Kichik janrlarda qofiya (maqol va topishmoqlar misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

Kichik janrlarda qofiya (maqol va topishmoqlar misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

181.5 KB

Ko'chirib olish

Kichik janrlarda qofiya (maqol va topishmoqlar misolida) mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

M U N D A R I J A K I R I Sh. ....................................................................................................3-5 I .BOB. Maqol xalq poetik ijodining kichik janri ......................................6-8 I.1. Maqol janriga xos xususiyatlar...............................................................9-17 I.2 Maqol janrida qofiyaning vazifasi.........................................................18-28 II.BOB. Topishmoqlarning genizisi II.1. Topishmoqlar poetikasi........................................................................29-38 II.2 Topishmoq janrida qofiya.......................................................................39-53 X U L O S A .................................................................................................. 54-56 Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................ ..57-58 K I R I SH 2

Mavzuning dolzarbligi . Folklor asarlari hozirgi yosh avlodga ildizi uzoq zamonlarga borib taqaladigan madaniyatimizni, badiiy ijod an’analarimizni, elu yurtimiz ozodligi va erki yo‘lida olib borgan kurashlarimizni bilib olish barobarida vatanparvarlik va bunyodkorlik tuyg‘usi ajdodlarimizga meros ekanini to‘la his qilishlariga yordam beradi. Shu orqali yoshlar o‘z yurtida abadiy ekanini, o‘ziga xos muqaddas tarixi va betakror an’analari, milliy qadriyatlari borligini anglaydi. Shuni inobatga olib, juda qadimdan olimu shoirlar el adabiyoti namunalarini alohida to‘plab o‘rganishga ahamiyat qaratib kelishgan. Hatto ko‘pgina ijodkorlar yaratayotgan asarlarining xalq ko‘ngliga tez yetib borishini ko‘zlab, folklor asarlariga xos sodda ifoda shakli va uslubdan, an’anaviy epik obraz va motivlardan, o‘ynoqi va serjilo ohangdan foydalanib, betakror folklorizmlarni yaratishgan. Biz xalq og‘zaki ijodidan tug‘ilganimizdanoq bahramand bo‘lamiz: ya’ni onalarimizning allalarini tinglab ulg‘ayamiz. Keyinchalik ota-onalarimiz, bobo- buvilarmiz bizlarni sevimli ertaklar olamiga olib kiradi. Bizga topishmoq, tez aytishlar, maqol va matallarni o‘rgatishadi. Xalq qo‘shiqlari, dostonlar bilan tanishamiz. Xullas, hayotimizni xalq og‘zaki ijodi namunalarisiz tasavvur etish qiyin. Shuning uchun ham istiqlol yillarida xalq og‘zaki ijodiga va uni o‘rganishga bo‘lgan e’tibor kuchaytirildi. Shu jihatdan olganda xalq og‘zaki ijodi kichik janrlarida qofiya masalasini o‘rganish ishimizning dolzarbligini belgilovchi omillardan biridir. Chunki biz kundalik turmushimizda ishlatib kelayotgan maqol, va topishmoqlarning o‘ziga xos xususiyatlari, ulardagi qofiya qo‘llanilishini o‘rganish folklorshunosligimiz oldida turgan muhim vazifalardan biridir. Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti .Bitiruv malakaviy ishning obyekti sifatida O‘zbek xalq maqollari” va “Topishmoqlar” kitobi hamda xalq poetik ijodiga doir materiallar olindi. O‘zbek xalq poetik ijodining kichik janrlari maqol va topishmoqlar bitiruv malakaviy ishining predmetidir. 3

Bitiruv malakaviy ishning maqsad va vazifalari . Biz bitiruv malakaviy ishimizda xalq poetik ijodining kichik janrlaridan maqol va topishmoqdagi qofiya san’atining qo‘llanilishini tahlil qilishni vazifa qilib oldik va oldimizga qo‘yidagi vazifalarni belgilab oldik; - Maqol xalq poetik ijodining kichik janri ekanligi tahlillarda o‘rganiladi. - Maqol janriga xos xususiyatlar maqollar misolida tadqiq etiladi. - Maqol janrida qofiyaning vazifasi alohida tahlillarda o‘rganiladi. - Topishmoqlarning genizisi ya’ni ildizlari qadim - qadimga borib takalishiga e’tiborimizni qaratamiz. - Topishmoqlar poetikasi topishmoqlar misolida tahlil qilinadi. - Topishmoq janridagi qofiya san’ati misollarda tadqiq etiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi . Bitiruv malakaviy ishimizda xalq poetik ijodining kichik janrlari maqol va topishmoqlarning janriy xususiyatlarinin o‘rgangan Xodi Zarif, Muzayyana Alaviya, B.Sarimsoqov, K.Imomov, T.Mirzayev, O.Safarov, Zubayda Husainova, G‘ani Jahongirov, Rajab Jumaniyozov, To‘ra Mirzayev, Malik Murodov, Asqar Musaqulov kabi olimlarning ilmiy ishlari va risolalaridan ham foydalanildi. Bitiruv malakaviy ishning yangiligi . Xalqimiz yaratgan dostonlar, ertaklar, qo‘shiqlar, maqol va matallar hamda topishmoq kabi janrlar yuzasidan ma’lumot hosil qilish, ular haqida mustaqil fikrni shakllantirish o‘zbek xalq og‘zaki ijodi fanining vazifalari hisoblanadi. Biz ishimizda xalq og‘zaki ijodining kichik janrlaridan maqol va topishmoqda qofiya va uning qo‘llanilishi, uning o‘ziga xos tomonlari, maqol va topishmoqlarda qofiyaning shakli haqida fikr-mulohaza yuritishni vazifa qilib oldik. Ana shu qismi bitiruv malakaviy ishimizning o‘ziga xos jihatini belgilaydi. Bitiruv malakaviy ishning amaliy ahamiyati . Bitiruv malakaviy ishda keltirilgan dalillar, nazariy fikr-mulohazalardan oliy o‘quv yurtlarida, akademik litsey va kollejlarda, o‘rta maktablarda adabiyot va folklor fanlari bo‘yicha maxsus kurslar o‘tishda yoki dars mashg‘ulotlari olib borishda hamda ma’ruza va referatlar yozishda foydalanish mumkin. 4

Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, har biri ikki faslni o‘z ichiga olgan ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat . I.BOB. MAQOL XALQ POETIK IJODINING KICHIK JANRI 5

Maqol deb xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy tajribasi umumlashgan badiiy, obrazli mulohazalardan iborat hikmatli so‘zlarga aytiladi. Maqol o‘zbek tilida maqol, tojiklarda zarbulmasal, ruslarda poslovitsa, arablarda (jonli so‘zlashuvda) naql, turklarda ata so‘zi atamasi bilan yuritiladi. Maqol atamsi arabcha [ وقڶ ] – qavlun – gapirmoq, aytmoq so‘zidan olingan. Maqollarda so‘z qimmati alohida yorqin ifodalanadi. Chunki maqollardagi so‘zlarni boshqasi bilan almashtirish, biron so‘z qo‘shish mumkin emas. Ular milliy til tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo‘ladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki ijodida bor bo‘lib, hajm, shakl, yaratilishi maqsadiga ko‘ra mushtarak hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi. Jumladan, arablarda “qavlun” – gap, so‘z ma’nosini ifodalasa, tojiklarning “zarbulmasal” atamalarida misol keltirish, ruslar “poslovitsa”sida so‘zlar bilan fikrni ifodalash, turklardagi “ota so‘zi”da esa ajdodlar fikrini eslash ma’nosi yetakchi. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida ham “sav” atamasi otalar so‘zini eslash tarzida keltirilgan. Xullas, maqol atamasi umumiy mazmun jihatdan “so‘z” tushunchasi bilan bog‘lanadi. Dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki ijodida maqollarchalik shaklan va mazmunan o‘zaro yaqin janr deyarli yo‘q. Masalan, ruscha “Shilo v meshke ne utaish” (bigizni qopda yashirib bo‘lmas) – o‘zbekcha “Oyni etak bilan yopib bo‘lmas”; inglizlarda “Yeast and West, home is best” (Sharqmi, G‘arbmi, uying eng yaxshisi) – o‘zbekcha “O‘z uying, o‘lan to‘shaging”; Vyetnamda “Risoval drakona, poluchilsya chervyak” (Ajdar suratini ishlagandim, chuvalchang bo‘lib chiqdi) – o‘zbekcha “Men dedim o‘ttiz – Alloh dedi to‘qqiz”, osetinlarda “Yego v seni ne puskayut, a on lezet v komnatu ” – o‘zbekcha “O‘ziga yeng bo‘lmagan, o‘zgaga en bo‘larmi”; tatarlarda “Tovuq tuxum qo‘ymasdan, egasi jo‘ja sotmoqchi” – o‘zbekcha “Jo‘jani kuzda sana”; ruslarda “Na chujoy strane i vesna ne krasna” (o‘zga yurtda bahor go‘zal emas) – o‘zbekcha “O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l” ma’nolarini ifodalaydi. Folklorshunos olimlar maqollar va matallarni o‘rganuvchi sohani paremiologiya deb atashadi. 6

Paremiya – yunoncha chuqur ma’noli gap, hikmatli so‘z, ibora, maqol, matal ma ’ nosini beradi Maqollarning janr xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Maqollarning hajmi qisqa va cheklangan. 2. Maqollar mazmunan serko‘lam va chuqur ma’noni ifodalaydi. 3. Xalq maqollari shaklan she’riy va nasriy bo‘ladi. Ammo nasriy maqollar ham she’riy misralarni eslatadi. Masalan: Ko‘za kunda emas, kunida sinadi. 4. Maqollarda hayotiy voqea-hodisa haqida qat’iy hukm ifo da lanadi. Bu hukm musbat yoki manfiy mazmunda aks etadi. 5. Maqol shaxs hayotidagi xususiy vaziyatni xalq, omma, hayot nuqtai nazardan umumlashtiradi. 6. Maqol matni tilshunoslikda shaxsi umumlashgan gap hisoblanadi. Xalq maqollari tarixi o‘nlab asrlar bilan o‘lchanadi. O‘rxun-Enasoy bitiglarida “Oriq va semiz buqani (birov) tezagidan bilsa, birov oriq va semiz buqani ajrata olmaydi”, “Yupqa qalin bo‘lsa, tor-mor qiladigan bahodir emish, ingichka yo‘g‘on bo‘lsa, uzadigan bahodir emish” kabi maqolni eslatuvchi parchalarni o‘qiymiz. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarida o‘nlab hikmatli so‘zlarni uchratamiz: “Yesa, ichsa oxir bari och to‘yar, Ko‘zi och ochligin o‘lganda qo‘yar”. “Kishiga chiroydir uyat-andisha, U asrar nojo‘ya ishdan hamisha”. Aynan shunga o‘xshash fikr Ahmad Yassaviy she’rida shunday keladi: “Al hayoyu minal iymon” – Rasul aytdi”, ya’ni Hadisdan olingan parcha: “Hayo iymondan nishonadur”, - deyiladi. Ahmad Yugnakiy “Hibatu-l-haqoyiq” dostonida “Vale kiysang atlas, unutma bo‘zing” misrasini yozadi. Bu misra “Boy bo‘lsang, chorig‘ingni unutma” hikmatli so‘ziga mos keladi. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘oti-t-turk” tadqiqotida dala safarlarida yozib olgan 268 maqol matnini keltirgan. Bu namunalar qatorida biroz o‘zgarish bilan 7

yashayotgan quyidagilarni uchratamiz: “Otug‘ uzguch birla o‘churmas” – O‘t alanga bilan o‘chirilmas; “Tog‘ toqqa qavushmas, kishi kishiga qavushar” – “Tog‘ tog‘ bilan uchrashmas, odam odam bilan uchrashar”. Ayni paytda “Õt tesa, ag‘iz kuymas” – o‘t degan bilan og‘iz kuymaydi; “Tulki o‘z iniga ursa, uzuz o‘lur” – tulki o‘z iniga qarab hursa, qo‘tir bo‘ladi kabilar bugungi kunda unutilgan. Ular o‘rniga “Holva degan bilan og‘iz chuchimas”, “Vataniga tosh otgan vatangado bo‘ladi” degan maqollar qo‘llanmoqda. Xalq maqollarining mazmun ko‘lami inson hayotining turli sohalarini qamraydi. Inson hayotidagi voqea-hodisalarning cheki yo‘q ekan, maqollar mazmuni chegarasini ham o‘lchab bo‘lmaydi. Maishiy hayotdagi kichik bir e’tiborga arzimaydigandek ko‘rinuvchi lavhadan tortib chuqur falsafiy mushohada ifodasigacha maqollar mazmunida o‘z aksini topgan. Maqollarni tasnif qilishning bir turida mazmun yetakchi hisoblanadi. Unga ko‘ra Vatan, mehnat, xalq, ilm-hunar, mardlik, mehmon, tadbirkorlik, muhabbat va vafo, yaxshi so‘z – jami 30 ga yaqin mavzular qayd etilgan. Xullas, xalq maqollarida qaysi mavzu, hayotning qaysi sohasi haqida fikr yuritilmasin, tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. I.1. MAQOL JANRIGA XOS XUSUSIYATLAR 8

Xalq maqollarining badiiy jihatdan mukammalligi taniqli olimlar va shoir, yozuvchilar tomonidan tan olingan. Bu jihatdan maqollar so‘z san’atining oliy namunasi sifatida baholanishga loyiq. Hajm jihatdan kichikligi, mazmunan serma’noligi, mavzu jihatdan hayotiyligi maqollarning asrlar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib yashashini ta’minlagan omillardir. San’at asari qimmatini belgilovchi eng talabchan sinov vaqt hisoblanadi. Ayniqsa, vaqt sinovi talabiga og‘zaki asarning javob berishi o‘ta muhimdir. Har qancha tashviqotlarga qaramay sho‘ro tuzumida kolxoz afzalligi maqtalgan maqollarning umri qisqa bo‘ldi. S h o‘ro tuzumi haqidagi maqtov dostonlar ham yaratilgani zahoti esdan chiqib ketdi. Haqiqiy maqollarning shakllanishi uzoq davrni qamraydi, ammo badiiy mukammal va hayot tajribasi aks etgan maqolning umri boqiy bo‘ladi. “Qonni qon bilan yuvib bo‘lmas” maqolini Mahmud Koshg‘ariy “Qanig‘ qan bilan jumas” tarzda keltirgan. Bu maqol olim qalamiga tushguniga qadar necha asrlar yashaganini faqat taxmin qilish mumkin. Ko‘rinib turibdiki, maqollarning badiiy mukammalligi ularning hayotiyligini, umrboqiyligini izohlar ekan. Ayni choqda badiiy go‘zallikning bevosita so‘z tanlash, tasvir vositalaridan unumli foydalanish jihatlari ham bor. Ularning ayrimlarini esga olib o‘tamiz: 1. Qarshilantirish (tazod) “Yaxshidan bog‘ qolar, yomondan dog‘”. Bu maqolda “yaxshi”, “yomon”; “bog‘”, “dog‘” so‘zlari qarama-qarshi ma’nolarni bildiradi va shu bilan birga “bog‘” – “dog‘” so‘zlari chiroyli qofiyani ta’minlaydi. 2. Tovushdoshlik ( alliteratsiya, assonans). “Boy boyga boqar, suv soyga oqar”. Maqolda “B”, “Y”, “R”, “S” kabi undosh tovushlar alliteratsiya – undosh tovushlar uyg‘unligini, “O”, “A”lar esa assonans – unli tovushlar o‘xshashligini ko‘rsatadi va maqol qimmatini oshiradi. 3. Metafora – ko‘chim (istiora). “Otning yag‘iri toyga qolar”.Bu maqolda “ot” so‘zidan qarindosh-urug‘chilikdagi katta avlod vakilining ramzi sifatida foydalanilgan. 9

