Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши - Adabiyot - Diplom ishlar

Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши

Yuklangan vaqt:

05.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70.6083984375 KB

Ko'chirib olish

1 Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий- ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши мавзусидаги БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

2 РЕЖА: КИРИШ I БОБ. Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий-ахлоқий муаммолар ва образлар талқини 1. Абдулла Қаҳҳорнинг “Тўйда аза” ҳикоясида шахс фожеаси талқини 2. “Хотинлар” ҳикоясида инсон матонатининг ифодаси 3. “Маҳалла” ҳикоясида инсонлараро меҳр-оқибат туйғуларининг ифодаланиши II БОБ. Маънавият ва руҳият уйғунлиги 1. Аёл маънавияти бош масала 2. Севги, муҳаббат – инсон маънавиятини белгиловчи муҳим омиллардан бири ХУЛОСА

3 Кириш Мавзунинг долзарблиги. Адабиёт – халқ мулки. У инсон ҳаётида алоҳида аҳамиятга эга. Инсон бор экан, адабиёт ҳам бўлади. Адабиётнинг ўлмаслигини таъминловчи иккита қудратли омил бор. Уларнинг бири адабиётнинг ғоят буюк тарбиявий- маърифий аҳамияти бўлса, иккинчиси, унинг инсонлрга завқ-шавқ бериш хусусиятига эгалигидир. Зеро, инсон ҳар қандай даврда, ҳар қандай шароитда ҳам бусиз яшолмайди: у доимо тарбияга, доимо маърифатга муҳтож. Ана шунга кўра, тарбиявий-эстетик аҳамиятга эга бўлган етук асарларга завол йўқ. Ана шундай безавол асарлари билан китобхонларга маънавий-ахлоқий тарбия бера олган Абдулла Қаҳҳорнинг ўзбек адабиётида ўз ўрни бор. А.Қаҳҳор ҳикоял а рида ифода этилган теран фикр, инсон қалби кечинмалари тасвири, руҳият таҳлилининг ўзига хослиги, замон учун долзарб муаммоларни акс эттирганлиги ва ўзига хос бадиияти билан ажралиб туради. Унинг «Майиз емаган хотин», «Хотинлар», «Тўйда аза», «Нурли чўққилар», «Маҳалла» ҳикояларида жуда катта ижтимоий-тарбиявий муаммолар акс эттирилган. Маълумки, ушбу маҳоратли адиб ҳақида шу кунгача кўплаб тадқиқотлар яратилё1ган. Лекин А.Қаҳҳор эпик асарларида ёзувчи маҳорати, айниқса, маънавий-ахлоқий муаммоларнинг ёритилиши ҳақида алоҳида, жиддий бир тадқиқот иши зарурлиги ушбу БМИнинг долзарб мавзуга бағишланганлигини асослайди.

4Мaвзунинг ўргaнилганлик дaрaжaси. Ўзбeк aдaбиётшунoслигидa Абдулла Қаҳҳор aсaрлaри xусусидa aнчaгинa ишлaр aмaлгa oширилгaн. Ёзувчи aсaрлaрининг ғoявий – мaзмуний жиҳaтидaн тaҳлил этилиши, ҳикoялaридaги маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши танқидчилар томонидан кенг ўрганилган. Бу борада айниқса, O.Шaрафиддинoв 1, У.Нoрмaтoв 2, У.Ўлжабоев 3, М.Қўшжонов 4, В.Смирнова 5, М.Султонова 6 ва бошқа aдaбиётшунoс, мунaққидлaрнинг xизмaтлaри бeқиёс. Мaзкур oлимлaрнинг сaъй – ҳaрaкaти билaн Абдулла Қаҳҳор асарларининг ғоявий-бадиий қиммати, эстетик аҳамияти ҳамда ёзувчининг ўзбeк нaсридa, хусусан, ҳикоянавислигида тутгaн ўрни ҳозир қониқиш билан айтиш мумкинки, ўз бaҳoсини тoпди. Абдулла Қаҳҳор шaxси кeнг китoбxoнлaр oммaсигa таништирилди. Aдaбиётшунoслигимизда Абдулла Қаҳҳор ҳаёти ва ижoди xусусидa бир қaтoр ишлaр ярaтилгaн. Мaзкур БМИ Абдулла Қаҳҳор асарларининг шуҳрат топишига сабаб бўлган, унинг ўзига хос услуби билан боғлиқ жиҳатлар, қаҳрамонлар руҳиятининг бетакрор ифодалаари ёзувчининг замонавий мавзудаги ҳикоялари ва “Муҳаббат” қиссасида қай даражада акс 1 Шарафиддинов О. Биринчи мўъжиза. – Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1979. Шарафиддинов О.А.Қаҳҳор. – Т., “Ёш гвардия” нашриёти. 1988. 2 Норматов У. А.Қаҳҳор. (М.Қўшжонов билан ҳаммуаллифликда). –Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. 3 Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. – Гулистон., “Зиё” нашриёти. 2013. 4 Қўшжонов М. Абдулла Қаҳҳор ижодида сатира ва юмор. – Т., Фан, 1973. 5 Смирнова В.В. Современн ный портрет. Советский писатель. 1964. 6 Султонова М. Абдулла Қаҳҳ ор услуби . Фан, 1967.

5этганлиги таҳлили орқали амалга оширилганлигини ўрганишга бағишланган. БМИнинг мақсади ва вазифалари. Ушбу БМИнинг асосий мақсади ХХ аср ўзбек насрида ўз ўрнига эга бўлган ёзувчи Абдулла Қаҳҳор ижодига қисман назар ташлаш ва унинг ўзига хос жиҳатлри, маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши ва бадииятини «Майиз емаган хотин», «Хотинлар», «Тўйда аза», «Нурли чўққилар», «Маҳалла» ҳикоялари ва «Муҳаббат» қиссаси орқали кўриб чиқиш. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйидаги вазифаларни амалга ошириш мўлжалланган: - Абдулла Қаҳҳорнинг айрим асарларини таҳлил қилиш орқали уларда маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши масаласига эътибор қаратиш; - Асарларида бадиийлик компонентлрининг қўлланилиши ва ёзувчи ғоявий мақсадини тадқиқ этиш; - Бош қаҳрамон характери талқинида шароит тасвирининг ролини беришда ёзувчи маҳоратини аниқлаштириш кабилардан иборат. Ушбу вазифалар бажарилиши жараёнида ёзувчининг ўзига хос услуби масаласи ҳам умумий ҳолатда ўрганилади. Ишдаги илмий янгиликлар ва эришилган натижалар. Мазкур битирув малакавий ишнинг илмий янгилиги шундаки, бу ишда Абдулла Қаҳҳорнинг асарларида адабиётшунослар томонидан ҳали тўлақонли ўрганилмаган маънавий-ахлоқий муаммоларнинг ёритилиш маҳорати имкон даражасида таҳлилга

6 тортилган. Асарл ардаги образлар талқинида ҳам ўз ига хос баъзи янгиликлар кузатилган. Чунки бу муаммо юзасидан ҳозиргача йирик монографик шаклдаги тадқиқотлар учрамайди. БМИда А.Қаҳҳор асарларидаги психологизм масаласи ҳам асосий муаммо сифатида кўтарилган ва бунда асарларнинг бадиий жиҳатини ўрганиш ҳам назарда тутилган. БМИдан эришиладиган натижа Абдулла Қаҳҳор ижодининг ўзига хос жиҳатлари , маънавий-ахлоқий муаммолар талқини ва бадииятини «Майиз емаган хотин», «Хотинлар», «Тўйда аза», «Нурли чўққилар», «Маҳалла» ҳикоялари ва «Муҳаббат» қиссаси мисолида кенгроқ миқёсда ўрганишга ва улардаги маҳорат масаласига эътибор қаратилганида . Ишнинг амалий аҳамияти. Мазкур иш шу кунгача Абдулла Қаҳҳор маҳоратини ўрганишга бағишланган бошқа тадқиқотлардан унинг асарларида маънавий-ахлоқий муаммоларнинг қўйилиши яхлит ҳолда ўрганилганлиги билан аҳамиятлидир. Чунки ушбу муаммо ҳали адабиётшуносликда ўз ечимини топмаган, дейиш мумкин. У шбу тадқиқотдан Абдулла Қаҳҳор ижодини ўрганишда, шу мавзудаги илмий тадқиқот яратилишида, БМИларда фойдаланиш мумкин. Тадқиқотнинг предмети ва методологик асоси. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг истиқлол мафкураси, миллий ғоя ва маданий қадриятлар ҳақидаги қарашлари тадқиқотнинг методологик асосларини ташкил қилади.

7 Битирув малакавий иши шу йўналишда адабиётшунослик фани эришган ютуқларга асосланади. Адабий меросимизнинг йирик тадқиқотчилари О.Шарафиддинов, М.Қўшжонов, У.Норматов, И.Ҳаққул, У.Ўлжабоев каби олимларнинг назарий қарашларига суянган ҳолда олиб борилди. Тадқиқотнинг тузилиши. Мазкур БМИ кириш, икки асосий боб, хулоса ва фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. I БОБ. Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий-ахлоқий муаммолар ва образлар талқини “Тўйда аза” ҳикоясида шахс фожеаси талқини “Ёзувчининг махорати шундаки, бутун баҳорни чигитдек келадиган ғўра ичига қамаб бера олади...” деган эди Абдулла Қаҳҳор.

