“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida) - Adabiyot - Diplom ishlar

“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida)

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

65.23046875 KB

Ko'chirib olish

“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida) mavzusidagi BITIRUV MALAKAVIY ISHI 1

MUNDARIJA KIRISH. ................................................................................................................3-6 I. BOB FITRAT - ADABIYOTSHUNOS OLIM I.1 Fitrat - mumtoz adabiyot tadqiqotchisi............................................................7-17 I.2 Fitratning xalq poetik ijodiga doir qarashlari…………………………… … 18-27 II. BOB. Fitrat xalq poetik ijodi janrlari sinchisi I.1 Ertak va doston janrlari haqida Fitratning nazariyasi…………………… ….28-42 II.2 Fitratning ilmiy ishlarida ashula va lapar janrlariga xos xususiyatlarning tahlili......................... ……………………………..……..43-50 XULOSA ..............................................................................................................51-52 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ............................................................53-55 K I R I SH 2

Mavzuning dolzarbligi . Fitrat qomusiy ilmga ega, o‘z qalamini badiiy va ilmiy ijodning juda ko‘p sohalarida sinab ko‘rgan va muvaffaqiyat qozongan kamyob iste’dodlardan edi. H. Boltaboyev «Noma’lum Fitrat» maqolasida adib asarlarining 87 ta ko‘rsatkichini ilova qilgan edi. Ilhom G‘aniyev va B. Ergashev 1994 yilda bu ko‘rsatkichni 134 taga yetkazadilar. Ularning salmoqli bir qismi she’r, hikoya, ijtimoiy nasr, drama singari badiiy janrlarda yozilgan asarlardir. Ikkinchi bir qismi — publitsistika, kundalik maqolalar. Yana bir qismini turli-tuman o‘quv darsliklari tashkil qiladi. Nihoyat, yana muhim bir qismi ilmiy-adabiy tadqiqotlardan iborat. Darvoqe, uning ilmiy tadqiqotlari birgina adabiyotshunoslik doirasida cheklanmaydi. U zabardast tilshunos, tarixchi, faylasuf, huquqshunos, musiqashunos. U o‘rta asrlardagi qomusiy ziyolilarimiz singari musiqaning ham nazariyasi, ham amaliyoti bilan shug‘ullangan, u haqda maxsus risola yaratgan. U shaxmat tarixi haqida tanqidiy maqolalar yozgan, hatto yer qurilishining ilmiy jihatlari bilan qiziqqan va yaqindan shug‘ullangan keng qamrovli iste’dod ekanligi ma’lum bo‘ladi. Biz mazkur bitiruv malakaviy ishimizda ana shunday qomusiy bilimga ega olim Fitratning xalq og‘zaki ijodi janrlarini alohida o‘rganish borasida olib borgan taqiqotlarini tahlil qilishni vazifa qilib oldik. Fitratda folklorga havas bolaligidanoq onasining el ichida mashhur qo‘shiqlarni kuylab berishi ta’sirida uyg‘ondi va bu havas unga umr bo‘yi hamrohlik qildi. Fitrat, avvalo, “el adabiyoti”ga katta e’tibor qaratib, uning tabiati, janriy tizimi va tarkibi to‘g‘risida qimmatli nazariy qarashlarni ilgari surdi. Uning bu boradagi qarashlari esa alohida e’tiborni tortadi. Ayniqsa, olimning folklor asarlarining yozma asarlardan farqi, folklorga xos spetsifik belgilar, o‘zbek xalq qo‘shiq janri tabiati xususida bildirgan mulohazalari, folklorning turli janrlariga munosabati hozirgacha o‘z ilmiy qimmatini saqlab kelayotir. Fitrat o‘z davrida xalq ijodiyotining chuqur bilimdonlaridan biri sifatida uning hormas-tolmas targ‘ibotchisiga aylandi. U tuzgan “O‘zbek adabiyoti namunalari” 3

(1928) xrestomatiyasida birinchi marta el adabiyotidan namunalar keltirilgan. Biroq hozirgacha o‘zbek adabiyotshunosligi va folklorshunosligida Fitratning bu xizmatlari maxsus tadqiq qilinib, o‘z xolis bahosini olgan emas. Holbuki, Fitratning o‘zbek folklori bilimdoni, targ‘ibotchisi va tadqiqotchisi sifatidagi serqirra faoliyatini, uning badiiy ijodidagi folklorizmlarni alohida o‘rganish zarur. Chunki bu masala, avvalo, folklorizmlardan foydalanish badiiy adabiyot taraqqiyotining XX asr boshlari davrida qanday kechganligini, uning bu tadrijiy bosqichiga xos xususiyatlarni, qolaversa, Fitratning she’rda, nasrda va dramaturgiyada folklorizmlardan foydalanishdagi uslub va mahoratini maxsus bilib olishga yordam berishi jihatidan juda muhimdir. Ana shu masalalarning muayyan bir tadqiqot doirasida yaxlit o‘rganilayotganligi bitiruv malakaviy ishimiz mavzusining dolzarbligini ko‘rsatadi. BMIning maqsad va vazifalari. Abdurauf Fitratning folklorga oid qarashlarini va estetik munosabatini o‘rganishdan iborat. - Olimning adabiyotshunos olim sifatida mumtoz adabiyot an’analarini tadqiqotchisi ekanligini o‘rganish; - Fitratning “el adabiyoti”, ya’ni o‘zbek folklori, tabiati, o‘ziga xos xususiyatlari hamda uning janriy tizimi va tarkibi haqida bildirgan ilmiy qarashlarini o‘rganish; - Fitratning xalq poetik ijodining ertak va doston janrlariga munosabatini tadqiq etish; - Olimning xalq og‘zaki ijodining ashula va lapar janrlariga oid nazariy qarashlarini tahlil qilish; - Fitratning xalq ijodi an’analaridan o‘z ijodida foydalanish mahoratini aniqlash; Mavzuning o‘rganilish darajasi . Abdurauf Fitratning o‘zbek adabiyotshunosligi, adabiy tanqidchiligi, dramaturgiyadagi mahorati, ijtimoiy- huquqiy, pedagogik qarashlari, tilshunoslik merosini o‘rganish sohasida qator salmoqli doktorlik va nomzodlik dissertatsiyalari yoqlangan, ilmiy-adabiy va ijtimoiy faoliyatini o‘rganishda vatanimiz sarhadlaridan tashqarilarda ham birmuncha tadqiqotlar yaratilgan. Lekin har to‘kisda bir kemtiklik bor deganlaridek, shular qatorida Fitratning folklorshunoslik faoliyati hamda folklordan o‘z ijodida badiiy- 4

estetik maqsadda foydalanish mahorati, asarlaridagi folklorizmlar tabiati va vazifalarini o‘rganishga qaratilgan tadqiqot yetishmaydi. To‘g‘ri, fitratshunoslar H.Boltaboyevning “XX asr boshlari o‘zbek adabiyotshunosligi va Fitratning ilmiy merosi”, Sh.Turdiyevning “Fitrat va folklor”, I.G‘aniyevning “Fitrat dramalari poetikasi”,U.Jo‘raqulovning “Fitratning tadqiqotchilik mahorati”, N.Davurboyevaning “Fitrat dramalarida milliy ozodlik g‘oyasining talqini”, tilshunos Y.Saidovning “Fitrat badiiy asarlari leksikasi” 1 singari tadqiqotlarida mazkur masalaga aloqador ayrim fikr-mulohazalar uchraydi. Shuningdek, yana O.Sharafiddinov, B.Qosimov, N.Karimov, O.Safarov, O.Hamroyeva va boshqa olimlarning asar va maqolalarida ham bu haqda ba’zi mulohazalar bildirib o‘tilgani kuzatiladi. O‘tgan asrning 80-yillari ikkinchi yarmidagi qayta qurish va O‘zbekistonda milliy istiqlolning g‘alabasi tufayli Fitrat ijodiyotini tadqiq qilish, asarlarini alohida- alohida o‘rganish, qayta baholash va umumadabiy jarayondagi qimmatini belgilash harakati birmuncha jonlandi. Shu munosabat bilan Ilhom G‘aniyevning Fitrat ijodiy merosini o‘rganishga bag‘ishlagan “Fitratning tragediya yaratish mahorati”, “Fitrat. E’tiqod. Ijod” va “Fitrat va fitratshunoslik” nomidagi uch monografiyasining bosilib chiqishi ana shunday jonli harakatning nishonasi bo‘ldi. Umuman aytganda, Fitratning folklorga munosabatini va u haqdagi qarashlarini alohida o‘rganishga to‘g‘ri keladi. Bitiruv malakaviy ishining obyekti . Tadqiqot obyekti sifatida Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari” qo‘llanmasi hamda uning ko‘p tomlik tanlangan asarlar to‘plamlari olindi. 1 Болтабоев Ҳ. ХХ аср бошлари ўзбек адабиётшунослиги ва Фитратнинг илмий мероси. – Т., 1996. Турдиев Ш. Фитрат ва фольклор // Гулистон, . Ғаниев И.М. Фитрат драмалари поэтикаси: – Т., 1998. Жўрақулов У. Ҳ. Фитратнинг тадқиқотчилик маҳорати. – Т., 1998 . Давурбоева Н.А. Фитрат драмаларида миллий озодлик ғоясининг талқини . Т., 1999 . Саидов Ё.С. Фитрат бадиий асарлари лексикаси . – Т., 2001. Ғаниев И.М. Фитрат. Эътиқод. Ижод. – Т.: Камалак, 1994; Фитрат ва фитратшунослик. – Т.: Фан, 2005. 5

Abdurauf Fitratning folklor xususiyatlari va janrlar tarkibi to‘g‘risidagi qarashlarini va uning badiiy ijodida folklor an’analaridan foydalanish mahoratini ko‘rsatish tadqiqot ishining predmetidir. Bitiruv malakaviy ishining ilmiy yangiligi . O‘zbek adabiyoshunosligida Fitratning adabiyotshunos olim sifatidagi jonkuyarligi o‘rganilganligini yuqorida ya’ni mavzuning o‘rganilganlik darajasida to‘xtaldik. Mazkur bitiruv malakaviy ishimizda esa olimning xalq poetik ijodining janrlariga oid qarashlarini baholi qudrat tahlil qilishga o‘rindik. Ana shu jihati kichik ilmiy ishimizning o‘ziga xosligini belgilab ko‘rsatadi. Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati . Ushbu ishning asosiy tahliliy xulosalari va umumlashmalari nafaqat A.Fitratning o‘zbek folklori janrlari tabiati xususidagi qarashlarini o‘rganishda, balki uning va u bilan zamondosh ijodkorlarning xalq ijodi an’analariga munosabatini qiyosiy tadqiq qilishda o‘ziga xos nazariy ahamiyat kasb etadi. Ishda keltirilgan dalillar, nazariy fikr-mulohazalardan oliy o‘quv yurtlarida, akademik litsey va kollejlarda, o‘rta maktablarda adabiyot va folklor fanlari bo‘yicha maxsus kurslar o‘tishda yoki dars mashg‘ulotlari olib borishda foydalanish mumkin. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi. Ish kirish, ikki asosiy bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat I BOB FITRAT - ADABIYOTSHUNOS OLIM I.1 Fitrat - mumtoz adabiyot tadqiqotchisi 6

Fitratni adabiyotshunos olim sifatida mumtoz adabiyot, biror shoirning umuman ijodigina emas, balki ayrim olingan asarlar ham qiziqtirgan. Bu borada uning “Devoni lug’at-it turk”, “Hibat-ul haqoyiq”, “Ming bir kecha” haqida yaratgan tadqiqotlari, “Qutadg’u bilig”, “Farhod va Shirin” dostoni to`g’risida” nomli maqolalari e`tiborga molikdir. Fitratning maqolasi yana shunisi bilan e`tiborliki, u faqat o`zining qo`lidagi nusxa haqida fikr yuritmaydi, balki asarning boshqa nusxalari bilan chog’ishtirib, bir xulosaga kelishga urinadi. Uningcha, “Qutadg’u bilig”ning to o`sha kungacha ma`lum bo`lgan nusxalarida nasriy muqaddima, mundarija ma`nosidagi “Fixrast” va keyin asosiy she`riy qism keladi: olim qo`lidagi nusxada esa nasriy muqaddima ancha kam, aniqrog’i, bir yarim sahifadan iborat. Fitrat “Qutadg’u bilig”da chinakam matnshunos, uslubshunos olim sifatida ko`rinadi. U “Qutadg’u bilig”ning uslubidan, asarning umumiy ruhidan kelib chiqib, to o`ziga qadar “Fixrast” ham Yusuf Xos Hojib qalamiga mansub, degan fikrga qo`shilolmasligini ochiq bayon etadi: “Menim fikrimcha, bizning qo`limizdog’i nusxaning “Fixrast”da ko`rsatilgan bob qismlari bilan matndagi “Bob” qismlari orasida ancha oyirma borlig’i ko`rinadur: kitobning ichida xudoni, payg’ambarni, sahobalarni, Qaro Bug’raxonni moxtob yozilg’on to`rt bobning ismlari “Fixrast”da ko`rsatilmaydir”. Shundan so`ng Fitrat asardan ayrim parchalar keltiradi, yana ayrim boblarning asar matnida mavjud bo`lgani holda “Fixrats”da ko`rsatilmaganini ta`kidlaydi va shundan kelib chiqib, “Fixrast” boshqa kishi tomonidan yozilgan, degan fikrni dalillaydi. Fitratning uslubshunos ekanligi, asarning janriy xususiyatlari haqida yozganlarida ham yaqqol ko`rinadi. Olim “Qutadg’u bilig” masnaviy shaklida yozilgan bo`lsa-da, unda ruboiylarga ham keng o`rin berilganligini ta`kidlab ko`rsatadi. Ammo, “kitobda ruboiylarg’a ayricha ahamiyat berilg’on, oltin suvi bilan yozilg’on” bo`lishiga qaramasdan, “turkchilik olimlaridan” birortasi unga ahamiyat bermagan. Fitrat o`z qo`lidagi nusxaning 171 bayt kamchiligi borligidan kelib chiqib, 7

asardagi ruboiylar soni balki bundan ham ko`p bo`lgandir degan fikrni o`rtaga tashlaydi. Fitrat mazkur ruboiylar ularda “Tingla emdi, shoir nima degan!”, “Shoir bu masalaga o`xshotib shu so`zni aytadir” deyilishiga qaramasdan, aynan Yusuf qalamiga mansub ekanligini asoslab beradi: “... bu ruboiylarning boshqa shoir tomonidan aytilgani, Yusuf Xos Hojibning esa u shoirning ruboiylaridan o`z kitobiga kerak bo`lg’onlarini olg’oni xotirga keladir. Biroq ruboiylarning vazni “Qutadg’u bilig” vaznidadir, uslubda ham oyirmasi hech ko`rinmaydir. Fitratning alohida olingan asar tahliliga bag’ishlangan maqolalaridan yana biri “Farhod va Shirin” dostoni to`g’risida” maqolasidir. Maqola “Alanga” oynomasining 1930-yil 1-2-sonlarida bosilgan. Maqolada qiyosiy tahlil usulidan foydalanilgan. Fitrat shu mavzuda yozilgan Nizomiy, Xusrav va Navoiy dostonlarini tahlil qilar ekan, asosiy diqqatni Navoiy dostoniga qaratadi. Olim izchil tahlil yo`lidan boradi, dostonlarni voqeama-voqea tahlil qiladi, o`rni kelganda tarixiy manbalarga ham murojaat qila boradi. Ushbu maqolada Fitrat Navoiy falsafasi va Sharqda “Farhodu Shirin” mavzusida chuqur tekshirishlar qiladi. Bu maqola qiyosiy tahlilning yetuk namunasi sifatida ham alohida ahamiyatga molik. Chunki Fitrat bunda Navoiy “Xamsa”sining ikkinchi dostonini Sharqda keng yoyilgan “Farhodu Shirin” sujeti bilan chog’ishtirib, bu syujet dastlab Firdavsiyning “Shohnoma”sida, so`ngra Nizomiy va Xusrav Dehlaviyning “Xamsa”larida qo`llanganini aytish bilan cheklanmay, asosiy e`tiborni Navoiy dostonining o`ziga xos jihatlarini o`rganishga qaratadi. Og’zaki va yozma adabiyot tarixida “Farhodu Shirin” sujetining paydo bo`lishi hamda uning og’zaki adabiyotda rivoyat, ertak va cho`pchak shaklidagi ko`rinishlari Firdavsiy “Shohnoma”si tufayli ilk bor yozma adabiyotga kirib kelganligini o`rinli qayd qiladi. Sharq adabiyotining ulug’lari sanalgan Nizomiy, Dehlaviy, Jomiy va Navoiy “Xamsa”larida ko`ringan bu doston nisbatan o`rinli kiritilgani, ularning o`zaro qiyosi natijasida kuzatiladi. Fitrat bunday qiyosiy tahlil natijasida Farhod va Shirinlarning asl vatani, voqea sodir 8