Odatda mahallada biror odamga baho berish lozim bo‘lsa, birinchi navbatda, u shaxsning ota-onasi esga olinadi. Katta avlod tomonidan yo‘l qo‘yilgan kamchilik shu zahoti farzandga ko‘chiriladi. Natijada, inson hayoti davomidagi har bir xatti-harakat mahalladoshlar, qarindoshlar tomonidan nazoratda ekani anglashiladi. Maqol mazmunan har bir inson yoshidan qat’i nazar kelajakda ota, ona bo‘lishni orzu qilsa, keyingi avlodiga “yag‘iri”ni qoldirmasligi kerak, degan ma’no anglashiladi va katta, yosh avlod tarbiyasining muayyan to‘g‘ri tizimda bo‘lishi uchun asos tayyorlanadi. Maqolda istiora san’ati yetakchilik qiladi. “Et bilan tirnoqni ajratib bo‘lmas” maqolidagi “et” va “tirnoq” so‘zlari qarindosh-urug‘; ota-bola; aka-uka ma’nolarini bildiradi. Bu misolda sinekdoxa san’ati ham bor. Y a ’ni butunning tarkibiy qismi orqali yaxlit narsa ifodalangan. 4.Sifatlash.“Bug‘doy noning bo‘lmasin, bug‘doy so‘zing bo‘lsin”. Maqolda insonlar o‘rtasidagi munosabat faqat moddiy narsa bilan emas, shirin muomala bilan qadrlanishi qayd qilinmoqda. “Bug‘doy non”, “bug‘doy so‘z” birikmasida sifatlash san’ati qo‘llangan. 5. Jonlantirish. (tashxis). “O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar”. Bu maqolda odamlarni toifalarga: pulli-pulsiz, amalli-amalsiz, foydali-foydasizga ajratib muomala qilish o‘sha shaxsning xalqdan ajralib qolishiga sabab bo‘lishi aks etgan. Ikkinchidan, biror muammoni hal qilishda faol ishtirok etgan odam, ko‘pincha, ish bitganidan so‘ng esdan chiqishi ifolangan. Xullas, maqollar badiiyati ularning yaratilishi ustida avlod-avlod millat vakillarimizning ijod qilish saviyasi qanchalar yuqori bo‘lganidan darak beradi. Yozma adabiyot vakillari asarlarida xalq maqollari og‘zaki va yozma adabiyot ijodiy hamkorligining ko‘prigi darajasida muhimdir. Har bir ijodkor mumtoz adabiyot davrida bo‘ladimi, hozirgi zamonda bo‘ladimi xalq vakili hisoblanadi. U iqtidorli shaxs, avvalo, o‘zbekning tarbiyasida voyaga yetadi. Xalq bilan birga yashaydi, millat vakili mentalitetini o‘zlashtiradi. Shu bilan birga ijodida asarlarini o‘qiyotgan ommaga o‘zining xalq vakili ekanini uqtirmoqchi ham bo‘ladi. Bu maqsadni amalga oshirishda maqol eng samarali omil sifatida xizmat qiladi . 10

Yozma adabiyotda maqollardan foydalanishning uch ko‘rinishi mavjud: 1. Xalq maqoli aynan keltiriladi. Alisher Navoiydan Muqimiygacha, Cho‘lpondan O‘tkir Hoshimovgacha o‘z asarlarida fikrni ixcham va tushunarli ifodalash maqsadida maqol matnidan aynan foydalanganlar. “Masaldurkim uyqu o‘limdir” (Alisher Navoiy). “Otning o‘limi, itning bayrami” (Abdulla Qahhor). 2. Maqoldagi ayrim so‘zlar o‘zgaradi, ma’no saqlanadi. “Otalarda bir so‘z bor, eshit og‘ajon, Bosgan izidan qaytmas, o‘lsa ham arslon” (Hamza). Bu misralarda shoir “Arslon izidan qaytmas, yigit so‘zidan” maqolidan ijodiy foydalangan. 3. Shoir biror fikrni maqoldagi ma’nodan foydalanib ifolaydi. Bir qarashda bu fikr mustaqildek ko‘rinadi. Fikr yuritsak, adibning xalq maqollaridagi ma’noni o‘ziga xos boshqa so‘zlar bilan ifolaganini anglaymiz. Masalan, Alisher Navoiy g‘azallaridan birida “O‘lturur mahramni sulton, ganji pinhon aylagach”, - degan misra bor. Unda xo‘jayin, sulton, hokim xazinasini yashirishni mahramiga, ya’ni eng yaqin xizmatlarini bajaruvchi xizmatkoriga buyurishi, xazina biror yerga ko‘milganidan so‘ng ortiqcha guvohdan qutulish uchun uni o‘ldirishi aytilgan. Ehtimol, shoir zamonasida aynan shundoq maqol bo‘lgandir. Ammo biz bu maqolning borligidan bexabarmiz. Lekin undagi ma’no bugungi kunda mavjud va biz avvalroq esga olgan “O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar” yoki “Ishim bitdi, eshagim loydan o‘tdi” kabi maqollar mazmunini ifodalaydi. Ba’zan mumtoz shoirlar g‘azaldagi baytlarning har birida biror maqolni misol qilib ham keltirgan hollar uchraydi. Xususan, XIV-XV asrlarda yashagan taniqli shoir Lutfiyning quyidagi g‘azaliga e’tibor bering Ayoqingg‘a tushar har lahza gesu, Masaldurkim: “Chirog‘ tubi qorong‘u”. Tutarmen ko‘zki ko‘rsam orazingni, Ki derlar “Oqqon oriqqa oqar suv”. Yuzingni tuttum ortuq oyu kundin 11

“Kishining ko‘zidur ore torozu”. Ko‘zung qonimdin iymonmas ajabdur, Ki “Qo‘rqar qaydakim qon ko‘rsa hindu”. Tilar vaslingni Lutfiy, qil ijobat Ki ayturlar: “Tilaganni tilogu”. Bu g‘azalda ajoyib so‘z sohibi mavlono Lutfiy o‘zining ma’shuqasiga bo‘lgan ko‘ngil izhorini so‘z marvaridlaridan tizilgan marjondek ifodalay olgan. G‘azalning mazmuni go‘zal va mo‘jaz doston ma’nosini beradi: Ayoqingg‘a tushar har lahza gesu, Masaldurkim: “Chirog‘ tubi qorong‘u”. Baytda yorning qaddi tik shamga o‘xshatilmoqda. Shamning yonayotgan pilikdan pastki qismi qorong‘ u bo‘ladi. Yorning yuzi yonayotgan shamga qiyoslanmoqda. Uning sochi shu qadar uzunki, yuzi yorug‘, pastki qismi qorong‘i ko‘rinadi. Tutarmen ko‘zki ko‘rsam orazingni, Ki derlar “Oqqon oriqqa oqar suv”. Shoir o‘zini bir paytlar suv oqqan ariqqa o‘xshatadi. U oqqan ariqqa suv oqishini kutib umid qilmoqda: ko‘z tutib yorning visoliga yetmoqchi. Ma’shuqaning oshiq huzuriga kelishi oshiq uchun qaqrab yotgan ariqdan yana suv oqishiga tenglashtirilmoqda. Yuzingni tuttum ortuq oyu kundin “Kishining ko‘zidur ore torozu”. Xalqda odamning ko‘zini toroziga o‘xshatish haqida maqol bor. Mening ko‘zim taroziga o‘xshagani uchun bir pallasida oy va quyosh bo‘lsa, ikkinchi pallada ma’shuqa. Ma’shuqamning yuzini ortiq ko‘rganim uchun tarozi pallasining shu tomoni bosib turibdi. Oy va quyosh esa ikkinchi pallaga joylashgan va ma’shuqa go‘zalligiga chidash bermay osmonga uchib ketgan. Ko‘zung qonimdin iymonmas ajabdur, Ki “Qo‘rqar qaydakim qon ko‘rsa hindu”. 12

Mumtoz adabiyotda ma’shuqaning ko‘zi va xolini qoraligi uchun hindga o‘xshatish an’anasi bor. Bu o‘rinda shoir yorining ko‘zini hindga o‘xshatmoqda. Hind qondan qo‘rqadi, degan tushuncha bor. Ammo men ajablanamanki, sening ko‘zing hind bo‘lsa ham ko‘z yoshlarimning qondek oqishidan qo‘rqmayapti. Agar qo‘rqqanida edi, rahm qilardi, men vaslingga yetar edim va ko‘z yoshlarim to‘xtar edi. Tilar vaslingni Lutfiy, qil ijobat Ki ayturlar: “Tilaganni tilogu”. Mazkur bayt g‘azalda ifodalangan hamma orzu-istaklarning xulosasi hisoblanadi. Unda shoir o‘z ma’shuqasidan oxirgi marta muruvvat, lutf qilishni so‘ramoqda. Men odamlar “Tilagan tilagiga yetadi” deganlaridek, senga vaslingga yetish uchun iltijo qilaman va agar odamlarning gapida haqiqat bo‘lsa, maqsadimga yetaman, deb umid bildiraman, demoqchi. Ma’lum bo‘ladiki, bir jihatdan, maqollar shoir mahoratining namoyon bo‘lishi uchun ajoyib vositaga aylangan. Ikkinchi jihatdan, g‘azal vositasida biz XIV-XV asrlarda xalq orasida mashhur bo‘lgan maqollar matni bilan tanishish imkoniga ega bo‘lmoqdamiz. Ayrim iqtidorli yozuvchilar badiiy asarlarida qahramon nutqida qo‘llagan maqol orqali ularning dunyoqarashi, fe’li haqida kitobxonda tasavvur hosil qilishga erishganlar. Misol uchun Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” romanida Yusufbek hoji nutqida “Zo‘ri behuda miyon meshi- kanad” (tojik maqoli: ortiqcha zo‘riqsang, belingni sindirasan), xizmatkor ayol To‘ybeka nutqida “Teng tengi bilan, tezak qopi bilan” maqolini keltiradi. Maqollarni qo‘llashdanoq Yusufbek hojining ilmli, fors tilini biluvchi ziyoli ekani, Mirzakarim qutidor xizmatkorining esa sodda, ilm ko‘rmagan, bor gapni lo‘nda va aniq aytishga o‘rgangan ayol ekani seziladi. Xullas, xalq maqollari yozma adabiyot vakillari tomonidan ularning iqtidorini namoyon qilishga yordam bergan. Xalq og‘zaki ijodidagi maqollar janri tarixiy hayot davomida son va mazmun jihatdan boyish xususiyatiga ega. Ya’ni maqollar zamon o‘tishi bilan iste’moldan chiqishi va ayni paytda yangi-yangi namunalari vujudga kelishi mumkin. 13

Maqollarning iste’moldan chiqishida quyidagi omillar sabab bo‘ladi: 1. Tarixiy hayotning o‘zgarishi. Ijtimoiy hayotda maqolni qo‘llash ehtiyojining yo‘qolishi oqibatida maqol xalq esidan chiqadi. Omoch seni to‘ydirgay, Omboringni to‘ldirgay. Omoch ishlatish asta-sekin yo‘qola borgan sari bu maqol ham iste’moldan chiqqan. 2. Tarixiy so‘zlar ishtirokidagi maqollar vaqt o‘tishi bilan yo‘qoladi. Qoziga bersang suyar, Bermasang – so‘yar. 3. Ayrim maqollar og‘zaki ijodning og‘zakiligi belgisi ta’sirida yo‘qolishi ham mumkin. Bir avlod qo‘llamagan maqol o‘limga mahkum. Xitoy xonining gazmoli ko‘p, lekin o‘lchamay kesilmaydi. Ba’zan maqolning bir qismi yashaydi, ikkinchisi yo‘qoladi. Ash tatig‘i tuz, jug‘rin jemes. (Osh tuz bilan totli, lekin lagan bilan yolg‘iz tuzning o‘zi yeyilmaydi). Bu maqolning birinchi qismi hozir ham bor, ammo ikkinchi qismni biz tasavvur ham qilmaymiz. Yuqoridagi sabablar maqolning yo‘qolishiga olib keladi. Ayni paytda maqollarimiz namunalarining boyish manbalari ham yo‘q emas. Ular quyidagilardan iborat: 1. Ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar natijasida yangi maqollar vujudga keladi. Masalan, O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan so‘ng “Vatanni sevmoq iymondandir” hikmatli so‘zini qo‘llash ommalashdi. Dastlab, bu maqolsifat jumlaning Abdulla Avloniy yozgan “Turkiy guliston yoxud axloq” kitobida Muhammad Payg‘ambarimiz (s.a.v.) hadisi ekani aytilgan edi. Ammo bu hikmatli so‘z xalqimiz orasida ko‘p qo‘llanmagan. Mustaqillikdan so‘ng eng ommaviy maqolga aylanib ketdi. 2. Xalq maqollarining yangi-yangi namunalari xalqlar o‘rtasidagi iqtisodiy, ijtimoiy aloqalarning rivojlanishi natijasida paydo bo‘ldi. “Olma 14

og‘ochidan olisga tushmas” maqoli “Yabloka ot yabloni daleko ne padayet”ning tarjimasi. Bugungi kunda bu maqolning kelib chiqishi bizni deyarli qiziqtirmaydi. 3. Yangi maqollarning paydo bo‘lishi allomalar, dono adiblar aytgan hikmatli so‘zlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Tarixda biz Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Alisher Navoiy ijodi bilan tanishar ekanmiz, aforizm deb atalmish muallifi aniq dono va hikmatli so‘zlarga duch kelamiz. “Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur” kabi misollar shular jumlasidandir. Maqollar o‘z va ko‘chma ma’nolarga ega bo‘lishi bilan yana ham diqqatga sazovordir. “Yomon xotin olguncha, bo‘ydoq yurgan yaxshiroq”, “Qizi borning nozi bor”, “Quda bo‘lguncha, ko‘p sinash, quda bo‘lgach, ko‘p siylash” kabi maqollar o‘z ma’nosida qo‘llanadi. Ayrim maqollar faqat ko‘chma ma’noda qo‘llanadi. “Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas”, “Egrining omochi yerga botmas”, “O‘tin ayirgan bolta maydonda qolar” kabi maqollar bilan tanishganimizda ko‘chma ma’no yashiringanini his qilamiz. Bir qarashda “Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas” maqoli o‘z ma’nosida ham qo‘llanadigandek tuyiladi. Ammo bu hikmatli so‘zni hech kim o‘z ma’nosida deyarli qo‘llamaydi. Aslida, hayotda uchrab turadigan turli mish-mishlarning rost ekanligini ta’kidlash maqsadida bu maqolni esga olish odat tusiga kirgan. “Tuhmatchining omochi yerga botmas” maqolida bir oz g‘alati fikr ilgari surilgandek tuyiladi. Omochning yerga botmasligi bilan tuhmatchining qanday aloqasi bo‘lishi mumkin, degan mulohaza paydo bo‘ladi. Ammo aynan shu o‘rinda “omoch” deganda, bevosita yer haydashda foydalaniladigan asbob emas, balki tuhmatning natijasi nazarda tutiladi. “Yer” so‘zi iymonli, rostgo‘y odamga nisbatan qo‘llangan. Ya’ni tuhmatchining tuhmati rostgo‘y va pokiza odamga hech qanday salbiy ta’sir ko‘rsata olmasligi ta’kidlanmoqda. Binobarin, maqol matni bilan tanishganda, yoki uni eshitganda, qanday maqsadni nazarda tutib qo‘llanganiga e’tibor berishimiz lozim. Aks holda aytilgan maqolning asl ma’nosini tushunmay qolishimiz mumkin. Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, olim Fitratning maqol janriga munosabatiga diqqatimizni qarataylik. 15

Abdurauf Fitrat xalq og‘zaki ijodiga mansub maqol janri haqida ham ma’lumot berar ekan, tushunarli va lo‘nda fikrni aytib qo‘ya qoladi: “Elning kun ko‘rgan, ish o‘tkargan sinalishli qarilari tomonidan aytilgan hikmatli, qisqa, ma’noli gaplardirkim, el orasida “yashash qonunlari” kabi hukm surib, tildan tilga yururdur”. E’tiborli jihati shundaki, Fitratning maqol janriga bergan bu ta’rifi unga nisbatan berilayotgan hozirgi ta’rifdan jiddiy farq qilmaydi. Hozirda maqol xalq og‘zaki ijodining ixcham shaklga, ammo chuqur mazmunga ega bo‘lgan, xalqning ko‘p asrlik hayotiy kuzatishlari, tajribalari asosida vujudga kelgan hikmatli so‘zi sifatida ta’riflanadi. 1 Ko‘rinyaptiki, maqolning Fitrat tomonidan ham, undan keyin yetishib chiqqan olimlar tomonidan ham aytilgan ta’rifida, asosan, uning xalq turmush tajribasida sinovdan o‘tgan bo‘lishi, shaklan ixcham, mazmunan teran ko‘rinishda og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurishi bir xilda ta’kidlanmoqda. Faqat Fitrat ta’rifida maqolning “qarilar tomonidan aytiladi” deb ko‘rsatilishiga qo‘shilish biroz qiyin. Chunki maqollar kattayu kichik tomonidan aytilaveradi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, maqolga nisbatan berilayotgan hozirgi ta’riflarda bunday ta’kid uchramaydi. Negaki, maqollar, odatda, bolalarga yoshlikdan o‘rgatilib boriladi. Hatto hozirgi paytda boshlang‘ich sinflar uchun mo‘ljallab tuzilgan darsliklarga ham maqol namunalari ko‘plab kiritilgan. Shu ta’rifdan so‘ng u quyidagi maqollarni janr namunasi sifatida ko‘rsatib o‘tadi: Sinamag‘an otning sirtidan o‘tma. Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l. Chumchuq so‘ysa ham qassob so‘ysin. Chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas. Och qornim – tinch qulog‘im. O‘z uyim – o‘lan to‘shagim. Bo‘zchi belboqqa yolchimas. Mulla bilganin o‘qir, tovuq ko‘rganin cho‘qir. Yotib qolguncha – otib qol. 1 Ўзбек фольклори очерклари. Уч томлик. Биринчи том. – Т.: Фан, 1988. – Б.85-98. 16