8 Дархақиқат, гўзаллик ошуфтаси бўлган адиб инсоннинг руҳ ва қалб гўзаллигини қўшиқдек ўз асарларига чуқур сингдира олган ҳақиқий ёзувчи, ўзбек адабиётини дунё бадиий тафаккури мақомига олиб чиққан машхур санъаткордир. У умуминсоний маънавий – руҳий дард ва малҳам ҳақида нафақат сўзлади, балки уни китобхонлар қалбига жо қилди. Бу беқиёс яратиқлар унинг бебаҳо асарларида бўй кўрсатиб келмоқда. Унинг ҳикоялари турли мавзуларда яратилган бўлса-да, уларнинг ҳаммасини залворли ҳаётий муаммолар, ўзига ҳос ҳарактерли қаҳрамонлар, бирлаштириб туради. Кичик жанрдаги улкан мазмун намоён бўлади. А.Қаҳҳорнинг маҳорати шундаки, ҳаёт ҳақиқатини бадиий либосга буркаб ҳар томонлама етук асарлар яратади. Абдулла Қаҳҳор асарларига такрорланмас ранг ва оҳанг бағишлаган қудрат ҳаётдир. Ёзувчи умри давомида дилдан ўтказган ўйлари, ёшликда кўрган – кечирганлари, ҳаётини чулғаган фикрларини умумлаштириб бадиий шаклга солди. “Бадиий адабиётнинг асосида, шубҳасиз, инсон маънавияти билан боғлиқ муаммоларнинг бадиий ифодаси туради. Шу боисдан ҳам ҳеч бир ижодкор йўқки, ўз асарида бу масалани четлаб ўтган бўлсин. А.Қаҳҳор ижоди, жумладан, ҳикоялари юзасидан ҳам шу фикрни айтиш мумкин” 1 . Ҳақиқатан ҳам, Шарқ менталитетига кўра бдиий адабиёт инсонларга эстетик завқ беришдан ташқари маънавий озуқа ва таълим-тарбия ҳам бериши азалдан маълум. Бундай ҳолат инсон 1 Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. Гулистон. 2013. 40-бет.

9 маънавиятига жиддий эътибор берган ижодкор А.Қаҳҳор ижодида яққол намоён бўлади. Ҳаётда учраб турадиган айрим тоифа одамларнинг ҳаётда йўл қўйган хатоликлари, қусурлари, уларда шаклланган салбий маънодаги характер-хусусиятларни ифодалаш учун ёзувчи кўпроқ ҳажвиётга мурожаат қилади. “Ҳажвга, кулгига мойиллик унга ташқаридан ёпишган ёки ҳаётий тажриба туфайли орттирган бисот эмас, туғма хислатдир. Ҳажвиётга мойиллик унинг қонида мавжуд, қолаверса, унинг фикрлашидаги ўзига хосликдан туғилган” 1 . Ҳаётда учраб турадиган, ўз ёшига муносиб хатти-ҳаракат бажармайдиган инсонлар тоифаси ҳақида ҳам ҳикоялар мавжуд. А.Қаҳҳор бундай одамларни ўзининг “Тўйда аза” номли ҳикоясида ишонарли тарзда кўрсатиб берган. Ҳаёт ҳақиқатини бадиий далиллаб янги асарлар яратиш А.Қаҳҳорнинг услубининг бир кўриниши. “Тўйда аза” ҳикояси ҳам айнан ўзи кўрган воқеадан таъсирланиб қоғозга тушурган асарларидан биридир. Ёзувчининг умр йўлдоши Кибриё Қаҳҳорова ўзининг “Чорак аср ҳамнафас” китобига ушбу ҳикояни яратиш ҳақида шундай ёзади: “1956 йилнинг ёзида уйимизга ёшгина, қизи тенги танноз жувонга уйланган бир танишимиз келиб қолди. Меҳмондорчиликдан сўнг биз уларни машинага ўтказиб шаҳар айландик. Йўл бўйи бозорга тушиб, ул – бул ҳарид қилдик. Бечора ёши ўтиб қолган “куёв бола” ёш хотинни олдида ўзини тетик тутишга ҳаракат қилиб, жони ҳалқумига келса ҳамки, ўзини бардам, чаққон кўрсатиб, елиб 1 Шарафиддинов О. Абдулла Қаҳҳор. – Т., Ёш гвардия. 1988. 112-бет.

10 югурганича майда – чуйдаларини машинага элтиб қўярди. А.Қаҳҳор унинг ҳансираганини кўриб, қўлидан тўрхалтани олишга ҳарчанд уринсалар-да, бари бир у тутқич бермас эди. Ҳарид қилинган юкларни машинага жойлаб, ҳаммамиз ўриндиққа ўтиргандан кейин “куёвбола”нинг афт-ангорига қарасак, ҳоли хароб, бурнининг учи оқариб, калта-калта нафас оляпти. А.Қаҳҳор машинанинг ички кўзгусидан менга қараб: - Зўри беҳуда миён мешикан а д , – деб қўйдилар. Шу воқеа туртки бердию, “Тўйда аза” деган ҳикояни ёздилар ва ўшанда менга машина ичида айтган тожикча мақолни – “Зўри беҳуда миён м еш икан а д”ни (“Ортиқча чираниш – белнинг за в оли”) ҳикояга э пиграф қилиб қўйдилар” . Кўринадики, ушбу ҳикоянинг ёзилишига сабаб бўлган ҳаётий асос ва асосий образнинг прототипи ҳам мавжуд экан. Ҳикоя Мухторхон Мансуровнинг портрети билан бошланади. “Доцент Мухторхон Мансуров ниҳоятда истар а си иссиқ, ниҳоятда дилкаш чол, шу қадар дилкашки, уни кўрган киши ҳ ар фаслнинг ўз ҳусн - латофати бор деган гапни йил фасллари тўғрисидагина эмас , умр фасллари тўғрисида ҳам ай тс а бўлар экан , деб қоларди. Унинг битта – ик ки та қора т ук чап бериб қолган оппоқ ч ў ққи соқоли… Ё пир и май, соқол ҳам одамга шунга ярашадими - я!...” 1 Ҳикоя бошланишидан кўз олдимизга барча яхши фазилатларга э га бўлган нуроний қария гавдаланади. А.Қаҳҳорнинг ма ҳ орати шундаки, у ҳикояда қаҳрамон портретини бериш орқали унинг ички дунёсини ҳам очиб берган. Асар давомида муаллиф нутқи 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 117-бет.

11 орқали қаҳрамонга нисбатан салбий муносабат шаклланаётгани маълум бўлиб боради. “Шу орада домла қаёққадир кетиб бир ҳафтадан кейин пайдо бўлди. Унинг автобусдан тушиб келаётганини кўрган чойхонадаги одамлар ҳанг-манг бўлиб қолишди; чол ўлгур соқолини, шундай чиройли соқолини, таг-туги билан қирдириб ташлабди! Ачинмаган, хафа бўлмаган одам қолмади” 1 . Ушбу парчадаги “чол ўлгур” жумласи орқали маҳалладошларнинг чолга муносбатини ўзгарганлигини пайқаш мумкин. “А.Қаҳҳорнинг ҳарактер яратиш махоратида яна бир ўзига хос томони бор – у характерларни тасвирлар экан, уларнинг фаолиятига, ҳатти-ҳаракатига аралаша бермайди, худди уларнинг тақдирига бефарқ қараётгандек “яхши”ни ҳам, “ёмон”ни ҳам лоқайд тасвирлаётгандай туюлади. Аслида эса, албатта, бундай эмас… Характерлар тасвиридаги лоқайдлик, аслида лоқайдлик эмас, ўқувчининг қалбига кучлироқ таъсир қилиш имконини берадиган восита” 2 . Ушбу фикрлар “Тўйда аза” ҳикояси учун ҳам мос бўлиб, бунда ҳам муаллиф асосий воқеалар жараёнидан четга чиқиб туради ва воқеликка холис муносабат билдиради. Домла ҳақидаги гаплар асосан махалла, маҳалладаги кишилар, чойхонадаги одамлар тилидан гапирилади. Мухторхон домланинг уйланишини эшитиб маҳалла ахлининг қувончи, кўрмаган бўлсалар-да келинни 1 Ўша китоб. 119-бет. 2 Шарафиддинов О.А.Қаҳҳор. – Т., “Ёш гвардия” нашриёти. 1988 123-бет.

12 ғойибона яхши кўриб қолишларию, домланинг ўзгараётгани ҳам маҳалла ахлининг назари, ўзаро сухбатлари орқали берилган. - Маҳалламизнинг толеи бор экан, - дейишар эди. – Домла отахонимиз эдилар, келинимиз бизга онахон бўладилар…” “... Домлага ҳеч бир ғубор қўнинишини истамаган бошқалар бу икки гуноҳни бир-бирига егизиб, уни оқлашга тиришди: - Домламиз бирон хаёлга бориб, соқолини қирдиргану ҳозир пушаймон, уялганидан бизга рўпара бўлмади…” 1 Маҳалладошларининг домлани оқлашига сабаб Мухторхон Мансуров барчанинг кўнглини оладиган, уларнинг қалбига йўл топа олган киши эди. Шундай одамдан ҳар бир киши кўнгли совишини истамас, отахонни безаб турган одамовилигию нуроний чеҳрасини юракларидан ўчириб ташлашни хоҳлашмас эдилар. Лекин ушбу фикрларга қарама-қарши фикрлар ҳам мавжуд эди: “Баъзи бировларнинг кўнглига аллақандай жирканч, домланинг шаънига ҳеч тўғри келмайдиган гаплар келди… Шунда маҳалланинг қарияларидан Карим ота ҳозир баъзи бировларнинг кўнглига келган гапдан ҳам хунукроқ бир тахминни айтиб қолди: - Хайр, ишқилиб охири бахайр бўлсин, - деди, - келинимиз ёшга ўхшайди… Қиз бўлмаса деб қўрқаман! Карим отанинг бу тахмини, домланинг кейинг и вақтлардаги рафто рига қараганда э ҳтимолдан узоқ бўлмаса ҳам, одамларга қаттиқ малол келди. Бир икки киши Карим отанинг дилини оғритди” 2 . 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 118-бет. 2 Ўша китоб. 119-бет.

