, tug‘ilgan chaqaloqni kuchukcha bilan almashtirish udumi, tarixan «chaqaloqni shartli o‘g‘irlash» asosida yuzaga kelgan. Bu motiv ekspozitsion xarakterga ega bo‘lib, syujet dinamikasida asosiy, hal qiluvchi rol ь o‘ynaydi. Demak, voqealarning tartibi, rivojlanish xarakteri, yo‘nalishi, obrazlarning axloqiy qiyofasi ertak syujetining sargazusht xarakterini belgilashda bosh omil vazifasini o‘tagan. Bu motivning asosiy funksiyasi kundoshlikning ijtimoiy mohiyatini ochish, taxt vorisini belgilashdan iborat. Epizod motiv saroy intrigasi, ko‘p xotinlik, ayyorlik, firibgarlik singari feodal axloqiga mansub real hodisa ta’sirida qayta shakllangan. Motivning ta’sirchan qudrati tinglovchini ertak boshidayoq o‘ziga rom qilib oladi. Tug‘ilgan chaqaloqni kuchukchaga almashtirish motivi keyin keladigan voqea va hodisalar – judolik, sarson, sargardonlik, nihoyat, qayta topishish kabi poetik situatsiyalarni vujudga keltirgan. Ma’lumki, O‘rta Osiyo mintaqasida yashagan qadimgi turkiy qavmlar madaniyati, urf-odat, milliy xarakter, xususiyatida o‘zaro yaqinlik seziladi, hatto, ba’zi an’ana, urf-odat, marosimlar umumiylik kasb etgan. Bunday o‘xshash an’analarning yuzaga kelishida ibtidoiy dual tushuncha, xalq tarixi, etnogenetik belgilar hal qiluvchi rol ь o‘ynagan. Bu narsa epik voqea genezisini aniqlash imkonini beradi. Ta’kidlanganidek, mazkur xalqlar orasida «yomon ruhlar» ta’siriga ishonch kuchli bo‘lgan. Binobarin, oilada bola tug‘ilsa-yu, turmasa, nobud bo‘laversa, bu «yomon ruhlar» ta’siri deb qaralgan. Bunday tushuncha, ayni paytda qarshi ta’sir chorani izlab topishga majbur etgan. Ana shunday tadbirlardan biri yuzaga kelgan. Ma’lumki, it qadimgi turkiy qavmlar orasida muqaddas kult sanalgan. «Avesto»da uni aziz, ilohiy muqaddas bilib, marhamatiga sig‘inishning ajoyib namunalari saqlangan. Kitobning Vendidod qismida it «chinakam taqvodor, 46

iltifotli yaratilgan, beozor, o‘tkir tishli maxluq . Ana shu «it, kuchukcha yangi tug‘ilgan chaqaloqni zararli ruhlar ta’siridan saqlovchi, ishonchli qo‘riqchi sanalgan» . E’tiqodlarga ko‘ra, itning nigohi nopok jinslarni yo‘q qiladi . Ana shu tushunchadan kelib chiqib, bola turmagan oilada chaqaloq tug‘ilishi bilan uni bekitishgan, o‘rniga kuchukchani qo‘yishgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas. Almashtirish hodisasi odat sifatida uzoq yashagan, keyin yo‘qolib ketgan. Biroq, ayrim joylarda uning rudimentlari saqlanib qolgan. Shulardan biri tug‘ilgan bolaga dastlab kiydirilgan ko‘ylak «it ko‘ylak» atalgan. Doya buvi ko‘ylakni avval kuchuk bo‘yniga kiydiradi. Bu o‘rinda chaqaloqning jinsiy mansubiyatiga qarab ish ko‘riladi. Agar «it ko‘ylak» qiz bolaniki bo‘lsa, urg‘ochi it, o‘g‘il bolaniki bo‘lsa, «o‘g‘il kuchuk» yelkasiga tashlanadi» . Bundan tashqari, «tug‘ilgan bolaga yomon nom qo‘yish, - it, kuchuk» deb ism qo‘yish odati ham hukm surgan . Xullas, tug‘ilgan bolani bekitib, uning o‘rniga kuchuk bolani qo‘yish, «it atash», «it ko‘ylak» kiydirish kabi rasm-rusmlar chaqaloqni nobud bo‘lishdan saqlash, himoyalash maqsadida vujudga kelgan. G‘.Jalolov ertaklarni uch turga ajratib o‘rgangan. Bular: majoziy ertaklar, sehrli-fantastik ertaklar va hayotiy-satirik ertaklar. 1 Bu yerda hayvonlar haqidagi ertaklar tushib qolgan yoki ularni majoziy ertaklarga qo‘shib yuborilgan. H.Egamov esa o‘zbek xalq ertaklarini quyidagicha tasnif etgan: 1. Hayvonlar haqidagi ertaklar: a) majoziy ertaklar; b) bevosita hayvon hayoti haqidagi ertaklar. Bu yerda a bilan b guruhiga doir ertaklar o‘zaro o‘rin almashganda mantiqan to‘g‘ri bo‘lar edi. 2. Sehrli-fantastik ertaklar: a) arxaik ertaklar; b) klassik ertaklar. 3. Hayotiy-maishiy ertaklar: a) sotsial-antagonistik ziddiyatlarni ifoda etuvchi ertaklar; b) xalq turmushidagi nuqsonlar ustidan kuluvchi ertaklar. Ko‘rinadiki, mazkur tasniflar turli-tuman tuzilganligi bilan o‘zaro farqlanib turadilar. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi, obrazlar tizimi, badiiy tasvirlash mezoni, 1 1 Jalolov G’. O’zbek xalq ertaklari poetikasi. Toshkent, 1976. 47