Og‘zi qiyshiq bo‘lsa-da boy bolasi so‘zlasin. Misol keltirilayotgan ushbu maqollarning har biri badiiy ijodning o‘ziga xos hodisasi sifatida yuzaga kelgan bo‘lib, folklorda ixcham shakliligi, ammo teran mazmunga egaligi bilan alohidalik kasb etadi. Shuningdek, har biri tilimiz ko‘rkini, nutqimiz nafosatini, aql-farosot va tafakkurimiz mantiqini hayrotomuz bir qudrat bilan namoyish etgan va eta oladigan badiiyat qatralari sifatida e’tiborni tortadi. Ular xalqimizning ko‘p asrlik hayotiy tajribalari va maishiy turmush tarzining bimisoli bir oynasidir. Bu badiiy oynada xalqning hayotga, tabiatga, inson, oila va jamiyatga munosabati, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-marifiy, axloqiy estetik va falsafiy qarashlari, qisqasi o‘zi va o‘zligi to‘la namoyon bo‘lgandir. Shuning uchun ham maqollar g‘oyatda keng tarqalgan bo‘lib, asrlar davomida jonli so‘zlashuv va o‘zaro nutqiy munosabatlarda, badiiy, tarixiy va ilmiy asarlarda, siyosiy va publitsistik adabiyotda doimiy ravishda qo‘llanib kelgan va qo‘llanilmoqda. Maqol, matal, masal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so‘z, tanbex, mashoyixlar so‘zi, donolar yoki donishmandlar so‘zi, oqinlar so‘zi va otalar so‘zi atamalari bilan el orasida yurgan bu janr namunalari g‘oyat ommaviy bo‘lib, umumfolklor hodisasi hisoblanadi. Maqol arabcha “qavvala” so‘zidan olignan va “aytmoq, so‘zlamoq” ma’nolarini anglatadi. Biroq Fitrat maqol so‘zi o‘rnida ko‘pincha “el so‘zi” atamasini qo‘llagan. Maqollar ota-bobolarimizning asrlar davomida to‘plagan hayotiy tajribalarini zamonlar osha yetkazishda ma’naviy ko‘prik bo‘lib, avlodlarning bir- biriga bog‘lanishida beminnat xizmat qilib kelmoqda. Xulosa sifatida shuni aytish mumkinki, Abdurauf Fitratning maqollar haqidagi qarashlari, ayrim ilmiy kuzatishlari va xulosalari ularning janriy tabiatini o‘rganishda, mazmuni va tuzilishida ro‘y bergan o‘zgarishlarni aniqlashda muhim ahamiyat kasb eta oldi. Xullas, xalq poetik ijodining kichik janri maqol yuqorida biz sanab o‘tgan o‘ziga xos xususiyatlari bilan folklor ilmining boshqa janrlaridan farqlanib to‘radi. 17

I.2 MAQOL JANRIDA QOFIYANING VAZIFASI Folklorshunos va she’rshunos olimlarning monografik yo‘sindagi ishlarida, turli ilmiy maqolalarida xalq she’rlarining g‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga, tarixiy- genetik asoslariga, obrazlar tizimiga, jahon xalqlari og‘zaki ijodi namunalari bilan uzviy mushtarak va farqli jihatlariga nazar solingan. Shuningdek, o‘zbek xalq qo‘shiqlarining badiiyati, obrazlar dunyosi o‘rganilganda bevosita ularning janri, shakli, vazni, band qurilishi, qofiyasi, urg‘usi haqida ham ayrim qarashlar bayon qilingan, lekin monografik yo‘sindagi ishlar yaratilgan emas. Jahon xalqlari she’rshunosligida esa xalq she’r tuzilishi bilan bog‘liq masalalar allaqachon o‘z yechimini topib ulgurgan. K. Risalievaning “Qirg‘iz she`r tuzilishi”, Z.Ahmetovaning “Qozoq she`r tuzilishi”, I.V.Steblevaning “Turkiy xalqlar she’r tuzilishi” kabi ishlari ana shular jumlasidandir. O‘zbek xalq she’r tuzilishining ilmiy-nazariy asoslarini o‘rganish doirasida bir qator ilmiy maqolalar yozilgan bo‘lsa-da, nazariy asos to‘la-to‘kis yaratilib bo‘lindi, deya olmaymiz. She’r tuzilishida yetakchi unsur sifatida taassurot uyg‘otadigan birgina qofiyani olib ko‘rish mumkin. Deylik, Sharq xalqlari she’riyatida qofiyaning tutgan o‘rni xususida Shamsiddin Qays Roziy, Abu Nasr Farobiy, Vohid Tabriziy, Atoulloh Husayniy, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning ilmiy qarashlari bayon etilgan. Xullas, qofiya nazariyasiga asos solingan. 1972-1975 yillarda “O‘zbek tili va adabiyoti” jurnalida katta bahs boshlandi. Bunda A.Rustamov, S.Mirzaeva, B.Sarimsoqov, H.Mirhaydarov, U.To‘ychiev, T.Boboev singari she’rshunos olimlar qofiya ilmi bilan bog‘liq o‘z qarashlarini ifodaladilar. Ushbu bahslarda olimlar tomonidan ikkita katta ilmiy gipoteza asoslandi. Bir guruh olimlar mumtoz qofiya ilmini barmoqqa tatbiq qilib bo‘lmaydi, degan xulosaga kelgan bo‘lsalar, ikkinchi guruh she’r ilmi mutaxassislari, aksincha, arab- fors qofiya unsurlarini barmoqda ham qo‘llayverish mumkin, degan xulosaga kelib, o‘z qarashlarini yetarlicha ilmiy-faktik asosga ko‘ra isbotladilar. She’riyatda “ritm o‘qqa, qofiya banddan-bandga o‘tayotgan o‘t” ga qiyos etiladi. Binobarin, 18

ritm she’riy nutqdagi muayyan, bir-biriga monand bo‘laklarning, so‘z haqida tovushlarning ma’lum tartib va bir xilda takrorlanib kelishidir. Bundan ko‘rinib turibdiki, ritmsiz she’r bo‘lmaydi. Xususan ritm she’rda misralardagi bo‘g‘inlarning tengligi, turoq tartibining bir xilda takrorlanishi bilan yaratiladi. Ritmning bunday o‘ziga xos xususiyatlari klassik she’riyat bilan hozirgi zamon she’riyati, ya’ni aruz vazni bilan barmoq sistemasida ritm farqlanishiga olib keladi. Chunonchi, aruz vaznidagi she’rlarda ritm misralardagi cho‘ziq /-/ hamda qisqa bo‘g‘inlarning bir maromda takrorlanishidan kelib chiqadi. 2 Masalan, Alisher Navoiyning: Oshiq o‘ldim bilmadim, yor o‘zgalarga yor emish, Olloh-olloh, ishq mundoq balolar bor emish, - Bayti bilan boshlanuvchi g‘azalini o‘rganish asnosida ham yuqoridagi fikr tasdig‘ini ko‘rish mumkin. Bu yerda baytdagi har ikki misra so‘zlari ham hijoning qisqa va cho‘ziqligi hamda turoqlar sonining tengligi jihatidan bir-biriga mos tushgan. Y a ’ni g‘azalning har bir misrasi to‘rt rukndan /oshiq o‘ldim olloh-olloh; bilmadim – ishq aro; yor o‘zgalar – mundoq balolar; yor emish – bor emish / iborat. Ruknlarning birinchisi to‘rt, ikkinchisi va to‘rtinchisi uch, uchinchi rukn esa besh hijoli. Uchinchi ruknning uchinchi, qolgan ruknlarda ikkinchi hijo qisqa bo‘lib, qolgan hijolar to‘liq. Shuningdek, g‘azalning qolgan misralari ham rukn sonlari, hijolar tengligi va ularning qisqa hamda cho‘ziqligi bilan yuqoridagi birinchi baytga birday hamohang bo‘lib keladi. Bu g‘azalda yagona ritmni, musiqiylikni yuzaga keltiradi. Misra oxirida tovushlarning takrorlanishi natijasida qofiyalangan so‘zlar esa g‘azal musiqiyligini ta’minlaydi. Klassik she’riyatimizga ko‘proq xos bo‘lgan bunday xususiyat hozirgi zamon she’riyati, jumladan, xalq maqollarida unchalik bo‘y ko‘rsatmaydi. Barmoq vaznidagi she’rlarda va maqollarda ohangdoshlik, ya’ni ritm she’r misralaridagi hijolarning takrorlanishi, turoq qofiya hamda radiflardan hosil bo‘ladi. Masalan: Yaxshilikka yaxshilik – Har kishining ishidir. 2 Ҳомидий .Х.,Абдуллаeва Ш., Иброҳимова С.Адабиётшунослик тeрминлари луғати, Т.,1967, 181 – бeт. 19

Yomonlikka yaxshilik- Mard kishining ishidir. - 3 maqolini olib ko‘raylik. Maqol barmoq sistemasining yetti hijoli vaznida bitilgan. Misralar ikki turoqli. O‘zaro qofiyalanib kelgan yaxshilik, ishidir ohangdosh so‘zlari birday uch hijodan iboratdir. Bu yerda yaxshilik, ishidir, kishining so‘zlari takrorlanib kelgan bo‘lsa-da, maqolning ravonligiga halaqit bermaydi. Aksincha, hijolarning tengligi, tovushlarning bir xilda takrorlanib kelishi maqolda jozibali, o‘ynoqi ritm yaratishda muhim rol’ o‘ynamoqda. O‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi uzoq qadim tarixga ega deymiz. Shu ma’noda maqol va qo‘shiqlarning paydo bo‘lishi mehnat jarayoni bilan bevosita bog‘liqdir. Demak, ritmik nutqning yuzaga kelishi ham mehnat jarayoni, shuningdek, insonning ilk ijtimoiy rivojlanish davridagi ishi va kurashi bilan bog‘langan. Masalan, ketmon chopayotgan dehqon ishiga monand bir xilda harakat qilsa, ishi yengillashadi. Yoki dastgoh ishchisi, sex tikuvchisining bir xildagi ritmik harakati ular mehnatini osonlashtiradi, bajarayotgan ishni ma’lum bir izga tushiradi. Qo‘shiq yoki dostonlarda esa qo‘llanadigan purma’no so‘z, hijo, qofiya hamda rangin radiflarning qudrati evaziga ritm hosil bo‘ladi. Misollarga murojaat qilaylik: Erka tutsa onasi, Taltayadi bolasi. To‘g‘ri tutsa onasi, Yurtga ega bolasi. /158 bet/ Xalqimiz dilidan dur bo‘lib quyilgan bu maqol tarbiya mavzuida. U bola tarbiyasi naqadar nozik ekanligi, bola tarbiyasida onaning tutgan o‘rni, bolani haddan ziyod erkalatish yaxshilikka olib kelmasligi ta’kidlanadi. To‘rtlikda bunday katta ma’noni hosil qilishda misralardagi qofiyalar asosiy rol o‘ynaydi. Zero misralardagi onasi, bolasi so‘zlari jozibali qofiyani yuzaga keltirmagan bo‘lardi. Chunki bunday holda ma’no buzilmasa-da, qofiyadosh so‘zlarda hijolar uyg‘unligi unli va undosh tovushlarning takror sistemasi meyoridan chetga chiqadi. 3 Ўзб e к мақоллари. Т., Шарқ, 2003,154 б e т Изоҳ; К e йинги мисоллар шу тўпламдан олиниб, саҳифаси кўрсатилади. 20

Maqollarda o‘zbek she’riyatidagi band ko‘rinishlarining bir nechta an’anaviy turlari uchraydi. Maqollarda asosan, sodda band / ikkilikdan oltilikkacha/ ko‘rinishlardagi bandlar uchraydi. Jumladan, ikkiliklar, Qiz saqlay bilmagan go‘ng etar, Ipak saqlay bilmagan yung etar. /159-bet/ Yoki: Yaxshi bola nom keltirar, Yomon bola g‘am keltirar. / 163 bet/ Maqollarda uchliklar ham uchraydi: Bir ko‘rgan tanish, Ikki qo‘rgan-oshna, Uch ko‘rgan-qarindosh. /263-bet/ Maqollar orasidagi uchliklarni tahlil qilganimizda ko‘rishimiz mumkinki, qofiyalanishda ham, bandlardagi misralar sonida ham izchillikka qat’iy rioya qilinmagan. Umuman, maqoldagi oxirgi xulosa banddan kelib chiqadigan mantiqqa ko‘ra, uning shakli, tuzilishi boshqalardan farq qiladi va bu uchlikdan tuzilgan maqollarga xos xususiyat ekanligini aytish mumkin. Uchliklar odatda yuqoridagi kabi a-b-a tarzida qofiyalanishi mumkin. To‘rtlikdan iborat bo‘lgan maqollarda to‘rtlikning besh-olti xil qofiyalanuvchi har xil turoqli ko‘rinishlarini uchratamiz. Masalan, quyidagi maqol 7 hijoli barmoq vaznida yozilgan: Go‘ja tuysang, mayda tuy, Qaynotangning tishi yo‘q. Qayga borsang, shunda bor, Qaynotangning ishi yo‘q. /263-bet/ Maqol b-a-b-a tarzida qofiyalangan. Quyidagi maqol juda kam uchraydigan ikki xil vaznda yozilgan: Qor yog‘di deb sevinma, Ayozlari bor. Xo‘ja keldi deb sevinma, 21

Niyozlari bor. /494-bet/ Ushbu maqolning birinchi bandi 7 bo‘g‘inli, uchunchisi 8 va to‘rtinchi bandlari 5 bo‘g‘inli bo‘lib, b-a, ba tarzida qofiyalangan. Quyidagi maqol ham xuddi ana shunday shakldagi maqollar sirasiga kiradi: Qor yog‘di deb sevinma, Qirovlari bor. So‘fi keldi deb suyunma, So‘rovlari bor. /494-bet/ Uchlik maqollarda esa gohida a-a-a tarzida qofiyalangan maqollar ham uchraydi. Masalan, So‘z ko‘rki –maqol, Guzar ko‘rki- baqqol Yigit ko‘rki-soqol. Ushbu maqolda maqol, baqqol, soqol so‘zlari o‘zaro qofiya qilingan. Qolaversa, so‘zlar faqat birgina harfini almashtirish orqali yangi ma’no anglatishga xizmat qilgan. Bog‘ni boqsang – bog‘ bo‘lur, Botmon dehsar yog‘ bo‘lur. Boqimsiz bog‘ tog‘ bo‘lur, Yurak-bag‘ring dog‘ bo‘lur. /25-bet/ Maqol barmoq sistemasining yetti bo‘g‘inli vaznda yozilgan. A-a-a-a shaklida qofiyalangan. Yetti hijoli misralar bog‘, yog‘, tog‘, dog‘ so‘zlari orqali ohangdoshlik kasb etgan. Qofiyadosh so‘zlarning o‘zagi uyg‘un, faqat bitta harfni o‘zgartirish orqali boshqa ma’no hosil qilingan. Bu yerda takrorlanib kelgan bo‘lur so‘zi radif bo‘lib, maqol ritmiga putur yetkazmaydi, aksincha musiqiylikni ta’minlagan. Quyidagi maqol ham ana shunday barmoq vaznining yetti bo‘g‘inida yozilgan: Charx yigirsam pul bo‘lar, Boshim dasta gul bo‘lar. 22