13 Ҳикоя давомида яна Мухторхон Мансуровнинг портретига дуч келамиз: “Домла, бошида чамандагул тўппи, эгнида калта ва тор шим, катак кўйлак, енгини баланд шимарган, билагида каттакон тилла соат, ўзи якка пиво ичиб ўтирган эмиш!” 1 . Домланинг бундай кўриниши ҳ ар бир кишида қизиқиш уйғотади. Шундай дилкаш, шундай истарали домла нега бундай мас ҳ арали ва ҳунук ахволга тушиб қолди. Унинг ма ъ навияти тубанлашгани, бачкана, номақул одатлар орт т иргани ҳар бир кишини ғазабини қўз ғ а й ди. Одамларни дил - дилига кириб бориб, кўнглидан жой э галлаб, барчанинг ҳурматига сазовор бўлган домла, нега бундай тубанлашиб, таназзулга юз берди экан. Шунда биз домланинг уйланиши, айни пайтда ўз талаба си 20 яшар жувонга уйлан аё тганини биламиз. Тўй куни домла тарфдан борган Карим ота Мансуров домланинг портрети билан боғлиқ яна бир ўзгариш ҳақида хабар беради: - Ҳа, айтгандай, - деди Карим ота пиқирлаб кулиб, - домла сочларини бўятибдилар!.. Азбаройи худо, куя тушган пўстакка ўхшайди!.. Майли, бўёқ топилган бўлса бўясин, лекин шу бўёқ қилиғини ҳам бўяшга, сочига мос қилиқлар қилишга уринса унча яхши чиқмас экан 2 . Шундай дилкаш, маҳалланинг ҳурматига сазовор бўлган, маҳалланинг жами одамларининг дилдошига айланган оқсоқолни, одамлардан айирган, қўни-қўшнисининг ҳурмати ўрнига, ғазаб ва 1 Ўша китоб. 118-бет. 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 120-бет.

14 нафратига сабабчи бўлган жувонни, маҳалла аҳли кўришга ошиқади. Ёзувчи қизни ортиқча таърифлаб, ёки қора бўёққа чаплаб унинг характерию тарихи ҳақида бирон нима демайди, портрети орқали ўқувчига унинг қандай қиз экани кўринади: “Келин дарҳақиқат ёш, лекин ҳудди қизиқчиликка семиргандай юм- юмалоқ: эгнига енгсиз қизил кўйлак, бошида попушакнинг тожига ўхшаган қизил шляпа; қўлидаги сумкаси, оёғидаги пошнаси бир қарич туфлиси ҳам қизил” 1 . Жувоннинг қандайлиги икки-уч жумла орқали кўрсатиб берилган. Ёзувчи бу аёлга бериладиган тавсифни ўзи четга чиқиб турган ҳолда маҳалла одамлари назари орқали ифодалашга интилади. Келинни кўриш учун борган аёллар тилидан кўнглидаги тасвирни беради: “Уни адоват ва нафрат билан бошдан оёқ кузатган аёллардан бири бурилиб ательедан чиқиб кетар экан: - Хўр о зқандга ўхшамай ўл! – д е ди - Қари г ан чоғида хўр о зқанд яламай домла ҳам ўлсин! – д е ди яна бири” 2 . Бундай сатан г га хўр о зқанд деб ном бер илишида ўзига яраша маъно англашилади. Маълумки, қизил рангнинг ўзига хос хусусиятлари қаторида унинг жалб қилувчилик хусусияти ҳам мавжудлиги барчамизга сир эмас. А.Қаҳҳор қизни бу рангдаги кийимда тасвирлашига сабаб деб, унинг енгил табиатли эканлигига ишора қилиш, дейиш ҳам мумкин. Қизга хўрозқанд лақаби 1 Ўша китоб.119-бет. 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 119-бет.

15 берилишида ҳам худди шу маъно яширинган, яъни ширин нарсага пашша айланиши назарда тутилган. Бу лақабнинг дарров тарқалиб кетиши, домлани йўлдан уриши билан маҳалланинг файзини ўғирлаган, одамларнинг дилини ҳамиша ёритиб турадиган маънавий чироқни сўндирган бу аёлни кўрган ҳам, кўрмаган ҳам “тошни тешадиган” бир ғазаб билан ёмон кўриб қолади. Қолаверса, одамлардаги бу ғазаб шунга олиб келдики, домла деганда одамларнинг кўнглига ғашлик тушадиган бўлиб қолади. Домла шу нарсани сезиб одамларнинг кўзига кўринмасликка тиришадиган бўлади. Ҳикоя давомида домла фақат тиришиб, чираниб, зўрма-зўраки яшайди, ёшига тўғри келмайдиган харакатлар қилади: паркда ароқ ва пивони қўшиб ичиб ўтириши, шундай чиройли оппоқ соқолини қирдириб олиб ташлаши-ю тўйида ёш жувонга қўшилиб қарсак чалиб, ашула айтиши кабилар ҳаммаси унинг маънавий таназзулини далолатлайди. Ёшига ярашмаган қилиқлари билан домла махалладаги инсонлар қалбида аллақачон ўлиб бўлган эди. Хўрозқанд келин ва шармандаси чиққан домланинг тўйи ўзлари учун тўй бўладиган бўлса, одамлар учун домланинг азаси эди. Ҳикоянинг номланиши ҳам бежизга “Тўйда аза” деб аталган эмас. Лирикадаги оксиморон усули, яъни иккита зид тушунчани ёнма-ён келтириш орқали маънони кучайтириш айнан мана шу сарлавҳада кўзга ташланади. Тўйдаги аза домланинг фақат жисман қазо қилиши эмас, унинг руҳан, маънан ҳам қазо қилишидан далолат беради.

16 “Хўрозқанд” келиннинг бир-икки рюмка ичгандан кейин аламидан чидолмай ўйинга тушиши, унинг психологиясидаги ўзига хос жиҳатлардан дарак беради ва китобхоннинг нафратига дучор бўлади Адабиётшунос олим У.Ўлжабоев А.Қаҳҳорнинг маҳорати хақида шундай ёзади: “Ҳар бир вазиятдаги қаҳрамон ҳолатини унинг ички дунёси билан мутаносибликда кўрсатишга муваффақ бўлади. Характерлар талқинидаги ҳаракат, ҳолат ва руҳият иродаси санъаткорлик билан топилган ёрқин деталлар воситасида ўқувчига етказилади” 1 . Дарҳақиқат, Мухторхон Мансуровнинг портрети ҳар бир ҳаракати унинг қандай ёмон вазиятга тушиб қолганини кўрсатади. “…Домланинг фикр-ёди ўзини иложи борича ёш кўрсатишда бўлиб қолди. У нима қилса, нима деса шуни эсдан чиқармас, ёш эканини кўрсатиш учун қулай келган ҳеч бир имкониятни қўлдан бермас “ҳали ёшсиз” деган кишига жонини, жаҳонини беришга тайёр эди” 2 . Кўринадики, домланинг тенги-тенгдоши бўлмаган инсон билан яшаш истаги ўзининг маънавий таназзулига сабаб бўлмоқда. Ушбу истак замирида маънавияти пуч одамнинг психологияси яширинганлиги барча муаммоларнинг асоси бўлаётгани ҳикоядан англашилади. Инсон мисқоллаб йиққан обрўсини бир зумда ҳавога учириб юбориши мумкин. Агар у иродали, ҳақиқатдан чин инсон бўлмаса. Юқорида жумлалардан англашимиз мумкинки, инсонлар кўнглидан 1 Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. Гулистон. 2013. 28-бет. 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 120-бет.

17 жой олиш осон эмас. Маҳалланинг ғазабига дучор бўлган домла уларнинг қалбида совиган чўғдек ўчади. Маҳалла назари орқали домлани дилкашлигию хўрозқандга уйланиши маҳорат билан тасвирланган. “Абдулла Қаҳҳорнинг ҳажвий ҳикояларида сатирик характерлар жуда ҳаётий бўлиб, ёрқин ва қабариқ чизилгандир. Тўғри, ёзувчи ҳеч қайси ҳикояда қаҳрамон характерини бутун тарихи билан кўрсатмайди, унинг такомил жараёни билан таништирмайди. Шунингдек, қаҳрамонлар психологиясини чизганда, аниқроғи, уларнинг хатти-ҳаракатини психологик жиҳатдан далиллаганда муаллиф бирор ўринда ортиқча тафсилот, ноўрин чекланишларга йўл қўймайди. У асосан, бирор конкрет деталь ёрдамида ёхуд битта-иккита ҳаракат орқали характерни очади., ҳатто айрим ҳикояларда уч-тўрт ибора орқали берилган нутқ тугал бир қиёфага эга бўлган ҳаётий характер чизилади” 1 . Юқоридаги таҳлиллардан маҳалладошларининг домла ва “хўрозқанд” хусусидаги сўзлари ҳар иккаласининг характерини очиб берганлигига гувоҳ бўлдик. Ҳикоянинг бирор ўрнида асосий қаҳрамонлар нутқидан фойдаланилмаганлигини ҳисобга олсак, ушбу асарда кўпроқ эпизодик образлар нутқи аҳамиятли эканлигини англаш мумкин. Характерни очиб берувчи бадиий деталлар асарда анчагина эканлиги адабиётшунослар томонидан тадқиқ этилган. Хусусан, портрет деталлар сирасига кирувчи, домланинг соқоли, “хўрозқанд”нинг қизил кийими, домланинг аввал кийиб юрадиган 1 Шарафиддинов О.А.Қаҳҳор. – Т., “Ёш гвардия” нашриёти. 1988 121-бет.