bo`lgan hududlar hamda Farhod obrazining asosiy qahramon darajasiga ko`tarilish yo`llarini chuqur tushuntirib beradi. Maqolada Fitratning Navoiyga katta hurmat bilan qaraganligi sezilib turadi. U Navoiyning san`atkorligi, badiiy mahoratini ko`rsatish maqsadida asardan katta-katta parchalarni maqolaga olib kiradi. Bu jihatdan Farhod va Xusrav bahsi Fitratni juda maftun etadi. U yozadi: “... Xisrav Parviz bilan Farhod orasida bir musohaba tasvir qilinadir. ... Dostonning hayajonli bir sahifasini tashkil qilganligi hamda burungi shoirlarning “so`zga ustalik”larini ko`rsatishga munosib bir o`rin bo`lganligi uchun Xisrav Dehlaviyu Alisher Navoiy ham bu musohabani tasvir qilmay o`tolmaganlar. Biz musohaba haqida bo`lgan Xisrav Dehlaviyning she`rlarini gapirmaymiz. U Nizomiyning bu haqdagi she’rlariga qaraganda tubandir. Navoiy bilan Nizomiyning bu sahifalarini yondashtirib maqolamizga ko`chiramiz. Fitrat bunday ko`chirishdan ikkinchi bir maqsadni – Navoiy Nizomiyning tarjimoni bo`lmagan degan fikrni ilgari surishni, Navoiyga ana shundan ta`na toshlarini otayotgan adabiyotshunoslarga har ikki shoirning o`z asarlarini yonma-yon keltirish orqali javob berishni nazarda tutgan. Umuman, maqola Navoiyni ana shunday noo`rin malomatlardan himoya qilishga, uning ulug’ turkiy shoir bo`lganini aynan qiyosiy tahlil misolida isbot etishga qaratilgandir. Fitrat bu mulohazani ham Nizomiy va Navoiy asarlaridagi voqealar qiyosi, ham uslubiy o`ziga xosliklar, ham ikki shoir tayangan metodning turlichaligi orqali asoslay beradi. U bir o`rinda yozadi: “Shu Bahrom voqeasining o`zi juda yaxshi ko`rsatadirki, Navoiy dostonini Nizomiynikidan boshqacha shaklga qo`ymoq uchun ko`proq tarixiy asarlarga emas, xayolga tayanadir”. Fitrat mumtoz adabiyot va adabiyot nazariyasining nodir bilimdoni edi. Bugungi adabiyot muxlisiga uning bu borada qilgan ishlarini, yozganlarini sanab o`tishning hojati yo`q. “Adabiyot qoidalari” kitobi Fitratning adabiyot nazariyasini naqadar chuqur bilganligi va o`z bilganlarini lo`nda, sodda, tushunarli qilib ifodalab bera olganligini 9

ko`rsatuvchi bir ko`zgudir. Bugungi adabiyotshunoslar bahslashib, talashib, yoqa yirtib muhokama etib yurgan masalalarni Fitrat 20-yillardayoq hal etgan va ommabop qilib tushuntirib bera olgan ekan. Bu mulohazalar shuni oldindan tasdiqlaydiki, Fitrat lirikasi badiiyatini tekshirish, undagi badiiy san`atlar, kompozitsion qurilish masalalarini tadqiq etish hech qachon yo`q narsani bor qilish yoki Fitratni zo`rma- zo`raki mahorat sohibi qilib ko`rsatish emas, balki adabiyot nazariyasini shu qadar teran bilgan va tadqiq etgan olimning shoir sifatida o`sha bilganlarini amalga tadbiq eta olganligini ko`rsatishdir. Fitrat alohida shoirlar ijodi haqida ham bir qancha maqolalar, risolalar e`lon qilgan. “Fors shoiri Umar Hayyom”, “Bedil”, “Mashrab”, “Yassaviy kim edi?” kabi ishlarini shu jumlaga kiritish mumkin. Ana shunday adabiy portretlardan biri “Fors shoiri Umar Hayyom” risolasidir. Ushbu kitobcha 1929- yilda O`zdavnashrning Samarqand bo`limida nashr etilgan. Biz ushbu nashrning kserokopiyasidan foydalandik. Asar “Bir-ikki so`z” deb nomlangan kirish maqolachasi bilan ochiladi. Unda aytilishicha, Fitrat dastlab Umar Hayyom haqida kichik bir maqola yozadi va uni “Qizil qalam” majmuasida e`lon qiladi. Unda Hayyomning tarjimai holini mukammallashtirishga urinilgan. Bunda Fitrat g’arb olimlari tayangan manbalarni asos qilib olgan. Fitratning yozishicha, maqola terishga berilgandan so`ng bir kitobcha qo`liga tushib qoladi. Bu Xorazmda arab tilida Imom Zahiriddin Abdul Hasan al-Bayhaqiy tomonidan yozilgan “Tatimmatu savvon ul-hikma” kitobchasidir. Kitob Hayyom zamonida yozilgani bilan qadrli edi. Kitobcha qo`liga tushgach Fitrat maqolada Hayyom haqida aytgan ayrim fikrlarini o`zgartirish maqsadida nashriyotga yuguradi. Ammo maqola nashrga berib bo`lingan edi. Shundan so`ng Fitrat maqolani mana shu yangi manba asosida qayta ishlaydi va bu ishdan ko`zda tutgan maqsadini: “Sharq adabiyotini tekshiruvchi G’arb olimlarini bu yangi ma`hazdan xabardor etmakdir” deb belgilaydi. 10

Mana shu holning o`zi ham Fitrat har bir yozgan narsasiga, hatto u kichkina bir maqola bo`lsa-da, katta mas`uliyat bilan yondoshganligini ko`rsatadigan muhim faktdir. Bir narsani alohida ta`kidlash kerakki, Fitrat Umar Hayyom asarlarini mavzu va g’oyalari, badiiyati jihatdan tahlil yoki tadqiq etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymagan. Risoladan maqsad shoirning mukammalroq tarjimai holini yaratish, bu tarjimai holni to risola yozilgunga qadar mavjud bo`lgan xatolardan tozalash, Umar Hayyom maslagini oydinlashtirish bo`lgan. Ana shu maqsaddan kelib chiqib Fitrat o`nlab mo`tabar manbalarga murojaat etadi, ularni bir-biri bilan chog’ishtiradi, asosli, haqiqatga yaqinlari asosida buyuk ruboiynavis shoirning qiyofasi, hayot yo`lini ko`z oldimizda gavdalantiradi. Xuddi ana shu o`rinlarda ham Fitrat “haqiqat bahslarda ochiladi” degan aqidaga amal qilguvchi chinakam olim sifatida namoyon bo`ladi. Fitrat aniqlashga kirishgan birinchi masala Umar Hayyomning ismi va unvonini aniqlashdir. Qizig’i shundaki, biz hozir ko`proq va xo`broq shoir sifatida taniydigan Umar Hayyom, Fitratning yozishicha, o`z davrida va keyingi davrlarda Evropa hamda Amerikada hakim, faylasuf va munajjim sifatida mashhur bo`lgan. Olim yozadiki, Umar Hayyomning mukammal tarjimai holi berilgan biror manba yo`q, balki, mag’riblik olimlar har qaysi manbadan ikki-uch jumla topib, shular asosida Hayyom avtobiografiyasini yaratganlar. Fitratning o`zi ham shu yo`ldan boradi, ammo yevropalik olimlar tayyor qilib bergan narsani shunchaki takrorlab qo`ya qolmaydi. Fitrat “Hayyom” so`zining lug’aviy ma`nosi “chodirchi” ekanligini ta`kidlar ekan, bu shoirning ota kasbi bo`lsa kerak, deydi. Keyingi davr adabiyotshunosligi mana shu mulohazani Fitratdan istifoda etadi. Ammo Fitrat boshqa ayrim manbalarda, shoirning o`zi yozgan “Jabr va muqobala” kitobida bu taxallus “Hayyomiy” tarzida ham uchrashidan kelib chiqib, bu taxallus emas, balki oila oti, ya`ni familiya bo`lishi ham ehtimol, degan fikrni aytib o`tadi. Bizningcha ham, keyingi fikr haqiqatga yaqinroq. Chunki maqolaning keyingi qismlarida Umar Hayyomning shohlar saroyida xizmat 11

qilganligi (faqat shoir sifatida emas, hakim va munajjim sifatida ham) aytiladi. Agar Hayyom hunarli kishi bo`lganda, uning saroyda xizmat qilishiga hojat bo`lmas edi. Fitrat maqolada Hayyomning tug’ilgan joyini ham aniqlashga harakat qilgan. Uning yozishicha, shoirning nishopurlik ekanligi haqiqatga yaqin va juda ko`p manbalarda ko`rsatilgan bo`lsa-da, uni Marv shahri yaqinidagi Lakar shahrida tug’ilgan, deb da`vo qiluvchilar bor. Fitrat ana shunday fikrning boshida turgan nimis olimi Fridrix Ruzanning qarashlarini ishonchli manbalar va ishonchli dalillar asosida rad etadi. Uningcha, bu xato arabcha “u”ni “o`” deb o`qishdan kelib chiqqan. Aslida Fitratni nashriyotga yugurib borishga va maqolaning e`lon qilinishini to`xtatib qolishga urinishi, bu urinish zoye ketgach, maqoladagi ayrim da`volarini o`zgartirib, yangi risola yozishga majbur etgan narsa ham ana shu xato edi: “...Almon olimi do`ktur Fridrix Ruzan tomonidan Hayyomning Lukar shahrida tug’ilg’onig’a oid maydonga tashlang’an fikrning ham churuk ekanin ko`rsatadir”. Fitrat maqolada Umar Hayyom hayotiga oid juda ko`p qiziqarli fakt va hikoyalar keltiradiki, bularning hammasi o`quvchi ko`z o`ngida Hayyom siymosini mukammallashtirishga xizmat qiladi. Fitratning yozishicha, Umar Hayyom dindor kishi bo`lmagan, munajjim sifatida podshohlar yonida ko`p darajada hurmatli bo`lgan. Uning alohida xizmatlaridan yana biri Malikshohning buyrug’i bilan tuzilgan taqvimni isloh qilish ilmiy hay`atiga (sakkiz kishilik) boshchilik qilgani va ularning sa`y-harakatlari bilan “Taqvimi Jaloliy” nomli Yevropada ham mukammalligi e`tirof etilgan taqvimning yaratilganligidir. Fitratning maqolasida Umar Hayyomning shaxsiy xarakteriga bog’liq xususiyatlar ham qayd etilgan, bu fazilatlar, xususiyatlar shoir ruboiylarining mazmunini tushunishga kalit vazifasini o`tay bilishi bilan qimmatlidir. Ya`niki, Hayyom shod tabiatli, hayotsevar, ammo tor ko`ngilli, asabiy kishi bo`lgan ekan. Fitratning ishonchli manbalar asosidagi bu qaydlari bugun ham Hayyom lirikasini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi shubhasiz. 12

“Hayyomning asarlari” deb nomlangan ikkinchi bo`limda shoir asarlarining ro`yxati keltiriladi. Ammo Fitratning ta`kidlashicha, bu ro`yxat mukammal emas. Fitrat Hayyomning maslagi masalasiga alohida bo`limda keng to`xtaladi. Chunki maslak – shoir ijodi mohiyatini ochuvchi kalit. Fitrat Hayyomni tushunishda uch yo`nalish borligini ko`rsatadi: shoirni sarxush (piyonista) deb biluvchilar, uni so`fiy deb anglovchilar va o`z jamiyatidan yuqori turgan bir dohiy deyuvchilar. Fitrat ularning birortasiga ham qo`shilmagani holda, uning tarjimai holi va asarlaridan kelib chiqib shoir dunyoqarashini belgilashga harakat qiladi. Hayyom tabib, munajjim, faylasuf va shoir bo`lgan. Hayotining asosiy qismi saroyda, shohlar xizmatida o`tgan. Hayyomning tasavvuf maslagida bo`lmaganini eski manbalar ochiq aytganlar. Yana Fitratning izlanishlari natijasiga ko`ra uning shunday ruboiylari borki, ularni aslo tasavvuf bilan kelishtirib bo`lmaydi. Hayyom o`zining usta san`ati soyasida bu vazifani haqiqatan yaxshi bajara olgan”, - deb yozadi u. Risola Hayyom ruboiylaridan bir qanchasini tarjimasi bilan berish ila tugatiladi. Umuman olganda, bu risolada Umar Hayyomning mukammal tarjimai holi yaratilgan, qaysi maslakda, g’oyada ekanligi aniq isbot-dalillar bilan ochib berilgan. Bu esa risolada o`z zimmasiga olmagani – Hayyom ijodini tahlil qilishda dasturilamal bo`lishi tabiiy. Fitratning alohida ijodkorga bag’ishlangan yana bir asari “Bedil” kitobidir. Fitrat dastlab “Mirzo Bedil” nomli maqola yozadi va “Tong” oynomasining 1920 -yil 2-sonida chop ettiradi. Bu maqola Fitrat bedilshunosligining ilk mevalaridan sanaladi. 1923- yilda esa olim “Bedil. Bir majlisda” nomli kitobini yozadi. Bedilshunoslikning har ikkala namunasi birlashtirilib, 1923- yilda Moskvadagi “Markaziy Sharq” nashriyotida chop etilgan. Asarning janrini Hamid Olimjon qanday belgilaganini yuqorida aytgan edik. Fitratshunos olim H.Boltaboyev uni “badeha” deb ataydiki, bu atama, bizningcha, asarning janriy xususiyatini ocha olmaydi. Boltaboyev “Abdurauf Fitrat” nomli qo`llanmasida L.Klimovich, E.Karimov, A.Aliyev singari 13

adabiyotshunoslar “Bedil” asarining janrini ilmiy ateistik ocherk deb belgilaganlarini qayd etadi. Bizningcha ham bu asarni ilmiy ocherk deyish haqiqatga biroz yaqinroq. Fitratning o`zi esa asarning janri haqida gapirmagan. Mazkur ishning maqsadi “Bedil”ning janriy xususiyatlariga keng to`xtalishni nazarda tutmaganligi uchun, biz batafsil tahlillardan saqlanamiz. Ammo bir narsani ta`kidlash kerakki, ushbu asardagi singari ilmiy mazmunni qiziqarli, ommabop shaklda berish tamoyili, aniqrog’i usuli 90-yillar adabiyotshunosligida ancha kuchaygan. Bunday tahlillarni S.Salimov, M.Olimov, I.G’aniyev, O.Otaxonov singarilarning ayrim ishlarida kuzatish mumkin. Biz yuqorida “Umar Hayyom” risolasini tahlil eta turib, unda asosan, shoirning mukammal tarjimai holini yaratish nazarda tutilganligi, risola o`z oldiga Hayyom ruboiylarini ilmiy tadqiq qilishni maqsad qilib qo`ymaganligini ta`kidlagan edik. “Bedil. Bir majlisda” ilmiy ocherkida esa shunga teskari holatni – ya`ni nuqul Bedil asarlarining tahlilini uchratamiz. Ocherk chindanam bir majlisda Bedil asarlarining tahlil etilishi yoritiladi. Bu yerda bizni qiziqtirgan asosiy narsa asarning qiziqarli, hikoyanamo tomoni, Fitratning bu boradagi mahorati yoki topqirligi emas, balki Fitratning olim sifatida Bedilni qay darajada kashf eta bilganligidir. Ma`lumki, Bedil fors adabiyotining yirik namoyondalaridan biri, so`fiy shoir, faylasuf va insonparvar shaxsdir. “Bedil. Bir majlisda” ilmiy ocherkidan ko`rinib turibdiki, Fitrat Bedilni mana shu tariqa har tomonlama inkishof etishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ymagan. Uni faqat ulug’ shoirning gumanizmi qiziqtirgan. Bu bevosita Fitrat yashagan davr va adibning o`z dunyoqarashidan kelib chiqqan bo`lsa kerak. Ilmiy hikoyaning donishmand qahramoni Qutlug’ dastlab o`z majlisdoshlariga Bedil haqida umumiy tushuncha beradi: “Bedil musulmon islomdagi so`l “vahdati vujudchilardan”. “Vahdati vujud” mazhabining musulmonlik bilan qanday munosabati bor, “ilohiy fikr” bilan qanday munosabati bor. Bu to`g’rilarda bu majlisda gapirmaymiz. Bedil kim bo`lsa bo`lsin. O`z zamonidagi insonlik 14