syujet tuzilishiga ko‘ra uch turga bo‘linadi. Bular: hayvonlar haqidagi ertaklar, sehrli ertaklar, maishiy ertaklar. Xulosa qilib aytish mumkinki, u yoki bu janrga xos muhim, barqaror belgilarni aniqlash, tasnif jarayonida ichki turga mansub o‘zaro o‘xshash, farqli jihatlarini oydinlashtirish, badiiy xususiyati va farqli tomonini yoritish mukammal tasnifga imkon yaratadi 48

II.2. Hayvonlar haqidagi ertaklarda shart – sinov motivlari Hayvonlar haqidagi ertaklar tarixi, shakliy tuzilishi, obrazlar tizimi, ko‘chma ma’no kasb etishi, mifologik e’tiqod, fantastikaga asoslanishi bilan ajralib turadi. Bu xil ertaklarning tarixiy asoslarini ibtidoiy jamiyat qatlamlari, ovchilik, chorvachilik bosqichlarida yuz bergan urf-odat, animik, totemik qarashlar, mif qoldiqlari, tabu, magiya, shomonlik an’analari, parranda va darrandalarni muqaddaslashtirish tashkil etadi. Animizm jon (ruh) taqdiri haqidagi mifologik tushunchani anglatadi. Jon abadiyligi, ko‘chib yurishiga ishonch uning zaminini tashkil etadi. Qadimgi turkiy qavmlar tasavvurida jon tanani tark etgach, kapalak, pashsha, parranda, darranda shaklida paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham «Ibtidoiy kishilar, hayvon va odamlarni bir narsa hisoblashgan . Bu tushunchaga ko‘ra o‘simlik, parranda, jonvorlar marhumlar jonidan paydo bo‘larkan. Shuning uchun bo‘lsa kerak Qoraqalpog‘istonda muqaddas baliq o‘lganda uni kafanlab ko‘mishgan. Taqvodorlardan nega bunday qilasizlar, deb so‘rashganda, u faqat tashqi tomondan baliq edi, deb javob qaytarishgan . Sibirlik qadimgi turkiy qavmlar «Taygadagi hayvonlar odamlarga o‘xshab ketadi. Ular inson nutqini tushunadir» deb ishonishgan. Shuning uchun ovchilar ov paytida shartli tilda so‘zlashgan» . Demak, animik miflar ibtidoiy inson hayoti, turmush tarzi, haqiqatga ongsiz munosabati zamirida tashkil topgan. Ayrim qoldiqlari afsona, ertak shaklida saqlanib qolgan. Boyqiz (qo‘ng‘iz) aslida xon qizi bo‘lgan. U kambag‘al cho‘ponni sevib qolgan. Otasi bu istakka qarshi chiqqan, o‘z qizini «iloyo qo‘ng‘izga aylan», 49