18 ва кейинчалик кийган кийимлари шу вазифани бажаради. Домланинг бўялган, лекин ўзига ярашмаган сочи ҳам портрет детал бўла олади. Ҳикоядаги психологик деталларга келиннинг ва домланинг тўйлари вақтидаги хатти-ҳаракатлари, домланинг келин болани санаторийга олиб кетиш чоғидаги ҳолатини мисол тариқасида келтириш мумкин: “Кечқурун эшик олдига кўкиш такси кўндаланг бўлди. Домла, куни бўйи елиб-югуриб ҳолдан тойганига қарамай, иккита оғир чамадонни машинага ўзи олиб чиқди ва багажникка ўз қўли билан жойлади; ўша енгсиз қизил кўйлагини, қизил шляпасини кийиб ҳовлидан яна хўрозқанд бўлиб чиққан келинга машинанинг эшигини очиб берди, кейин чиқиб ёнига ўтирди” 1 . Бунда домланинг ортиқча чираниши унинг хатти-ҳаракати, хусусан, хўрозқанднинг “чучкириш” касалига даво бўладиган денгиз бўйларига путёвка топиш учун ҳаддан ортиқ елиб-югуриши, чамадонларни машинага ўзи олиб чиқиши орқали кўрстилган. Бу ҳаракатлар кейин ҳам давом эттирилади. Домла юриб кетаётган машинадан тушиб қолган иккита чамадонни бошқаларга бермай ўзи олиб бориши натижасида зўриқиб машинанинг ичида вафот этиши, яъни фожеасига ҳам ўзининг зўрма-зўраки ҳаракатлари сабаб бўлганлиги унинг характерини кўрсатувчи омиллардир. “Абдулла Қаҳҳор “Тўйда аза”да юмористик танқид тиғини ҳар иккала образга тенг қаратган. У на домлага ён босди, на ёш 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 120-бет.

19 жувонга. Ҳар иккаласини ҳам бараварига қоралайди, масхара қилади, улардан заҳарханда кулади” 2 ... Кўринадики, ушбу ҳикоя китобхонга ибратли сабоқ бўлади. Тўғри яшашга ўргатади, фикрни уйғотади, маънавий дунёсини янада бойитади. “Хотинлар” ҳикоясида инсон матонатининг ифодаси Абдулла Қаҳҳорнинг ҳикоялари халқимиз томонидан маънавий бойлик сифатида қадрланиб келинмоқда. Унинг “Нурли чўққилар”, “Майиз емаган хотин”, “Хотинлар” ҳикоялари кишиларни эзулик руҳида тарбиялаш, уларга эстетик завқ беришга қаратилган. Муҳими шундаки, адиб ҳикояларида китобхонга маънавий озуқа бериш учун насиҳат қилиш, баён этиш йўли билан эришмайди. Балки қаҳрамонлар фаолияти, асарнинг умумий руҳидан усталик билан келтириб чиқаради. “Хотинлар” ҳикояси уруш йилларида ёзилган ҳикоя бўлиб, ёзувчи уруш бўлаётган бир пайтда аёлларнинг иродаси, матонати, меҳру оқибатини маҳорат билан тасвирлаб берган. Асарга биринчилардан кириб келган персонаж Собирахон бўлиб, унинг хатти-ҳаракати ва гап-сўзлари, шунингдек, унга бошқа инсонларнинг муносабатлари унинг характерини тавсифлайди. “... Бироқ ҳаш-паш дегунча етти-саккиз чоқли хотин-халаж тўпланиб бу гапларнинг мавриди бўлмай қолди. Булар 2 Қўшжонов М. ААбдулла Қаҳҳор ижодида стира ва юмор. – Т., Фан, 1973. 112-бет.

20 Собирахоннинг ёру дўстлари, ўртоқлари эди. Асқар ота бу ҳурматли жувон бошқа хотинлардан рафтори билан ажралиб турар деган бир ўйда эди, бироқ Собирахон ёру дўстлари орасида шуларнинг бири бўлиб қолганини кўриб, ажабланди. Булар кимнингдир уйига киришганда, Собирахон ҳатто тўрга ўтгани ҳам унамади” 1 . Бу парчадан Собирахонда манманлик ёки иззатталаблик йўқ бўлган самимий инсонлардан бири эканлиги маълум бўлади. Ўз ҳалол меҳнати туфайли катта обрўга, иззат-икромга сазовор бўлган Собирахон фронт ортидаги ёрини бир зумга унутмаган ҳолда сабр ва чидам билан МТСда ишлайди. Собирахон ва Асқар отани суҳбатидан билиб олишимиз мумкинки, аёл боши билан бир неча эркакнинг ишини қилиб, ўз хизмати билан фронт ортидагиларга ёрдам беряпти. Собирахонга оддий кўз билан қараган Асқар ота кейинчалик унинг шижоатига қойил қолади. Бошида “ у й қизи” бўлиб кейинчалик Комила опани ёрдами билан тракторчи бўлиб олади. Собирахон меҳнаткаш аёлгина бўлиб қолмай, балки ақлли, фаросатли, садоқатли ёр ҳамдир. Буни эса э рига жўнатган мактубидан билиб олиш мумкин . Уруш даврида аёллар янада матонатли, жасоратли бўлишган. Кўп қийинчиликларни бошидан кечирсалар - да , иродаларини букмай яшашда давом э тишган. Асқар отани Собирахондай жувонга ҳурмати ортиб борар эди. Бироқ унинг ўртоқларини кўргач , Собирахон шулардан бири эканлигига гувоҳ бўлади. 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 82-бет.

21 “Хотинлар”да А.Қаҳҳорнинг бошқа ҳикояларидан фарқли ўлароқ, персонажлар кўп. Турган гапки, жанр имкониятида улар ҳақида атрофлича маълумот бериш мумкин эмас. Лекин ёзувчининг маҳорати шундаки, бир-икки сўз ёки ишоралар билан, баъзан қисқа тафсилотлар орқали уларнинг айримлари ҳақида китобхонга керакли маълумотни беришга эришади” 1 . Бунда, албатта, Асқар ота нигоҳи муҳим роль ўйнайди. Бундай персонажлар сирасига “оқсоқол”, Рисолат ва Қумри образларини киритиш мумкин. Уларнинг ўзаро айтган бир-икки оғиз гаплари характерларини тавсифлайди. Бу ҳикояда хат шаклига бир неча бор мурожаат қилинган. Ҳикоя композициясида Баҳрининг йигитига йўллаган хати, йигитининг Баҳрига жўнатган номаси ихчам сюжет яратган. Ҳаёт хақиқатини таъсирли қилиб очиб берган. Ҳикояда ҳақиқий муҳаббат, вафо, ёрига садоқат Баҳри образи орқали очиб берилган. “Агар сиздан бўлакни десам душман отган ўқлардан бирига кўксим нишона бўлсин”, деб айтган гапи урушга кетаётган йигитига ўз ваъдаси эди. “Асқар отанинг назарида Баҳрининг бу сўзи гул кўтариб, ашула айтиб оҳ чекиб, зўр келганда хатто пича кўз ёши тўкиб арз қилинадиган, лекин анчайин қаршиликка учраса чок – чокидан сўкилиб кетадиган муносабатнинг эмас, гулсиз кўз ёшисиз арз қилинадиган ва қаршиликка учраган сайин камол топадиган 1 Ўлжабоев У. Замон талаби ва ижодкор масъуллиги. – Т., Ўзбекистон, 2012. 47-бет.

22 муносабатнинг ифодаси эди. Биринчи хил муҳаббат тилда, иккинчи хил муҳаббат дилда бўлади” 1 . Гуруч курмаксиз бўлмаганидек уруш даври қийинчиликларида, инсонлар бир-бирига суянчи таянч бўлиб яшаётган бир пайтда ҳам иродаси бўш, фақат ўз манфаатини ўйловчи вафосиз, хиёнаткор аёллар ҳам бўлган. Ҳикояда буни Умри образи орқали кўришимиз мумкин. Асқар отага Умри ҳақида Собирахон айтиб беради. Умрининг эрини кузатар чоғидаги артистона – сохта ҳолати қуйидагича киноявий усул билан баён қилинади: “Агар муҳаббат шундай кезларда тўкиладиган кўз ёши билан ўлчанса, юзта Ширину юзта Лайлининг муҳаббати буникига урпоқ ҳам бўлмас эди. “Жудолик” деган сўз бино бўлгандан бери бунақа кўз ёшини кўрмагандир... Ана йиғию мана йиғи!” 2 Умри каби аёллар ҳеч қандай қабиҳликдан қайтмаслиги ўз ерини номига қора хат ёзмоқчи бўлганлиги, унинг қанчалик тубан эканлигидан дарак беради. Бундай юзсиз аёллардан жирканиши ҳатто эслашни ҳам хоҳламаслиги Собирахон каби пок виждонли садоқатли аёлларнинг ички дунёси нечоғлиқ гўзал эканлигини очиб беради. Рисолат айтиб бераётган ҳикоянинг “куним битган бўлсаю ўқ тегса “Онажон”! деб йиқилармикинман, “Умрихон!” деб йиқилармикинман?” деб фронтдан хат ёзган эрини ўз кўнгил хушлиги учун ҳеч иккиланмай ўлдига чиқармоқчи, бировга келган 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 84-бет. 2 Ўша китоб. 88-бет.