Yaxshi-yaxshi yigitlar, Eshigimga qul bo‘lar. /37-bet/ Maqolda birinchi, ikkinchi va to‘rtinchi satrlar pul, gul, qul so‘zlari yordamida o‘aro qofiyalangan. Ular so‘zi radifdir. Bu yerda uchinchi qatordagi yaxshi-yaxshi yigitlar so‘zining takrorlanib kelishi maqolning ohangdorligini ta’minlagan. Bu yerda qofiyaning yo‘qligi bilinmaydi. Yomon bilan yo‘ldosh bo‘lsang, Yomondan burun o‘lasan. Yaxshi bilan sirdosh bo‘lsang, Yaxshilik bilan unasan. /55-bet/ Sakkiz bo‘gindan iborat bo‘lgan ushbu maqolning qofiyalanishi butunlay o‘zgacha. Masalan, birinchi satr bilan uchinchi satrdagi yo‘ldosh-sirdosh so‘zlari qofiyalangan bo‘lsa, bo‘lsang so‘zi radif vazifasida kelgan. O‘lasan-o‘lasan so‘zlari ikkinchi va uchinchi satrlarni qofiyadosh qilishga xizmat qilgan. Oriq degan yomon toy, Yozga chiqib ot bo‘lar. Yomonlikni ko‘p qilsa, Yaxshi kishi yot bo‘lar. /67-bet/ Ushbu maqolda ikkinchi va to‘rtinchi qatordagi ot, yot so‘zlari qofiya qilingan. Birinchi va uchinchi qatordagi so‘zlar qofiya xatolariga kiradi. Maqollar beshlik shaklida kelganda ulardagi qofiyalanish quyidagicha bo‘ladi: Yomon otga yol bitsa, Yoniga tursuk boylatmas, Yomon erga mol bitsa, Yoniga qo‘shni yo‘latmas, Yo‘latsa ham tindirmas. /57-bet/ Maqolda birinchi satr bilan uchinchi satrdagi yol-mol so‘zlari satrdagi boylatmas, to‘rtinchi satrdagi yo‘latmas va beshinchi satrdagi tindirmas so‘zlari qofiya qilingan. Maqol a-b-a-b-b tarzida qofiyalangan. 23

Ko‘pincha maqollarda ichki va tashqi qofiyalar ham qo‘llaniladiki, ular quyidagi tarzda qofiyalanadi: Shirin-shirin so‘zlasang, Ilon inidan chiqar. Achchiq-achchiq so‘zlasang, Musulmon dinidan chiqar. /86-bet/ Bu yerda ikkinchi va to‘rtinchi qatordagi inidan-dinidan so‘zlari qofiya qilingan. Shirin-shirin so‘zlari esa uningn antonimi bo‘lgan achchiq-achchiq so‘zlariga qofiya qilingan. Garchi bu so‘zlar och qofiya bo‘lsa-da, maqolning ohangdorligini ta’minlab, unga alohida joziba baxsh etgan. Er yigit deb kim aytar, Yovda yalov yiqmasa. Chechanligin kim maqtar, Dovda uni chiqmasa. /143-bet/ Bu maqolni to‘liq qofiyaga misol qilish mumkin. Chunki maqoldagi aytar-maqtar, yiqmasa-chiqmasa so‘zlari bir-biriga tovush jihatidan ham mos kelgan. Quyidagi maqolga e’tibor beraylik: Beraman degan quliga, Chiqarib qo‘yadi yo‘liga. Olaman degan qulidan, Tortib oladi qo‘lidan. /194-bet/ Ushbu maqoldagi qofiya qilingan so‘zlarning o‘zagi, ya’ni qul-yo‘l- qo‘l so‘zlaridir. E’tibor qilgan bo‘lsangiz, birinchi a ikkinchi qatorda -ga qo‘shimchasi, uchinchi va to‘rtinchi qatorda –dan qo‘shimchasi maqolning ohangdorligni ta’minlashga xizmat qilgan. Xalq maqollariga bunday misollarni yana ko‘plab keltirish mumkin: Arg‘umoqda yol yo‘q deb, Yo‘lga tashlab ketmanglar. Er yigitda mol yo‘q deb, 24

Yovga tashlab ketmanglar. /215-bet/ Maqoldagi yol-mol so‘zlari ichki qofiya bo‘lsa, yolga-yovga so‘zlari tashqi qofiyadir. Bu yerda ikkita radif ishlatilgan: yo‘q deb va tashlab ketmanglar so‘zlari. Ayrim hollarda esa sanoq sonlar qofiya qilingan maqollar ham uchraydi: Bir bo‘lgan ikki bo‘lmay qolmas, Ikki bo‘lgan uch bo‘lmay qolmas. Uch bo‘lgan doim bo‘lmay qolmas. /215-bet/ Maqolda ikki-uch doim so‘zlari qilib ishlatilgan. Qolmas so‘zi esa radifdir. Demak, maqollardagi qofiyalarda qofiyadosh so‘zlarning o‘zagi uyg‘unlashmasligi ham mumkin. Qofiya faqat qo‘shimchalarning takrorlanishi yoki aynan qo‘llanilgan so‘zlarning takrorlanishi natijasida yuzaga keltiriladi. Lekin bu hol maqol ritmiga putur yetkazmaydi, aksincha, musiqiylini ta’minlashga xizmat qiladi. Masalan, Yaxshiga bersang oshingni, Yaxshilar silar boshingni. Yomonga bersang oshingni, Itga tashlar boshingni. /227-bet/ Maqoldagi osh-bosh so‘zlarida –ni qo‘shimchasi ana shu vazifani ado etgan. Shavla ketsa qo‘lingdan, Ketganiga rozi bo‘l. Obro‘ qolsa o‘zingda, Xursand bo‘lib to‘ylar qil. /323-bet/ Maqolda -dan va -da qo‘shimchalari holda l undoshi orqali qofiyalanish qo‘llanilgan. Boisi qo‘l va o‘z so‘zlari butunlay boshqa-boshqa o‘zak so‘zlardir. Maqollarda a-a-a-a tarzidagi: 25

Ber, dedi subhon, Berib soldi sulton. Berma dedi subhon, Nimani bersin sulton. /355-bet/ Yuqoridagi kabi qofiyalangan maqollardan tashqari a-a tarzidagi qofiyalangan ikkiliklar ko‘p uchraydi. Masalan, Ayrilmagin elingdan, Quvvat ketar belingdan. /9-bet/ Maqol yetti bo‘g‘inli bo‘lib barmoq vanida yozilgan. Elingdan-belingdan so‘zlari to‘liq qofiyadir. Chunki el-bel so‘zlari qofiyadosh o‘zaklardan, -i egalik qo‘shimchasi va - dan qo‘shimchasi maqolning ohangdorligini ta’minlagan. Yoki: Vatani borning baxti bor, Mehnati borning taxti bor. /9-bet/ Maqolini olib ko‘raylik. Bu yerda baxti-taxti so‘zlari qofiya qilingan. Yaxshi yigit yurt tuzar, Yomon yigit yurt buzar. /27- bet/ Ushbu maqoldagi tuzar-buzar so‘zlari maqolda to‘liq qofiya vazifasini bajargan. Yotgan yotog‘on bo‘lar, Sovuqqa qatog‘on bo‘lar. /14-bet/ Maqolida yotog‘on-qatog‘on so‘zlari qofiya, bo‘lar so‘zlari radif vazifasida kelgan. Xuddi shunday holatni quyidagi maqolda ham kuzatish mumkin. Jon kuydirmasang janona qayda, Toqqa chiqmasang do‘lana qayda. /27-bet/ maqolida ham a-a tarzida qofiyalanishi mumkin. Xalq maqollari shunday qofiyalanganki, ular xuddi qo‘shiqqa o‘xshaydi. Masalan: Qarasang-bog‘man, Qaramasang-dog‘man. /39-bet./ 26

Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, xalqimiz yaratgan maqollar mazmuni jihatidan chuqur bo‘lishi bilan birga badiiy jihatdan ham mukammaldir. Ularda go‘zal o‘xshatishlar, tovushdoshlik, mubolag‘alar, majoziy obrazlar yetakchi o‘rinni egallaydi. “Ona bilan bola, gul bilan lola” degan maqolda istiora badiiy san’ati qo‘llanilgan. Maqolning mazmunida ona bilan bolaning gul bilan lolaga o‘xshatilishi nazarda tutiladi. “Olim bo‘lsang, olam seniki” maqolida “o”, “a”, “s” tovushlari alliteratsiya-tovushdoshlik holatini vujudga keltirgan. Endi “Boy boyga boqar, suv soyga oqar” maqoliga diqqat qilaylik. Bu maqolda “boyga” va “soyga” so‘zlari ichki qofiyani, “boqar” va “oqar” so‘zlari tashqi qofiyani tashkil qiladi. Qizig‘i shundaki, har ikkala qofiyadosh so‘zlarda ham faqat bitta tovushda farq seziladi. Bu esa maqolning badiiy jihatdan mukammalligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Ayni chog‘da “b”, “o”, “e”, “r”, “s” kabi tovushlar vositasida tovushdoshlik holati vujudga keltirilgan. Bunday qofiyalanish xalq maqollarida ko‘plab uchraydi. “Beli bog‘liqning dili bog‘liq”, “Ko‘klam-mehnat bilan ko‘rkam”, “Kim ishlaydi, kim tishlaydi”, “Ochko‘z boyimas, o‘g‘ri to‘ymas”, “Savdogar, ishi doim hiylagar”, “Qora ko‘ngil – yara ko‘ngil”, “Ko‘ngilning olasi- xudoning balosi”, “Eldagi gap- dildagi gap”, “Yot yeb to‘yguncha, do‘st o‘la o‘lguncha”, “Ihlos-xalos”, “Maslahatsiz ish- o‘rinsiz tashvish” kabi faqat bir qatordan iborat bo‘lgan yuzlab maqollarda ham o‘ziga xos qofiyalanishni kuzatamiz. Xalq og‘zaki badiiy ijodi namunalaridan bunday misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Zotan, xalqning o‘zi ehtiros bilan kuylagan har bir poetik asar uchun bunday holat asosiy xususiyat sanaladi. “San’atning jon tomiri, - degan edi L.N.Tolstoy – san’atkorning o‘z predmetiga bo‘lgan ehtirosli muhabbatidir. Mabodo shunday muhabbat mavjud bo‘lsa, asar boshqa talablarga: mazmunga va go‘zalikka ham javob beradi. Mazmunga shuning uchun javob beradiki, arzimas narsani ehtiros bilan sevib bo‘lmaydi; go‘zallikka esa shuning uchun monandki, san’atkor biror predmetni sevar ekan, sevimli mundarijani eng yaxshi shaklda ifodalash uchun hech qanday mehnatni ayamaydi”. 4 4 Қаранг; Т.Бобоев.Адабиётшунослик асослари. Тошкент.” Ўқитувчи” 2002йил 108 бет 27

Har bir xalq ijodkori o‘zi qulamoqchi, doston yoki ertak qilib aytmoqchi bo‘lgan hayot hodisalarini, tanlangan qahramonlarni ehtiros bilan sevadi. Shuning uchun ham asrlar osha saqlanib, ardoqlanib kelinayotgan xalq ijodi namunlarida obraz va tasvirlar g‘oyat quyuq poetik bo‘yoqlarda berilgan, unda ilgari surilgan g‘oya mantiqiy barkamol. Bu poetik bo‘yoq va mantiqiy barkamollik esa har bir asarda badiiy detallarning o‘z o‘rnida qo‘llanilishi, she’riy asarda o‘ynoqi, jozibali ritmning yuzaga keltirilishi orqali, ya’ni qofiya orqali amalga oshiriladi. Xullas, badiiy jihatdan mukammallik maqollarning asosiy fazilatlaridan biri hisoblanadi. O‘xshatish, tovushdoshlik, sifatlash, istiora, majoz, qofiya tasvir san’atlari keng qo‘llanilganligi bilan ular o‘quvchi diqqatini o‘ziga jalb etadi. Unga yod bo‘lib ketadi. Axir “Bulbul chamanni sevar, Odam-Vatanni”, “Vatan gadosi- kafan gadosi”, “Vatan uchun o‘lmoq sharaf”, “Vatan qadrini bilmagan, o‘z qadrini bilmas”, “Dindan chiqsang ham, eldan chiqma”, “Yeridan ayrilgan yetti yil yig‘lar, elidan ayrilgan o‘lguncha yig‘lar”, “Kishi yurtida shoh bo‘lguncha, o‘z yurtingda gado bo‘l”, “Ona yerning tuprog‘i, ona sutiday aziz”, “Ona yurting-oltin beshiging” kabi maqollar qon-qonimizga singib, og‘zaki nutqimizdan joy olgan. Biz ularga har kun, har soatda murojaat qilamiz. Maqollar uzoq o‘tmishda bo‘lgani kabi bugungi kunda ham mustaqillikka erishgan o‘zbek xalqining avlodini ajdodlar havas qilgan barkamol inson darajasiga yetaklovchi asosiy tarbiya vositalaridan bo‘lgan bebaho so‘z durdonalaridir. II.BOB. TOPISHMOQLARNING GENIZISI II.1. TOPISHMOQLAR POETIKASI 28

Ma’lumki, topishmoq asrlar davomida yaratilib, avloddan-avlodga o‘tib, sayqal topib kelayotgan folklorning mustaqil kichik janridir. Topishmoq juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Ba’zi topishmoqlarning obyekti, shakli mazmuni qadimiyligini ozmi-ko‘pmi aniqlashga imkon beradi. Topishmoq qadimda tabiat, tabiat hodisalari va narsalarni bir-biriga taqqoslash, o‘xshatish orqali borliqni, undagi mavjud narsalarning mohiyatini ko‘proq belgilashga yordam bergan. Kishilar qadim zamonlardan boshlab hozirgacha asta-sekin tabiat va jamiyatidagi inson uchun foydali va zararli bo‘lgan hodisalar, jonli, jonsiz narsalar, umuman har xil obyektlarni o‘z zamoni va tushunchasi doirasida anglagan holda topishmoq yaratib kelganlar. Topishmoq bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas, balki kun-bakun yangi-yangi topishmoqlar yaratilib, ommalashib bormoqda. Insonga atrof-muhitdagi narsalarning umumiy, mushtarak va xususiy belgilarini ajratib taqqoslab, uning eng nozik belgilarini yashirib aytish uchun obyektiv borliqni sezib, a’zolari orqali bilib idrok etib, tasavvur hosil qilib, umumlashtirish-tahlil asosida fikrlab, boshqalarga “jumboq” taqdim etish kuzatiladi. Folklorning topishmoq janri kattalar va bolalar uchun birday fikrlashga, sezgilar orqali idrok etishni, borliqni tasavvur qilishga, eng muhimi va umumiy hossalarini jamlashga undaydi. Topishmoq javobini izlayotganlar jumboqdagi belgilarni solishtirish, taqqqoslash, uni borliqdagi boshqa narsalar, belgilari bilan qiyoslashga urinadi. Sezgilar hamda kuzatish orqali olgan ma’lumotlarini ongida qayta tiklaydi, belgining biror jihati, harakati, shakl-shamoyili, rangiga ko‘ra qiyoslanishini aniqlaydi, natijada ixtiyorsiz idrok ixtiyoriy idrokka aylanadi. Topishmoq matnining yorqin, rang-barang, xushohangligi, alliteratsiya natijasida hosil qilingan ritm, so‘zlarning takror qo‘llanilishi, zidlanishli tushunchalar- antitezaning mavjudligi beixtiyor tinglovchi diqqatini jamlaydi va ixtiyorsiz idrok etilgan matni ixtiyoriy idrok asosida topishmoq javobi topiladi. Topishmoqning kattalardagina emas, balki bola psixologiyasining rivojlanishidagi muhim o‘rni, topishmoqni topish, uni doimiy yechib borish 29