jamiyatining qurilishindan rizo bo`lmagan, insonlarning ko`pchiligini saodatdan uzoq ko`rgan hamda shuning uchun qayg’urgan bir faylasufdir”. Aytish mumkinki, Fitratning o`zi ham o`z zamonasining insonlik jamiyatidan rozi bo`lmagan, insonlarning ko`pchiligini saodatdan uzoq ko`rgan va shuning uchun qayg’urgan. ehtimol, shuning uchun Bedil ijodi va falsafasi Fitratning diqqatini tortgan yoki olim atay Bedil ijodining shu qirrasiga e`tibor qaratgan va urg’u bergandir?! Fitrat Bedilning “Har gul ki didam, ob ilai xun chakidan ast, Yorab chi xor dar dili gulshan shikastaand?” (ya`ni, Har bir guli qon tomib turgan bir yaradan boshqa narsa emas, bu bog’chaning yuraginda qanday bir tikan chindirilgan ekan?) misralarini tahlil qilar ekan, Darveshdagi kabi bu baytni “isyonkorona ko`tarilgan oliy ruhning nolasidan” ko`ra chuqurroq tushunadi, “har guli qon tomib turgan bir yaradan” iborat bo`lgan dunyoning sabablarini Bedil bilan barobar izlaydi va uni shoirning boshqa nazmidan topib, Bedil dunyoqarashining asoslarini tushuntiradi. “Insonlarning tabiatlarinda yerlashib qolgan bir-birlariga ergashmoq haqiqatning qaroqchisidir. Rast-odatlarga bo`yinsunmoq esa tilaklarning to`sig’idir. Vaqtlarini taqlid orasida yo`qotmoqlari sababli bular bilan haqiqat orasinda shunday bir qalin devor tikilgandirkim, tanib yoqalarini yirtmoq bila uning tomoniga yo`l ocha olmaymiz... U bilan-da gapurma, bundan-da qoch! Mana shu vaqt haqiqatga erisharsan”. Demak, mana shundan dunyo nega shoir ko`ziga “har gulidan qon tomib turgan yara” bo`lib ko`ringanini anglay boramiz. Bedilning birgina baytidan chiqqan falsafa talqinida uning “Irfon” asaridagi etmish to`rtinchi tizimga borib taqaladi Fitratni maftun etgan yana bir narsa Bedilning e`tiqod haqidagi qarashi edi. Bedilning bu haqdagi nazariyasi shu ediki: “Keng bir dalaning etagi tikanlarga qayg’usiz tursa maslak egalari ham kishilarning so`zlariga qarshi shunday qayg’usiz turadilar: Ahli Mashrab az zaboni ta`ni mardum forig’and, Domani sahro chi g’amdorad zi zahmi xorxo”. 15

Yuqoridagi mulohazalardan anglashiladiki, Fitrat behudaga Bedilga murojaat qilmagan, uni keng tahlil qilgan, Umar Hayyom singari tarjimai holini yaratish bilan cheklanib qolgan emas. Ha, sharqning ikki davrda yashagan bu ikki faylasufi, donishmandi, olimi va gumanisti o`rtasida hammaslaklik, hamfikrlilik, dunyoni anglash borasidagi g’oyalarida hamohanglik bor edi. Shuning uchun ham Fitrat Bedilga 1923-yilda qayta murojaat qildi, uni kengroq sharhlashni vazifa deb bildi va bu sharhni ommabop qilib amalga oshirdi. Moskvada nashr etilgan kitobchaga Fitratning dastlab yozgan “Bedil” maqolasi ham ilova qilingan. Bu “Bedil” sof ilmiy maqoladir. Unda Fitrat buyuk forsiyzabon shoirning qisqa tarjimai holini yaratadi. Ammo bu maqolada Fitrat “Umar Hayyom”dagi kabi masalaga chuqur kirib ketmaydi, turli manbalar, turli fikrlarni chog’ishtirib o`tirmaydi-da, Bedilning hayoti va ijodi xususida umumiy tasavvur hosil qilishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. Maqolada Bedilning dunyoqarashining shakllanishi ham ko`rsatib berilgan. Uningcha, Bedil dunyoqarashining shakllanishi va tadrijida ijtimoiy muhit, ayni paytda amakisi Mirzo Qalandarning ta`siri ham bo`lgan. Maqolada Bedil asarlari ro`yxati ham keltirilgan. Maqolaning bir jihatini ta`kidlab ko`rsatmaslikning iloji yo`q. Fitrat juda qisqa hajmda Bedil uslubi haqida ham fikr bildiradi. Ammo ana shu qisqagina mulohazalar ham ulug’ shoir uslubi xususida muayyan tasavvur hosil qila oladi. Chunki Fitrat Bedil ijodiga xos muhim nuqtalarni juda nozik ilg’ay bilgan. U yozadi: “Bedilning o`ziga maxsus markaziy bir uslubi bor. U fors adabiyotidagi g’azalchilik yo`lini kengaytdi. Yolg’uz ishqiy va axloqiy mavzularda emas, zamonig’a ko`ra eng muhim, eng ulug’ fikrlarni ham g’azal yo`linda usta adabiy tashbehlar, majozlar bilan so`ylay oldi. Bedildan so`ngra bu uslubda yozmoq istaganlar ko`paydilar, biroq hech kim Bedil kabi yoza olmadi”. Fitrat, yuqorida ta`kidlaganidek, Yassaviy, Navoiy, Mashrab haqida ham maxsus maqolalar yozgan. Biroq biz ushbu ishda olimning muayyan adib ijodiga, hayotiga 16

bag’ishlangan ikki tadqiqotini tahlil qilish bilan cheklanamiz. Buning boisi shundaki, birinchidan, bu ikki ishning janri ikki xil. Birinchisi sof ilmiy-akademik usulbda yozilgan, unda Fitrat turli manbalarga tayangan holda ish ko`rgan bo`lsa, “Bedil”ning uslubi butunlay boshqacha. “Bedil” ilmiy-ommabop asar. U yengil, ravon o`qiladi, tahlillar har bir kishiga tushunarli. Ikkinchi tomondan hikoya kabi syujetga ega bo`lib, qiziqarli shaklda yozilgan. “Umar Hayyom”da olim shoirning mukammal tarjimai holini yaratishni maqsad qilgan va ana shu maqsaddan chekinmagan holda badiiy asarlari tahliliga keng o`rin bermagan bo`lsa, “Bedil”da nuqul shoir she`rlarining tahlili ustivorlik qiladi. Bizningcha, Fitrat Umar Hayyomning tarjimai holi, maslagi, urinishlarida o`z ruhiga yaqinlik sezmagan va adabiyot ixlosmandlarini uning hayoti va ijodi bilan tanishtirish ila cheklangan. Xulosa qilib aytganda, ushbu ikki maqola ham Fitratning muayyan shoir yoki adib ijodini yoritishni nazarda tutgan adabiy portretlar yaratish ustasi ekanligini, bunda u nuqul bitta usuldan foydalanmay rang-baranglikka intilganligini va olim sifatida o`zini to`la-to`kis namoyon qila olganligini yaqqol ko`rsata biladi. Bundan tashqari Fitrat yirik olim, adabiyotshunos sifatida ham bir qancha asarlar yaratgan. Jumladan, “Adabiyot qoidalari”, “Eski o‘zbek adabiyoti namunalari”, “Aruz haqida” kabi ilmiy kuzatuvlari adabiyotshunoslik fani tarixida muhim rol o‘ynaydi. I.2 FITRATNING XALQ POETIK IJODIGA DOIR QARASHLARI 17

Abdurauf Fitrat Turkiston madaniyati tarixida faqat shoir, adabiyotshunos, dramaturg va pedagog sifatidagina emas, balki o‘lkamizning boy qadimiy tarixi, iqtisodi, ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivoji, musiqa va folklorining dastlabki tadqiqotchisi va targ‘ibotchisi sifatida ham ma’lumdir. Uning 1919 yil Toshkentda “Chig‘atoy gurungi”ni tashkil etib, Buxoro, Farg‘onadan ko‘plab mumtoz adabiyot va musiqa asarlarini to‘plab, xalq kuy va ashulalarining nodir namunalarini yozdirib keltirishi va e’lon qildirishi, buning yorqin dalilidir. Fitrat jumhuriyat oliy o‘quv yurtlari uchun o‘zbek tilida “Adabiyot qoidalari” (1926) 2 qo‘llanmasini yaratdi va unda yozma adabiyotning asosiy manbasi bo‘lgan folklor san’atining tur va janrlari, o‘ziga xos xususiyat va fazilatlari xususida xolis ilmiy ta’rif va fikrlar bayon qildi. Bundan tashqari ushbu asarda folklorning ashula, ertak, doston, lapar, topishmoq va maqol kabi janrlarining o‘ziga xos tuzilishi, poetikasi bilan birga ularning o‘zaro ichki ta’sir va aloqalarini ham teran tahlil etadi. Fitrat folklorning yozma adabiyotdan farqli tomonlarini ko‘rsatar ekan, uning xalq ruhiyati va kayfiyati, ongi va tushunchalarini ifodalashini, folklor keng omma tomonidan yaratilishini, xalq marosimlarida aytilishini, asrlar mobaynida og‘izdan- og‘izga ko‘chib o‘zgarib, sayqallanib borishini aytadi. Vadud Mahmud, A.Divayev, G‘ozi olim Yunusov, Elbek va boshqalarning maqola va monografiyalariga ham suyanadi. Bu jabhada Abdurauf Fitratning “Adabiyot qoidalari” qo‘llanmasidagi el adabiyotiga doir fikr va o‘ylar, uning sohada to‘plagan tajriba va xulosalari Hodi Zarif, Miyonbuzruk Solihov, ularning shogirdlari Mansur Afzalov, Muzayyana Alaviya, Buyuk Karimov va boshqalarning dostonchilik, ertakchilik, qo‘shiqchilik haqidagi amaliy va nazariy tadqiqotlari uchun dastlabki dasturulamal bo‘lgan deyishga asos bo‘ladi. Fitrat, avvalo, adabiyotni ikkiga: yozma va el adabiyoti deb ajratishlariga alohida e’tibor qaratadi hamda buni to‘liq ma’qullaydi. U bu ajratish to‘g‘risida o‘sha davr 2 А. Фитрат. Адабиёт қоидалари. – Т.,Ўқитувчи ,1995, 18-19 бетлар 18

tanqidchisi Vadud Mahmud bilan qizg‘in bahsga kirishadi. U ko‘tarib chiqqan muammoning ahamiyatli ekanligini alohida ta’kidlaydi. Bunda u dastlab V.Mahmudning yosh adabiyotchi ekanligiga e’tiborni qaratadi. Shu bilan go‘yo V.Mahmudning bu boradagi nazariy qarashlarda chalkashlikka yo‘l qo‘yishiga uning yoshligi, tajribasizligi sabab bo‘lganligini uqtirmoqchi va ayni paytda navqiron adabiyotshunosni sezilar-sezilmas himoya qilmoqchi bo‘ladi. Jumladan, Fitrat yozadi: “Yosh adabiyotchilarimizdan V.Mahmudovning shu ahamiyatli fikrini tinglaylik: “... lekin yozma, el adabiyotini ayirmoq va bularni jomi, moni, tarif qilmoq qiyindir, hatto mumkin emasdir. Yozma adabiyotning bir xususiyati yozmaligi, ikkinchisi asar egasining malum bo‘lishidir, el adabiyotining xususiyatida shu sifatlarning bo‘lmasligi va og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurishidir”. Ko‘rinyaptiki, V.Mahmud adabiyotni yozma va og‘zaki (ya’ni el adabiyoti) deb ajratishga, bunda ularning yaratilishiga ko‘ra biri yozma va muallifli, ikkinchisi esa og‘zaki va muallifsiz bo‘lishini asosiy belgi deb hisoblashga qarshilik ko‘rsatgan. Fitrat V.Mahmudning shu haqdagi fikrlariga alohida e’tibor qaratgan va uni jiddiy tahlil qilishga kirishgan. Shuning uchun u bu haqda shunday yozadi: “Birinchi: bir vaqtlar yozma o‘laroq maydonga chiqqan bir adabiy asar yo‘qoldi deylik va so‘ngra uning parchalari og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurdi va asar egasining oti ham unutildi deyaylik. Ikkinchi: og‘izdan-og‘izga ko‘chib, asrlarcha yurgan doston, maqollar yozilib bir majmua holiga keltirildi deyaylik (qandayki bukun har yerda qilinadir). Bu ikkovini qanday qilib ajratish kerak va qaysisini qiyosiga kirgizish kerak?” Ma’lumki, Vadud Mahmud o‘zigacha bildirilgan “El adabiyotining egasi malum bir kishi emas, uning egasi xalqdir” degan nazariy qarashga e’tiroz bildirgancha: “Hech bir doston, maqol, topishmoq, ashula yo‘qki, yigirma kishi o‘ylashib to‘qigan yoki “basta”lagan bo‘lsin. Har doston, maqol, topishmoq, ashula asosan bir kishi tomonidan chiqariladir-da, so‘ngra umumiylashib ketadir. Turkistonning so‘ng shoirlaridan Muqimiy, Furqat, Haziniy parchalaridan shundaylari borki, agar allaqaysi 19

tokchalarda churib, qorayib ketgan bayozlardan ko‘rib egalarini bilgan bo‘lmasak, ularni el adabiyotidan ajrata olmas edik...” 3 – deb yozadi. Ayonlashadiki, Vadud Mahmudning fikricha, adabiyotimizda og‘izdan-og‘izga o‘tib kelayotgan dostonu ertaklar, qo‘shiqlar ham qachondir kimdir tomonidan yaratilgan bo‘lib, og‘izdan-og‘izga, avloddan-avlodga o‘tgan sari yanada sayqallanib, mazmunan boyib, muayyan o‘zgarishlarga uchragan. Shu tariqa bir kishi yaratgan asarga ko‘pchilik bezak berishi tufayli u ko‘pchilik ijodi mahsuli ko‘rinishini olgan. Hatto u o‘z vaqtida yozma shaklda yaratilgan bo‘lsa ham, vaqt o‘tishi bilan yozma shaklining yo‘qolib ketishi natijasida el orasida og‘zaki holda saqlanib qolishi tufayli xalq og‘zaki ijodi namunasi nomini olishiga sabab bo‘lgan. Xuddi ana shu ma’noda Vadud Mahmud “El adabiyotining egasi malum bir kishi emas, uning egasi xalqdir” degan qarashga qarshi chiqadi. Fitrat ham aslida Vadud Mahmudning ushbu fikrini ma’qullaydi va bu haqda: “Bu ikki turli adabiyot orasidag‘i farqni yozmoq, yozilmag‘anlikda yoki egasining belgili belgisiz bo‘lganida ko‘rmak yanglishdir. Shunday bo‘lsa ham bizning san’at adabiyotimizga qarshi o‘zining samimiyligi, soddaligi bilan bir adabiyotning borligida malumdir. Biroq buning ayirmasi yozma bo‘lmasligida, yo egasining malum emasligida emas, o‘zining ruhidadir”, - deydi. Demak, Vadud Mahmud “el adabiyoti” deganda, xalq ma’naviy mulkiga aylangan yozma hamda og‘zaki asarlar jamini tushungan. Fitrat esa “el adabiyoti” birikmasi asosida xalq og‘zaki badiiy ijodi durdonalarini, ya’ni folklor asarlarini anglatishga uringan. Fitrat “el” so‘zini “xalq”, ya’ni ko‘pchilik tushunchasida qo‘llagan. Shuning uchun u: “Shaharlarda, saroy, madrasa tegralarida yig‘ilib, madaniyatcha ilgari bosqon, iqtisodcha ko‘tarilgan, tuyg‘ucha-zavqcha ingichkalangan bir “ko‘ma”dan keyinga qarasangiz madaniyat, etiqod, tuyg‘u, zavq ham tushunchada tubanda qolg‘an buyuk bir ko‘pchilikni ko‘rishingiz aniqdir. Mana shu chetda qolgan ko‘pchilikning tushunishiga, zavqiga, tuyg‘usiga, ruhiga qaratib 3 Jo‘raqulov U. Hududsiz jilva. Ilmiy-adabiy maqolalar. – T.: Fan, 2006. – 53 b. 20