23 “қора хат” ни ўз номига ёзиб олмоқчи бўлган жойларига келганда Асқар ота отни тўхтатиб, икки қўлини кўтариб беихтиёр - Илоҳи омин!” деб юборди. Кейинги тасвир шундай давом этади. Ҳамма тўхтаб унга қаради. Унинг кўзларидан оппоқ соқолига қатра-қатра ёш томар эди. - Илоҳи омин! Шу аёлнинг кўзи оқиб тушсину Ғаффоржон соғ-саломат келиб, уни кўча-кўйда етаклаб юрсин! Худоё худованда, шу ёшга кириб даргоҳингда ҳеч нарса сўраган эмас эдим 1 … “Кекса отахон тилидан айтилаётган бу гаплар “юрт қайғусида ҳамма нарсани унутган, азоб чекаётган, оғир жуда оғир меҳнатда тасалли топаётган бошқа хотин-қизларнинг кўплаб кишиларнинг, халқнинг номидан чиқарилаётган ҳукмдай бўлиб жаранглайди 2 . Ушбу ҳикояда инсон маънавияти Собирахон, Баҳри каби уруш даври оғир синовларидан матонати билан ўтиб келаётган аёллар талқинида ҳам, Умри каби беномус, бевафо, виждонсиз кимсалар мисолида ҳам акс эттирилган. “Маҳалла” ҳикоясида инсонлараро меҳр-оқибат туйғуларининг ифодаланиши Инсонлар ўртасидаги меҳр-оқибат туйғуларининг ўзига хос ифодаси акс эттирилган асарлардан бири “Маҳалла” ҳикояси бўлиб, унда бир умидсизликка тушган инсоннинг маҳалладагиларнинг 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 90-бет 2 Ўлжабоев У. Замон талаби ва ижодкор масъуллиги. – Т., Ўзбекистон, 2012. 50-бет.

24 самимий муносабатлари орқали ҳаётга қайтарилганлиги кўрсатилган. Ҳикояга Эркин Воҳидовнинг инсонларнинг меҳр қуёши одамзодга жон бахш этиши ҳақидаги тўртлиги эпиграф қилиб танланган. Бу асарнинг моҳиятини тўлақонли қамрайди. Ҳикоя Роҳат буви ва Ҳикмат буваларнинг эллик уч йиллик ўзига хос ҳаёт тарзи: “... эллик уч йилдан бери меҳр аталмиш улкан туйғу риштасини пилла қуртидай бир маромда аста-секин чувиб, бир- бирининг қалбини ўраб-чулғаб келган...” умрларининг кампирнинг ўлими сабабли завол топиши, сўнгра ёлғиз қолган Ҳикмат буванинг ёлғизликдан изтироб чекиши кабилар акс эттирилган: Ҳикмат буванинг изтироблари унинг болалари қилаётган ғамхўрликлар кучайгани сари баттар ошиб бориши тасвири билан акс эттирилган. Фарзандлари нима қилсалар, “Онанг борида шу ишни қилмадинг” қабилидаги гаплари билан жавоб қайтариши унинг руҳиятини далолатлайди. Унинг ҳолати бир пой эски калиш детали орқали изоҳланаади. Чунки ўша калишни кампири оёғи оғриб қолганида кийган бўлади. Бундан чол болаларини кампирини яхши қаратмаганликларида айблайди. Бир куни у йўқолиб қолади. Кейинчалик билишса, у қабристонга бориб, кампирининг ёнидан гўр қазитиб қайтади. Лекин уйига қайтаётган чоғида бир чўткачи унинг ахволини кўриб, унга бир пиёла чой тутиб айтган гаплари чол руҳиятининг ўзгаришига сабаб бўлади: - Хафа бўлмай юрибсизми, отахон... Кампир онам аломат аёл эдилар... сиз ўша куни ўзингиз билан ўзингиз овора бўлиб

25 таъзияга келга одамларни пайқамадингиз... Ана одаму... Маҳаллага сиғмай кетди! Маҳалламизнинг кўчаси бир метр чўкди!.. Кампир онам дунёга келиб одам эккан эканлар. Дунёга келган одам аввалбоши одам экиши керак экан. Мен ибрат олдим 1 ... Ҳикоянинг яна бир эпизодик қаҳрамони бўлган маҳаллалик шифокор Ҳикмат буванинг ахволини кўриб, у ҳам кампирдан гап очади: - Онахонимиз таърифга сиғмайдиган аёл эдилар, шунча одам бекорга келгани йўқ! Лекин, отахон, маҳалламизга бирон саккиз челакли битта самовар керак экан, ўша куни жуда- жуда билинди. Маҳалладан пул йиғсак, хонадонга неча пулдан тушади? Чолнинг ҳамияти қўзғаб кетди. - Ўғлим билан келинимнинг битта самоварга кучи етиб қолар, - деди. Шифокор ундан шу гапни кутган эканми, жилмайиб қўйди 2 . Мана шу жилмайишнинг тагида чолни ҳаётга қайтариш, унинг дардига кўпчиликнинг дарди орқали малҳам қўйиш фикри яширинган эди. Чол ҳақиқатан ҳам, маҳалланинг тўй-мъракаларида ишлатиладиган идиш-товоқ, самовару қозонгача жамлаб, уларни тартиб билан ишлатилишини йўлга қўйиб олади, ўзи учун қаздирган гўрини бошқаларга беришни қабристон мудиридан сўраб хат ёзиши билан асар якунланади. 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 124-бет 2 Ўша китоб. 124-бет

26 “Ёзувчи мазкур ҳикояда кампирининг вафотидан сўнг ўлим васвасасига тушиб қолган бир инсоннинг бундай тушкун бир кайфиятдан маҳалладошлари ва атрофидаги одамларнинг меҳри, эътибори туфайли қандай кутилганини, ҳаётга қандай қайтганини ўта табиий, жонли, ҳаётий ва содда тасвирларда беришга муваффақ бўлган” 1 . Ушбу ҳикояда илгари сурилган ҳаётий муаммо, яъни инсонлар ўртасидаги меҳр-оқибат, ҳамжиҳатлик ва ҳамдардлик туйғуларининг акс этиши бугунги кунимизнинг ҳам муаммоларидандир. А.Қаҳҳорнинг “Тўйда аза” ҳикоясида шахс фожеси талқини масаласи ва “Хотинлар” ҳикоясида инсон матонати ифодаси ҳамда “Маҳалла” ҳикоясида инсонлараро меҳр-оқибат туйғуларининг ифодаланиши масалалари ва юзасидан қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. А.Қаҳҳор Мухторхон Мансуров образи орқали ўз имконияти даражасини ҳисобга олмай, номуносиб хатти-ҳаракатлари орқали таназзулга юз тутган инсонлар фожеасини кўрсатади; 2. Адиб шахс фожеаси талқинида нутқ унсурлари ва бадиий деталлардан унумли фойдаланади. Қаҳрамонлар психологияси уларнинг хатти-ҳаракатлари орқали очиб берилади. 3. “Хотинлар” ҳикоясида инсон матонати масаласи Собирахон ёки Баҳрихон каби аёлларнинг характерини Умри каби тубан кимсаларга қарама-қарши қўйиш орқали кўрсатилади. 1 Ўлжабоев У. Замон талаби ва ижодкор масъуллиги. – Т., Ўзбекистон, 2012. 44-бет.

27 4. Мақсадга эришиш йўлида ёзувчи персонажлар нутқи ва Асқар ота нигоҳидан унумли фойдаланади. 5. “Маҳалла” ҳикоясида инсонлараро меҳр-оқибат туйғуларининг ифодаланиши асарда Ҳикмат бува образига маҳаллаадошлар, хусусан, чўткачи ва шифокор нутқи орқали таъсир этиши жараёни билан ифодаланади. 6. Ҳикояда маънавий мадад масаласи маҳалладошлар сиймосида персонаж нутқи ва психологик ҳолатлар ифодасида ишонарли тавсифланган. Хуллас, Абдулла Қаҳҳор ҳикояларида маънавий-ахлоқий муаммоларниг қўйилиши масаласи ҳажвий ҳикояларда аччиқ заҳарханда – сарказм орқали қаҳрамонлар характери тавсифланган бўлса, бошқаларида ёзувчининг сўз қўллаш маҳорати орқали талқин этилган. Ушбу ҳикоялар маънавиятимиз хазинасида бебаҳо бойлик сифатида ардоқланади. II БОБ. Маънавият ва руҳият уйғунлиги Аёл маънавияти – бош масала

28 А.Қаҳҳор ҳикояларида турмушидаги иллатларни фош қилади. Ахлоқсиз одамлар устидан аччиқ кулади. А.Қаҳҳорнинг 30 йиллардаги ижодининг асосий хусусиятларидан бири шундаки, унда айри м шахслар онгида сақланиб қолган иллатларни қоралаш ф о нида ажойиб инсоний фазилатлар тарғиб қилинади. Унинг “Майиз емаган хотин” ҳикоясида ўша даврдаги янгилик билан э скилик ўртасидаги ҳаёт - мамот кураши тасвирлаган ва ўзига хос характерлар яратилган. Ҳикояда янгилик лар нинг душмани бўлган мулла Норқўзининг сатирик образи усталик билан чизилган. Ушбу образ моҳиятан А.Қодирийнинг Калвак маҳзумини эслатади. Бу ҳикоянинг мавзуси ўша хотин-қизларнинг паранжи ташлаши мавзуси доирасида талқин этилган бўлса-да, унда кўтарилган асосий мавзу ғийбатчик ва маънавий бузуқликни қоралаш ҳозирги кунда ҳам ўз долзарблигини йўқотмаган. “... Бундоқ қараганда бу гаплар ҳозирги кунга келиб жуда эскириб кетгандек туюлади. Лекин ундаги одамлар характери, бу одамларнинг ўзаро муносабатлари билан боғлиқ тасвирлар шу кунларда ҳам ўқувчини ўзига жалб этади. Ғийбат, фисқу фасод деган нарсалар ўша пайтда қандай тубан, жирканч хусусият саналган бўлса, ҳозир ҳам унга муносабат шундайлигича, ўзгармасдан турибди” 1 . Маънавий жиҳати заиф, эркак киши бўлса ҳам аёллар каби эртадан кечгача ғийбатчилик қилиб ўтирадиган одамни тасаввур қилинг. Бу одамни фақат салбий тавсифлаш мумкин. 1 Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. Гулистон. 2013. 13-бет.