natijasida bolada sistemali, davomli, rejali idrok qilish qobiliyati, kuzatuvchanlik topishmoqni yechishdan avvalroq ham mavjud bo‘ladi. Lekin bu qobiliyat topishmoqlar yordamida bolada hayot tajribasi va ilmiy bilishning taraqqiy etishiga olib keladi. Topishmoq – “muammo”, “chiston”, “jumboq”, “lug‘z” deb nomlanib, u turlicha ta’riflanadi. Ya’ni “topishmoq konkret predmetni uning kelib chiqishi, vazifasi va hayot dialektikasida bilib olib, ifoda etadi,” topishmoqlar so‘z obrazining kalitidir. Inson hamisha o‘z avlodining ziyrak, yaxshi xotirali, tez fikrlovchi va zukko bo‘lishini istagan. Agar xalq dostonlari, ertaklarini o‘qisangiz, asar qahramonlari turli jismoniy kuch talab qilsa, ikkinchisi aql-idrok bilan hal etiladi. Jumladan, shunday ertaklar borki, ularda ma’shuqa qizlar o‘zlari turmushga chiqadigan yigitlar oldida shaxmat o‘ynash, jumboqli savollarga javob berish shartini qo‘yadilar. Ular orasida dunyoda eng og‘ir narsa nima? Kim ertalab to‘rt oyoqlab, kunduzi ikki, kechqurun uch oyoqda yuradi? Dunyoda to‘rtta narsa yo‘q: ularni ayting. Nima uchun daraxt soyasida soyabon tutish kerak? Otamning o‘g‘li, lekin mening akam ham, ukam ham emas. Kim ekan u? kabi jumboqlar bor. Og‘ir narsa filga yoki kitga o‘xshaydi. Ammo savolning javobi ot. Chunki faqat ot yugurganda, yerlar larzaga keladi. Yoki odam go‘dakligida to‘rt oyoqlab, yoshligida ikki oyoqlab, qariganda uch oyoqlab, ya’ni hassa bilan yuradi. Dunyoda to‘rtta narsa yo‘q: osmonning ustuni, hovuzning qopqog‘i, osh pichoqning qini, ko‘rpaning yengi. Shuningdek, daraxt soyasida dam olayogan odam qushlarning chiqindisidan asranish uchun soyabon tutadi kabi javoblarni berish kutiladi. Aslini olganda, bu sinovlarning hammasi o‘ziga xos topishmoqlardan iboratdir. Xalqimiz og‘zaki ijodning kichik janrlaridan biri topishmoqlardir. Bu janr ko‘proq bolalarni kuzatuvchanlikka, hayotni mukammalroq bilishga, sinchkovlikka va topqirlikka o‘rgatib, og‘zaki nutqini rivojlantiradi. Ammo topishmoqlar folklorda faqat yosh bolalargagina taalluqli deb hisoblash to‘g‘ri emas, chunki topishmoq aytish va topish musobaqalarida kattalar ham qiziqish bilan ishtirok etishadi. Xatto olima Z.Xusainovanining ma’lumot berishicha, uzun qish 30

kechalarida urchuq yigirgan va olacha to‘qigan xotinlar, Samarqand atrofida boshqa qishloqlardan to‘yga kelib xonadonlarga bo‘lingan mehmonlar o‘zaro chaldirmoq /tez aytish/, jumboq, ya’ni topishmoq aytishishgan. O‘tgan zamonlarda topishmoqlarni qish faslida uzoq kechalarni zerikmay o‘tkazish uchun aytganlar. Topishmoq aytgan odamning topishmoq javobi topilsa, u musobaqada yutqazgan, topilmasa, g‘olib chiqqan hisoblangan. Har ikki holatda ham mag‘lub bo‘lgan taraf yo g‘azal aytgan, yoki biron hayvonga taqlid qilib ovoz chiqargan, yo qo‘shiq kuylagan, yoki biron jismoniy ish qilgan: suv olib kelgan, qor kuragan, eshik supurgan va hokazo. Topishmoqlar xalq orasida jumboq, topmacha, top-top, cho‘pchak, matal, masal, ushuk atamalari bilan ham atab kelingani ma’lum. Ilmiy asarlarda “topishmoq” termini “to” buyruq fe’liga “ish” harakat hosil qiluvchi shakl va “moq” qo‘shimchalarini qo‘shish orqal hosil bo‘lgan deb ko‘rsatiladi. Natijada “topishmoq” so‘zi xalq og‘zaki ijodidagi alohida janr nomini bildirgan. Keyingi paytlarda shevalardagi yuqrida ko‘rsatilgan atamalar deyarli yo‘qolgan. Asosan “topishmoq” nomi saqlanib qolgan. Xalqimiz orasida “Kichkina dekcha, ichi to‘la mixcha”/anor/, “Otdan baland, itdan past”/egar/, “Chopsang chopilmaydi, ko‘msang ko‘milmaydi”/soya/, kabi mashhur topishmoqlar bor. Ammo “Qoragina popish, devolga yopish”/kaltakesak/, “Qizil yulg‘unning tagida Qizlarxon opa yotibdi”/qirg‘ovul/, kabi u qadar keng ommalashmagan va topish anchayin mushkul bo‘lgan topishmoqlar ham bor. Ba’zan bitta narsaga atab bir necha topishmoqlar yaratilgan: Yer tagida ho‘l gavron. Yer tagida yog‘li qamchi. Ko‘prik ostida yog‘li hasip. Uzun ichak, uchi tugunchak. Bu topishmoqlarning hammasida topilishi lozim bo‘lgan narsa ilondir. Matnlarni diqqat bilan o‘qisak, ularning mohiyati jihatidan bir-biriga juda o‘xshash ekani aniq sezilib turadi. Shuningdek, bitta topishmoq matniga bir nechta narsa javob bo‘lib kelishi ham mumkin. Masalan, “Uzun terak ichi kovak” 31

topishmog‘ining javobi aslida qamish hisoblanadi, ammo bu topishmoqqa ba’zan miltiq ba’zan mo‘ri javob sifatida qabul qilinadi: qamishning ichi kovakligi quvaga, miltiqqa, mo‘riga o‘xshaydi. Lekin baribir “Uzun terak, ichi kovak” ning haqiqiy javobida qamishligicha qoladi. Chunki quva, miltiq va mo‘rining ichi kovak bo‘lgani bilan “uzun terak” so‘zlariga u qadar mos qolmaydi. Topishmoq aytish musobaqasida yashiringan narsani aniqlash uchun bir necha savollar berish an’anasi ham bo‘lgan. Javob axtarayotgan taraf aytuvchidan “joni bormi-yo‘qmi”, “Yeyiladimmi?”, “o‘sadimi, usta yasaydimi?” kabi savollar berib narsa nomini topishga uringan. Olima Z.Xusainova Namangan viloyatida yashovchi Muborak Ubaydullaeva qizidan yozib olgan bir matnda topishmoq topa olmagan odam qanday so‘zlar bilan uyaltirganini qayd etadi. Mag‘lub taraf shahar bergan. G‘olib taraf shaharni olgan o‘z javobini berishda shunday degan: “shahar, unda boru munda kel, kelib mening qoshimga yiqil, ikkalamiz ketaylik. Sen ham ketaberib tap etib bir xaloga tushding. Men ham keta berib, jarang etib bir tillaxonaga tushdim. Bir devona: “Hey, do‘st”, - deb keldi. Men bir olovkurak tilla chiqarib berdim, meni chol ko‘chada alqab-alqab ketdi. Sen bordingu, chol qarg‘ab-qarg‘ab ketdi. Men ham bir otga mindim, sen bir yag‘ir eshakka minding. Kunjaradan non qilib eshakning yag‘iriga kunjarani tegizib, yalab-yalab ketding. Men bordim, shinni bilan murabboga nonni tegizib, yalab-yalab ketdim. Hay topmasang, men topay, og‘zingga katta bir tappini yopay. Uning o‘zi…” 5 Birovni kamsituvchi o‘ziga xos yuqoridagi nutq bilan tanishgan odam topishmoqni topa olmagan kishini qanchalar qattiq dashnom berilganiga amin bo‘ladi. Undagi ot-eshak, yag‘ir-shinni so‘zlari tazod /qarshilantirish/ tasvir vositasi sifatida keltirilgan. Topishmoq aytuvchi o‘zining mavqei uni topa olmagan adamdan qanchalar baland ekanini qayta-qayta ta’kidlaydi. Uning ustiga bu gaplar bir uy odam o‘rtasida aytilishini hisobga olsak, vaziyat yanada murakkablashadi. Shuning uchun topishmoqlarning javobini topish insonning g‘ururi, oriyati bilan bog‘liq bo‘lgan. Binobarin, g‘alaba muvaffaqiyat, mag‘lubiyat esa katta tashvish hisoblangan. 5 Ҳусаинова З.Ўзбeк топишмоқлари. Т., “Фан”, 1966, 17-б e т. 32

Bu esa musobaqa ishtirokchilarini ko‘p ma’lumotlarni yodga saqlashga, har bir so‘zga e’tibor berishga, ayni paytda qiziq-qiziq savollar o‘ylab topishga o‘rgatgan. Topishmoq aytishda shahar berish an’anasi bo‘lgan. Javob topa olmagan taraf shahar berib, o‘zining mag‘lub ekanini tan olgan. Shahar so‘zi arab tilidan olingan. Z.Xusainovaning yozishicha, bu so‘z e’lon qilish, mashhur qilish, ma’lum qilish ma’nolarini anglatgan. Demak, shahar berish so‘zining asl ma’nosi topishmoq javobini topa olmagan odamni ma’lum qilish bilan izohlanadi. Xalq orasida yashab kelayotgan topishmoqlar bir jumboqli va ko‘p jumboqli bo‘lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan sabzi, ilon javob hisoblangan topishmoqlar bir jumboqli. Ularda faqat bitta narsaning belgilari haqida ma’lumot berilgan. Shunday topishmoq namunalari ham borki, matnda bir nechta narsa topish talab qilinadi. Masalan: - Tog‘da talaymonni ko‘rdim, - Suvda sulaymonni ko‘rdim. - Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim, - Yumalab ketgan toshni ko‘rdim. Bu topishmoqning javobi bo‘ri, baliq, sumalak, va toshbaqa. Ko‘p satrli va ko‘p predmetli topishmoqlar orasida shundaylari borki, ular predmetning xususiyatlarini xarakterlash hisobiga emas, balki jumboqlangan narsalarning har birini topish hisobiga katta hajmga ega bo‘ladi. Bu tipdagi topishmoqlar asosan bir predmetli topishmoqlarning xususiyatlarini o‘ziga jamlab olish natijasida yuzaga kelgan. Masalan: Uzun-uzun hamyon, Uni toping, dilbarim. Undan uzun hamyon, Uni toping dilbarim. Yo‘l ustida it polvon, Uni toping dilbarim. Qamish uchi qaltiroq 33

Uni toping dilbarim. Igna uchi yaltiroq Uni toping dilbarim. Topishmoqning javobi quyidagicha: Uzun-uzun hamyon Yo‘l degani emasmi. Undan uzun hamyon, Suv degani emasmi, Yo‘l ustida it polvon Baqa degani emasmi. Qamish uchi qaltiroq, Shamol degani emasmi. Igna uchi yaltiroq O‘q degani emasmi. 6 Topishmoqlar haqida ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan Z.Xusainova ba’zi topishmoqlarda istiora san’ati qo‘llailmasligi, faqat arifmetik hisoblash orqali javob topilishini aytib o‘tadi. Masalan: “Bir to‘da g‘oz uchib borar ekan. Bir g‘oz ro‘para kelib: “Ey yuz g‘oz, sog‘-salomat bormisan” - debdi. Unda ulardan biri aytibdi: “Biz yuz g‘oz emasmi, yana biz miqdori g‘oz bo‘lsa u vaqtda sen qo‘shilsang yuz g‘oz bo‘lamiz”, - debdi. Havodagi g‘oz qancha ekan? Javobi: 36/36 + 36+18+9+1/= 100 O‘zbek topishmoqlarining bugungi kunda bizgacha yetib kelgan matnlarini yaratilgan davri jihatidan ikki xil namunalar borligini tasdiqlaydi. Ko‘pchilik asarlar an’anaviy topishmoqlardan iborat. Ularning tili ham, yashiringan narsa ham aksari maishiy hayotda uchraydigan predmetlardan iborat bo‘ladi. Jumladan, mo‘ri, qozon, o‘choq, baqa, qushlar va hokozolar ana shunday namunalar qatoriga kiradi Yana shunday bir topishmoq tipi borki, unda ma’lumot predmetlar nazarda tutilgan holda boshqa narsalarga o‘xshatilmaydi, taqqoslamaydi va belgilari ham 6 Топишмоқлар Т., 1981, 340-б e т. 34

aytilmaydi, jumboqli qancha predmet nazarda tutilsa, o‘sha son bir jumboq hisoblanadi. Savol qismi sanoq bilan aytiladi. Masalan: “Birdan o‘n birgacha sanang!”, “O‘n bir qora bir jumboq!” ya’ni aytiladigan predmetlar “bir qora” hammasi bir topishmoq ma’nosida. Bunda har bir songa bir predmet qo‘shib sanaladi. Undagi har bir sonning boshlang‘ich tovushiga keyingi predmet nomining birinchi tovushi mos kelishi – alliteratsiya yuzaga keladi: Birim –bilagim, Ekkim – elagim. Uchim – ichagim. To‘rtim – to‘shagim, Beshim –beshigim, Oltim – oshigim, Yettim – yetovim, Sakkizim –sarkam, To‘qqizim – toqligim, O‘nim – o‘ymog‘im. Bunday sanoq sonli topishmoq boshqa xalqlarda ham uchraydi. Ammo bunga o‘xshash predmetlar ularda topishmoq bo‘lmay, balki o‘yin tarkibiga kiradi. O‘zbek xalqida savolga javob berish yo‘li bilan aytilganligi sababli ham ular topishmoq sanaladi. Topishmoq – doston va ertaklar ichida ko‘p uchraydi. Bu narsa ayniqsa ertakka xarakterlidir. Bu janrlar tarkibidagi topishmoq orqali ertak personajlaridagi aql-zakovat, farosat, donolik, topqirlik, hozirjavoblik sinaladi. Topishmoq aralashgan ertaklar ikki xil tuzilishga ega: biri topishmoqli ertaklar. Bunda topishmoq ertak ichida keladi. Ikkinchisi – ertak topishmoq. Bunday ertak butun syujeti bilan topishmoq asosida quriladi. Shuning uchun ham ertak topishmoqlar odatda qisqa shaklda aytiladi. Ertak topishmoqlar boshidan oxirigacha ertak janriga xos mazmun va formani saqlagan holda hamma vaqt biror topishmoq asosida tuzilgan bo‘ladi. Ertakdan topishmoqni olib tashlab bo‘lmaydi. 35

Topishmoq olib tashlansa, ertakning o‘zi ham qolmaydi. Mana shunday ertak topishmoqlardan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Shunday qilib, topishmoqlar xalq og‘zaki ijodining kichik janrlaridan biri bo‘lib, mohiyat jihatidan millat vakillarining ziyrak, sinchkov, kuzatuvchan bo‘lishlari uchun xizmat qiladi. Topishmoqlar xalq hayotida ma’lum e’tiborga ega bo‘lgan narsa-predmetlar nomini topishga bag‘ishlanadi va ahamiyatli hisoblanadi. Xalq topishmoqlari badiiy jihatidan ham yuksak so‘z san’ati namunasi hisoblanadi. Ular badiiy tasvir vositalarining shakllanilishi jihatidan boy va rang- barang hisoblanadi. Avvalo aytish kerakki, shakl jihatidan topishmoqlar maqollar kabi ixchamdir. Ayrim olimlar ta’kidlashicha, topishmoq va maqollarning yaratilishi davr jihatidan bir-biri bilan u qadar farq qilmaydi. Shuning uchun ham asrlar davomida matni qayta-qayta ishlanganda topishmoqlarning badiiyati mukammal darajaga yetgan. Topishmoq janrining asosiy tasvir vositasi metafora, ya’ni istiora ekani aytiladi. Demak, askiya janrini ilhom san’atisiz, topishmoqlarni istiorasiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Bu janrda xalq og‘zaki ijodidagi boshqa turlarda uchramaydigan tasvir vositalari bor. Hatto mazkur san’atning aniq nomi ham folklorshunoslikda qayd etilgan. Faqat ayrim belgilari bilan uni talmeh san’atiga yaqin deyish mukin, ma’lumki, talmeh-qaratmoq ma’nosini anglatadi. Unda xalq tarixidagi mashhur ismlar, joylar yoki voqealar eslab o‘tiladi: Masalan: Agar Farhodning Shirin, bo‘lsa Majnunlarning Laylosi, Nasib etmish menga gulshan aro gullarning Ra’nosi. Abdulla Qodiriyning “Mehrobdan chayon” romanidan olingan Anvarning she’rida Farhod, Shirin, Majnun, Laylo talmeh san’atiga misol bo‘ladi. Topishmoqlarda ham turli munosabatlar bilna birga turli ismlar uchraydi. Ul a rning tarixan mashhurligi qayd etilmagan. Ammo matnlarda bu ismlar, albatta, qandaydir ma’no kasb etadi va shartli ravishda talmeh san’atiga yaqin turadi. Masalan: Sariboy akam ichkari, 36