deb qarg‘agan. Shu qarg‘ish tutib, u qo‘ng‘izga aylanib qolgan . Udod qush qachonlardir go‘zal qiz bo‘lgan va boy qo‘lida ishlagan . Kakku qush aslida chioyli qiz bo‘lgan. U yetim qolganda, qushga aylanib uchib ketgan . Toshbaqa avval baqqol bo‘lib, kishilarni aldagan, tarozdan urgan. Nihoyat, u xudo g‘azabiga uchrab, toshbaqaga aylanib qolgan. Taroz pallasi tosh bo‘lib, orqasiga yopishgan . Bu xil aytimlar etiologik xarakterga ega bo‘lib, biror belgining paydo bo‘lish sababiga omil hodisani tushuntirish vazifasini ado etadi. Mazkur arxaik ertaklar asosini evrilish motivi, shomonlik, xususan, so‘z magiyasi (qarg‘ish) haqidagi tushunchalar, eng muhimi, turkiy qavmlar orasida shuhrat topgan tabu-taqiq haqidagi motivlar tashkil etgan. Mazkur ertaklar asosida yagona maqsad boyqiz, kakkuqush toshbaqa aslida odam edi, degan mifik tushunchani ta’kidlash diniy e’tiqodni ulug‘lab, nohaqlikni qoralash, to‘g‘rilikni naql etib, ideal orzu bilan bog‘liq ruhiy kechinmalarni yoritish vazifasini ado etgan. Demak, jon, ruh taqdiri bilan bog‘liq tushuncha qoldiqlari mazkur motivlar, g‘ayritabiiy epizod voqealar, xususan, evrilishning paydo bo‘lishiga asos bo‘lgan. Etiologik ma’no tashuvchi mazkur voqealar obraz va motivlar tizimi odob va axloq haqidagi g‘oyaviy mazmunni yoritish, xususan, vafodor qizlarning qushga evrilishi, toshkosaning paydo bo‘lish sabablarini oydinlashtirish, eng muhimi, tabu-taqiqni buzmaslik, axloq normalariga itoat etishni tashviq etgan. Tabu-taqiq esa mazkur tip ertaklarda maishiy ma’no tashigan konflikt qarama- qarshi obrazlarning yuzaga kelishida o‘ziga xos badiiy tafsil vazifasini o‘tagan. Etiologik ma’no afsona finalida axloqiy xulosa chiqaradi, qolaversa, ta’limiy- didaktik funksiyani ado etadi. Yetakchi obrazlarning tashkil topishida totemik mif qoldiqlari alohida ahamiyat kasb etgan. Ibtidoiy jamiyatda o‘z totem hayvoniga ega turkiy urug‘, qabila a’zolari o‘sha hayvonni ajdod boshi, ilohiy qudratga ega bo‘lgan homiy deb bilishgan, 50

marhamatiga sig‘inishgan. Buqa ana shunday totemik e’tiqod qoldiqlarini o‘zida saqlagan muqaddas hayvon hisoblangan. Buqa O‘rta Osiyoda yashagan eroniy qabilalardan birining totemi . Qadimiy o‘g‘izlarda ham buqa totem sanalgan . «Avesto»da muqaddas buqaning ilohiy qudrati, totemik mohiyati naql etilgan. Qadimgi turkiy mifologiyada birinchi inson obrazi «Gavomord – buqa odam bo‘lgan . Turkmanlarda buqa qadimda totem atalgan. Oltoy kohinlaridan biri qora buqani «avlodim, urug‘ boshim» deb atagan va u totem hayvon qavmga homiylik qiladi, moddiy ta’sir ko‘rsatadi, g‘arazdan himoya qilib, xavf-xatardan ogoh etadi deydi. Buqa afsonalarda mifologik obraz sifatida talqin etilgan. «Bir kishi buqa yelkasini yag‘ir qilganda, zag‘izg‘on kelib uni chuqurlashtiribdi, bo‘ri kelib orqasini yeb ketibdi, boshi qolibdi. Kishi kelganda buqa boshi: xafa bo‘lma, boshimni chaq, ikki shohimdan topasan, debdi. Chol buqa boshini yorsa, bir shoxi tagidan tilla, ikkinchisidan kumush chiqibdi . «Axriman hiylasidan nobud bo‘lgan buqa tanasidan 55 xil don, 12 xil dorivor o‘simlik unib chiqibdi» . Mazkur afsonalarda mavjud mifologik ma’no buqa magiyasi, ilohiy qudrati, yaratuvchilik xususiyati, shox tagidan tilla, buqa tanasidan urug‘lar unib chiqqanida, homiylik qudrati esa uning yordami, sehrli faoliyatida namoyon bo‘ladi. Afsonada aks etgan mifologik g‘oya muqaddas buqa kultiga ishonch, e’tiqodni mustahkamlagan. Totem bo‘rining yaratuvchi, homiylik xususiyatlari ertakda uning harakati, g‘ayritabiiy munosabati, faoliyatida aks etgan. Totem hayvonni ajdod boshi deb atashi, uning ilohiy qudrati, himmati, himoya qilishi, insoniy munosabat bildirishi, turk urug‘ini saqlab qolishida tavsiflangan. Afsonada ifodalangan mifologik g‘oya dastlab ishonch zaminida paydo bo‘lgan, diniy funksiyani ado etgan. Shuning uchun ham bo‘ri, ho‘kiz, echki-taka kabi totemlar sehrli ertaklarda ijobiy obraz sifatida talqin etilgan. Dastlabki totem qoldiqlari, xususan, yaratuvchi, homiylikning ayrim elementlari badiiy obrazlarda adolat, to‘g‘rilik, insonparvarlik kabi xususiyatlarning paydo bo‘lishiga yo‘l ochgan. 51