29 - Аёл киши эркакка қўл бериб сўрашдими – бас!.. Рўза тутган киши оғзини чайқаса, сув томоғига кетмаса ҳамки, рўзаси очилади – шу оғиз чайқашдан баҳра олади-да! Абдулҳакимнинг қизига уста Маавлоннинг ўғли бир ҳовуч майиз берганинини ўз кўзим билан кўрганман. Ҳаё борми шуларда? Шариат йўли – ҳўп йўл. Ўн бир яшарида паранжи ёпинмаган қиздан қўлни ювиб қўлтиққа ура беринг. Паранжи ҳаёнинг пардаси-да! 1 Кўринадики, Мулла Норқўзи характери ҳикоянинг бошланишидаёқ ўз нутқи орқали ошкор этилмоқда. Яъни, ёзувчи персонаж нутқидан унумли фойдаланиш орқали характерларнинг ўзига хос жиҳатларини кўрсатади. Бу образнинг қиладиган кунлик юмуши ҳақида асарда анча батафсил маълумот берилади. “Мулла Норқўзи ҳар куни бозордан қайтиб самоварга чиқади ва кўнгли тортган одамларни атрофига тўплаб , ярим кечагача шариатдан юз ўгирган хотинлар тўғрисида шундай вайсаб ўтиради; баъзан панжасини ёзиб, ўзи билган оилаларни санаб чиқади... Очиқ хотин-қизларнинг ҳар бир ҳаракатидан мулла Норқўзи бузуқликка далолат қиладиган талай белгилар топади. “Етти қават парда ичида” ўтирадиган ўз хотини эса булар қаршисида кўзига фаришта бўлиб кўринади: номоз ўқийди, тўпиғидан юқорисини оврат ҳисоблаб, жиякли иштон кияди…” 2 . 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 31-бет 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 31-бет

30 Ҳикояда ёзувчи мулла Норқизи характерини очишда ўткир киноя усулидан усталик билан фойдалан ил ган. Ҳикоя воқеаси кутилмаган жойда , я ъ ни мулла Норқ ў зи хотини ни нг ўйнаш билан қўлга тушиши манзараси тасвири билан тугайди. Бу ечим ёзувчининг оз гапириб, кўп ма ъ но англатишга “сўзсиз манзара” яратишга моҳирлигидан гувоҳлик беради. Ҳикоя охирида иккинчи даражали бир персонаж: “Ҳа, бу кишининг хотини майиз емаган”, - дея асар воқеасини якунлайди. Бу ҳикояда ҳеч қандай ғайритабиийлик ва ортиқчалик йў қ. Унда ҳар бир образ, ҳар бир детал ва жумланинг ўз ўрни ва ўз вазифаси бор. Бу сўзлардан Мулла Норқўзининг қанчалик тубан, ўз хотинини эплоломайдию, лекин бошқаларни чайнашдан тўхтамайдиган, калтабин, фисқу фасодчи одам эканлигини билиб оламиз. Ҳикояда иккинчи образ – Мулла Норқўзининг хотини лақма эрини қандай қилиб сувга обориб, суғормай келаётгани, ўз уйида, ёнида бошқаси билан дон олишиб юргани тасвирланган. Паранжи ёпадиган, “очиқ аёлларнинг юзини кўрмайман”, деб онт ичган, очиқ хотинлар орасига кириб қолса анча пайт таъби кир, бўлиб юрадиган бу хотин аслида бошқа бировнинг эри билан ўн кунлаб, ҳафталаб яшаб юради. Мулла Норқўзи шунчалик лақмаки, ҳатто хотинининг дугонасининг овозини эшитмаган. Лекин мулла Норқўзи хотинининг олдига келадиган “дугонаси” ҳақида шундай фикрда: “... Агар фаришта илгари ўтган бўлса – шунинг онаси, энди туғилса – шунинг боласи бўлади, агар ҳозир ер юзида бўлса – шу

31 хотиннинг ўзи. Шунча келади, ҳафталаб, ўн кунлаб туриб қолади, наинки шу чоққача мулла Норқўзи товушини эшитмаса!” 1 Хотини ўзининг ҳатти - ҳаракатлари билан унинг ишончини янада ошириб боради. Пастлаб учган самалётни кўриб қолган хотини, ўзини панага олмоқчи бўлд ади, Маккаи Муккар р а ма дан келган суратдаги хожиларни нг кўзини игна билан ўйиб қўйиши унинг нақадар “ пок д омон ” эканлигига эрини ишонтира олади. Мулла Норқ ў зи шунчалик калтафаҳ м ки , кўз олдида бўлган ишларни ҳам англаб етолмайди. У ҳар доимгидек самоварда вайсаб ўтирганида, унинг интиҳосиз гапларидан зерик кан бир киши унга тушунтирмоқчи бўлади. – Нега кўчада юради? Кўчада паранжилик юрса ҳам айнийди - да! Тўғрисини айтайми? Паранжилик хотин ҳаром ишга яқинроқ бўлади, Сабаб денг! Агар сиз юзига кулиб қарамасангиз, деворга шоти қўйиб кўчага м ўра лайди ; кўйлаклик олиб бермасангиз, том орқасидан кўйлаклик узатадиган чиқиб қолади. Очилган хотин - чи, кўйлак олиб бермасангиз ўзи ишлаб, ўзи олади ” 2 . Мулла Норқўзи сафарга кетадиган бўлиб қолганида ҳар доимгидай уйигаа келиб турадиган хотинининг “фаришта дугонаси”нинг бу сафарги кирдикорлари нотаниш аёлнинг дод- фарёд қилиб келиб, Мулла Норқўзига ташланиб ҳақиқатни айтгач, дод-фарёд овозига йиғилган одамлар “фаришта”ни ичкаридан судраб чиққанидан сўнг очилади, ким эканлиги ошкор бўлади. Маълум бўлишича, у эркак киши бўлиб, ҳар доим паранжида 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 32-бет 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 33-бет

32 келиб, мулла Норқўзининг уйида унинг хотини билан дон олишиб юрар экан: “У атлас кўйлак, лозим кийган, бош ялаанг, оёқ яланг, ёшгина чиройли бир йигит эди. Ҳамма жим қолди. Бу сукунатни етмиш ёшлардаги чол бузди. У мулла Норқўзига қўлини пахса қилиб деди: - Садқаи одам кетинг-э, айб эмасми?! Хотин қилиш қўлингиздан келмаса талоқ қилинг! Қўйинг-э, кўчиб кетинг маҳалладан, ё биз кўчиб кетамиз!..” - Ҳу ўл, турқинг қурсин! Бошингга солайми шу билан! Маҳаллада сасиб, ўқувчи қизларга кун бермайсану, ўзинг нотўғри иш қиласан 1 ... Мулла Норқўзи бундай ҳолда қандай йўл тутишни ҳам билмайди, лекин ўзининг ғийбатчилигини ҳам қўймайди. Чунки кейинги сўзларни айтган, девор устида турган қизчага қарата барибир ўз бўҳтонларни ёғдиришга уриниши унинг маънан бузуқ инсон эканлигини далолатлайди: - Сен гапирма! Сенга ким қўйибди гапиришни! Уста Мавлоннинг ўғлидан бир ҳовуч майиз олганингни ўз кўзим билан кўрганман!.. Ҳамма кулиб юборди. Томдан кимдир қичқирди: - Ҳа, бу кишининг хотини майиз емаган! 2 Кўринадики, А.Қаҳҳорнинг ушбу ҳажвий ҳикояси ҳам маънаавий- ахлоқий муаммоларни бартараф қилишга қаратилган, кишиларнинг 1 Ўша китоб, 36-бет. 2 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 37-бет.

33 онгига шу йўл билан таъсир кўрсатишга мўлжалланган ҳикоялардан. “...Бу – юксак истеъдод билан яратилган ва бадиий жиҳатдан етук бўлган асарлар, улар қачон ёзилганидан қатъий назар, узоқ умр кўришини, ўқувчининг маънавий-эстетик эҳтиёжига ҳамиша жавоб бера олишини кўрсатади” 1 . А.Қаҳҳор инсон образини чизишда, одам характерини яратишда адабиётнинг умумий қонунларига амал қилади. Бу қонун лар асардан қаҳрамоннинг ҳаққоний ва табиий бўлишини, инсоний жозибага э га бўлишини, ички дунёси кенг очилишини тақозо қилади. А.Қаҳҳор ҳикояларида буларнинг ҳаммаси бор, бироқ булар ўзига ҳос шаклда, бошқа ёзувчиларда учрамайдиган тарзда намоён бўлади. Ёзувчининг “Нурли чўққилар” ҳикоясида ҳаётда кўп учрайдиган оддий вазиятларнинг инсон руҳига таъсири ва шу таъсир туфайли туғиладиган хатти-ҳаракатлар ёритилган. Бу ҳикоядаги Зуҳра исмли қиз бош қаҳрамон бўлиб, у катта ҳаёт йўлига энди қадам қўяётган юксак-юксак чўққиларни забт этишни кўзлаган ёш авлоднинг типик образидир. Аммо ўзи ҳақида айтилган гаплардан, мақтовлардан ҳаволаниб, ўз ютуқлари кўзини қамаштириб, йўлини адаштириб қўяди. Оқибатда нурли чўққилар томон эмас, балки саробли ўнқир-чўнқирларда адашиб қолади. 1 Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. Гулистон. 2013. 17-бет.