yaratilgan keng bir adabiy asarlar bor. Mana shu asarlarga biz el adabiyoti deymiz. Bundagi ifoda, uslub, o‘xshatishlar, sifatlashlar, majozlar, istioralar, qaynashlar hammasi elniki, el tushunishiga mos keltirilgandir. Haligi sanatkor “ko‘ma” shoirlarining hechda yoqtirmag‘anlari tabirlar, o‘xshatishlar el adabiyotining eng chiroyli qismidir” degan e’tirofni bejiz keltirmaydi. Fitrat folklor asarlarining ko‘pchilikka tushunarli sodda uslubda, ko‘pchilik qalbiga yaqin kechinmalar asosida yaratilganligiga alohida e’tiborni qaratar ekan, shu xususiyatlar uning eng muhim belgilaridan biri ekanligini ta’kidlashga urinadi. Fitrat yana folklor badiiy adabiyotning eng qadimiy shakli ekanligini e’tirof etadi: “Badiiy adabiyotning eng qadimiy shakli bu – xalq og‘zaki ijodi sanaladi. Shuning o‘zidayoq dostonlar, ertaklar, qo‘shiqlar, maqollar, topishmoqlar kabi janrlarga bo‘linadi. Shu tariqa Fitrat o‘zbek folklorini yaxlit tizim sifatida qarab, unga xos janrlarga aloqador nazariy muammolar haqida dastlabki fikrlarni ilgari surdiki, bular keyinchalik tadqiqotchilarimiz uchun dasturulamal vazifasini o‘tadi. Ayniqsa, uning 1926 yilda adabiyot sohasi mutaxassislarini tayyorlab yetishtirish uchun yaratilgan “Adabiyot qoidalari (adabiyot muallimlari va adabiyot havaslilari uchun qo‘llanma” deb nomlanuvchi kitobi bu jihatdan e’tiborga sazovordir. 20-yillar mutaxassislari uchun adabiyotshunoslikdan darslik vazifasini o‘tagan bu kitobda yozma adabiyot nazariyasi bilan bir qatorda og‘zaki adabiyot, ya’ni folklor nazariyasiga aloqador tushunchalar ham berilgan. Ahamiyatli tomoni shundaki, Fitratning bu boradagi qarashlari adabiyotshunoslik va folklorshunoslik nuqtai nazaridan bugungacha o‘z kuchini yo‘qotmay turibdi. Ma’lumki, og‘zaki ijod har qanday yozma adabiyotga tayanch vazifasini bajargan. Yozuvchilar ijod sirlarini aytimchilardan qolgan asarlar asosida o‘rganishgan. Har bir millatning qiyofasini belgilashda uning adabiyoti hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Chunki milliy adabiyot milliy ruhni aks ettiradi. Milliy ruhni to‘laqonli aks ettirish va uni saqlab qolishda boshqa biror-bir vosita badiiy adabiyotga 21

teng kelolmaydi. Xalqning milliy ananalarini aks ettirish esa bu xalq og‘zaki ijodining masuliyati hisoblanadi. Fitrat ham xuddi shu fikrlarni takidlab o‘tdi. Xalq og‘zaki ijodining birdan-bir xususiyati, xalq tomonidan aytilganligi va muallif – xalqning o‘zi. Haqiqatdan, bir qo‘shiq yoki sherning muallifsiz topilishi uning xalq og‘zaki ijodidan ekanligiga bir ishoradir. To‘g‘ri, xalq og‘zaki ijodida dostonlar malum bir baxshi tomonidan kuylanadi. Lekin baxshi ham “bu dostonni o‘zi yaratdi” degan qarash yo‘q. Chunki u ham og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan detallarni olib, bir qolipga tushiradi. Ot chopsa gumburlar tog‘ning darasi, Botirni ingratar nayza yarasi. Kelgan bo‘lsa qo‘ng‘irot elning to‘rasi, Qirq kunlik yo‘l Boboxonning orasi. Boboxon tog‘idan poyga qilaman, Ko‘zdan yoshni munchoq-munchoq tizdirsa, Qo‘shqanotning quyrug‘ini so‘zdirsa Boboxondan poyga qilib o‘zdirsa Oti ildam boybachchaga tegaman. Tashbehlar va mubolag‘alar asosida tizilgan bu satrlar xalq og‘zaki ijodi dostonlarida uchraydi. Nega dostonlarda deb aytayapmiz? Chunki ko‘p dostonlarda bu satrlarni uchratamiz. Masalan, “Go‘ro‘g‘li”, “Alpomish”, “Malika ayyor” va boshqa dostonlarda ham uni uchratish mumkin. Yoki quyidagi lapar alohida janr namunasi sifatida yashashi bilan birga dostonlar tarkibida ham keltirilishi kuzatiladi: Lapar aytsang to‘yda aytgil suluv qizlar qochar-o, Ochilmagan gul g‘unchani bulbul sayrab ochar-o. Ko‘zim olib suvga chiqsam 22

oh uradir bir yigit, Ko‘zdan qo‘yub quloq solsam yordan ayrilg‘an yigit, Yordan ayrilg‘an yigitning yori men bo‘lsammukin? Qo‘liga qirg‘iy berib, ko‘ksida joy bersammukin? Ko‘rib turganimizdek, yuqoridagi xalq qo‘shig‘ida samimiy ohang aks etgan. Bunga o‘xshab ketadigan yana bir xalq qo‘shig‘ini misol keltirib o‘tamiz: Ko‘rmasam bir zamon toqatim yo‘qtur. Meni zor ingratib, qo‘zim ayrilma. Sen ketarsan men qolurman zor yig‘lab, Hijron o‘ti birla bag‘rimni dog‘lab, Qaysi bir oshnodin seni so‘roqlab, Shunqorim, lochinim, qo‘zim, ayrilma. Yuqorida aytib o‘tilgan el lapari va Andalibning “Yusuf va Zulayho”sidagi sherlarda: ochilmagan gul g‘unchaning bulbul sayrashi bilan ochilishi kabi chiroyli kinoya, “ko‘za olib suvga chiqmoq”, “qo‘lga qirg‘iy berib, ko‘kragida jon bermak”, sezgiga “qo‘zi, shunqor, lochin” deb undamoq “ko‘ma”, yani zumra shoirlarimizga yoqadigan ta’birlar emasdir. Mana el adabiyotini “adabiyot”dan ayirgan narsa uning yozilmaganligi emas, uning ruhidir. Darhaqiqat, el adabiyoti, yani xalq og‘zaki ijodi yozilishi, o‘qilishi juda sodda bo‘lishi bilan birga ko‘ngilga yaqinligi yuqoridagi baytlardan ko‘rinib turibdi. Folklor – so‘z sanatining boshlang‘ich namunasi. U behad qadimiy, yani juda ilgari qo‘llanilgan so‘z sanati bo‘lib, unda uzoq o‘tmishda yashagan, shu bilan birga bu merosni bizgacha saqlab kelingan ajdodlarimizning, bobo-buvilarimizning hali yozuvni bilmagan zamonlardagi turmush tarzi, iymon-etiqodi, dunyoqarashi, kurash va mag‘lubiyatlari keng ifodalangan. 23

“Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt etiboriga ko‘ra o‘tmishga daxldor, undagi u yoki bu janr tabiatida, til xususiyatlarida buning izlarini ko‘rish mumkin. Xalq poeziyasining qaysi bir yodgorligi xususida o‘ylab ko‘rmang, uning zamirida diniy hayotiy yoki diniy marosim, uy xo‘jalik yoki “xalq siyosiy hayoti” g‘oyasi yorqin tasvirga olinganligi kuzatiladi.” 4 Folklorning betakror so‘z sanati sifatidagi mohiyati xalq turmushini ifodalaganligi tufayli etnografiya bilan, xalq ruhiyati va etiqodiy qarashlarini aks ettirib, ruhshunoslik va din tarixi bilan, xalq axloqiy qarashlarini ifodalab tarbiyashunoslik bilan, musiqa, raqs va harakatlarga omuxtaligi bois sanatshunoslik bilan va nihoyat, jonli so‘zlashuv tilida yaratilganligi sababli tilshunoslik fanlari bilan singishganligida namoyon bo‘ladi. Bu uning ko‘p vazifali hodisaligini taminlagan omildir. Shuning bilan birga, xalq og‘zaki ijodi inson ko‘ngil torlarini cherta olgan qadimiy kuy yoki ohang desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Shu ohang turlaridan yana birini tinglasak: Qoshini termasi ko‘p, Mo‘ychinak tishlamaydi. Mani yorim dangasa, Mo‘makday ishlamaydi. Yallama, yorim, yallola, Yallolashaylik, bedodlashaylik. Soyning bo‘yi salqin ekan. Hasratrashaylik. Qo‘shiqda “yoridan norozilik alomatlari sezilib turgan bu ayolning, boshqa bir suhbatdosh ayolga iltijolari” tasvirlanmoqda. Fitrat el adabiyoti xususida to‘xtalar ekan, yana: “el adabiyotidan sanalg‘an asarlarning egalari ko‘pchilikning “ko‘ma”, yani zumra shoirlari tomonidan yozilg‘an 4 О.Сафаров, Д.Ўраева “Ўзбек халқ оғзаки бадиий ижоди” ( 2-қисм). – Т., 2006 24

asarlar orasida ko‘pchilikning tuyg‘u, zavqiga yoqib, el adabiyoti qatoriga kirganlar ham bordir, - deydi. Uning fikri ayni haqiqatning o‘zi bo‘libgina qolmay, fan doirasida ham bu fikr isbotlangan. Chunki xalq tomonidan yaratilgan asarlar, bevosita xalqning dardini, o‘y- xayollarini, qalbining tub-tubida yashirinib yotgan sodda qarashlarini aks ettiradi. Xalqning asrlar davomida shakllangan badiiy zavqi, didi bor. Folklor hamisha shu xalqona estetik prinsipga amal qilib yashaydi. Bu – folklordagi an’anaviylikni harakatga soladi. Masalan, ijtimoiy tafakkur taraqqiyoti xalq e’tiqodida yasagan tub burilishlar oqibatida badik, kinna, burey- burey janrlari, shuningdek, “Sust xotin”, “Choy momo”, “Barot keldi” marosimlari so‘nib, iste’moldan chiqib ketdi. XX asrning ikkinchi choragidan boshlab yangi voqelikning yuzaga kelishi tufayli doston yaratish an’anasi ham so‘nish sari yuz tutdi. Qo‘shiq, maqol, askiya, og‘zaki hikoya esa davom etmoqda. Ayrim yangi shakl – janr, jumladan, tarixiy qo‘shiq yuzaga keldi. Shuningdek, an’anaviy qo‘shiq motivlari o‘zgardi. Yangi voqelik mazmuniga mos obrazlar va qarashlar evaziga to‘lishdi.1 Hali ham xalq orasida yoshi ulug‘ keksalar, tadbirlarda eski xalq namunalari bo‘lgan folklor qo‘shiqlarni aytib yurishadi. Bu qadimiy an’analarimiz o‘z qudratini yo‘qotmaganligi, aksincha, yanada rivojlanganligidan dalolat beradi. Xalq og‘zaki ijodi sanalgan asarlar ko‘pchilikning tuyg‘usiga, zavqiga, olam- olam o‘y-xayollariga to‘g‘ri kelganligi bois o‘quvchi, umuman olganda, kitobxon bu asarning muallifiga ahamiyat bermay, “o‘zining ijod namunasi” deb qaraydi, ya’ni asar faqat kitobxonga tegishli. Fitrat aynan shu masalani ta’kidlab o‘tadi. Xalq og‘zaki ijodining eng qadimiy namunalari keltirib o‘tilgan, XI asrda yozilgan “Devonu lug‘ot-it turk” asarida jamlangan badiiy parchalar turkiy xalqlar adabiyotining ancha oldingi davrlarida vujudga kelgan. Bu ma’lumotdan shu narsa ko‘rinib turibdiki, xalq og‘zaki ijodi namunalari nafaqat X asrlik, balki undan-da ko‘p tarixiylikni talab etadi. 25

O‘tmishga nazar tashlasak, eng qadimda inson paydo bo‘lgan davrdan boshlab, xalq og‘zaki ijodiy elementlari ko‘rina boshlagan. Masalan, momoqaldiroq bo‘lib, chaqmoq chaqishi va odamlar bu holatni ilohiylashtirib, uni haydash maqsadida har xil elementlardan foydalanganligi va shamolni “olib kelish” maqsadida har xil so‘zlar keltirib o‘tilganligi ham folklorning ilk namunasi hisoblanadi. “Devonu lug‘otit turk”da turkiy xalqlarning urf-odatlari, ishonch-e’tiqodlari, marosimlari bilan bog‘lanib ketadigan lavhalar ham bor. Ularning bir qismi bevosita tarixiy mavzularga bag‘ishlangan. Alp Er To‘nga rivoyati yabog‘ular, tang‘utlar bilan bo‘lgan janglar haqidagi parchalar bilan boyitildi. Xulosa qilib aytganda, Abdarauf Fitrat o‘zbek xalq og‘zaki ijodi namunalariga o‘z qarashlarini bildiribgina qolmay, uni yanada boyitdi. Fitrat xalq og‘zaki ijodi an’analaridan juda ko‘p asarlarida foydalanganligi kuzatiladi. Jumladan, “Shaytonning tangriga isyoni” dramasiga bevosita xalq og‘zaki ijodining ba’zi sujetlari ko‘chirilgan. U Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘ot-it turk” asarini to‘liq o‘qib chiqib, undagi xalq og‘zaki ijodiga chuqurroq e’tibor qaratgan. Chunki folklor qadimiy so‘z san’ati bo‘lib, unda uzoq o‘tmishda yashagan ibtidoiy ajdodlarimizning hali yozuvni bilmagan zamonlardagi turish-turmushi, dunyoqarashi va e’tiqodi, kurash va mag‘lubiyatlari ifodalangan. Folklorda tasvirlangan voqelik vaqt e’tiboriga ko‘ra o‘tmishga daxldor, undagi u yoki bu janr tabiatida, til xususiyatlarida buning izlarini ko‘rish mumkin. Fitrat shu izlarni bir qadar ko‘rib chiqishga muvaffaq bo‘ldi. Abdurauf Fitrat “Adabiyot qoidalari” qo‘llanmasida xalq og‘zaki ijodi bilan bog‘liq “El adabiyoti” nomli jajjigina tadqiqotini e’lon qildi. Turkiy xalqlarning og‘zaki ijodi Abdurauf Fitratga qadar bir necha asrlar oldin Mahmud Qoshg‘ariy, Abulqosim Mahmud Zamaxshariy, Alisher Navoiy, Abulg‘ozi Bahodirxon, Muhammad Sharif Gulxaniy kabi adiblarning e’tiborini ham o‘ziga jalb qilgan. Ular xalq og‘zaki ijodining qo‘shiq, marsiya va maqol janriga oid namunalarini to‘plab, o‘z asarlariga kiritishgan. Shu bilan birga ular haqida ba’zi nazariy fikrlarni ham 26

bildirib o‘tishgan. Bu folklorshunosligimizning nihoyatda qadim sarchashmaga ega ekanligining dalilidir. XX asr boshiga kelib, jahonning ko‘pgina mamlakatlarida folklor fan sifatida shakllangan, xalq ijodiyoti namunalarini to‘plash, ularni o‘rganish allaqachon boshlangan edi. Bizda esa u fan sifatida shakllanish narida tursin, maxsus to‘plash ishlari hali ham boshlanmagan edi Mana shu kemtiklik hassos Abdurauf Fitrat nazaridan chetda qolmadi. Uni xalqning og‘zaki ijodi bor maftunkorligi bilan o‘ziga jalb etdi. Shuning uchun qomusiy olim tomonidan tashkil etilgan “Chig‘atoy gurungi” to‘garagining asosiy vazifalaridan biri folklor materiallarini to‘plashdan iborat edi. Qrim-tatar turkshunosi Bakrbek Cho‘ponzoda (1893-1937) gurungchilar tutgan yo‘lni qisqacha shunday ta’riflaydi: “Chig‘atoy gurungi” chig‘atoy tilini qayta tiklash shiori bilan dunyoga kelib, mavjud o‘zbek shevalarini o‘rganishdi... Shuningdek, yuqorida aytilgan faoliyat bilan birga “Chig‘atoy gurungi” vakillari yosh yozuvchi va shoirlarni tarbiyalash, folklor materiallarini yig‘ish, ommabop teatrini tashkil etishdek ishlarda ham faollik ko‘rsatdilar. O‘tgan asrning 20-yillarida Abdurauf Fitrat jonkuyarligi va da’vati bilan xalq og‘zaki ijodi namunalarini yozib olish boshlandi. Natijada o‘nlab xalq dostonlari, yuzlab xalq ertaklari, qo‘shiqlar, laparlar, topishmoqlar va maqollar yozib olindi. Shu asosda o‘zbek folklorshunosligi fan sifatida shakllanishga erishdi. Demak, Abdurauf Fitrat bu fanning shakllanishiga munosib hissa qo‘shgan, uning poydevoriga tamal toshini qo‘ygan olimdir. II.BOB. FITRAT XALQ POETIK IJODI JANRLARI SINCHISI. I.1 ERTAK VA DOSTON JANRLARI HAQIDA FITRATNING 27