Ibtidoiy urug‘, jamoalar u yoki bu totem hayvon nomi bilan yuritilgan. Sibirdagi qadimgi turk urug‘laridan biri qarg‘a atalgan . Turkmanlarda “oq kopeyek (oq it), qora ho‘kiz, taka-echki kabi qabila nomlarini uchratish mumkin . Bundan tashqari, it, echki-taka, qo‘zi-qo‘chqor, buqa qadimgi turk qabilalaridan birining totemi sanalgan» . Bizgacha yetib kelgan ayrim mifologik afsonalar mazkur fikrlar tasdig‘i bo‘la oladi. Buqa, bo‘ri, qarg‘a, it, taka kabi muqaddas qush, darrandalar tarixiy taraqqiyot jarayonida bir-biriga zid bo‘lgan sifatlarni o‘zlashtirib murakkablashgan, badiiy ko‘chim doirasida hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos obrazlariga aylangan. Demak, animik, totemik mif qoldiqlari transformatsiya jarayonida mazmuni o‘zgarib, ijtimoiy-maishiy ma’no tashigan ertak obrazlarini yuzaga keltirgan va tipiklashtirgan, o‘ziga xos shartli obraz sifatida namoyon etgan. Madh etilgan bo‘ri, buqa, echki kabi totem hayvonlarning ertak personajiga aylanishi keyingi hodisa bo‘lib, yaratuvchi, homiylik sifatlari badiiy ko‘chimda xalq manfaati uchun faoliyat ko‘rsatuvi yetakchi, yordamchi obrazlarning tashkil topishida asos bo‘lgan. Shundan so‘ng baliq, it, xo‘roz, ilon, sher, kiyik, qaldirg‘och kabi parranda, darrandalar muqaddaslashtirildi, kult arajasida tavsiflandi. Xorazmda it kultiga e’tiqod alohida o‘rin tutgan. U suv, havo stixiyasi (bo‘xron) bilan bog‘langan . Shuningdek, bu yerda baliq kultining ayrim qoldiqlari saqlangan. Xo‘roz yovuz kuchlarga qarshi qaratilgan pokiza maxluq, marhamatli ilohning eng yaqin yordamchisi . Ilon qadimiy O‘rta Osiyo xalqlari orasida muqaddas kult sifatida tavsiflangan. Qirg‘izlar oq ilonga topinishgan. Qozoqlar esa qora ilonga hurmat bilan munosabat bildirishgan, uni ilonlar shohi hisoblaganlar. Shu xil ilon oyoqlarini ko‘rgan kishi eng baxtli odam hisoblangan . «Ilon buzg‘on» joy nomining kelib chiqishi ham muqaddas ilon kulti bilan bog‘langan. Bu xil kult sanalgan parranda, darrandalar badiiy ko‘chimda yordamchi homiy personaj sifatida tavsiflangan. 52

Afsonalarda homiylik mavzui yetakchi personajlar faoliyati, asosiy mazmunida aks etgan. Afsona qaldirg‘och kultiga ishonch, hurmatlash, ulug‘lash kabi vazifalarni ado etgan. Uning vazifasi mifologik e’tiqodni, qolaversa, voqealarni haqiqat deb bilishni tasdiqlash uchun yo‘naltirilgan. Animik, totemik miflar hamda muqaddas kult atalgan hayvonlarga sig‘inish ongli munosabatning yuzaga kelishi bilan susaydi va nihoyat unutildi. Muqaddas hayvonlar esa badiiy ko‘chim jarayonida shakl, mazmuni o‘zgarib, g‘ayritabiiy ifodalangan, inson nutqida so‘zlab harakat qiluvchi ramziy personajlarga aylangan. «Tulki: Jovur chol, Jovur chol, men sening o‘g‘ling bo‘laman, debdi. Ey, xudoyo tavba, tulki ham gapirar ekanda, deb qo‘rqibdi Jovur chol . Bola o‘lishi bilan joni qushga aylanib uchib ketibdi . Ilon cho‘pon oyog‘iga chirmashibdi. Cho‘pon: nima qilmoqchisan, deb so‘rabdi. Ilon: Men seni chaqaman, debdi . Cho‘loq bo‘ri: bergan noningga rozi bo‘l, - debdi-yu ko‘zdan g‘oyib bo‘libdi . Yuqorida tahlil qilingan mifologik obrazlarning harakat, munosabati, g‘ayritabiiy xususiyatlari dastlab ijrochi va tinglovchi tomonidan haqiqat deb topilgan. Ularning ertakka ko‘chgan namunalari esa yolg‘on, badiiy uydirma sifatida qabul qilingan. Asotirning axborot berish funksiyasi, homiylik, yaratuvchilik tabiati badiiy ko‘chim jarayonida yetakchi obrazlarning odillik xususiyatiga aylangan. Muqaddas totem zaminida tashkil topgan bo‘ri obrazi sehrli ertaklarda saqlanib qolgan va u bosh qahramon homiysi, himoyachi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Buqa hayvonlar haqidagi ertaklarda yordamchi, taka bilan qaldirg‘och esa yetakchi obrazlar sifatida ideallashtirilgan, yovuzlik, zulm, zo‘rlikka qarshi chiqib, ma’noviy to‘qnashuvni boshqaradilar. Demak, ertak obrazlarining ramziy ma’no anglatishi qadimiy tarixga ega bo‘lib, ildizi totemik tushuncha, aniqrog‘i, qadimgi oila, urug‘, qabila a’zolarining odam o‘lganda ruhi o‘z totem hayvoniga aylanadi degan ishonchi ga borib bog‘lanadi. 53