Soqollari tashqari. /sabzi, makkajo‘xori/ Topishmoqdagi “Sariboy akam” bir tomondan sariq so‘zini eslatadi va sabzi, makkajo‘xorini topish uchun belgi vazifasini o‘taydi. Shuningdek, “Tokchama- tokcha, Samatjon boyvachcha” /sichqon/, “Osmoni resmon, Mulla Abdurahmon - beustixon” /bit/ kabi matnlarda ham ismlar uchraydi. Taxmin qilib aytish mumkinki, shunday namunalar qayd etilgan xudularda ismlar topishmoq aytuvchilar o‘rtasida mashhur bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ma’lumki, badiiy tasvir vositalari qatorida istiora san’ati ham muhim o‘rin egallaydi. Istiora so‘zi “ko‘chim” ma’nosini beradi. Agar biz do‘stga nisbatan “Mening arslondek do‘stim bor” desak, o‘xshatish san’atini qo‘llagan bo‘lamiz. Ammo “dek” qo‘shimchasini va “do‘stim” so‘zini qoldirib, “arslonim bor” desak, istiora san’ati yaratiladi. Topishmoqlarda ana shu san’at yetakchilik qiladi. Chunki biron narsa ikkinchi bir narsaga istiora san’ati vositasida o‘xshatiladi va eng muhim xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi. Masalan: “Yer tagida oltin qoziq” topishmog‘ini olaylik. Bu topishmoq matnida yashiringan narsaning uchta muhim belgisi qayd etilgan: Yer ostida ekani. Oltinning rangida ya’ni sariq ekani. Qoziqqa o‘xshatilishi Bu belgilar orqali biz topishmoqning javobi sabzi ekanini topamiz. Matndagi “qoziq” so‘zi esa istiora san’atiga misol bo‘lib kelgan. Topishmoqlar shakl jihatidan nasriy va she’riy bo‘ladi. Tomdan tuxum irg‘itdim – Dol nasriy topishmoq. U yoqqa o‘tdim bildingmi? Bu yoqqa o‘tdim bildingmi? Oq quvrayning boshini, Chertib o‘tdim bildingmi? /shamol/ she’riy topishmoq. Topishmoqlardagi dinamik harakat, fonetik ohangdorlik, o‘ziga xos ritm sintaktik – stilistik figuralar yordamida shakllanadi. Antiteza, ellipsis, sanash usullari, gradatsiya topishmoq matnining ekspressiv-emotsionalligini oshiradi. 37

Komponentlarining o‘zaro munosabatiga ko‘ra topishmoqlar bir necha turga bo‘linadi. Antiteza topishmoqlar qarama-qarshi ma’noli so‘zlar yordamida hosil bo‘ladi: Tirik kelib o‘likdan osh so‘radi., o‘lik turib tirikni bo‘g‘ib oldi. Bu topishmoq o‘lik-qopqon, tirik-sichqon, bunda o‘lik-tirik antonimlari topishmoqning javobi - qopqon va sichqon bilan konteksual sinonim hisoblanadi. Takror orqali tuzilgan topishmoqlar. Eshagim quduqqa tushib ketdi.Dumidan ushlasam, yulinib ketdi. Bu topishmoqda mayiz cho‘pini yulinishi, so‘ng og‘izga olinishi obrazli tasvirlangan. Murakkab tarkibli topishmoqlar gradatsiya usulidan foydalanib,bir-biriga bog‘liq narsa-hodisalarning yashiringan holati izma-iz bayon qilinadi.: Bu tolning o‘n ikki shoxi bor, Har shoxida to‘rttadan uya bor, Har uyada yettitadan tuxum bor, Har tuxumning yarmi qora, yarmi oppoqdir, topgan bo‘lsang /yil, o‘n ikki oy, hafta, kecha-kunduz/. Topishmoqlarning badiiyati pishiq-puxtaligi, unda turli badiiy vosita va usullarning qo‘llanilishi topishmoq matnining ta’sirchanligini oshiradi, tinglovchilarning va bolalarning fikrlash malakasini o‘stirib, ularning ziyrak, topqir, hozirjavob bo‘lishiga yordam beradi. II.2 TOPISHMOQ JANRIDA QOFIYA Kichik janrlar badiiyati, ularda qofiya qo‘llanilishining o‘ziga xos tomonlari haqida fikr yuritishdan oldin qofiya haqida to‘xtalib o‘tishni lozim topdik. Qofiya turli xalqlar poeziyasida turlicha mavqega egadir. Masalan, fransuzlarda she’r qofiyasiz bo‘lishi mumkin emas. Inglizlarda esa she’r qofiyasiz ham, qofiyali ham 38

bo‘lishi mumkin. Italyanlarda ham, nemislarda ham shunday. Rus poeziyasida esa qofiyaga alohida e’tibor beriladi. Sharq xalqlari poeziyasiga kelsak, jumladan, arab tilida she’r qofiyasiz bo‘lmagan. Chunki arablar she’r deb faqat qofiyali so‘zlarni aytganlar. Arablar yo‘lidan borgan forslar va suriyaliklarda ham qofiya yaxshi taraqqiy etgan. O‘zbeklarning eng qadimgi zamonda yozilgan she’rlarida ham qofiya borligini ko‘ramiz.O‘zbek tili va umuman turk tillari lug‘atga boyligi, grammatik shakllarning ko‘pligi jihatidan hech bir tildan qolishmaydi. XI asrda yashagan mashhur olim Mahmud Qoshg‘ariy o‘zining “Devonu lug‘ati-t turk” asarida turk tili bilan arab tilini ma’lum marragacha barobar chopishib, barobar yetadigan ikki otga o‘xshatadi, ya’ni u turkiy tillar arab tilidan hech bir qolishmasligini ko‘rsatadi. Alisher Navoiy “Muhokamatu-l lug‘atayn” asarida lug‘at boyligi jihatidan o‘zbek tilining fors tilidan ustunligini isbotlashga kirishganda, lafzlar ko‘pligi, iboratlar kengligi va adolari silliqligini ko‘rsatib, fors tilidagi she’r san’atlarning hammasini va badiiya ifodalarning turlisini qo‘llashda bu tilning (o‘zbek tilining) hech bir kamchiligi yo‘qligini aytadi hamda o‘zbek poeziyasida qofiya xususida bir qancha imkoniyatlar borligini ko‘rsatadi. Mana shunday xususiyatlarga va har taraflama imkoniyatlarga ega bo‘lgan bu tilning poeziyasida qofiyaning keng o‘rin olishi tabiiydir va qofiya o‘zbek poeziyasining doimiy bezagidir. Qofiya arabcha so‘z bo‘lib, “ketidan boruvchi, ergashtiruvchi” ma’nosini anglatadi. U adabiyot ilmida misralar yoki baytlarning oxirlarida aytilishlari o‘xshash, ma’nolari turlicha bo‘lib takrorlanadigan bo‘laklarga aytiladi. Qofiya aslida raviy degan bir harfdan iborat bo‘lib, avvalida ta’sis, dahil, ridf va qayd ismlari bilan va raviydan keyin vasl, xuruj hamda mazid, noira ismlari bilan kiritiladigan harflar keladi. Bu harflardan eng zaruriysi raviy bo‘lib, usiz qofiya bo‘lmaydi, qolgan harflarning bo‘lishi esa zaruriy emas. Raviy – arabcha “rivo” so‘zidan olingan bo‘lib, “tuyaga yuk bog‘laydigan arqon”ga aytiladi. Go‘yo baytga qofiyani shu harf bilan bog‘laydilar. 39

Raviy harakatsiz undosh yoki uzun unli xarflardan va ba’zan qisqa unlilardan ham hosil bo‘ladi. Qofiya raviydan boshqa harf bo‘lmasa qofiyai mujarrada deyiladi. Bu xil qofiyada raviy ko‘pincha undoshdan iborat bo‘ladi. O‘z navbatida qofiya xalq og‘zaki kichik janrlarning ta’sirchanligini oshirish va ohangdorligini ta’minlashda va uning badiiyatini oshirishga hizmat qilib keladi. Qofiya ( arabcha so‘zdan olingan - qofiya, ergashmoq, izidan bormoq ) ohangdosh so‘zlarning she’r misra ( bayt, band ) larida tizimli bo‘lib kelishi. Topishmoq janrida qofiyadosh so‘zlar hosil bo‘ladi.Qofiyalanuvchi so‘zlar ham ohangdoshlikda , ham ma’no jihatidan teng bo‘lavermaydi; ohangdoshlikdan jihatidan teng bo‘lsa , ma’no jihatidan teng bo‘lmaydi va, aksincha, ma’no jihatidan teng bo‘lsa, ohangdoshlikda farq qiladi. Qofiya hosil qiluvchi so‘zlarning ohangdoshligi o‘zak bilan o‘zak orasida , o‘zak bilan qo‘shimcha o‘rtasida va qo‘shimcha bilan qo‘shimcha roasida vujudga keladi. Topishmoq janrida qofiya topishmoqning musiqiyligi va ritmini ta’minlovchi muhim vositalardan biridir. U topishmoqning g‘oyaviy mazmuni, shakli va mavzui bilan bog‘liq bo‘ladi. Qofiyaning muhim vazifasi – topishmoqning g‘oyaviy mazmuni bilan bog‘liqligi. U topishmoqda mazmunni go‘zal va ta’sirchan ifodalashga xizmat qiladi. Qofiya topishmoq g‘oyasini tashuvchi asosiy so‘zlarni misraning o‘quvchi diqqatini o‘ziga tortadigan o‘rniga joylashtirishni taqoza qiladi.Shu tarzda birinchi misrada boshlangan fikr keyingi misrada izchil davom etadi va o‘quvchini mushohada qilishga undaydi. Ayni choqda, qofiya badiiy takt vazifasini ham o‘taydi. Badiiy takt o‘z navbatida topishmoq g‘oyasini ta’sirchan va jozibali qiladi. Ta’kidlash lozimki, qofiyalanuvchi so‘zlar , odatda, topishmoq g‘oyasini oqimidan kelib chiqadi. Qofiya topishmoq mavzuiga bog‘liq holda yangi so‘z va atamalar hisobiga leksik jihatdan boyib boraveradi. Qofiyaning yana bir vazifasi shundan iboratki, u topishmoq qo‘rilishida kompozitsion uyushtiruvchilik vazifasini o‘taydi: misralarni biri- biriga 40

qovushtirib, topishmoqning yaxlit “organizmi”ni vujudga keltiradi. Qofiya kishini oldingi misraga qaytaradi, uni eslashga majbur qiladi Topishmoq janridagi qofiyani tahlil qilishdan avval qofiya haqida olim Fitratntng qarashlariga e’tiborimizni qarataylik; Abdurauf Fitrat o‘zbek xalq og‘zaki ijodining yirik hajmli janrlari bilan bir qatorda kichik hajmli janrlariga ham alohida e’tibor qaratgan. Jumladan, u topishmoq, maqol singari paremik janrlar xususida ham o‘z qarashlarini bayon etib o‘tgan. Abdurauf Fitrat topishmoq janrini shunday tavsiflar ekan, uni “topishmoq” deb emas, “topishma” deb ataydi va u haqda shunday yozadi: “Ba’zi narsalarning otini aytmasdan sifatlarini, belgilarini aytib, boshqalarga toptirishga “topishma” deyiladi. El orasida adabiy o‘yinlardan sanaladir”. Shu mulohazalardan so‘ng Fitrat janr namunasi sifatida quyidagi topishmoqlarni misol keltirib o‘tadi: Qishda kelar, Yozda ketadir. (Bug‘) Eshik orqasida beli bog‘liq gul yotadur. (Supurgi) Pak-pakana bo‘yi bor, Yetti qavat to‘ni bor. (Sug‘on) Oltita oyog‘i bor, Ikkita tuyog‘i bor. (Tarozi) Hozirgi folklorshunoslikda topishmoqqa quyidagicha nazariy ta’rif beriladi: “Topishmoq ma’naviy o‘yin namunalari doirasiga kirsa-da, biroq og‘zaki badiiy ijodning alohida va mustaqil janri sifatida e’tirof etilib o‘rganilmoqda. O‘zbekistonning turli joylarida uni turli atamalar bilan atash rasmga aylangan. Chunonchi, Toshkentda jumboq, uning atroflarida cho‘pchak yoki top-top, cho‘rchak, Buxoroda shuk yoki chiston, Farg‘ona vodiysida topmacha yoki masala, boshqa joylarda esa top-top matal, jumboq yoki jummoq tarzida nomlangan holda yuritiladi: “topmacha va topishmoq” istilohlari shu janrga mansub ayrim namunalarda uchraydi: Topmachaning o‘zi qora, 41

Topmaganning yuzi qora. “Topishmoq” so‘zi “top” buyruq fe’liga “ish-moq” yasovchilari qo‘shilishi bilan chigal, murakkab, belgi xususiyati yashirin berilgan biror noma’lum narsani topish mazmunini ifodalaydigan yasama otga aylangan. Tabiat va jamiyat hodisalari kishilar oldiga ko‘p murakkab jumboqlar, muammolar qo‘ygan. Insonning o‘sha masalalarni topishi, sirli bo‘lib ko‘ringan narsalarning tub, haqiqiy mohiyatini ochishi uchun aql-idrok va o‘tkir did talab qilingan. Topishmoqlar og‘zaki ijodning ommaviy va maxsus janrlaridan biri. Ularing uslubi metafora, ko‘chim, kinoya, qochiriq yo‘li bilan so‘zlarni ko‘chma ma’noda ishlatib, yashirilgan narsa, hodisalarning belgilarini qiyoslash, imo-ishora qilishdan iboratdir. Topishmoqlarning shu xususiyati haqida qadimgi yunon faylasufi Aristotelning “Juda yaxshi metafora tuzish yo‘li”, deyishi bejiz emas. Topishmoq aytish qadimgi zamonlardan boshlab turli xalqlarning hayoti, ijtimoiy shart-sharoitlari, dunyoqarashi, urf-odatlari, mifologik tasavvurlari bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘zbek xalqi ham boshqa qardosh xalqlar kabi kuz va qish kechalari g‘o‘za chuvish, charx yigirish, olacha to‘qish kabi qo‘l mehnati bilan bajariladigan turli-tuman ishlar davomida topishmoq aytishgan. Topishmoq aytish qaysi bir xalqda bo‘lmasin, u aql-ziyraklik musobaqasi, ko‘ngil ochish, o‘yin-kulgu vositasi hisoblangan. Topishmoq aytish, asosan, yoshlarning so‘z boyliigni oshirish, hayot va uning hodisalari haqidagi bilim tushunchasi, idrok va mulohazalarini kengaytirish uchun zarur tarbiya vositalaridan biri bo‘lgan. Topishmoqlarning mohiyati, ma’rifiy-tarbiyaviy ahamiyati olam sirlaridan kishilarni voqif qilish, bilishga, shu bilan birga, insoniyatning tabiat va hayvonot dunyosi bilan qadimdan uzviy bog‘liqligini ta’kidlash, ularni sevish, ardoqlash tuyg‘usi ham yashiringanidadir. Topishmoqlar xalq og‘zaki badiiy ijodining qadimgi turi sifatida yozma adbiyotga barakali ta’sir ko‘rsatdi. Sharq adabiyoti, jumladan, o‘zbek adabiyotida chiston, tarix, muammo, muvashshax kabi lirik janrlarning paydo bo‘lishida lirik topishmoqlar muhim rol o‘ynaydi. O‘z navbatida yozma adbiyot ham juda ko‘p 42

topishmoqlarning paydo bo‘lishi va el orasida keng tarqalishiga sabab bo‘ldi. Topishmoqlar bugungi kunda ham yoshlar zehnini o‘tkirlashtirishda, muhokama doirasini oshirishda muhim ma’rifiy-ta’limiy, tarbiyaviy ahamiyatga ega. Topishmoqlar hajmi va shakliga ko‘ra maqollarga o‘xshaydi. Ba’zan mazmuniga ko‘ra ham yaqinlik seziladi. Ammo yaratilish maqsadi boshqa hisoblanadi. Janrning nomlanishiga e’tibor bering. “Top” so‘zining talaffuz etilishidanoq o‘yla, axtar, solishtir, izla ma’nolari yetakchilik qiladi. Unga “ish” qo‘shimchasi qo‘shilganda, vazifa aniqlashadi: “-moq” harakat nomi qo‘shimchasidan keyin “qo‘lingdan kelsa”, “eplasang”, “uddalay olsang” tushunchalari ifodalanadi. Topishmoqlarning quyidagi janr xususiyatlari bor: 1. Hajm jihatdan qisqa va ixcham. 2. Shaklan she’riy, nasriy ko‘rinishga ega. 3. Yaratilish maqsadida matnda yashiringan narsani topish vazifasi qo‘yiladi. 4. Mazmunida hayvonot, o‘simlik, koinot, maishiy hayotdagi narsalarning xususiyatlari yashirin tarzda ifodalanadi, uni topishga da’vat etiladi. 5. Topilishi lozim bo‘lgan narsa, ko‘pincha, bitta, ba’zan ikki va undan ortiq miqdorga ega bo‘ladi. 6. Topishmoqlarda qo‘llangan asosiy badiiy san’at istiora (metafora) hisoblanadi Topishmoqlarda topilishi lozim bo‘lgan narsaning shakli, hajmi, rangi, vazifasi va shu kabi xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi, ammo bu belgilar istiora san’atidan foydalanilgan holda boshqa narsa bilan bog‘lanadi. Masalan: Qopcha, Qopcha ichida uncha, Uncha ichida ustuncha. Bu mantda yashiringan narsaning uchta belgisi uchta istiora vositasida berilgan. Demak, uning shakli qopga, ichidagi qismi unga o‘xshatilmoqda. Faqat un o‘rtasida ustuni ham bor ekan. Topishmoqni topayotgan odam matnda jiyda haqida gap ketayotganini topsa, fikriy musobaqada yenggan bo‘ladi. 43