NAZARIYASI Ertaklar dunyodagi boshqa xalqlar og‘zaki ijodida keng tarqalganidek, o‘zbeklarda ham eng ommaviy janrlardan biri sifatida turli viloyatlarimizda yashaydigan yurtdoshlarimiz tomonidan sevib aytib kelingan. Ularning juda qadim zamonlardan yaratilganini «ertak» atamasining Mahmud Koshg‘ariy tomonidan 1074 yilda yozilgan «Devonu lug‘oti-t-turk» asarida «etuk» tarzda qo‘llanganidan bilsa bo‘ladi: «Etuk – hikoya, ertak; biror maqsadni shohga bildirish, hikoya qilish uchun ham bu so‘z qo‘llanadi. Asli bir narsani hikoya qilishdan olingan» . Bu janrning qadimiyligini qozoq, qirg‘iz, turkman va boshqa bir qator turkiy xalqlar oilasiga kiruvchi millatlar og‘zaki ijodida ham ertak deb atalishi, isbotlashi mumkin. Shuningdek, miflar, afsona, rivoyatlar haqida fikr yuritganimizda, diffuzion jarayonning keyingi bosqichi ertak ekanligini eslatib o‘tganmiz. Demak, agar xalqimiz og‘zaki ijodini qadimgi qadriyatlar sifatida e’zozlasak, bu xazinaning noyob durdonasi sifatida hech ikkilanmay ertaklarni qayd etish mumkin ekan. Ertak terminini O‘zbekistondagi hamma viloyatlar aholisi juda yaxshi bilsa-da, bu janrga oid asarlar turlicha hududlarda turlicha atalgan. Xususan, toshkentliklar «cho‘pchak», farg‘onaliklar «matal», xorazmliklar «varsaqi», o‘zbek va tojik tilida so‘zlashuvchi vatandoshlarimiz «ushuk» tarzda atashgan. Bulardan tashqari jonli so‘zlashuvda ba’zan afsona, o‘tirik, tutal atamalari ham uchraydi. Hatto hazrat Alisher Navoiy ham g‘azallaridan birida «cho‘pchak» so‘zini qo‘llaganlar; Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim bo‘lg‘ay, Qoshinda qissai Yusuf bir uyqu kelturur cho‘pchak . (Baytdagi «cho‘pchak» «Navodiru-sh-shabob»ning 1959 yilgi nashrida «cho‘rchak» shaklida yozilgan. Shuning uchun Alisher Navoiy zamonida «cho‘rchak» yoki «cho‘pchak» atamasi bor edi deb xulosa qilish mumkin bo‘ladi). Ayni paytda baytdagi «uyqu» so‘ziga e’tibor bering. Ma’lum bo‘ladiki, oqshom payti bolalarni uxlatishda ertakning sehrli ta’sir kuchidan bugungi kunda foydalanar ekanmiz, bu an’ana ham bejiz paydo bo‘lmaganini qayd etamiz. 28

Ertaklarning miflardan ijod usulini o‘zlashtirganligi haqida fikr yuritgan edik. Bu an’ana o‘zbek xalq ertaklarining umumiy mazmunida bugungi kungacha saqlanib kelmoqda. Ehtimol, bu janr asarlarining yashovchanligini ta’minlagan asosiy xususiyat ham shundan iboratdir. Xalq o‘z ertaklarida chegarasiz ravishda xayolot olamini kezib chiqadi. Ya’ni ularda xalq fantaziyasi mahsuli bo‘lgan chegara bilmas uydirmalar, transfiguratsiya (bir shakldan ikkinchi shaklga o‘tish) holatlari tinglovchini o‘ziga jalb etadi. Vaholanki, ertak boshlanmalaridagi “Bir bor ekan, bir yo‘q ekan, bir och ekan, bir to‘q ekan, bo‘ri bakovul ekan, tulki yasovul ekan...” (olimlar boshlanmadagi tarkibiy “ekan” qismlarning 20 ga yaqin bo‘lishini belgilashgan) ibora va jumlalar mutaxassislar fikricha, ertakda bayon qilingan voqealarning aslida umuman bo‘lmagani va ro‘y berishi mumkin emasligini anglatar ekan. Haqiqatan ham, dostonlarda biz bu mazmundagi boshlanma – zachinlarni uchratmaymiz. Shu bois odatga ko‘ra dostonlardagi voqealar hayotda bo‘lgan deb qabul qilinadi. Ertakda esa tamom boshqa holat hukm suradi. Chunki bu janr boshlanmasidagi “bor-yo‘q”, “och-to‘q” so‘zlarining o‘zi hikoya qilinayotgan voqeaga nisbatan shubha uyg‘otadi. Ammo masalaning qiziq tomoni shundaki, voqea boshlanmasdan atayin shubha uyg‘otishga bo‘lgan harakat tinglovchiga deyarli ta’sir qilmaydi. Biz ertaklardagi uydirmalarga to‘la ishonamiz, asar qahramonlarining taqdiriga befarq qaray olmaymiz, sevikli malika yoki cho‘pon muvaffaqiyat qozonsa, bu g‘alaba o‘zimiznikidek quvonaveramiz. Xalq ertaklari mazmunida ijtimoiy, iqtisodiy, maishiy hayotning hamma masalalari o‘z ifodasini topadi, desak xato bo‘lmaydi. Shuning uchun ham yer yuzining hamma mintaqalarida yashaydigan xalqlarda umumiy hayot tarzi yaqin bo‘lgani sabab bir xil mazmundagi ertaklar ko‘p uchraydi. Fransuz, ingliz, xitoy, yapon ertaklari aksariyat hollarda o‘zbeklar ijodidagi bu janrdagi asarlar mazmunini takrorlaydi. Faqat fransuzlarda pishloq, uzum; xitoylarda guruch; o‘zbeklarda tuxum yoki qatiq kabi narsalar farqi seziladi. Agar boshqa 29

xaqlardagi ertaklar matnida shu yoki boshqa narsalar nomini milliy predmetlar bilan alishtirsak, ko‘pincha, boshqa xalqlar namunalari ham o‘zbekniki bo‘ladi-qoladi. Bu holat sababini avval qayd qilganimizdek, bir xalqdan ikkinchi xalqning o‘zlashtirishi deb emas, umumiy hayot tarzining yaqinligi bilan asoslash ma’qulroqdir. Masalan, yoqut xalqidagi “Bekinmachoq”, ruslardagi “O‘n ikki oy” (“Morozbobo”) va o‘zbekdagi “Zumrad va Qimmat” ertaklarida voqea tugunidan tortib yechimigacha bir xil yo‘nalishda kechadi. Ammo bu asarlarning har biri bevosita o‘sha xalq ijodi namunasi deb tan olinadi.. Xalq tabiatan hamisha adolatni yoqlaydi, himoya qiladi. Ertaklar yaratilish jihatdan miflarga asoslansa, mavzuning tanlanishi, obrazlar tizimidagi yo‘nalishlar, hayot muammolarini aks ettirishda adolat mezoniga bo‘ysunadi. Qalloblik, vijdonsizlik, xiyonat, yolg‘onchilik, ma’naviy nopoklik kabi illatlar doimiy ravishda qoralanadi. Mardlik, to‘g‘riso‘zlik, mehnatsevarlik, iymonlilik, poklik fazilatlari hurmat bilan tilga olinadi. Voqeaning tuguni ham hamisha ana shu fazilatlarni ulug‘lash bilan yechimini topadi. Mohir xalq farzandlari tomonidan o‘ylab topilgan fantastik hodisalar, uydirma lavhalar, sehrli narsa-buyumlar, jodular, g‘ayritabiiy hodisalar esa tom ma’noda yovuzlikning qoralanishi, ezgulikning maqtalishida poetik xomashyo sifatida foydalaniladi. Fitrat o‘zbek xalq og‘zaki ijodidagi epik janrlarning eng salmoqlilari – ertaklar va dostonlar haqida ham to‘xtalib, ularning janriy tabiati xususidagi mulohazalarini bayon etib o‘tgan. Ertak janri necha ming yillik tarixga ega. Xalq og‘zaki ijodining bu janri Fitrat qarashlarida ham “ertak” deb yuritilgan. Folklorshunos olimlarning e’tirofi bo‘yicha, ertak eng qadimiy janrlardan biridir. U o‘tmishda ibtidoiy ajdodlarimizning mifologik dunyoqarashi, qadimiy urf-odatlari, marosimlari asosida paydo bo‘lgan. Ertaklarda, odatda, xalqning maishiy turmushi va olijanob insoniy fazilatlar haqidagi orzu-o‘ylar xayoliy va hayotiy uydirmalar vositasida bayon etiladi. Qadimda odamlar oddiy voqealarni bir-biroviga bayon qilib berganidan ertak namunalari paydo bo‘la borgan. 30

Har xil ilohiy detallarga ishonish ertaklarga fantastik ruh bag‘ishlagan. O‘tmishda ertak aytishning o‘z mavsumi bo‘lgan. Aytuvchilik qobilyatiga ega kishilar, ya’ni yoshi ulug‘ insonlar ertak hikoya qilib berganlar. Ertak umumfolklor hodisasi sifatida eng qadimiy epik janrlardan bo‘lib, Mahmud Qoshg‘ariy o‘z “Devonu lug‘ot-it turk” asarida turkiy xalqlarda uning “etuk” atamasi bilan yuritilganini qayd etadi. Unga ko‘ra, etuk “biror voqeani og‘zaki bayon qilish”ni anglatadi. Biroq jonli so‘zlashuvda O‘zbekistonning turli joylarida, chunonchi, Namangan viloyatining Janubiy qismida “ertangi” deb yuritiladigan bu hodisa – ertangi bo‘lib o‘tgan, qadim zamonlardan qilinajak hikoya ma’nosini anglatsa, Samarqand, Farg‘ona va Surxondaryoda bu hodisa – matal, Xorazmda – varsaqi, Buxoroda – ushuk, Toshkentda – cho‘pchak yana boshqa bir maskanlarda hikoya, hikoyat, og‘zaki hikoya, o‘trik yoki o‘tirik, afsona deb yuritilsa-da, fol’klorshunoslikda ertak ilmiy istilohi qabul qilingan va muhim muomalada bo‘lib, ruslardagi “skazka” istilohiga teng ekvivalentga aylangan. Zero, Alisher Navoiy asarlarining qadimgi lug‘ati sanalovchi “Abushqa”da ham ertak istilohi uchraydiki, bu istiloh uzoq o‘tmishda bo‘lganini ham ta’kidlaydi. Ertaklarning tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Fitratning ertak haqidagi qarashlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, u bu xususda quyidagilarni bayon etadi: «El adabiyotidag‘i hikoyalarga ertak deyiladir. Ertak el shoirlarining xayollari yordami bilan tuzuladir. Bulardan biri Abubakr Devoyev imzosi bilan nashr etilgan “Erksiz folchi” ertagidir. O‘lkamizning eng zararli qurtlaridan bo‘lgan folchi-duoxonlarga juda chiroylik etib kulgani uchun muhumdur. Bu chiroylik ertakning qisqacha mazmuni mana shundaydir, - deb ta’kidlaydi. Shundan so‘ng Fitrat ushbu ertakning mazmuni bilan tanishtiradi: “Bir cholning xotini hammomga yuvinishga boradi. Bir vaqt podshohning folchisining xotini hammomga keladi. Kampirni yarim yuvingan holda chiqaradilar. Kampir cholga qarab: “Nega sen podshohning folchisi emassan” – deb eri bilan urishadi. Chol folchilik asboblarini olib, bozorga boradi. Podshohning amaldorlari uzoq bir 31

viloyatning solug‘ini yig‘ib xachirlariga yuklab kelayotganda, yo‘lda bir xachir oltunni yo‘qotib, podshohga xabar beradilar. Podshoh haligi cholni chaqiradi, bir xachir oltunni topib berishini so‘raydi. Umrida hech folchilik qilmagan chol nima desin! Xachirning yo‘qolgan joyini taxmin aytadi, taxmini esa to‘g‘ri chiqadi. Yana bir kun podshohning xazinasini o‘margan odmni topib beradi. Shundan so‘ng, u folchilar boshlig‘i bo‘ladi. Chol yolg‘on fol ochishini bilishlaridan qo‘rqib, bir fikrga keladi. O‘zini devonadek tutib, hammomdan yalang‘och holatda chiqqancha podshoh oldiga boradi. Podshohning taxtidan tortib tushirib yuboradi va o‘sha asnoda taxt ayvonchasi qulaydi. Mug‘ombir chol ming bahonalar bilan qutulib qoladi. Shunday qilib axmoq xon cholni bir umr saroyda olib qoladi. Fitrat ertak tabiatini shu tarzda tushuntirar ekan, fikrini xalq ertagidan misol keltirish bilan dalillashga urinadi. Ertaklar insonlar axloq, odob, tarbiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi sabab, Fitrat unga alohida e’tibor qaratgan. Fitrat dostonlar haqida ham o‘z qarashlarini bayon etgan. U boshqa folklor janrlari qatorida dostonni ham chetda qoldirmagan. Faqat u: “Doston – bu, asosan, ertakdir. Biroq o‘zining qahramonlarining bo‘lushi, uzun ham kengligi, sof tizim yoki tizim-sochim aralashligi, baxshilar tomonidan cholg‘i bilan aytilishi bilan ertaklardan ayriladir” deb yozadi. Ko‘rinyapdiki, Fitrat doston va ertaklarning tabiatan yaqinligini bildirmoqchi bo‘lgan. Ayni paytda ularning boshqa-boshqa janr ekanligini ham unutmagan. Darhaqiqat, Fitrat ta’kidlaganidek, “doston yolg‘on voqealarga aralashkan qahramonlarning qilg‘an ishlarini tasvir qiladir. Tartib etkuchilari, aytib berguchilari «baxshi» atalg‘an el shoirlaridirlar. Doston nuqul tizim bo‘lg‘ani kabi tizim-sochim aralash ham bo‘ladir”. Demak, Fitrat o‘z kuzatishlari asosida dostonlarning ertaklarga qaraganda epik ko‘lamdorligini, hajmi katta bo‘lishini, asosan, baxshilar tomonidan soz vositasida 32

ijro etilishini ilg‘agan. Ayni paytda yana uning she’riy va nasriy qismlardan tuzilishini bilgan. Shular asosida u doston va ertak janrlarini farqlab ko‘rsatgan. Fitrat doston janriga misol tariqasida o‘zbek xalq qahramonlik eposi “Alpomish”dan parcha keltiradi. “Bu dostonlardan biri – el adabiyoti yo‘lida tirishguchilarimizdan o‘rtoq G‘ozi Olimning 1922 yilda Toshkent va Samarqand uyezdlarida yashayturg‘an uzbeklarning mashhur oqinlari – Hamroqul baxshi va Fozil jirov Yo‘ldosh o‘g‘lining og‘zidan yozib olg‘ani «Alpomish» dostonidir”, - deydi u va misol keltiradi: O‘n olti uruq Qung‘irot elida Dovonbiy degan o‘tdi. Dovonbiydan Olpinbiy degan paydo bo‘ldi... deb qisqa, jumlasi ochiq, fasih bir sochim bilan boshlangan bu doston so chim, tizim aralash dostonlardandir. Shundan so‘ng olim doston qahramonlari va uning yetakchi syujet voqealari haqida ma’lumot beradi: “Dostonning qahramonlari Boybo‘rining o‘g‘li Alpomish, Olpon bilan Boysari qizi Barchinoydir. Alpomishning musulmoncha oti Hakimbekdir. O‘zi madrasada tahsil ko‘radir. Bir kun otasiga zakotdan ma’lumot beradir. Otasi Boybo‘ri Boysarining molidan zakot talab qiladir. Boysari akasiga zakot bermaydir. Qo‘ng‘irot elidan ko‘chadir. Musulmon bo‘lmagan qalmoq yurtiga borib, qo‘nadir. Ondag‘i boturlardan Qorajon bilan Ko‘kaldosh uning qizi Barchinoyga oshiq bo‘ladirlar, uni olmoq istaydir: bu xabarni eshitkan Alpomish o‘zining sevgilisini qutqarmoq uchun otlanib chiqadir. Voqea shuning tegrasida yuradir. Fitrat dostonda qaysi o‘rinda nasrdan, qaysi o‘rinda nazmdan foydalanilganligini o‘z ilmiy kuzatishlari asosida quyidagicha bayon etadi: “Dostonda qahramonlarning o‘zaro so‘zlari tizim bilan boradir. Baxshi bularning qayoqqa borg‘anlarini, nimalar qilg‘anlarini sochim bilan aytadir. Sochimlari yengil, ochiq, qulay onglashilarlikdir. So‘zning tabiiy borishini buzmasdan, ora-sira saj’lar yasaydir. Ba’zi joylarda sochimlar yarim tizim shaklini oladir: To‘qson otni Yo‘qson botur minadi. Jarashiga jiyak sovut kiyadi. Erta bilan namoz vaqti bo‘lg‘anda Boysarining ovulina keladi. 33