Muqaddas kult sanalgan hayvonlar zamirida yuzaga kelgan obrazlar evolyutsiyasi ularning harakati va munosabatida shumlik, go‘llik kabi belgilarning paydo bo‘lishiga olib kelgan, xususan, totem darrandalar (bo‘ri, buqa, taka) ning ertakka ko‘chgan namunalarida goh sodda, goh ayyor, o‘rni bilan xasis, firibgarlik kabi sifatlar yuzaga kelgan. Echki-taka dono, goh ayyor, sodda, xokisor. Bo‘ri yordamchi, dono va tadbirkor, xasis o‘ta go‘l, qonxo‘r, laqma, buqa sezgir, oqil, nihoyatda sodda, qo‘rqoq ifodalangan. Mazkur personajlar ijobiy yoki salbiy belgi, xususiyatni kasb etib, ramziy obrazlar sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Bu xil obrazlar ma’rifiy ahamiyatga ega, qolaversa, ular axloq normalarini shakllantirishda zarur vositaga aylanadilar. Animik, totemik va fetishistik miflar zaminida paydo bo‘lgan personajlar asosan umummanfaatni himoya qiluvchi sifatida harakat qiladilar. Hayvonlar haqidagi ertaklarning o‘ziga xos xususiyatlari. Bu xil ertaklar badiiyati, obrazlar tizimi, kompozitsion qurilmasi o‘ziga mos uslubiyatga ega. Uning xarakterli belgilaridan biri syujetning hayvon bilan hayvon, hayvon bilan odam to‘qnashuvi asosiga qurilganligi bilan belgilanadi. Muxolafat ildizlari qadimiy dunyoqarash, mifik tushuncha ibtidoiy hayot an’analari, xususan, dualizm qatlamiga kirib boradi. Uning zamirida hayot haqiqati, yashash uchun kurash, qadimgi urug‘, qabilalararo ziddiyatli hodisalar yotadi. Boshqacha qilib aytganda, urug‘, qabila totemi sanalgan hayvon va qushlararo to‘qnashuvlarni hikoya qiluvchi voqealar urug‘ yoki qabilalararo dushmanlikning aks sadolari hisoblanadi . Muxolafot ertaklarda doimiy ziddiyat, ma’noviy to‘qnashuv jang tusini olgan. Bir qabilaning ikkinchi bir qabiladan o‘zini yuqori qo‘yish an’anasi, kamsitishi, o‘ta go‘l, laqmalikda ayblashi bilan bog‘liq muxolafat badiiy ko‘chim jarayonida shartli personajlar, hayvon bilan hayvon to‘qnashuviga aylangan. To‘qnashuv ramziy ma’no kasb etib, estetik funksiyani ado etadi. Ko‘rinadiki, kishi e’tiborini tortgan, an’anaga aylangan mazkur muxolafat ilk bor ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etib, badiiylik doirasida rivoj topgan, hayvon bilan hayvon to‘qnashuviga aylangan. 54

Hayvonlar haqidagi ertaklar nutq motivi asosiga qurilgan bo‘lib, voqealar osoyishta kechishi bilan farqlanib turadi. Uning badiiyligi, shakliy tuzilishi barqaror emas, turli xil formada tovlanib turadi. Motiv vaqt, zamon jarayonida o‘zgara boradi, Biroq, mohiyat saqlanadi. Shartli ifodalangan asosiy motivlar sinov xarakteriga ega bo‘lib, voqealarni aks ettirishi mezoni bo‘rttirish, xayoliy uydirmalarda hikoya qilishga asoslanadi. Bunday talqin raqib personajning o‘ta go‘l, vahshiy, qonxo‘rligini oydinlashtiradi. Motiv voqealari maishiy, ayni paytda mafkuraviy funksiyani ado etgan. Ertak kompozitsiyasining o‘ziga xos xususiyati konfliktlar xarakteri bilan belgilanadi. Konflikt tasodifan yuz beradi va ijtimoiy-siyosiy, sof maishiy ma’no kasb etadi. Uning yechimi yovuzlik va zo‘ravonlikni fosh etib, kulgi yaratish, ma’naviy xulosa chiqarish tabiati bilan farqlanadi. Ba’zan u o‘git, pand-nasihat chiqarishga yo‘naltirilgan. Hayvonlar haqidagi ertaklarni mavzuiga ko‘ra uch xil tipga bo‘lish mumkin. 1. Oziq topish uchun kurash; 2. Do‘stlik, o‘ch olish uchun kurash; 3. Yaxshi natija uchun musobaqa. Bu xil ertaklarda muxolafat asosan hayvon bilan hayvon hamda hayvon bilan odam o‘rtasida yuz beradi. Konfliktlar mazmuni ijtimoiy-maishiy ma’no kasb etadi. 1. Oziq topish uchun kurash mavzuidagi ertaklarda konflikt maishiy ma’no kasb etib, to‘qnashuv hayvon bilan hayvon o‘rtasida sodir bo‘ladi. Raqib personaj vahshiy hayvonlar (sher, bo‘ri, tulki) dan tashkil topib, voqealar yechimi uning laqmalik, go‘llik kabi sifatlarini qoralab fosh etadi, voqealar hajviy xarakteri bilan ajralib turadi. Yetakchi obrazlar o‘ta ayyor, raqib personajlar sodda, o‘ta go‘l, laqma sifatlarni tashiydi. 55