Ko‘pincha, yashiringan narsaning faqat ko‘rinishi, xususiyatlari haqida ma’lumot beriladi, lekin hech narsaning nomi qayd etilmaydi. Bunday vaziyatlarda izlovchi shaxs faqat o‘zi bilgan narsalarga xos belgilarni eslab yechimni topishi mumkin. Og‘zi ola alomat, Ichi qizil qiyomat, Suv sepsam, quruq chiqar, YO alhazar, salomat. Bu topishmoqda “alomat”, “qiyomat”, “salomat” so‘zlari asosan qofiya hosil qilish uchun keltirilganini bilishimiz kerak. Endi yashiringan narsaning og‘zi borligiga, bu og‘izning ko‘rinishi ola ekaniga, ichi qizilligiga, uning ichida suv sepiladigan narsa bo‘lishiga diqqat qilamiz. Suv sepsagu u narsa quruq chiqsa, demak “qizil qiyomat” olov bo‘lishi mumkin. Shundan so‘ng nimaning ichida olov bo‘lishini esga olamiz. Va yashiringan narsa tandir ekanini topamiz. Ammo baribir topishmoqning javobini topish oson emas. Topishmoqni topish uchun uning yaratilishida muallif bo‘lgan noma’lum shaxsdek fikr yuritish usulini izlash kerak. Agar har bir topishmoqning zaminida muayyan fikriy kashfiyot yotishini nazarda tutsak, uni topadigan shaxs ham aynan shu yangilikni boshqa yo‘l bilan kashf qilishi kerak bo‘ladi. Binobarin, u ham muallif hayot tajribasiga, kuzatish nuqtai nazariga, fikr yuritish yo‘nalishiga ega bo‘lishi lozimligi sabab juda murakkab tarzda mulohaza yuritish jarayonini boshidan kechiradi . Topishmoqlardagi savollar tizimi xususiyatlarni sanash tarzda amalga oshirilar ekan, hayratomuz qarama-qarshi mulohazalarga duch kelamiz. Masalan: “Qo‘lsiz, oyoqsiz eshik ochar”, “U yoqqa o‘tdim – bildingmi, Bu yoqqa o‘tdim – bildingmi, Oq quvrayning boshini, chertib o‘tdim – bildingmi?” topishmoqlarida hayron qolishga majbur qiladigan muammolar juda ko‘pga o‘xshaydi. Xususan, bizni qanday qilib qo‘l bo‘lmasa, oyoq bo‘lmasa eshik ochish mumkin, axir eshik o‘zi nima bilan ochiladi? – degan savol o‘ylantiradi. Ikkinchi namunada esa nahotki u yoqdan bu yoqqa o‘tgan narsani men sezmasligim 44

mumkin? U narsaga oq quvray – cho‘l-dashtda o‘sadigan yovvoyi o‘tning nima aloqasi bor? Yoki nega chertadi, uzmaydi yoki boshqa narsa qilmaydi, - degan savollar qiynaydi. Bu savollarga javob topish uchun biz savol bergan odamning fikr yuritish usulidan foydalanishimiz lozim bo‘ladi. Shundagina har ikki savolning javobi shamol ekanini topamiz. Ammo masalaning og‘irligi shundaki, ba’zi topishmoqlarda bayon qilingan ta’rifdan foydalanib qanday yo‘nalishda mulohaza yuritish lozimligini aniqlay olmaymiz. Quyidagi matnga diqqat qiling: Bir yarim quyon, Uch tulki, To‘qqiz sigir, Besh echki, O‘n ikki tuya, O‘n yilqi. Bu topishmoqda odamning xayolini raqamlar egallaydi. Nega quyon bir yarim yoki tuya o‘n ikki bo‘lishi kerak, deb o‘ylaymiz. Keyin raqamlarni qo‘shib biror natijaga erishmoqchi bo‘lamiz. Aslini olganda esa, muammo oyni aniqlash bilan yechiladi. YA’ni quyon bir yarim, tulki uch, sigir to‘qqiz, echki besh, tuya o‘n ikki, yilqi o‘n oyda tug‘adi. Biz chorva, mol boqish bilan shug‘ullangan bo‘lsak, topishmoqni topish osonroq kechadi. Juda bo‘lmaganda qayd qilingan hayvonlarning necha oyda tug‘ishini bilib olamiz. Topishmoqning paydo bo‘lishi haqida folklorshunoslikda aniq daliliy ma’lumotlar yo‘q. Ayrim olimlar uning qadimiy ekanini qayd qiladilar. Ammo maqollar namunalari ko‘plab keltirilgan “Devonu lug‘oti-t turk” asarida topishmoq matni uchramaydi. “Tabzug‘” so‘zi topishmoq ma’nosini ifodalashi aytiladi xolos. Topishmoq hajman, shaklan maqolga o‘xshaganligi uchun bu ikki janrning vujudga kelish vaqti ham bir xil bo‘lishi kerak, degan taxmin bildirilgan. Biz ham shu fikrga qo‘shilamiz. Ayni choqda quyidagi ikki holatga diqqatingizni qaratmoqchimiz. 45

1. Ayoz ertagida Ayoz bir cholni yo‘lda uchratib: - Ota, uzoq yo‘lni yaqin qilib ketaylik, - deydi. Bir ozdan keyin: - Ota, ot bo‘lmasa ham toy minib ketaylik, - deydi. Ammo bu safar ham chol indamaydi. Cholning qizi keyinroq otasiga Ayozning avval gaplashib ketaylik deganini, keyingi murojaatida cholga hassa yasab bermoqchi bo‘lganini tushuntiradi. Qiz otasiga ikki pul berib uch xil yeydigan narsa olib kelishini iltimos qiladi. Arzimagan pulga uch xil yeydigan ovqatni yana Ayoz topib beradi. Bu narsa handalak bo‘lib chiqadi. Handalakning etini qiz bilan chol, po‘chog‘ini echki, urug‘ini tovuq yeydi. Qiz qo‘shni kampirdan chuchvarani zich joylab, ustiga yog‘ quyib, patir bilan yopib Ayozga olib borib berishni iltimos qiladi. Shunda kampir Ayozga: “Havo qorong‘i, yulduz zich, oy butun”, - deyishi kerak edi. Ammo kampir yo‘lda chuchvara va patirdan yeydi, yog‘dan ichadi, ammo qiz buyurgan gapni aniq aytadi. Yuborilgan narsalarni yegan Ayoz kampirga: “Havo yorug‘, yulduzlar siyrak, oy yarimta”, - ekan deng, - deydi. Ayozning javobidan qiz yo‘lda kampirning dasturxondagi narsalardan yeganini anglaydi . 2. “Oychinor” dostonida yosh Oychinorga uylanmoqchi bo‘lgan Nazarboydan qiz qalin evaziga “O‘nta qo‘zi, yigirmata bo‘ri, o‘ttizta arslon, qirqta qoplon, ellikta ayg‘ir, oltmish beshta axta, saksonta sarka, to‘qsonta taxta...” talab qiladi. Bo‘ri, arslon, qoplonni topishga qurbi yetmagan boy doston qahramonlaridan biri – Boburdan yordam so‘raydi. Nazarboy Boburga bir beva xotinga uylanmoqchi ekanini aytadi. Shunda Bobur boyning gaplarini mulohaza qilib, unga yolg‘on gapirganini, uylanmoqchi bo‘lgan ayoli beva emas, qiz ekanini aytadi. O‘z fikrini isbotlash uchun yigit o‘n yoshida qo‘ziday, yigirmada bo‘riday, o‘ttizida arslonday, qirqda qoplonday, elligida ayg‘irday, oltmish beshda axtaday, saksonida sarkaday, to‘qsonida taxtaday bo‘lishini misollar bilan isbotlaydi. Shundan keyin Nazarboy cholligini ham, qiz bola Oychinorga uylanmoqchi bo‘lganini ham tan oladi . 46

Yuqoridagi ikki misol topishmoqlarning paydo bo‘lishi haqidagi taxminlarga ma’lum darajada aniqlik kiritadi. Aytmoqchimizki, topishmoqlar dastlab ertak, doston yoki yana qaysidir janrlar tarkibida vujudga kelgan. Keyinroq ana shu janr tarkibidan ajralib chiqib, alohida – mustaqil asarlar sifatida xalq og‘zaki ijodidan o‘rin olgan. Matnlardagi istiora san’ati qo‘llangan toy, oy, yulduz, qo‘zi, bo‘ri, qoplon kabilar jumboqli muammoni yechuvchi vosita sifatida foydalanilgan. Muhimi shundaki, ertak va dostondagi topishmoqnamo fikrlar keyinchalik topishmoqlar alohida janr bo‘lib yashay boshlaganda ham ularning yaratilishida asos vazifasini bajargan. Xususan, biron topishmoqning yaratilishi uchun topilishi lozim bo‘lgan narsa – predmetlarning xususiyatlari yetakchi ma’lumot beruvchi omil bo‘lgan. Topishmoqlarning yaratilishida topilishi lozim bo‘lgan narsa bir qator xususiyatlari bilan boshqa narsaga o‘xshatiladi. Bu xususiyatlarni quyidagicha belgilash mumkin bo‘ladi: 1. Yashiringan narsaning tashqi qiyofasi. Uning hajmi, shakli, ko‘rinishi asos qilib olinadi. Uzun terak yiqildi, Uchi mening qo‘limda. Zag‘izg‘oni sayradi, Sochi mening qo‘limda. Demak, topilishi lozim bo‘lgan narsa daraxtdan yasalar ekan. Uning bo‘yi ham balandgina terakni eslatadi. “Zag‘izg‘oni sayradi”, ma’lum bo‘ldiki, undan ovoz chiqadi. “Sochi mening qo‘limda” deyilgandan sochni eslatuvchi narsa ham uning tarkibiy qismini tashkil etadi. Natijada, topishmoqni topish uchun biz uning yog‘ochdan yasalganini, bo‘yi-basti borligini, ovoz chiqishini, uning simi borligini bilib oldik. Ozgina fikr yuritsak, narsaning musiqa asbobi ekanini, xususan, tanbur, dutor, rubob, g‘ijjak haqida gap ketayotganini anglaymiz. 47

2. Topishmoq matnida rang haqida ma’lumot beriladi. “Ko‘k kosani to‘ntardim”, “Ko‘k sandig‘im ochildi, ichidan zar sochildi” topishmoqlarida osmon, quyosh haqida fikr yuritilmoqda. “Qora uyda ming chiroq, uyni yoritmas” (Tunda osmondagi yulduzlar). “Qora tuyam qochyapti, qumolog‘in sochyapti” (Qora bulut va do‘l). 3. Topmoqchi bo‘lgan narsamizning tuzilishi, tarkibi yuzasidan ma’lumot beriladi: “Oltindir, Bu tolning o‘n ikki shoxi bor. Har shoxida to‘rttadan uya bor, Har uyada yettitadan tuxum bor. Har tuxumning yarmi qoradir, ko‘rsang, Yarmi oppoqdir topgan bo‘lsang” (Yil, o‘n ikki oy, hafta, kun, kecha, kunduz). “Tom ustida bir palak, Unda o‘n ikki handalak, O‘n birini yesa bo‘lar, Birini yemay, bo‘lar halak” (Yil, o‘n ikki oy, bir oy ro‘za). 4. Narsaning bajaradigan vazifasi ta’riflanadi. Hayotdagi asosiy belgisi harakat misolida bayon etiladi: “Lip etadi kirib ketadi, Chiqazolmay esing ketadi” (Tikan). “Kunga qarab tolmaydi, Kundan ko‘zin olmaydi” (Kungaboqar). 5. Yashiringan narsaning qiyofasi, alohida belgisi qiyoslanadi: “Ustidagi ko‘ylagi, Xuddi qog‘ozga o‘xshar. To‘g‘rasang, jahli chiqib, Ko‘zingni darrov yoshlar” (Piyoz). Topishmoqlarda bir narsaning bir emas, bir nechta belgilari, ikkinchi narsaga taqqoslanishi ham mumkin. Masalan: “Yer ostida oltin qoziq” topishmog‘ida sabzining shaklan qoziqqa o‘xshashi, uning rangi oltinni eslatishi va yer ostida 48

o‘sishi uyg‘un tarzda qayd etilgan. Bunday topishmoqlarni topish nisbatan osonroq amalga oshadi. Yana bir xil topishmoqlarda inkor qiluvchi ma’no yetakchi bo‘ladi . “Xo‘ppa semiz, Tuki yo‘q. Terisi qalin, Tuki yo‘q” yoki “Qoni bor, Joni yo‘q” (Tarvuz). Odatda, topishmoqlar xalq hayotining hamma sohalarini egallagani bilan ham diqqatga sazovor. Maishiy hayotdagi, ijtimoiy muhitdagi munosabatlar topishmoq mavzularida o‘z ifodasini topadi. Ko‘rpa, qulf, qozondan tortib qozi, sudxo‘rlarning kirdikorlarigacha topishmoqlarda aks etishi mumkin. Xalq topishmoqlarini mukammal o‘rgangan Zubayda Husainova 1981-yilda G‘afur G‘ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti tomonidan e’lon qilingan “Topishmoqlar” kitobidagi matnlarni tartiblashtirishda ularni yirik ikki guruhga ajratadi: “An’anaviy topishmoqlar” va “Yangi topishmoqlar”. Birinchi guruhda Osmon, yer, suv; tabiat hodisalari, yil fasli va mavsum; odam, uning a’zolari va xislatlari – jami 21 mavzu jamlanadi Yangi topishmoqlarda elektrotexnika, radiotexnika, maktab va o‘quv qurollari – jami 9 mavzu jamlangan. Ma’lum bo‘ladiki, topishmoqlarda aks etmagan mavzuning o‘zi yuq ekan. Topishmoqlar shaklan nasriy va she’riy bo‘lishi haqida aytgan edik. “Daraxt ustida langar” (anjir), “Soy ichida saksonboy” (burga), “Tog‘ ustida o‘rmon bor” (soch) kabi namunalarni nasriy topishmoqlar qatoriga qo‘shamiz. “Uzun-uzun o‘z keldi, Uzun bo‘yli qiz keldi. Qoshi qaltirab keldi, Ko‘zi yaltirab keldi” (yomg‘ir). 49

yoki “Uzun-uzun iz ketdi, Uzun bo‘yli qiz ketdi. Toshga tegdi tarq etdi, Sirg‘alari yarq etdi” (suv) kabi namunalarni she’riy topishmoqlar deymiz. Ma’lumki, hayotda biz munosabatda bo‘lgan har bir narsa-predmet juda ko‘p xususiyatlarga ega bo‘ladi. Ularning rangi, ko‘rinishi, vazifasi, vazni turlichadir. Shuning uchun har bir narsa haqida bir nechta topishmoq to‘qish mumkin. Ayni paytda bir narsa haqidagi topishmoqda ifodalangan belgilar boshqa narsada ham mavjudligi uchun javob ham bir xil bo‘lmasligi mumkin. Masalan, oddiy bir tomchi haqida topishmoqlar to‘plamida 14 ta namuna keltirilgan. Agar bittasida “Tumshuqsiz chumchuq muz teshar” deyilsa, ikkinchisida “Jingila sichqon yer qazir” deyiladi, uchinchisida esa “O‘tmas pichoq yer kavlar” tarzida yaratilgan. Lekin ularning hammasida bir tomchi suv haqida fikr yuritiladi. Suv haqida esa 19 ta topishmoq keltirilgan. Ba’zan bir narsaning xususiyatlari birma-bir sanab o‘tiladi va jumboqning oson topilishi ta’minlanadi: “Ko‘l emas, daryo emas, Ichida muzlaydi suv. Jazirama yozda ham, Issiq o‘tkazmaydi u. Usti boshi temirdan, Shundan joyi to‘rdan” (muzlatgich). Bunday topishmoqlarni narsa haqida to‘qilgan hikoya deyishimiz mumkin. Chunki ta’rifda har bir belgi va xususiyat erinmay bayon etiladi. Yuqorida qayd qilganimizdek, bitta topishmoqning bir nechta javobi bo‘lishi ham mumkin. Masalan, “Uzun terak, ichi g‘ovak”. Bu topishmoqqa qamish, mo‘ri, miltiq javoblarini berish xato bo‘lmaydi. Yoki: “Tepdim, tepdim, terakka chiqdim”ning javobi narvon va egarlangan otga chiqish bilan izohlanadi. Xalq orasida yashab kelayotgan topishmoqlar bir jumboqli va ko‘p jumboqli 50