Hatto Fitrat dostondagi she’riy parchalarning vazni, qofiya tizimini ham e’tiborsiz qoldirmagan holda shunday izohlaydi: “Tizimlari barmoq vaznidadir. Qofiya to‘g‘risida erkli bir yo‘l tutilg‘an. Qofiyasi bo‘lsa ham belgili bir tartib bilan emas. Qofiyasiz misra’lari ham bor: Ko‘kaldosh: Boysari aka, eshit menim so‘zimdi, To‘qson polvon eng kattasi o‘zimdi. Barchinoyni to‘qson polvon taladi, Olib chiqqin Barchin degan qizingdi, Barchinoy saylasin, bo‘lsun anga bosh. Boysari: Aytkaningga, ey Ko‘kaldosh, ko‘nmayman. Mol emasman, hayvoningga yurmayman. Barchinoyning Alpomishday eri bor, Ul turganda senga qizim bermayman. Alpomishim bu chog‘da yoshdir, Yosh bo‘lsa ham Qo‘ng‘irot eliga boshdir, Bu so‘zing eshitsa Olpon keladi, Qasd aylasa Olpon eling oladi. To‘qsoningga qirq kun qirg‘in soladi. Bir Barchin deb solsa boshingga baloni, Bir Barchin deb qir(q) Barchining oladi. Muhimi shundaki, Fitrat faqat “Alpomish” dostoni emas, balki butun o‘zbek xalq dostonchiligining betakror namunalari, ularga xos xususiyatlar borasida ham to‘xtalishga uringan. Jumladan, u bu haqda shunday yozgan: “Bundan burun ham yozishga o‘tkarilgan el dostonlari bizda ko‘bdir: «Sanavbar», «Tohir va Zuhra», «Bahrom va Gulandom». Xivalik Nurmuhammad Andalibning «Yusuf va Zulayho» hikoyasi shu yo‘sinda yozilg‘an, hatto bosilg‘an el dostonlarimizdandir. (Bularning 34

hammasi sariq qog‘ozda, yomon yanglish, o‘qulmas yoziy (yozuv) birla toshbosmada bosilg‘an, tekshirishka yaramaydir. Ilmiy markazimiz himmat qilsa-da, shularning hammasini yig‘ib, tuzatib, bostirilsa). Ko‘rinyaptiki, Fitrat o‘zbek xalq dostonlarini tezroq yozib olib, xalq mulkiga aylantirish yo‘lida alohida jonkuyarlik va jonbozlik ko‘rsatib, bunga hammani jalb qilishni o‘z insoniy burchi deb anglagan ma’rifatparvar shaxslardan biri bo‘lgan. Olim bu dostonlarning eng muhimi «Ahmadbek», «Yusufbek» dostonlari ekanligini alohida qayd qila turib, “shu dostonlarning-da hammasi sochim-tizim aralashdir. Sochimlarida «Alpomish» dostonida bo‘lg‘an fasihlik yo‘qdir. Sababi bular(ni) baxshilar aytqoncha yozilmay, u zamongi yozish yo‘llariga ergashtirilgani bo‘lsa kerak. Tizimlari yuqorida ashula shaklida ko‘rganimiz to‘rtliklardan tuzulgan” deya ularning badiiyati haqida muhim ma’lumot berib o‘tadi va quyidagi parchani misol keltiradi: Yazidlardin og‘ir lashkar kelibdir, Yusufbekka yo‘q savdolar solibdir, «Valloh, a’lam» Yusufbek qul bo‘lubdur, Turing, beklar, ayrib olay jonimni. Bizni yo‘qlab ko‘zdin yoshni to‘kmasun, Bandi bo‘lub, mardning ko‘ngli cho‘kmasun, Ey yigitlar, bizning bo‘lmasun, Turing, beklar, ayrib olay jonimni. Amirbekning onglang endi so‘zini, Aqlingizga kelib onglang to‘g‘rini, Xudo yor bo‘lsa bir qirsoq kofirni, Turing, beklar, ayrib olay yorimni. Bu yo‘sindan boshqa, eski g‘azal shaklida qator qofiya bila yozilg‘an (el) tizmalari ham bor. 35

Fitrat xalq dostonlari haqida “buyuk voqealarga aralashqon qahramonlarning boshidan o‘tkazganlarini tas vir etib yozilg‘an shoirona asarlarga doston deyiladir” degan ta’rifni beradi va ularni “to‘rtka ajratmoq mumkindir” deb, dostonlarning quyidagi tasnifini keltiradi: 1) qahramon dostonlari; 2) klassik dostonlar; 3) taqlidiy- klassik dostonlar; 4) yangi zamon dostonlari. Ma’lumki, “doston” so‘zi qissa, hikoya, sarguzasht, shonu-shuhrat, ta’rif va maqtov ma’nolarida ishlatiladi. Adabiy atama sifatida bu nom xalq og‘zaki ijodi va yozma adabiyotdagi yirik hajmli epik asarlarni anglatadi. Biroq ular hayotni tasvirlash vositalari va usullari jihatidan bir-biridan farq qiladi. Dostonlardagi tarixiy voqelik xalq fantaziyasi asosida umumlashgan timsollarda o‘z ifodasini topadi. Unda umumlashtirishning o‘ziga xos ko‘rinishi – epik umumlashtirish hukmronlik qiladi. Bunday umumlashtirish xalqning ijtimoiy adolat haqidagi ideallari va orzu-umidlari bilan yo‘g‘rilgan. O‘zbek xalq dostonlari juda uzoq tarixiy taraqqiyot bosqichini bosib o‘tgan. Dostonlar ko‘p asrlar davomida og‘izdan og‘izga o‘tib, xalq baxshilari orqali bizgacha yetib kelgan. O‘zbek xalq dostonlari nihoyatda ko‘p turlarga bo‘linib, uzoq asrlar kuylanib kelingan. Dostonlar dastlab V.M.Jirmunskiy va X.T.Zaripov, keyinchalik M.Saidov tomonidan tasnif qilindi. O‘zbek xalq dostonlari qahramonlik, jangnoma, tarixiy, romantik va kitobiy dostonlarga bo‘linadi. Qahramonlik dostonlari o‘zbek xalq dostonchilik taraqqiyotida qahramonlik va romantik dostonlar alohida ajralib turadi. Qahramonlik dostonlari ko‘chmanchilik va yarim ko‘chmanchilik hayoti bilan mahkam bog‘liqdir. Bir qator urug‘ va qabilalarning muayyan xalq sifatida tashkil topa borishi, ilk davlatchilik kurtaklarini paydo bo‘lishi va shu munosabat bilan xalqlar va elatlarning o‘z mustaqilliklari uchun chet el bosqinchlariga qarshi mardonavor kurashlari qahramonlik dostonlari uchun boy material bo‘ladi. Qahramonlik dostonlari bizgacha sof holda “Alpomish” timsolida yetib kelgan. 36

Jangnoma dostonlar. Tarixiy va afsonaviy urushlarda shaxslarning jasorati, qahramonligini tasvirlovchi dostonlar jangnoma dostonlar deb yuritiladi. Islom dini O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida yoyilayotgan davrda «Jangnomayi Abo Muslim”, “Jangnomayi Amir Hamza” kabi jangnoma dostonlar vujudga keldi. O‘rta Osiyoda keng tarqalgan jangnomalarning qadimgi turlariga Firdavsiyning «Shohnoma”sini va “Jangnomayi Jamshid”, “Xushang”, “To‘maris” kabilarni ko‘rsatish mumkin. Tarixiy dostonlar. Tarixda bo‘lib o‘tgan voqea va hodisalar, ayrim tarixiy shaxslar faoliyati asosida yaratilgan tarixiy dostonlar baxshilar repertuarlaridan boshqa dostonlarga nisbatan kam o‘rin egallaydi. Bu tipdagi dostonlarga «Oysuluv”, “Shayboniyxon”, “Tulumbiy”, “Namoz”, “Jizzax qo‘zg‘oloni” kabi dostonlar kiradi. Romanik dostonlar. O‘zbek xalq dostonlarining eng katta turi romantik dostonlardir. Bu turga kiruvchi dostonlar syujetlari nihoyatda bir-biriga o‘xshash bo‘lib, odatda, qahramon go‘zal qizga oshiq bo‘lib safarga otlanadi, ajoyib-g‘aroyib hodisalarni boshidan kechiradi, qiyinchiliklarni yengib o‘z maqsadiga erishadi. Doston voqealari hashamatli saroylarda, sehrli bog‘larda, bozorlarda, tilsimli qo‘rg‘onlarda, yer va suv osti yo‘llarida kechadi. Bu turdagi dostonlarning mavzusi, timsollari, mazmuni o‘zga xos xususiyatlarga ega va mustaqildir. Bu turdagi dostonlarga «Rustamxon”, “Yakka Ahmad”, “Go‘ro‘g‘li”, “Sohibqiron”, “Orzigul”, Erali bilan Sherali” kiradi. Kitobiy dostonlar. O‘zbek baxshilari repretuaridan mustahkam o‘rin olgan epik asarlarni maxsus bir turini, mumtoz poeziya namunalarini baxshilar tomonidan folklorga xos ravishda qayta ishlanishi natijasida yuzaga kelgan yoki yaratilishi jihatidan yozma adabiy manbaga ega bo‘lgan, shuningdek, bevosita yozma adbiyot ta’sirida yaratilgan asarlar kitobiy dostonlar deyiladi. Masalan, «Farhod va Shirin”, “Layli va Majnun”, “Bahrom va Gulandom”, “Yusuf va Zulayho”, “Vomiq va Uzro”, “Rustami Doston”, “Malikayi Dilorom”, “Tohir va Zuhra” va Alisher Navoiy dostonlarini keltirish mumkin. 37

Hozirgi kunda folklorga oid xalq dostonlari ustida ish olib borilyapti. Bunga misol qilib, Orzuqul Hamroyevaning “Alpomish” dostoni Fitrat talqinida” mavzusi ostida e’lon qilgan maqolasini eslab o‘tish maqsadga muvofiqdir. “Alpomish” dostoni o‘zbek xalqining asriy orzu-umidlarini ifoda etuvchi, o‘zligini ko‘rsatib beruvchi milliy eposdir. Dostonni o‘qishga kiirshgan oddiy kitobxon ham asar voqealari tizimida milliy qiyofa va xarakter aks etganini ko‘radi. Asarda sodir bo‘layotgan hodisalarning mohiyatini yaxshi anglaydi. Buning asosiy sababi esa doston mohiyatiga, har bir bo‘lagiga o‘zbek mentalitetining singib ketganligidir. Ana shu bois ham Abdurauf Fitrat o‘zining “Adabiyot qoidalari” asarida yozma adbiyot va xalq og‘zaki ijodi namunalarini farqlashda “Alpomish” dostonining ayni shu xususiyatini e’tirof etadi. Dostonni ilmiy tadqiq etish borasidagi izlanishlar u yozib olingan yillardayoq boshlangan edi. Bugungi kunga qadar uning juda ko‘plab variant va versiyalari mavjud bo‘lsa-da, ularni yagona mohiyat, o‘zak va mazmun birlashtirib turadi. Fitrat o‘z davrida birinchilardan bo‘lib adabiy parchalarni o‘z ichiga olgan “O‘zbek adabiyoti namunalari” nomli xrestomatiya (majmua) yaratgan. Bu majmuada “Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li, Hamroqul va Berdi baxshi variantlaridan namunalar keltirilgan, dostonning bosh va oxirgi qismlaridan parchalar kiritilgan. Dostonning boshlang‘ich qismi dastavval G‘ozi Olimning Hamroqul baxshi va Fozil Jirovdan yozib olgan varianti sifatida o‘z davrida “Bilim o‘chog‘i” jurnalida nashr etilgan. Qadimgi qahramonlik eposining eng yaxshi xususiyatlarini o‘zida saqlab qolgan Bulung‘ur dostonchilik maktabining iste’dodli vakili Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Alpomish” dostoni o‘xshatish va qochirimlarga boyligi, epik mazmunning to‘liqligi, yuqori badiiy mahorati bilan boshqa variantlardan ajralib turadi. Shu bois ushbu variant bugungi kunda dostonning asosiy qabul qilingan varianti sifatida oliy o‘quv yurtlarida, o‘rta ta’lim muassasalarida o‘qitib kelinmoqda. 38

“Alpomish” dostonining Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li tomonidan 1922-yilda ilk bor yozib olingan qismi yo‘qolgan. Shu munosabat bilan u haqda to‘laqonli fikr yuritib bo‘lmaydi. Doston 1928-yilda qaytib yozib olingan. Izlanishlar shuni ko‘rsatadiki, avvalgi qo‘lyozmadagi matn saqlanib qolingan. Ular o‘rtasidagi farq 1928-yilda yozib olingan variantda tasvirning kengayishi, misralarning qisqarishi, ularning boshqacha talqin qilinishi, diniy tushunchalarning kamayishi bilan izohlanadi. Shunday qilib Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Alpomish” dostoni varianti ham g‘oyaviy, ham badiiy jihatdan yetuk bo‘lib, boshqa variantlar orasida eng mukammali hisoblanadi. Bu holat dostonning boshqa variantlari bilan qiyosiy tahlil etilganda yanada yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fitrat o‘z majmuasida dostonning boshlang‘ich qismini Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantidan keltiradi. Bu variant mustaqillik yillarida Hodi Zarif va To‘ra Mirzayev tahriri ostida nashr etildi. Ushbu nashr va Fitrat majmuasida keltirilgan parchalar o‘zaro qiyosiy o‘rganilganda, ularning asosan bir xil ekanligini ko‘rish mumkin. Parchalar o‘rtasidagi o‘zaro farq ba’zi unli va undoshlarning o‘zgarishi, xususan jarangli undoshlarning jarangsizlashishi hamda matnning juda ko‘p o‘rinlarda qisqartirishlar bilan berilishida ko‘zga tashlanadi. Masalan, Fitrat majmuasidagi uruq, Dovonbiy, o‘tti, to‘yg‘a, cho‘pron kabi so‘zlar 1998-yilgi nashrda urug‘, Dobonbiy, o‘tdi, to‘yga, ko‘ngli, cho‘furon shakllari keltiriladi. Fitrat majmua tuzish qoidasidan kelib chiqib, matnlarni katta hajmda qisqartirib, voqea hodisalarning asosini anglatuvchi parchalarni keltiradi, xolos. Majmuada dostonning boshlanishida biylarning farzandsizligi voqealaridan tortib to Boysarining zakot sababli qalmoqlar yurtiga ko‘chib ketishi davrigacha bo‘lgan matnlar keltiriladi. She’riy parchalarning aksariyat qismi ham qisqartirib berilgan, Boysin-Qo‘ng‘irotning qalmoq eliga jo‘nash tasviri tushirib qoldirilgan, majmuadagi parchalar qalmoq dehqonlarining shoh Toychaxonga arz qilish voqealari bilan yakunlanadi. Fitrat majmuasida keltirilgan parchalarning 1998-yilgi nashr bilan aynan bir xil ekanligiga olimning “Adabiyot qoidalari” asarida dostondan keltirilgan misollarni 39

kuzatish orqali ishonch hosil qilish mumkin. Jumladan, olim saj’ san’ati haqida fikr yuritar ekan, dostondan shunday misolni keltiradi: “O‘n olti urug‘ Qo‘ng‘irot elida bir cho‘pon to‘y bo‘ldi. Biylar to‘yga keldi, biylarning otini ushlamadi, ko‘nglini xushlamadi”. Yana bir o‘rinda el adabiyoti namunalarini izohlar ekan, doston janri xususida keng ma’lumot berib o‘tadi. Olim ayni shu o‘rinda dostonning 1922-yili yozib olingan variantini tilga oladi, keyingi nashr (1928) xususida to‘xtalmaydi. “Bu dostonlardan biri – el adabiyoti yo‘lida tirishguchilarimizdan o‘rtoq G‘ozi Olimning 1922-yilda Toshkent va Samarqand uyezdlarida yashayturg‘on o‘zbeklarning mashhur oqinlari – Hamroqul baxshi va Fozil Jirov Yo‘ldosh o‘g‘lining og‘zidan yozib olgani “Alpomish” dostonidir”. Bu dalilga asoslanib, Fitrat o‘z majmuasida Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining 1922-yili yozib olingan va yo‘qolgan qo‘lyozmadan foydalangan, degan xulosaga kelish mumkin. Fitrat majmuadagi dostonning boshlang‘ich qismidan berilgan parchalar Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li va Hamroqul baxshidan yozib olingan, deb ta’kidlaydi. Biroq ushbu parchalar Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantining aynan o‘zidir. Hamroqul baxshi variantining to‘liq matniga ega emasmiz. Unday ayrim parchalar, yuqorida aytilganidek, G‘ozi Olim Yusupov tomonidan “Bilim o‘chog‘i” jurnalida nashr ettiriladi. Ammo shu parchaga qarab ham Hamroqul baxshi yaxshigina dostonchi bo‘lganligi, uning “Alpomish”i dostonning tuzuk variantlaridan ekanligiga ishonch hosil qilsa bo‘ladi. Bu parchada Boysari boshliq o‘n ming uydi qo‘ng‘irotliklarning mollari qalmoq dehqonlari ekinlarini yeb ketishi, dehqonlarning Toychixonga arz qilishi, Surxayl kampirning sovchilari, alplarning Barchin uchun o‘zaro talashishlari va Boysarinikiga sovchilikka borishlari, Barchinning Qo‘ng‘irotga xabar yuborishidan to Qaldirg‘och maslahati bilan yo‘lga chiqqan Alpomishning mozorotda tunashigacha bo‘lgan voqealar tasvirlanadi. 40