34 Ҳикоя 9-синф аълочиларидан темир-терсакни ҳаммадан кўп йиғиб, оти радиога тушган ва мактаб маъмуриятидан раҳматлар эшитган Зуҳрахон деган қиз йўқолиб қолганлиги ҳақидаги сўзлар билан бошланади. Синфдаги намунали қиз, аълочиларнинг 25 % ни ташкил қилган Зухранинг йўқолиши фақат ота-онасини эмас, бутун қишлоқни оёққа тургазади. Унинг ота-онаси хунук хаёлларга бормаслиги учун, тўғрироғи уни бирон йигит билан қочиб кетган дейишига тили бормасдан, қизлар билан ўйнаб кетган деб ўйлашади. Ҳикоянинг бош қаҳрамонларидан бўлган Зуҳранинг йўқолиши айни пайтда унинг опаси, эгизаги Фотимани ҳам ташвишга солади. Шу ўринда ёзувчи ҳикояни жонли, табиий кўриниши учун қаҳрамонларнинг портретини ҳам келтириб ўтади: “... Зуҳра ниҳоятда кўзга яқин, бир қараган киши, кўзи хира тортиб, яна қаарагиси келар, хусусан, хонатлас кўйлак кийиб сочини “лайлак уя” қилганида мақтовига “чиройли” деган сўз гоҳ камлик, гоҳ эскилик қилиб қолар эди” 1 . Шўх, шаддод Зуҳрага қараганда Фотима бўштаброқ. Шўхлик ҳусннинг пардози бўлса керак, иккови бир олманинг икки палласи бўлса ҳам Зуҳранинг олдига истараси сўникроқ эди. Эгизаклардан бири Фотиманинг партретини бундай чизилишидан ёзувчининг мақсадини пайқаш қийин эмас. Қизларнинг онаси Фотимани ҳар икки гапида камситиши, уни ношуд, нотовон, анқов, лақма, палпис, пандавақи… дейишларида ҳам Зуҳрага бўлган алоҳида илиқ муносабатни илғаш мумкин. 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 137-бет.

35 Ахволинг шу бўлса ҳолинг вой, эр олмайди бошимга ёстиқ бўласан, деб ерга уриши ва аксинча, Зуҳрани мактабдаги қилдай ютуғи олдида уйдаги филдай гуноҳини пайқаганда индамаган, қўли қаваради, деб ўсмани ҳам ўзи сиқиб берган. Шуниси аҳамиятлики, Фотима ўқишда бир мунча суст бўлса ҳам, у хаёлини теран тушунадиган, ватанига ота-онасига керакли фарзанд эканлигини исботлайди. Эл-юрт олдида ҳурмат қозонади. Зуҳра эса онасининг, мактабдагиларнинг эътирофидан нотўғри хулоса чиқаради. Интилаётган нурли чўққиларни йўқотиб қўйиб, зулмат қаъридаги жарликка тушиб қолади. Сабаби, у тўғри йўлдан адашиб қолади ва охир-оқибатда ўзи ўралиб қолган бахтсизлик тўридан чиқиб кета олмайди. Зуҳра йўқолгандан сўнг, ундан боши-кети йўқ тўнтоқ хат келади. Ушбу хатдан охирини ўйламай, калтабинлик билан енгил ҳаётга қадам қўйганини, кўкларга учиб ердаги ҳаётни унутиб қўйганлигини билиб олиш мумкин. Бу эса ўз ўрнида боши берк кўчаларга олиб боради. У хатда “Турмуш ўртоғим билан кўнглимизнинг амрини бажариб, бахтиёр оилалар сафидан мустаҳкам ўрин эгалладик ва бахтли турмуш қучоғида оқиб, келажакнинг нурли чўққилари томон бормоқдамиз. Сизлар феодализмнинг уқубатли қучоғида яшагансизлар, муҳаббат нима эканини билмайсизлар, шунинг учун мендан хафа бўлманглар, хурсандчилик кунлар яқинлашиб келмоқда” 1 . 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи.1 37-бет.

36 Бу хатни Фотима олгандан сўнг, хатнинг бошига “азиз дадажоним, меҳрибон онажоним”, охирига “сизларга сиҳат- саломатлик тилаймиз”, деган сўзларни келтириб ўтади. Ушбу хатида у нурли чўққилар томон кетаяпман деб, аслида ўзи орзу қилган порлоқ келажакни англаб етмайди. Ота-онасини сизлар феодализмни уқубатли қучоғида яшагансизлар, мухаббат нима эканини билмайсизлар, деб ёзади. Аслида нурли чўққилар, бахт, порлоқ келажак бу ота-онани рози қилиш, уларнинг дуосини олиш неча йиллаб кўз қорачиғидек асраб, силаб-сийпаб ўзини эмас фарзандларини бахтини ўйлаб, жигаргўшаси учун ўз борлиғидан воз кечган ота-онанинг юзига оёқ қўйиш, ўзидан бошқани ўйламаслик бахтсизлик эмасмикан?! Ҳаёт сўқмоқларида адашиб қолган, нур деб йўлагани аслида сароб эканлигини шу сароб ичида йўқчиликка маҳкум жонини яқинлари чўзган қўллар билан қутқаришни англаб етмайди. Фарзандини йўқолишидан куйиб кул бўлган ота-онасини юпатиш мақсадида хатнинг боши ва охирини Фотима тўлдириб қўяди. Бу хатни ўқиган онаси ундаги бахтли турмуш сўзларидан бироз таскин топади, бироқ отаси хатдаги адрес бўйича Зуҳрани узоқ излади. Қизининг на ўлигидан, на тиригидан хабар топа олмайдиган ота - она, айниқса, онаси ўсал бўлиб қолади. Фотима мактабни тугатиб ўқишга кириш орзусида юрарди. Бироқ ота - онаси Зуҳранинг бу қилмишига шу ўқиш сабабчи деб қарши чиқади. Оилада ҳамиша Зуҳрани папалаб, Фотимани эса камситиб келишган бўлса - да , у юраги тоза, дилкаш, қолаверса, ота -

37 онасини нечо ғ лик э зилаётган кўриб ўқи ш фикридан қайтади. Ишга кириб бор ғ айрат, шижоатини ишга солиб, юксак по ғ оналарга кўтарила бор а ди. Фермада со ғ увчиликка ўтгандан кейин ўзига ишончи анча орт а ди. У ўзини йў лини тў ғ ри топа олган, қолаверса ота - онасининг суянчи бўлиб қолган эди. Зуҳра эса шу кетганча қайтиб келмади. Фарзандининг фиро қ ида, қизининг йў лига интизор бўлган она омонатини топширди. Онасининг ўлимига тўққиз кундан сўнг етиб келган Зуҳрани кўрган ота қар ғ ишга чо ғ лангандай “бўйнинг узилсин болам” деб ҳ ўнграб юборди. Онасининг та ъ зиясида кўнгил сўрашга кеган аёлларга ҳам орқасини ўгириб олган Зуҳра “кўнглимни кўтарганларининг учун ра ҳ мат” деган гапларни э скича деб билади. Бундай пайтларда инсонларни бир - биридан кўнгил сўраши, бирон илиқ сўз айтиб дардига малҳам бўлиши, одамгарчилик, меҳр - муҳаббат, бир - бирига бўлган эъ тиборни э скилик ёки янгилик деб бўлмайди. Асл ҳаёт ма ъ носи ҳам бу инсонларнинг бир - бирига бўлган меҳр - муҳаббати э масмикин. Зуҳранинг бундай э скиликлардан қочиб, янгиликка интилиши, ҳаётининг асл маносини англаб етмаслик эди. Фотима онасининг та ъ зиясини ўтказиб, Зуҳран и қилмишлари учун сўроққа тутмоқчи бўлади. Лекин йи ғ идан ш ишиб кетган юзини кўриб, уни юпатади, турмушини сўрайди. Зуҳра эса тўлиб - тошиб ўзининг чиркин ўй - фикрлари бўлма ғ ур қарашлари билан оиласини нг қандай бузилганини, қорнида беш ойлик боласи билан э ридан чиққанлигини айтади. “ Феодализмнинг уяси, мени уй чўри си қилмоқчи бўлиш ди. Ўзинг биласан , уй - рўз ғ ор ишига

38 уқувим йў қ, қозон - товоқни жинимдан баттар ёмон кўраман. Шунинг учун аям мени фақат ўқитганлар, мен ҳам яхши ўқиганман . Йўқ, буларга мен оқсоч бўлишим керак экан. Безор бўлдим! Чиқдим кетдим! Лекин эрим хўп ялинди “ўша ота-онанг бор экан, уйингни елкамни чуқури кўрсин”, дедим. Уч марта онаси, бир марта опаси келди, икковини ҳам қабул қилмадим 1 . Зуҳранинг бу гапларини Фотима ҳазм қила олмайди. Сабаби Ф отима – ма ъ навий баркамолликка э ришган, инсонпарвар қиз. У ҳаётга бошқача кўз билан қарайди. У яқинларини нг борлигини ўзи учун берилган О ллоҳнинг инояти , имконияти деб тушунади. Унинг ички дунёси ва дунёқарашини шакллантирган, чиниқтирган маскан бу ҳаётнинг ўзи. Ҳаётдаги чин инсоний туй ғ уларни англаб э тган Зуҳрага қараганда ақлли Фотима синглисининг қилмишлари туфайли хатто ўқишга ҳам кирмай, яна ўқиш ҳақидаги орзулари ана ўша турмуш ташвишлари остида қолиб кетган. Бироқ яша ш ва меҳнат қил иш нинг ол и й дарсини ҳаётнинг ўзидан олган. Шунинг учун ҳам, э шик олдидан қайтган мўйсафи д ларни кўз олдига келтириб йи ғ лагудек бўлади. Зуҳра эса ўз - ўзига махлиё бўлган худбин, мунофиқ, манқурт шахсдир. Чингиз А й тматовнинг “Асрга татигулик кун” романида Казанга п нинг ў ғ ли Собитжон отасининг ўлимига бепарво қарайди. Шунда ёзувчи унга замонавий манқурт сифатини беради. Худди шундай Абдулла Қаҳҳор ҳозир ҳам замонамизда учраб турувчи, фақат ўзини ўйлайдиган онасининг қазоси ва отасининг боши 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 137-бет.