2. Do‘stlik, o‘ch olish uchun kurash tipidagi ertaklarda to‘qnashuv vahshiy hayvon bilan uy hayvonlari o‘rtasida sodir bo‘ladi. Asosiy konflikt ijtimoiy ma’no tashib, muxolafat zulm, zo‘rlikka qarshi chiqish, qonxo‘r, beshafqat vahshiydan o‘ch olish, do‘stlik, o‘zaro yordamni ulug‘lash, yovuzlikni qoralash kabi g‘oyalarni tashiydi. Konflikt tasodifan paydo bo‘lib, yechim favqulodda yuz beradi. Bu xil ertaklar adolat va haqiqat uchun kurash mezonlarini belgilaydi. 3. Yaxshi natija uchun musobaqa tipidagi ertaklarda hayvon bilan hayvon, odam bilan hayvon to‘qnashadi. Bu ziddiyatda odam yetakchi figura, u faol harakati bilan ajralib turadi. Binobarin. U asosiy va hal qiluvchi rolь o‘ynaydi. Qarama-qarshi tomonlar syujet yaratadi, qolaversa, motivlar tizimini o‘zaro bog‘lash vazifasini ado etadi. Bu xil ertaklar aqliy sinov motivlariga asoslanib, raqib personajning o‘ta laqma, kaltabinlik xususiyatini fosh etadi, mehnat va to‘g‘rilikni ulug‘laydi. Ertak konflikti maishiy ma’no kasb etib, g‘oyaviy mazmunni oydinlashtiradi, ta’limiy-didaktik funksiyani bajarishi bilan farqlanib turadi. Yetakchi personajlar ikki xil tipda namoyon bo‘ladi. Biri o‘ta sodda, qo‘rqoq, ikkinchisi o‘ta ayyor, dono va omilkor. Biri passiv, ikkinchisi faol harakati bilan ajralib turadi. Har ikki tipdagi personajlarning funksional jihatlari asosan o‘zi va o‘zgalarni himoya qilishdan kelib chiqadi. Biri ishtirok etganda konflikt yordamchi personaj faolligi, dono va tadbirkorligi bilan yechiladi. Ikkinchisi ertakda hal qiluvchi kuchga aylanadi. U faol, o‘ta dono, shum, tidbirkor sifatida harakat qiladi (Ovchi bilan bo‘ri). Kumulyativ ertaklar alohida guruhni tashkil etadi. Bu xil ertaklarning syujet tuzilishi xarakterli bo‘lib, bir xil harakat yoki bir xil voqea, hodisalarning bir necha bor takroridan tashkil topadi. Bunda faqat bosh personaj boradigan joy yoki to‘qnashadigan raqib nomi o‘zgaradi, xolos. Birinchi voqea ikkinchi, uchinchi va to‘rtinchi marta takror kelgan hodisalarning yuzaga kelishida belgilovchi vositaga aylanadi. Bu hodisa kumulyativ ertaklarning asosiy xususiyatini yoritadi. Shuning uchun ham bu xil ertaklarni takror kelgan hodisalari o‘zaro zanjirsimon ulangan 56

syujetli voqealar asosiga qurilgan ertaklar deyiladi. Mazkur tipdagi ertaklar shakl, mazmun e’tibori bilan tabiat voqea va hodisalarning sababiyati haqidagi ibtidoiy tushunchalarni ta’kidlaydi. Konflikt ma’rifiy ahamiyati bilan ajralib turadi. Hayvonlar haqidagi ertaklar voqealarni o‘ziga xos aks ettirish mezoniga ega. Shunga ko‘ra tasvirlash xayoliy uydirmalarga asoslanadi. Bu xil ertaklarning obrazlari ko‘chma ma’no, aniqrog‘i, ramziy ma’no tashiydi, hayvon personajlar insoniy nutqda so‘zlab harakat qiladi, o‘ylaydi, munosabatda bo‘ladi. Bo‘rining o‘ta go‘l, laqmalik sifatlari, tulkining ayyor, makkorona harakatlari, echkining oqil, dono tadbirkorligi hayotiy sifatlar emas, balki ibtidoiy tushunchalarning badiiy ijod doirasida shakllangan ramziy belgilaridir. Binobarin, bu xil personajlar shartli obraz sifatida namoyon bo‘ladi. Shunga qaramasdan, ularda hayvonlarning hayotiy sifatlari, real voqealar bilan aloqadorligi saqlangan. «Ot bo‘riga qarabdi, uni iskamoqchi bo‘lganida bo‘ri ot tumshug‘idan tishlab olib turaveribdi. Ot shuncha urinsa hamki, bo‘ri qo‘yib yubormabdi. Bu munosabatda ko‘chma ma’no yo‘q. Mazkur voqea o‘z ma’nosida kelgan. Otning soddaligi, bo‘rining ayyorligi hayotiy belgi. Ertakdagi bunday hodisalar mazkur tip ertaklarni majoziy emas, hayvonlar haqidagi ertaklar deb nomlanishi uchun huquq beradi. 57