Bu parchadagi voqealar bayoni tasvirining umumiy yo‘nalishi jihatidan Fozil Yo‘ldosh o‘g‘li variantining shu o‘rinlariga juda o‘xshashdir. Farq shu voqealarni talqin qilishda, ifodalashda ko‘rinadi. Fitrat majmuada dostonning har ikkala baxshidan yozib olingan variantlaridagi bir xil boshlang‘ich qismini keltiradi. Demak, bundan Fozil Yo‘ldosh hamda Hamroqul baxshi variantlarining boshlang‘ich qismi aynan bir xil degan xulosaga kelish mumkin. Dostonning so‘ngig qismi Berdi baxshi tomonidan aytilgan variant hisoblanadi. Ushbu variant dostonchilik an’anasining yaxshi xususiyatlarini o‘zida saqlaganligi, she’riy misralarning nisbatan badiiy pishiqligi bilan ajralib turadi. Unda samimiy yumor va hayotiy komizmga o‘ta moyillik sezilib turadi. Ushbu variant o‘zining badiiy mazmun mohiyati jihatidan ishqiy-romanik dostonlarga yaqin turadi. O‘ziga xos lirizm, chiroyli tasvirlar, xalq qo‘shiqlari, she’riy bezaklarga moyillik, ba’zi tafsilotlarni jimjimador ishlash Berdi baxshi uslubining asosiy qirralaridandir. 1969 yilda nashr etilgan ushbu dostonda zamona zayli bilan juda ko‘plab diniy e’tiqodga oid o‘rinlar qisqartirilgan. Bu holatni dostonning 1999 yilgi qayta nashri bilan solishtirish jarayonida yaqqol ko‘rish mumkin. Fitrat o‘z majmuasida dostonning so‘nggi qismini Berdi baxshi variantidan keltirilganini ko‘rish mumkin. Majmuadan Alpomishning Tovka oyim yordami bilan zindondan qutulishi va Qaldirg‘ochning nor boqib yurgan holati aks etgan parchalar kichik hajmda o‘rin olgan. Ushbu parchalar 1999 yilgi nashr bilan solishtirganda ularning aynan har xil ekanligi kuzatiladi. Juz’iy farqli jihatlar, yuqorida keltirilganidek, unli va undoshlar o‘zgarishi va matnning qisqartirib berilishidadir. Fitratning “Alpomish” dostonining ilk variantlari kiritilgan majmuasining milliy urf-odat va qadriyatlarni o‘rganishdagi ahamiyati beqiyosdir. Xulosa qilib aytganda, Abdurauf Fitrat o‘zbek xalq og‘zaki ijodining eng salmoqli, keng tarqalgan, an’anaviy janrlaridan ertak va dostonlar xususida alohida to‘xtalib, ularning janriy tabiati, o‘ziga xos xususiyatlarini ilmiy jihatdan ochib 41

berishga e’tibor qaratgan. Muhimi, olimning u haqdagi qarashlari bu borada keyinchalik yaratilgan tadqiqotlar uchun o‘ziga xos dasturulamal vazifasini o‘tagan. II.2 FITRATNING ILMIY ISHLARIDA ASHULA VA LAPAR JANRLARIGA XOS XUSUSIYATLARNING TAHLILI 42

Abdurauf Fitrat xalq og‘zaki ijodiga alohida nazar tashlab, uning janrlar tarkibiga qiziqdi. Ayniqsa, u xalq qo‘shiqlaridan ashula va laparlarni birmuncha o‘rganib, ularga xos xususiyatlarni ochib berishga intildi. Binobarin, Fitrat xalq qo‘shiqlari haqida to‘xtalar ekan, shunday yozadi: “Kuy, ohang bilan o‘qilaturg‘on she’rlar, tizmalarga ashula deyiladi. Ashulalarimiz ko‘proq milliy vazn (barmoq vazni)da bo‘ladi. Ashula she’rlarimizdan eng ko‘pi to‘rtliklardir1”. 5 Abdurauf Fitart talqinicha, ashula barmoq vaznida bo‘libgina qolmay, unda kuy, ohang mujassamlashadi. U o‘sha davrda “ashula” deb atagan xalq og‘zaki ijodining bu janri hozirda “qo‘shiq” deb yuritiladi. “Qo‘shiq” atamasining ilmiy istiloh holatiga keltirilganligiga juda ko‘p asrlar bo‘lgan. Zero, u keng ma’noda xalq poeziyasini anglatsa, tor ma’noda xalq lirikasi shaklini – janrini ifodalaydi. Bu holatni qoraqalpoq, ozarbayjon va uyg‘ur folklorida bo‘lganidek, tojik folklorida ham kuzatish mumkin. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘ot-it turk” asarida ham xalq qo‘shiqlari o‘zining qadimiy tili, ohangi bilan o‘rin olgan. Fitrat o‘z qarashlariga yanada ochiqlik kiritib, shunday deydi: “Ashula, she’rlarimizdan eng ko‘bi to‘rtliklardir. Bir ashulada o‘qilaturg‘an she’rlar olti-yetti to‘rtlikdan iboratdir. Biroq bir – ikki misra “naqarot” har to‘rtlikda aylanib turadi. Har to‘rtlikning o‘ziga qofiyasi bo‘ladir. Har to‘rtlikda birinchi, ikkinchi, to‘rtinchi misraning qofiyalanishi bir turli bo‘lib, uchinchi misra qofiyasiz, boshqa bo‘ladi: Bekijon ukam – Jo‘xori ekdim kechki, Yonidan qildim bachki, Yorginam eson kelsa, Bekijon ukam yorlaram 5 А.Фитрат. “Танланган асари” III жилди. Сафаров О. Ўраева Д. Ўзбек халқ оғзаки бадиий ижоди 1-қисм. – Бухоро, 2006. 43

Har mozorga besh echki 6 . Fitrat e’tirof etganidek, birinchi, ikkinchi va beshinchi misralar o‘zaro qofiyalangan, uchinchi – to‘rtinchi qatorlarda esa umuman qofiyalanish xususiyati yo‘q. Har doimgidek xalq qo‘shiqlarida “yor” motivlari o‘z o‘rnini topgan. Xalq qo‘shiqlarida insonning ruhiy olami, ichki kechinmalari, turmushida sodir bo‘luvchi ko‘ngilli va ko‘ngilsiz voqealar, g‘am-anduh yoki shodlig-u – xurramliklari, mehnat mashaqqatlari, sevgi iztiroblari, his-tuyg‘ular orqali aniq badiiy obrazlarda gavdalantiriladi. Suv kelar guldir-guldir, Sevganim qizil guldir. O‘ta milliy, tarixiy, badiiy-estetik hodisa sanaluvchi qo‘shiqlar millatning poetik xotirasi, bilimlari qomusi, tuganmas ma’naviyat boyligi sifatida juda qadim zamonlarda to hozirgacha yaratilib, kuylanib kelmoqda. Xalq she’riyatining qadimiy, ommaviy, an’anaviy turi sanaluvchi qo‘shiqlar insonga, insoniyatga doimiy hamroh bo‘lib, unga ma’naviy turmushda ma’naviy ko‘makchi, xilma-xil marosimlarning betakrorligini ta’minlovchi badiiy qismi vazifasini o‘tab kelmoqda. Umumiy qilib aytganda, turkiy “qo‘shmoq” fe’li o‘zagidan yasalgan qo‘shiq atamasi satrni satrga qo‘shib aytish va kuylash ma’nolarini anglatadi. Zero, xalq qo‘shig‘i kuy bilan birga tug‘iladi va shu xususiyati bilan yozma adabiyotdagi she’riyatdan farq qiladi. Qolaversa, xalq qo‘shiqlari tarixan raqslar bilan ham yaxlitlashgan va albatta, kuylanishga muvofiqlashgani bilan ajralib turadi.1 Yana bir narsaga e’tibor qarataylik: O.Safarov, D.O‘rayeva “O‘zbek xalq og‘zaki badiiy ijodi” qo‘llanmasining birinchi qismida: “Qo‘shiq xalq she’ri sifatida ham barmoq, ham aruz vaznlarida yaratilsa-da, jamoa, sozlik (kuyli) va sozsiz (kuysiz) ijrolarga mo‘ljallanganligi bilan o‘zaro farq qiladi”, - deb yozishadi. Lekin negadir A.Fitrat “Xalq qo‘shig‘i, asosan, barmoq vaznida yoziladi” deb aytib o‘tgan. 6 Абдурауф Фитрат. Адабиёт қоидалари. А.Фитрат Ўша манбадан . 44

Oriq to‘la suv oqar, Suv tagida qum oqar, Sevganim tashlab ketsa, Menga kulib kim boqar? Shu ashulaning to‘rtinchi bandida kelgan qofiya yo‘suni birdan o‘zgarib qoladir. Yuqoridag‘i bandlarda 1-,2-,4-misra qofiyasiz ekan, to‘rtinchi bandda 1-, 3- misralar qofiyasiz, 1-,4- misralar qofiyali bo‘ladir.2 Haqiqatdan ham, xalq qo‘shiqlarida bu holat juda ko‘p uchraydi. Xalq qo‘shiqlarining mavzular ko‘lami keng. Shu mavzulardan eng ommabop turi bu ishqiy mavzudagi xalq qo‘shiqlaridir. Xalq qo‘shiqlari, ya’ni folklor she’rlarida so‘z san’ati keng emas. Lekin xalq qalbi tub-tubida yotgan chinakam chapani so‘zlar asosida she’r dunyoga keladi. Axir badiy so‘z san’atining eng qadimgi va uzoq tarixga ega bo‘lgan sohasi, bu folklordir. Mashaqqatli mehnat jarayonida inson tajribasining ortishi, nutqining shakllanishi bilan inson ongi rivojlandi, tabiat va jamiyat haqidagi fikr tushunchalarni obrazlar vositasida tasvirlashga intilish og‘zaki ijod paydo bo‘lishiga turtki bo‘ldi. Fitrat xalq qo‘shiqlariga kam e’tibor bermadi. Chunki u qo‘shiqning folklorshunoslikdagi o‘rni beqiyos ekanligini kuzatib bildi. U keltirgan misolga e’tiborimizni qaratsak: Bog‘ aylanib shaftoli, Uchgan kimning kaptari. Aytsam ado bo‘lmaydir, Bevafoning daftari. Ishqiy mavzudagi ushbu xalq qo‘shig‘ida qofiya a,a,b,a tarzida berilgan. Shunday qo‘shiqlardan yana biriga e’tiborimizni qaratsak: Bog‘ing bo‘lsa qo‘ra qil, O‘g‘ling bo‘lsa mulla qil. Mullalikka ko‘nmasa, Satanglarga jo‘ra qil. 45

Har bir misrasi yetti bo‘g‘indan iborat bu qo‘shiq xalq og‘zaki ijodining nodir namunasi hisoblanadi. Fitrat xalq qo‘shiqlari haqida so‘z yuritganda, uni keng ma’noda ashulalar deb atagan. Ularda folklorga xos jamoaviylik, variantlilik, anonimlik xususiyatlarini ko‘ra olgan. Ularda oddiy xalq ommasining ichki ruhiy kechinmalari, tirikchiligi, yashash uchun kurashi, tushunchalari, ijtimoiy munosabatlari va dunyoqarashlari aks ettirilishini to‘g‘ri qayd etgan. U “ashula” janri tabiati xususida to‘xtalar ekan, “Andijon boray” qo‘shig‘ini misol tariqasida keltirib o‘tgan: Qoshingni qorasida, Xol bo‘lay orasiga. Aslo rahming kelmaydir, Musulmon bolasiga. Andijon boray dedim, borolmadim. Rohatlik qilay dedim, qilolmadim. Fitrat ushbu lirik asarning tahlilida shunday yozadi: “Go‘yoki, oshiq ma’shuqaning qoshiga shaydo, qora qoshiga xol bo‘lib, hech qayoqqa qo‘yib yubormay, umr bo‘yi u bilan birga bo‘lay, lekin ma’shuqa xol bo‘lishga, o‘ziga chang oshirishga qoymaydi, mendek bu g‘aribga, musulmon yigitga rahmi kelmaydi. Bundan so‘ng yana yuqoridagi naqarot aytiladir. Ondan keyin yana to‘rtlik, yana naqarot davom etadir. Naqarotsiz to‘rtliklar bilangina yurgan ashulalar ham bordir”. 7 Shundan so‘ng Fitrat naqarotsiz qo‘shiq sifatida quyidagi parchani misol keltiradi: Endi sendek, jono jonon qaydadir, Ko‘rib gul yuzingni bog‘da bandadir. Saqlay ishqim toki jonim tandadir, O‘zim har joydaman, ko‘nglim sandadir. 7 Сафаров О. Ўраева Д. Ўзбек халқ оғзаки бадиий ижоди 1-қисм. – Бухоро, 2006. 46

Mehring o‘ti tushuf nogoh jonlarga Parvoyim yo‘q zarra xonumanlarga. Lola yanglig‘ to‘lib bag‘rim qonlarga, O‘zim har joydaman, ko‘nglim sandadir1. Yuqoridagi qo‘shiq, Fitrat qarashi bilan aytganda, “ashula” ma’lum va mashhurdir. U hali hanuzgacha tildan tushmay kelayotir. Fitrat lapar janri haqida ham alohida va maxsus to‘xtalgan. U lapar to‘g‘risida quyidagilarni ma’lum qiladi: “El adabiyotining eng ma’lum turlaridan biri lapardir. Bu to‘g‘rida shoirimiz Elbek mana bunday deydilar: Burunlarda bobolarimiz tomonidan to‘y – to‘yga ko‘chirilib buyuk havas bilan aytilib kelgan bu “adabiyot” bukun so‘nar holga yetmishdir. Lapar “opera”ga yaqinroq bir ruhda aytilgan asar bo‘lib, buni qizning nikohidan bir – ikki kun burun o‘yin kechasida “kuy” bilan aytib o‘qiydilar. Munda kelin bo‘lg‘uvchi qiz o‘zining yaqin o‘rtoqlarini chaqirib, “bazm kechasi” yasaydilar. Buning bir kechasiga qizlardan tashqari xotiralar, kuyov tomonidan yigitlar ham keladirlar. Bu ko‘ngilli kechani boshqarish ishi xotinlarga topshirilganlikdan ular tartib saqlab, kechani juda yaxshi o‘tkazadilar. Bu yasalgusi bazm kechasiga qizlar yana yigitlar o‘zlarining ko‘nglidagi narsalarini “lapar” yo‘li bilan bir-birlariga anglatadirlar. Laparni boshlash oldida qizlar bilan yigitlar orasiga turg‘usi xotiralardan biri “lapar”ning boshlang‘ich bo‘lgan quyidagi “lapar”ni aytib, ularni laparga undaydilar. Boshlang‘ich lapar: Laparning avval boshi marmartoshi, Chit ro‘molni ho‘l qilgan ko‘zning yoshi Chit ro‘molim xosaye Qo‘limda chinni kosaye Qizlar lapar aytmoqda Yigitlar quloq solsa. 47