bo‘lishi mumkin. Avvalroq misol qilib keltirgan suv, jiyda, shamol, tanbur haqidagi topishmoqlar bir jumboqli hisoblanadi. Shse’riy misralar soni bu o‘rinda alohida ahamiyat kasb etmaydi: 6 misradan iborat topishmoqning javobi muzlatgich edi. Ammo shunday topishmoqlar ham borki, ularga javob berish uchun ikki va undan ortiq narsalarni eslashga to‘g‘ri keladi: - Tog‘da talaymonni ko‘rdim, - Suvda sulaymonni ko‘rdim. - Tuzsiz pishgan oshni ko‘rdim, - Yumalab yotgan toshni ko‘rdim. Bu topishmoqdagi to‘rt misrada to‘rtta narsa yashiringan. Birinchisida bo‘ri, ikkinchisida baliq, uchinchisida sumalak, to‘rtinchisida toshbaqa so‘zlari yashiringan. Olima Zubayda Husainova ba’zan topishmoqlarda arifmetik raqamlar sonini topish talab qilinishini yozadi. Masalan: “Bir to‘da g‘oz uchib borar ekan. Bir g‘oz ro‘baro‘ kelib: “Ey yuz g‘oz, sog‘-salomat bormisiz”, - debdi. Shunda ulardan biri aytibdi: “Biz yuz g‘oz emasmiz, yana bir miqdori g‘oz bo‘lsa, yana bizning yarmimiz miqdori va yarmimizning yarmi bo‘lsa, u vaqtda sen qo‘shilsang, yuz g‘oz bo‘lamiz”, - debdi. Havodagi g‘oz qancha edi? Javobi: 36 (36+36+18+9+1)=100 . Xalq og‘zaki ijodidagi topishmoqlar badiiy jihatdan ham so‘z san’ati hisoblangan adabiyotda qo‘llangan juda ko‘p san’atlarga boy. Bu san’atlarning topishmoqda uchraydigan eng ommaviysi istioradir. Oyna – ko‘z, ilon – soch, qizil toychoq – til kabi o‘nlab misollarda istiora san’ati kelgan. Yozma adabiyotda talmih san’ati mashhur. Xususan, Alisher Navoiy g‘azallarida shunday bayt bor. Ko‘p o‘qudim Vomiqu, Farhodu, Majnun qissasin, O‘z ishimdin bul ajabroq dostone topmadim . Baytdagi Vomiq, Farhod, Majnun ismlari talmih san’atiga misol bo‘ladi. YA’ni shoir o‘z his-tuyg‘ularining oddiy emasligini ta’kidlash uchun ishq yo‘lida iztirob chekkan oshiqlar ramziga aylangan qahramonlarning ismlarini misol qilib ko‘rsatadi. “Talmih” so‘zining ma’nosi “qaratmoq”dir. 51

Topishmoqlarda ham ana shunday ismlar uchraydi. Taxmin qilish mumkinki, bu ismli odamlar bir vaqtlar mashhur bo‘lganlar, lekin vaqt o‘tishi bilan asta-asta xalq xotirasidan o‘chganlar: “Sariboy akam ichkari, Soqollari tashqari” (sabzi, makkajo‘xori). Shuningdek, “Tokchama-tokcha, Samatjon boyvachcha” (sichqon), “Osmoni resmon, Mulla Abdurahmon - beustixon” (bit) kabi misollarda ham ismlar uchraydi. Topishmoqlarda tazod (qarshilantirish) san’ati namunalaridan ham foydalanilgan: “Osh ichida tosh, Tosh ichida osh” (sumalak, toshbaqa, yong‘oq). Bu matnda hatto qofiya san’atining murakkab turi tarsi’ (misralardagi hamma so‘zlarning qofiyalanib kelishi) ham o‘rin olgan. Badiiy adabiyotdagi jonlantirish (tashxis) san’ati topishmoqlarning asosiy tasvir vositalaridan biri hisoblanadi. “Qoraboy otdan tushdi, Bolalari yugurishdi” (qozon, tovoq, kosa). “Ikki singil, Og‘ir - yengil” (tarozi). Ba’zan jonlantirishning gapirtirish (intoq) usuli ham uchraydi: Zuv etdi bildingmi, Zuvillab ketdi bildingmi? Ko‘lankasi kumushdan, Kulib ketdi bildingmi? (miltiq, o‘qi). Bunday misollar xalq topishmoqlarining haqiqiy so‘z san’ati namunasi ekanini qayta-qayta dalillaydigan omillardir. Yuqoridagi sahifalarda topishmoqlarning xalq ertaklari, dostonlari bilan aloqasi haqida ma’lumot bergan edik. Topishmoqlar ayni paytda maqollar, qo‘shiqlar bilan 52

ham yaqin munosabatda shakllangan. “Bo‘rining og‘zi yesa ham qon, yemasa ham qon” maqoli topishmoq o‘rnida ham kelishi mumkin va uning javobi yog‘ xumcha, kadi bo‘ladi. “Asaldan shirin, zahardan achchiq” (til) topishmog‘i esa “Shirin so‘z – shakar, achchiq so‘z – zahar” tarzda takrorlanadi. Z.Husainova o‘zining topishmoqlar haqidagi tadqiqotida “Yomg‘ir yog‘aloq, Tarvuz yumaloq, Jaladan qo‘rqmas, Laqqa baqaloq” (baliq) va “G‘oq-g‘oq-g‘oq, Dumog‘im choq, Suvda suzib yuraman, Ko‘p kayflar suraman” (g‘oz) topishmoqlari bolalar qo‘shiqlari sifatida ham aytilishini ko‘rsatib o‘tadi. Xalq topishmoqlari maqollar kabi yozma adabiyot vakillari ijodiga ham o‘z ta’sirini o‘tkazgan deyish mumkin. Topishmoqlarning yaralishi maqsadidagi “O‘yla, izla, top” tamoyili yozma adabiyotdagi lug‘z (chiston), muammo va tarix janrlarida yetakchi hisoblanadi. Shunday qilib, chiston, muammo, tarix janrlaridagi boshqotirgich vaziyati xalq og‘zaki ijodidagi topishmoqlar bilan mushtaraklikni belgilaydi. Topishmoqlarda ham, yozma adabiyotdagi uchta janrda ham insonni o‘ylashga, qiyoslashga, izlashga chorlovchi fazilat namoyon bo‘ladi. Xullas, topishmoq janrida qofiya o‘ziga xos tarzda ifoda etishini, va qofiya asnosida topishmoqning jarangdorligi va sirliligi yanada oshishini misollarda tahlil qildik. X U L O S A O‘zbek xalq og‘zaki ijodi ajdodlarimiz badiiy salohiyatining asrlar mobaynidagi taraqqiyoti davomida shakllangan qudratli ma’naviyat xazinasidir. Zukko ajdodlarimizning voqelikka bo‘lgan mifologik qarashlari tafakkur 53

taraqqiyoti davomida badiiy estetik xodisaga aylanib, voqelikni so‘z vositasida poetik ifodalash natijasida xilma – xil janrlardan tashkil topgan folklor an’analari shakllangan. Folklor an’analari asrlar davomida xalq badiiy salohiyati sarchashmasidan oziqlanib, rivojlanib kelgan. Xalqimizning asriy orzularini ro‘yobga chiqargan mustaqillik ma’daniy merosga bo‘lgan munosabatni tubdan yangilab, ajdodlarimiz tarixi, madaniyati, ma’naviy qadriyatlar tizimini keng ko‘lamda tadqiq va targ‘ib etishning misli ko‘rinmagan imkoniyatlari ochildi. Xususan, o‘zbek xalq maqollari va topishmoqlarini tadqiq etishda ajdodlarimiz tafakkurining taraqqiyoti bilan bevosita aloqadorlikda o‘rganish, folklor xalq tarixi munosabatini chuqur yoritib berish, o‘zbek folklorining dunyo ma’daniyati rivojidagi o‘rnini belgilashga doir yangi izlanishlar, tadqiqotlar yoritila boshlandi. Bizning mazkur bitiruv malakaviy ishimiz ham shu nuqtai nazardan o‘ziga xos dolzarb mavzulardan biridir. Chunki, xaqimizning nodir namunalaridan xalq maqollari va topishmoqlarining o‘ziga xos jihati ya’ni ularda qofiya san’atini o‘z o‘rnida ishlatilishini tadqiq etish asosiy vazifalarimizdandir. Biz bitiruv malakaviy ishimizning mundarijasida belgilab olgan maqsad va vazifalarimizni baholi qudrat bajarishga o‘rindik hamda yuqoridagi fikr – mulohazalarimizdan qo‘yidagicha xulosalar chiqarishga o‘rindik. Birinchidan maqol xalq poetik ijodining kichik janri ekanligini maqollar tasnifida tahlil qildik. Ikkinchidan maqol janriga xos xususiyatlari alohida – alohida o‘rganilib, tadqiq etildi. Uchinchidan maqol janrida qofiyaning vazifasi maqollar misolida tahlil qilindi. To‘rtinchidan topishmoqlarning genizisi ya’ni ildizlari juda qadimga borib taqalishi ilmiy asarlar misolida qiyosiy o‘rganildi. Beshinchidan topishmoqlar poetikasi topishmoqlar misolida tahlil qilindi 54

Oltinchidan topishmoq janrida qofiya masalasi topishmoq haqidagi ilmiy qarashlar bilan uzviy holda o‘rganildi. Xullas, maqollarda go‘zal o‘xshatishlar, tovushdoshlik, mubolag‘alar, majoziy obrazlar yetakchi o‘rinni egallaydi. Ayniqsa, xalq maqollarining qofiyalanishi xarakterlidir. Masalan, “Boy boyga boqar, suv soyga oqar” maqolini olib ko‘raylik. Bu maqolda “boyga” va “soyga” so‘zlari ichki qofiyani, “boqar” va “oqar” so‘zlari tashqi qofiyani tashkil etadi. Qizig‘i shundaki, har ikkala qofiyadosh so‘zlarda ham faqat bitta tovushda farq seziladi. Bu esa maqolning badiiy jihatdan mukammalligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Topishmoq xalq ijodining boshqa janrlari: doston, ertak, qo‘shiq, maqol kabi xalqning ma’naviy boyligini jamoa ijod mahsulidir. U inson, ijtimoiy hayot, tabiat hodisalarining mavjud barcha tomonlari bilan keng bog‘langan bo‘lib, hamma vaqt real zaminga asoslanadi. Unda atrofimizni qurshab turgan real, moddiy dunyodagi turli obyektlar aks etadi. Har bir topishmoq o‘ziga xos shakl va mazmunga ega bo‘lgan mustaqil bir butun badiiy asardir. Unda falsafiy, tarixiy etnografik belgilar, tushunchalar, hodisalarning mohiyati go‘zal obrazli ifodalarda aks etadi. Xalq topishmoqlarida tazod /qarshilantirish / san’ati namunalari ham uchraydi: Osh ichida tosh, Tosh ichida osh. /sumalak, toshbaqa/ Bu matnda qofiya san’atining murakkab ko‘rinishi tarse’ /misralardagi hamma so‘zlarning qofiyalanishi/ ham o‘rin olgan. Topishmoqlarning matnida asosiy e’tibor, maqsad mazmunga qaratiladi. Ammo she’riy topishmoqlarda so‘zlarning tanlashiga alohida e’tibor berilgan. Olti tegirmon toshi, Oltin egarning qoshi. Uni topgan kishining Yuz yigirmada yoshi. /tish / E’tibor bersak, “tosh”, “qosh”, “yosh” faqat bir tovush bilangina farqlanuvchi shakldosh so‘zlardan iboratdir. Topishmoqlardagi bunday fazilat ularning so‘z san’atida tal;ablariga to‘liq javob bera olishini ta’minlaydi. 55

Xalq og‘zaki ijodi namunalari bo‘lgan maqol va topishmoqlardan bunday go‘zal misollarni ko‘plab keltirishimiz mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, xalq og‘zaki ijodi namunalari milliy qadriyatlarimizning tarkibiy qismi sifatida yosh avlodni tarbiyalashda xalq pedagogikasining asosini tshkil etadi. Davlatimiz tomonidan milliy mafkuraga bo‘lgan e’tiborning salmoqli qismi og‘zaki ijodimizdagi san’at namunalari bilan bevosita aloqadordir. Chunki xalq og‘zaki ijodi durdonalari farzandlar qalbida vatanparvarlik, xalqparvarlik, mehnatsevarlik, ezgulik, sahiylik, ilm-hunarga muhabbat tuyg‘ularini shakllantirish bilan birga ahloqiy jihatdan ham go‘zal inson bo‘lib yetishishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Qayumov A. Qadimiyat obidalari. T., 1972. 2. Melitinskiy E. Proisxojdenie eposa M., 196 56

3. Sarimsoqov B. O‘zbek folklorining janrlari sostavi. O‘zbek folklori ocherklari. 1-jild. T, 1988. 4. Sarimsoqov B. Maqollar. O‘zbek folklorining ocherklari. 1-jild. T., 1988 5. Xusainova Z. O‘zbek topishmoqlari. T., “Fan”, 1966. 6. Dilshod Rajabov. O‘zbek xalq she’r tuzilishida qofiya va uning unsurlari/ “O‘zbek tili va adabiyoti”, 2003, 6. 7. Farmon Rayhonov. Xalq ijodi ritm va qofiya /“O‘zbek tili va adabiyoti”/1980, 1-son 8. Sodiq Mirzaev. O‘zbek adabiyotida qofiya /”O‘zbek tili va adabiyoti”/ 1972, 5- son 9. Dilafruz Yo‘ldosheva Bolalar nutqida topishmoqlar/ “O‘zbek tili va adabiyoti”/ 2000, 1-son 10. M.Saparniyozova. O‘zbek xalq topishmoqlarida gap bo‘laklari tartibi /”O‘zbek tili va adabiyoti”/ 2005, 3s. 11. Umida Qobulova. Topishmoqlarning struktur tahlili /O‘zbek tili va adabiyoti/, 2005, 4-son. 12. Xursand Sharofiddinov O‘zbek she’riyatida qofiya va urg‘u munosabati “O‘zbek tili va adabiyoti”, 1998, 5-son. 13. Mirzayev S. XX asr o‘zbek adabiyoti. – T.: Yangi asr avlodi, 2005. - 420 b. 14. Mirzayev S. Hayot va adabiyot. – T.: Sharq, 2002. - 304 b. 15. Mirzayeva D. Poetik mantiq va badiiy tafsil.–Samarqand: nashriyotsiz, 1993. - 46b. 16. Normatov U. Yetuklik. Adabiy maqolalar. - T.: O‘zbekiston, 1982. -365 b. 17. Rasulov T. Badiiy asar qanotlari (obraz, obrazlilik, uslub). – T.: Adabiyot va san’at, 1977. - 178 b.15. Rahimjonov N. Davr va o‘zbek lirikasi. – T.: Fan, 1979. - 190 b. 18. Rahimjonov N. Ilmiy tafakkur jilolari. – T.: Fan, 1991. - 78 b. 19. To‘rayev D. Davr va ijod mas’uliyati. -T.: Yangi asr avlodi, 2004. -128 b. 20. Sharafiddinov O. Hayot bilan hamnafas. Adabiy o‘ylar. – T.: Adabiyot va san’at, 1983. - 216 b. 57

21. Sharafiddinov O. Yillar va yo‘llar / Adabiyotimizning yarim asri. – T., 1967. 1- kitob. – B. 164-244. 22. Sharafiddinov O. Ijodning katta yo‘lida / Iste’dod jilolari. – T., 1976 B. 153-82. 23. Shukurov N., Hotamov N., Xolmatov Sh., Mahmudov M. Adabiyotshunoslikka kirish. –T.: O‘qituvchi, 1979. –B.181 24. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari. –Toshkent. Fan. 2 009 58

O'xshashlar

Uslub va mahorat (Saida Zunnunova ijodi misolida)

“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida)

“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida)

Psixologizm va psixologik tahlil (X.Do‘stmuhammad va N.Eshonqul hikoyalari misolida)

Qissa janrida komiklik va fojeaviylikning uyg‘unligi. (M.M.Do‘stning qissalari misolida)