Xulosa Xalqimizning asriy orzularini ro’yobga chiqargan mustaqillik ma’daniy merosga bo’lgan munosabatni tubdan yangilab, ajdodlarimiz tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlar tizimini keng ko’lamda tadqiq va targ’ib etishning misli ko’rinmagan imkoniyatlari ochildi. Xususan, o’zbek xalq ertaklarini tadqiq etishda ajdodlarimiz tafakkurining taraqqiyoti bilan bevosita aloqadorlikda o’rganish, folklor xalq tarixi munosabatini chuqur yoritib berish, o’zbek folklorining dunyo ma’daniyati rivojidagi o’rnini belgilashga doir yangi izlanishlar, tadqiqotlar yoritila boshlandi. Anglanmagan sirlar qarshisida titrayotgan inson tafakkuri bor kuchi bilan anglashga, dalillar topishga urinadi. Ammo o‘z chegaralarini yorib o‘tolmagan tafakkur kuchdan qoladi va xayolotning xira, avrovchi, yupatuvchi durbinida uzoqlarga tikiladi. Shu holatda haqiqat hamda xayol qorishig‘idan iborat adabiyot yaraladi. Alamzada tafakkur o‘z ertaklarini o‘qib ovungandek bo‘ladi. Bilish va bila olmaslik chegarasi qayerda, ularning yo‘llari qaysi hududlarni kesib o‘tadi?.. Dunyo folklorshunosligida ertaklarni o‘rganish, tadqiq qilish usullari va yo‘llari doimo yangilanib borgan. Motivlar tizimining o‘sishi va o‘zgarishi oqibatida syujetning vujudga kelishiga ko‘ra tadqiqotlar asosan motivlarni tekshirish, kuzatish, tasniflash yo‘nalishida olib borilgan. O‘zbek ertaklaridagi shart-sinov motivi masalasi muallif belgilagan mavzuga bo‘ysungan holda yo‘l- yo‘lakay o‘rganilgan, ammo uning o‘zi maxsus ko‘rib chiqilmagan motiv hisoblanadi. Vaholanki, umuman, badiiy adabiyot, xususan, xalq og‘zaki ijodida yaratilayotgan har bir personaj, obraz, xarakter so‘z san’atkori tomonidan muayyan hayot zaminida harakat qiladi. Uning faoliyatidagi har bir harakat esa shart-sinov bilan uzviy bog‘langan bo‘ladi. 58

Biz yuqoridagi bob va fikrlardan kelib chiqib quyidagicha xulosalarga keldik; Birinchidan, o’zbek xalq ertaklarining tarixiy ildizlari juda chuqur bo’lib, qadim zamonlarda yashagan ota – bobolarimizning e’tiqodiy qarashlariga, mifologik ishonchlariga, turmush tarziga, urf – odatlariga borib taqalishini tahlil qildik; Ikkinchidan, o’zbek xalq ertaklaridagi shart – sinov motivlari ertaklar misolida tahlil qilindi va uning nazariy asoslari ilmiy asarlar asosida o’rganildi; Uchinchidan, ertak syujeti murakkab turli xil an’anaviy motivlar tizimidan iboratligini o’rgandik. Uning asosida qabilaviy e’tiqod, magiya bilan bog’liq urf – odatlar, e’tiqodiy qarashlar mavjudligini o’rgandik; To’rtinchidan, shart – sinov motivida ertaklarning bahodirlik tipiga mansub “botirlik an’anasi” alohidao’rin tutishligini tadqiq etdik; Beshinchidan, shart – sinov motivining ildizlari mif va marosimlarga borib taqalishini ertaklar asosida o’rgandik; Oltinchidan, shart – sinov motivlarining tasniflarini ya’ni buyumni qo’lga kiritish, sehrli buyumlarni qo’lga kiritish, kuchni sinash va hokozalarni tahlil qilishga o’rindik; Yettinchidan, ertaklardagi g’ayritabiiy tug’ilish motivlarini ya’ni befarzandlik motivi, homiladorlik motivi, tug’ilgan bolaga nom quyish hamda chaqaloqlarni o’g’irlash kabi motivlarni tadqiq qilishga o’rindik; Sakkizinchidan, hayvonlar haqidagi ertaklardan masalan, boyqiz, kakku qush, toshbaqa aslida odam ekanligi shart – sinov motivlari asosida ochib berildi. Xullas o’zbek xalq ertaklaridan shart – sinov motivlari juda boy va umumlashma xulosalar chiqarishga imkon berdi. 59