Bundan so‘ng javob tariqasida yigitlar ham so‘zga kiradilar. Birinma ketin qizlar va yigitlar lapar aytib so‘ng o‘tiradilar. Daryoning nariyog‘ida bir tub g‘o‘za, Ul g‘o‘zaning tagida oltin ko‘za. Jon yanga, jonim yanga, arzim sizga, Bir kecha qo‘shib qo‘ying qaro ko‘zga Shu zaylda davom etadigan xalq lapari go‘zal qochirimlar asosida bunyod bo‘lgan. Lapar aytish an’anasi hozir ham an’ana sifatida hamon davom etmoqda. Taniqli folklorshunos T.Mirzayevning ta’kidlashicha: “Ilgarilari obu osh tortilgach, hovlida gulxan yoqilib, hovli bazmi o‘tkazilgan. Shundan keyin qizlar ro‘mol yoyilgan uyga, ya’ni kelinning sepi yoyilgan, maxsus tayyorlangan uyga kirganlar. Qizlar uy ichida, yigitlar tashqarida – eshik oldida yoki qizlar uyning to‘rida, yigitlar poygakda tik turishib lapar aytishgan. Lapar aytishni e’tiborli kayvoni ayol, hamma tan olgan laparchi childirma jo‘rligida yoki childirmasiz boshqarib turgan. Bunda boshqaruvchi ruxsati bilan ikki yigit o‘z belbog‘ini yechib, lapar aytib, o‘ziga ma’qul bo‘lgan ikki qiz oldiga tashlaydi. O‘z navbatida, qizlar ham lapar bilan javob aytib, yigitlar belbog‘iga biror narsa: olma, nok, anor, tuxum, shirinliklar, qo‘l ro‘molcha yoki xat tugib qaytaradi. Buni “lapar solishtirish” deb aytishadi. Shu tariqa lapar aytishish davom etadi. “Laparni, odatda, kuyov tomondan biror yigit boshlab bergan. Buni “boshlang‘ich laparlar “deyishgan, lekin so‘zga chechan, tajribali laparchi ayol jarayonni nazorat qilib turgan. Bu laparning o‘zida shunday ifodasini topgan: Avval boshlab aytganda, qiz boshlamas, Qiz boshlagan laparni el xushlamas. Aytmayin deb bir xayol qilib edim, Yoru-jo‘ram qo‘ymadi, endi bo‘lmas1. Mamatqul Jo‘rayev to‘plab, tartib bergan “Oy oldida bir yulduz” kitobida keltirilgan lapar haqidagi fikrlarga e’tiborimizni qaratsak: Xalqimizning qadimiy odatiga ko‘ra, 48

nikoh to‘yi marosimi tarkibida “lapar kechasi” o‘tkazilgan. Lapar to‘y marosimi fol’kloriga oid janr bo‘lib, asosan, nikohdan bir kun burun o‘tkazilgan qizlar yig‘inida ijro etilgan. Xususan, Sayramda yashovchi o‘zbeklar odaticha, qadimda nikoh to‘yi bir necha marosimlarni o‘z ichiga olgan. “Maslahat kuni”da ro‘mol yozilgan, sep yoyib uy yasatganlar. Kuyov tomondan ikki xotin “to‘y muborak”ka keladi. Quda taraf ularni yaxshilab kutib olib, bir kiyimlikdan sarupo berib jo‘natadilar. Ertasi kuni “qozon oshi” qilingan. Bu kuni kuyov tomondan to‘rt xotin, to‘rt erkak sovg‘a-salomlar bilan kelishadi. Ularga ham hurmat-e’tibor ko‘rsatadilar. O‘sha kuni kechasi qiz ko‘rar bo‘ladi. Kelin o‘z yangalari va dugonalari bilan yig‘ilishib turadilar. To‘rt yanga va jo‘ralar hamrohligida kuyov yigit ham keladi. Ularni qizning yangalari kutib olishadi. O‘rtasi ustunli uyning bir tarafida qizlar, ikkinchi tarafida yigitlar turadilar. Keyin yangalar: - Kuyov jo‘ralar o‘tiringlar-ov! O‘tiringlar! – deb uch marta xitob qiladilar. Uchinchi xitobdan keyin uyning bir tomoniga qizlar, bir tomoniga yigitlar qarama- qarshi o‘tiradilar. Yangalar: - Qo‘shgani bilan qo‘sha qarisin! – deb fotihalar qiladilar. Shundan so‘ng, qizlar laparni boshlab berishadi. Laparni kim boshladi, Avval bahor bo‘lmay turib. Sabzani kim ko‘tardi, Ilk sahar bo‘lmay turib. Ko‘rinyaptiki, Abdurauf Fitratning lapar haqidagi ilmiy mulohazalari keyingi davrda u haqda bildirilgan fikrlarga har tomonlama mos kelmoqda. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Fitrat “ashula” deganda, o‘zbek folklorining eng keng tarqalgan, ommaviy janrlaridan biri “qo‘shiq”ni nazarda tutgan va o‘zbek xalq qo‘shiqlariga xos janriy xususiyatlar bilan tanishtirishga uringan. Fitrat xalq qo‘shig‘i haqidagi nazariy qarashlarini tasdiqlash maqsadida misollar keltirib, ularni tahlil 49

qilgan. Ammo u xalq qo‘shiqlari xususida umumiy fikr yuritgan, xolos. Ularnning ko‘proq vazni masalasiga to‘xtalgan. Eng muhim masalalardan biri sanalgan, mavzuviy turlariga ko‘ra farqlanishiga e’tibor qaratmagan. XULOSA 50

Fitrat mumtoz adabiyotni ham, mumtoz poetikani ham, zamonaviy adabiyot nazariyasini ham, jahon adabiyotini ham yaxshi bilar edi. Mana shu bilganlarining hammasi uning dramaturgiyasi, publitsistikasida bo`lgani singari lirikasida ham sintezlashdi. O`z ijodini aruz bilan boshlagan iste`dod sohibi keyinchalik sarbast, barmoq va sochim she`r shakllarida ham samarali ijod qildi. Bu she`rlar o`zining chuqur mazmuni, yuksak badiiyati, obrazlari, badiiy san`atlari bilan Navoiy, Bobur, Mashrab, Ogahiy, Furqat singari turkiy adiblar ijodiga hamohang bo`lsa, teran falsafiyligi bilan Bedilni, yuksak pafosi bilan Hofizni, xalq qalbiga yaqinligi bilan Yassaviyni esga soladi, millatparvarlarcha isyonkorlik ruhi esa faqat va faqat Fitrat qalbidan otilib chiqqan vulqondir Abdurauf Fitratning aruzshunos, mohir tadqiqotchi nasr va nazmda, shuningdek dramaturgiyada qalami o‘tkir ijodkor, umuman serqirra iste’dod egasi ekani u qoldirgan ijodiy meros salmog‘idan bizga ma’lum. Misol tariqasida “Aruz haqida”, “Adabiyot qoidalari”, “Tanlangan asarlari”, “Munozara”, “Sayyohi hind”, “Sayha”, “Hin ixtilolchilari”, “Temur sag‘anasi”, “O‘g‘izxon”, “Abo Muslim”, “Turk tili”, “Chin sevish”, “To‘lqin”, “Vosye qo‘zg‘oloni”, “O‘zbek shoirlari”, “Abulfayzxon”, “Qiyomat”, “Shatonning tangriga isyoni” kabi o‘nlab ilmiy, badiiy, tarixiy asarlari chop etilgan. Bu qatorni uzundan-uzoq davom ettirish mumkin. Fitrat adabiyotshunos, shoir, etnograf, dramaturg, o‘qituvchi, publitsist, jurnalist sifatida nom qoldirgan. Biroq uning xalq og‘zaki ijodi, ya’ni follorga oid qarashlari ham alohida e’tiborni tortadi. Jumladan, u “Adabiyot qoidalari” kitobida xalq og‘zaki ijodidagi bir qancha janrlar xususida maxsus to‘xtalib, ularning xususiyatlari haqida o‘z ilmiy qarashlarini bayon etgan. Demak yuqoridagi fikr mulohazalardan kelib chiqib qo‘yidagicha xulosalarga keldik; Birinchidan , Fitrat xalq qo‘shiqlarini “ashula” deb atab, uni misollar asosida tushuntirishga harakat qilganligini tahlil qilishga o‘rindik. 51

Ikkinchidan , ashula lapar, ertak, doston kabi janrlarga ham o‘z munosabatini bildirganligini o‘rgandik. Uchinchidan Abdurauf Fitrat tildan tilga o‘tib kelayotgan xalq ijodi janrlariga e’tibor qaratib, ularni to‘plashga, tabiatini tushuntirishga harakat qilganligiga amin bo‘ldik. Shundan kelib chiqib, uning folklorshunoslikka muayyan darajada o‘z hissasini qo‘shganligini e’tirof etish mumkin. To‘rtinchidan Fitrat xalq og‘zaki ijodining ashula, ertak, lapar, doston kabi janrlarini qisqacha ta’riflaganligini,el adabiyotining poetik xususiyatlarini vazn va qofiya tuzilishi, ijro usullaridan kelib chiqib baholaganligini ilmiy asarlari tahlilida o‘rgandik. Beshinchidan Fitratning bu boradagi qarashlarida jahon adabiyotshu nosligi va folklorshunosligining nazariy tajribalari ta’sirini sezish mumkinligiga iqror bo‘ldik. Eng muhimi, Fitrat talqinida folklor o‘ziga xos nazariy masala sifatida o‘rganilganlini o‘rgandik. Fitratning o‘zbek folklori janrlari haqidagi ilmiy qarashlari bu boradagi keyingi tadqiqotlar uchun o‘ziga xos dasturulamal vazifasini o‘tay olganligi, ularning nechog‘lik muhim va ahamiyatliligini asoslaydi. 52

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1.Karimov I.A. Buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 1999. – 686 b. 2.Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – T.: Ma’naviyat, 2008. – 178 b. 3. Karimov I.A. Adabiyotga e’tibor – ma’naviyatga, kelajakka e’tibor. – T: O‘zbekiston, 2010. – 40 b. 4. Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – T.: O‘zbekiston, 2011. – 432 b. 5. Adabiyot nazariyasi. 2-jild. – T.: Fan, 1979. – 197 b. 6. Adabaiyotshunoslik terminlari lug‘ati. – T.: O‘qituvchi, 1967. – 300 b. 7. Aliyev A. Ma’naviyat, qadriyat va badiiyat. – T.: Akademiya, 2000. – 630 b. 8. Asqarov S. Qodiriy ijodida folklorning ba’zi masalalari // O‘zbek tili va adabiyoti. – 1973. – №1. – B.19-22. 9. Baldauf Ingeborg. XX asr o‘zbek adabiyotiga chizgilar. – T.: Ma’naviyat, 2001. – 70 b. 10. Barakayev R. O‘zbek bolalar adabiyoti va Abdulla Avloniy ijodi. – T.: Fan, 2004. – 157 b. 11.Boltaboyev H. Fitrat va jadidchilik. Ilmiy-tadqiqiy maqolalar. – T.: A.Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. – 285 b. 12.Boltaboyev H. Qadimgi turkiy manbalar Fitrat talqinida. So‘zboshi // Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari.–T.: Mumtoz so‘z, 2008.– B.3-9. 13. Yo‘ldoshev N. Abdurauf Fitratning “Rahbari najot” (“Qutqaruv yo‘li”) asaridan muxtasar fasllar. Uslubiy qo‘llanma. – Buxoro, 1996. – 77 b. 14. Jadidchilik: islohot, yangilanish, mustaqillik va taraqqiyot uchun kurash. (Turkiston va Buxoro jadidchiligi tarixiga yangi chizgilar). Davriy to‘plam №1. – T.: Universitet, 1999. – 220 b. 53

15. Jo‘rayev M. Folklorshunoslik asoslari.: O‘quv qo‘llanma. – T.: Fan, 2009. – 192 b. 16. Jo‘raqulov U. Hududsiz jilva. Ilmiy-adabiy maqolalar. – T.: Fan, 2006. – 203 b. 17. Karimov B. Jadid munaqqidi Vadud Mahmud. – T.: Universitet, 2000. – 104 b. 18.Karimov B. Yangilanish sog‘inchi. – T.: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi 19. 19. “Adabiyot jamg‘armasi” nashriyoti, 2004. – 80 b. 20 .Karimov N. Istiqlolni uyg‘otgan shoir. – T.: Ma’naviyat, 2000. – 88 b. 21 . Karimov N. XX asr adabiyoti manzaralari. – T.: O‘zbekiston, 2008. – 532 b. 22. Koshg‘ariy M. Devonu lug‘otit turk. Uch tomlik. T.1.– T.: Fan, 1960.– 495 b. 23.Mirzayeva S. O‘zbek realistik adabiyotida folklor an’analari. Folklorshunoslikdan o‘quv-uslubiy qo‘llanma. –T.: Istiqlol, 2005.–83 b. 24. Saidov Y.S. Fitrat badiiy asarlari leksikasi: Filol. fan. nomz... diss. avtoref. – T., 2001. – 24 b. 25.Sarimsoqov B. Folklor va yozma adabiyot munosabatlariga doir izlanishlar // O‘zbek tili va adabiyoti. – 1976. – № 5. – B.85. 26. Fitrat A. Adabiyot qoidalari. – T.: O‘qituvchi, 1995. – B.82-83. 27. Fitrat A. Najot yo‘li. – T.: Sharq, 2001. – 175 b. 28. Fitrat. Eng eski turk adabiyoti namunalari.– T.: Mumtoz so‘z, 2008.–124 b. 29. XX asr o‘zbek adabiyoti tarixi. – T.: O‘qituvchi, 1999. – 544 b. 30. Cho‘lponning badiiy olami. – T.: Fan, 1994. – 130 b. 31. Sharafuddinov O. Abdurauf Fitrat va “Hind sayyohi” qissasi // Sardaftar sahifalari. Maqolalar, xotiralar. – T.: Yozuvchi, 1999. – B.114-147 b. 32. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. Besh jildlik. IY jild. – T.: O‘zME, 2008. – 608 b. 33. O‘zbekistonning yangi tarixi. 1-kitob. Turkiston chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida. – T.: Sharq, 2000. – B.463. 34. Qosimov B. Fitrat // Maslakdoshlar: Behbudiy, Ajziy, Fitrat. – T.: Sharq, 1994. – B.69-156. 54

35. Qosimov B. Abdurauf Fitrat // Milliy uyg‘onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik. – T.: Ma’naviyat, 2002. – B. 349-373. 36. Qosimov B., Yusupov Sh., Dolimov U., Rizayev Sh. Ahmedov S. Milliy uyg‘onish davri o‘zbek adabiyoti. Darslik.– T.: Ma’naviyat, 2004. – 462 b. 37. Qo‘shjonov M. Abdulla Qodiriy erksizlik qurboni. – T.: Fan, 1993.–96 b. 38. G‘aniyev I. Fitrat. E’tiqod. Ijod. – T.: Kamalak, 1994. – 152 b. 39. G‘aniyev I. Fitratning tragediya yaratish mahorati. – T., 1994. 40.G‘aniyev I. Fitrat va fitratshunoslik. – T.: Fan, 2005. – B.71. 55

O'xshashlar

“Fitratning adabiy janrlarga oid qarashlari” (ashula, lapar, ertak va dostonlar misolida)

Pirimqul Qodirovning adabiy –nazariy qarashlari

Hozirgi zamon dostonlarida an’ana va badiiy mahorat

Kichik janrlarda qofiya (maqol va topishmoqlar misolida)

Ertak janrida mifiklik - genetik asos va tamoyil