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1. Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent. Ma’naviyat. 2008. 2 Mirzayev S. XX asr o‘zbek adabiyoti. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. - 420 b. 3 Mirzayev S. Hayot va adabiyot. – T.: Sharq, 2002. - 304 b. 4. Mirzayeva D. Poetik mantiq va badiiy tafsil.–Samarqand: nashriyotsiz, 1993. - 46b. 5. Normatov U. Yetuklik. Adabiy maqolalar. - T.: O‘zbekiston, 1982. -365 b. 6. Rasulov T. Badiiy asar qanotlari (obraz, obrazlilik, uslub). – T.: Adabiyot va san’at, 1977. - 178 b.15. Rahimjonov N. Davr va o‘zbek lirikasi. – T.: Fan, 1979. - 190 b. 7. Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – T.: Fan, 1991. - 78 b. 8 To‘rayev D. Davr va ijod mas’uliyati. -T.: Yangi asr avlodi, 2004. -128 b. 9. Sharafiddinov O. Hayot bilan hamnafas. Adabiy o‘ylar. – T.: Adabiyot va san’at, 1983. - 216 b. 10. Sharafiddinov O. Yillar va yo‘llar / Adabiyotimizning yarim asri. – T., 1967. 1- kitob. – B. 164-244. 11. Sharafiddinov O. Ijodning katta yo‘lida / Iste’dod jilolari. – T., 1976 B. 153-82. 12. Shukurov N., Hotamov N., Xolmatov SH., Mahmudov M. Adabiyotshunoslikka kirish. –T.: O‘qituvchi, 1979. –B.181. 60

13.Buyuk Karimiy. O‘zbek xalq ertaklarining ba’zi bir xususiyatlari. O‘zbek tili dabiyoti jurnali. 1995 N5,6 14 . Donishmand Iskandar. Toshkent, 1994. 15. Egamov X. Turkiy xalqlar ertakchilik an’analari aloqalari tarixidan ocherklar – Toshkent. O‘qituvchi. 1980. 16 . Gulpari. O‘zbek xalq ertaklari. T. 1967. 17 Imomov K. O‘zbek folklori epik janrlari. 18. Imomov K. O‘zbek xalq ertaklari. O‘zbek folklorining epik janrlari. Toshkent, 1981. 19. Imomov K. O‘zbek xalq ertaklarining tarixiy asoslariga doir. O‘zbek tili va adabiyoti. T. 1983. N1. 20. Imomov K. O‘zbek xalq satirik ertaklari. –Toshkent. Fan. 1974. 21. Imomov. O‘zbek xalq prozasi. T. Fan. 1981. 22. Jumayeva S.Hayvonlar haqidagi ertaklar: genetik asoslari va spetsifikasi. Toshkent. Fan.1996 23. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. –Toshkent. Fan. 2009. 24. K.Gerodat. Tarix. 4- kitob. 25. Karimiy B. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent. 1996 yil. № 1. 59-65 betlar. 26. Karimiy B. O‘zbek xalq ertaklarining ba’zi bir xususiyatlari. O‘zbek tili va adabiyoti. Toshkent. 1995. № 5-6. 57-62 betlar. 27. Oyjamol. Toshkent, 1960. 28. Quronov D. Adabiyotshunoslikka kirish. –Toshkent. Fan. 2007. 29. Quronov D., Mamajonov Z., Sheraliyeva M. Adabiyotshunoslik lug‘ati. Toshkent, Akademnashr. 2010. 30. Rasulova Z. J. O‘zbek xalq ertaklarida “G‘aroyib buyum”lar. f.f.n. ilm. daraj. olish uchun taqdim etilgan diss. avtoref. Toshkent. 2012. 31. Sulton, Izzat. Adabiyot nazariyasi. Toshkent. 2005 32. O‘zbek xalq ertaklari. Ikki tomlik. 2-tom. Toshkent, 1960. 33. O‘zbek xalq ertaklari. Toshkent, 1967. 61

34. G‘Jalolov. O‘zbek xalq ertaklari poetikasi. T. Fan. 1986. 62

O'xshashlar

Xalq poetik ijodida xizr obrazining badiiy talqini

Ertak janrida mifiklik - genetik asos va tamoyil

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari

O’zbek tanqidchiligida Abdulla Qodiriy ijodoning o’rganilishi

Mashrab she’riyati va xalq og’zaki ijodi