39 э гикликдан заррача қай ғ урмайди, қайнона - қайнотасини, э рини ҳан писанд қилмайдиган Зуҳралар орқали ўша манқурт кимсаларни э сга солади. Бундай шахслар нафақат оиласига, балки жамиятга чириган хазондай атрофни бў ғ иб, ўзини ҳам йў қликка ма ҳ кум э тади. Фотима Сам и жон билан Зуҳрани излаб боришганда уни ачинарли ахволда кўришади. Зуҳранинг Сам и жонга бўлган муносабати, уй тутиши, хатто чучвара пиширишни билмаслиги ва бу уқувсизлигидан фахрланиши уни қанчалик ношуд - нотовонликни кўрсатади. Унинг ҳамма қилган ишида, айтган гапида алам бор эди. Бу унинг қадрига етмагани, э ридан нолиши эди. Сам и жон уни нг бу ахволини кўриб қишлоққа қайтишини илтимос қилади. Зуҳра эса буни бир қадам орқага қайтиш деб тушунади. Шунда Фотима: “Аям мендан рози бўлиб, кўз юмдилар, дадам минг марта розилар : дугоналарим, қавм - қариндош, бутун колхоз мендан рози, менинг учун бундан баландроқ чўққи борми ! Сендан ким рози ? Хатто суюб олган э ринг ҳам рози бўлма бд и - ку! Сен қанақа чўққига интилган эдинг?!” 1 деб юракдан куюниб гапиради. Бу сўзлар Зуҳранинг юрагига ти ғ дай ботади. Унинг яқинларидан нафратланиши, у интилаётган чўққи то ғ чўққиси сингари булутлар орасида э мас, ерда бўлиш и ни унутгани унинг қанчалик худбин эканлигини кўрсатади. Унинг қалби, руҳи, ақли шундай хира тортган эдики, хатто Венерадай яхши қизи борлигини пайқамаган. Қизини ўзидан бездириб қўйган Зуҳра афтобус 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 142-бет.

40 силжиётган пайтда шуни англаб етдики, уни кўзини кўр қилиб қўйган қуёш аслида сароб бўлиб, бахт эса кўкларда эмас, унинг ёнгинасида, яқинларининг кўзларида ёнган ме ҳ рда экан. Инсоний туй ғ улар фақат қизи кетаётгандагина ун га таъсир кўрсатади. Абдулла Қаҳҳор “Нурли чўққилар”дек китобхон қалбидан чуқур из қолдирувчи ҳикоялари билан замонлар оша яшаб келмоқда. Ҳар бир ҳикояда, одамлар турмушидан олинган лавҳаларда улар ҳаётига, қисматига дахлдор фожиавий мохиятни кўриш, теран ҳис э тиш, персонажлар характери ва қисматини уларнинг ру ҳ ияти ифодаси орқали ёрқин бадиий деталлар воситасида гавдалантириш севимли ёзувчимиз сан ъ атининг э нг му ҳ им жи ҳ атидир. Абдулла Қаҳҳор асарлари ҳамма даврда севиб ўқиладиган, ўз а ҳ амиятини йў қотмайдиган бар ҳ аёт асарлардир. Шоир Абдулла Ор и пов Абдулла Қаҳҳор хақида шундай дейди: “Устоз доимо ҳақиқатга, ҳаётга таянар, бошқалардан ҳам шуни талаб қилар эди . Баъзи бировлар Абдулла Қаҳҳорни қора бўёқларга кўпроқ мойил ёзувчи деб ҳисоблардилар. Бу асоссиз, уйдирма фикрдир. 60-йилларнинг охирларида адабиёт дунёсида ёш шоирларни ўзига хос тарбиялаш мавсуми бўлиб ўтди. Танқидлар ғашга тегар, яккалашга уринишлар бўлди. Шундай вақтда Абдулла Қаҳҳордай атоқли зот бизнинг ҳимоямизга киришиб, асарларига шеърларимиздан эпиграфлар олиб қўя бошлади “Маҳалла” номли ҳикояси учун Эркин Воҳидов, “Нурли чўққилар” ҳикояси учун мен тўрт қатордан шеърлар ёзиб берганимиз:

41 Гоҳо ер меҳрини ўйларкан, Эсга тушар дорнинг сиёғи, Ажаб ҳикмат: одам ўларкан Узилганда... ердан оёғи 1 . Хулоса қилиб айтиш мумкинки, аёл маънавияти ҳар доим ёзувчилар учун бош масалалардан бири бўлиб келган. Дунёқараши тор, ёлғончи, ҳавойи қизларнинг тақдирини кўрсатиши билан бу ҳикоялар китобхонга ўрнак бўлади. Ёзувчи ҳикоя учун танланган асосий муаммони тасвирлашда ўзига хос услуб қўллайди. Ҳикоя ечими билан унинг асосий мазмуни очилади. Чунки айнан муаммоли вазиятлар ва уларнинг ўзига хос ечимлари китобхон руҳиятига ўзига хос таъсир кўрсата билади. “Нурли чўққилар” ҳикояси А.Қаҳҳорнинг инсон маънавий камолоти ва унга зид бўлган манқуртлик хусусияти икки эгизак опа-сингиллар тимсолида маҳорат билан тасвирланган ҳикоя ҳисобланади. Унда кўтарилган масала барча замонлар ва халқлар ҳаётида кузатиладиган долзарб муаммолардандир. Севги, муҳаббат – инсон маънавиятини белгиловчи муҳим омиллардан бири Ҳар бир сўзнинг залворли юки ва масъулиятини қалбида туйган, ёзиш техникаси ваа тасвир маданияти юқори бўлган Абдулла Қаҳҳор асарларида маънавийлик ва миллийлик қимматли хусусиятлардан ҳисобланади. 1 Абдулла Қаҳҳор. Танланган асарлар. – Т., Ғ.Ғулом номидаги нашриёт-матбаа уйи. 137-бет.

42 Адибнинг “Муҳаббат” қиссаси ажойиб ўхшатишлар, янги- янги сифатлашлар, сермазмун муболағалар, чиройли жонлантиришлар ва бошқа тасвирий воситалар билан ниҳоятда гўзал қилиб безатилган. Халқ жонли тили бойликлари тежаб- тергаб, ўрни-ўрнида ишлатилган. “Муҳаббат” – сюжет ва композиция жиҳатидан мукаммал. Асардаги воқеалар чиройли композиция доирасида ёрқин ифодаланган. Ундаги воқеалар бир-бири билан мустаҳкам боғлиқ. Ёзувчи воқеадан воқеа чиқариш ва воқеалар халқасида яхлит сюжет занжирини ясаш орқали асосий сюжет йўналишини маҳорат билан яратган. “Муҳаббат” қиссаси медицина фанлари кандидати Мурод Алининг ўлим билан олишиб ётгани билан бошланади. Дадасининг касал ётиши-ю, ўлими бош қаҳрамонлардан бири Анварнинг бошига кўп синовларни солади. Онасидан сўнг, ягона таянчи отасидан ҳам ажралиши Анварни ёлғизлатиб қўяди. Атрофида яқинлари бўлса-да, улар бегонадек. Ана шундай ёлғизлик қийнаётган бир пайтда ҳаётида нур пайдо бўлади. Қалбига кирган бу ёруғлик, бу нур Муҳайё эди. Лекин тақдир уларнинг бошига машаққатларни солади. Қиссада Анвар, Муҳайё, Муаттар, Наимжон, Раҳимжон сингари образлар ҳозирги замон ёшларига хос хусусиятларга эга эканлиги билан таъсирли кўрсатилган. Анварнинг аммаси Марғуба акасидан қолган катта бойликка эга бўлиш ниятида қабиҳ ишларга қўл уради. Мурод Алининг яккаю ягона фарзанди, жияни Анварга

43 ўзининг ўгай қизи Муаттарни бериб, меросхўр Анварнинг оёғига кишан солмоқчи бўлади. Бироқ Анвар аммаси Марғуба кўрсатган йўлдан бормайди: Муаттар билан турмуш қуришга рози бўлмайди. Марғуба эса ўз ниятига етиш йўлида ҳар қандай пасткашликдан қйтмайди: Анварни ўз ҳовлисидан қайдаб, кўча-кўйда сарсон- саргардон кезишга мажбур қилади. Гуноҳсиз жувон Муҳайёни ёмонотлиққа чиқариш учун туҳмат ва иғвони ишга солади. Уни асоссиз ҳолда бузуқ деб шарманда қилади. Лекин Анвар билан Муҳайёнинг соф муҳаббатига ҳеч бир нарса – катта бойлик ҳам, эски урф-одатлар ҳам тўсиқ бўла олмайди. Асар воқеаси икки севишган ёшнинг Муаттар, Ҳакимжон, Наимжон каби яхши ниятли, пок кишилар ёрдамида муроду мақсадларига етганликларини ҳикоя қилиш билан тугайди. “Муҳаббат” қиссасининг ишонтириш қуввати кучли. Чунки ёзувчи барча образларнинг ҳаракатини, юриш-туришини, феъл- атворини, ўй-хаёлларини мантиқан асослашга ва табиий қилиб ифодалашга эришган. Характер яратишда, асар ғоясини очишда руҳият таҳлили ваа тил имкониятларидан моҳирона фойдаланган. “Муҳаббат” қиссасининг сюжети қизиқарли. Асардаги воқеалар бир-бири билан чамбарчас боғланган. Адиб образлар ўртасидаги тўқнашувларни тасвирлаш, ёрқин ҳаётий манзаралар яратиш, воқеалар халқасидан мустаҳкам сюжет занжирини ясаш орқали асарнинг асосий сюжет йўналишини вужудга келтирган. Шу тариқа мазмун в шакл бирлиги, мукаммаллигига эришган.

44 Ёзувчи бу қиссада урф-одатларнинг инсон тақдирига таъсирини ёритиб ўтган. Муҳайёнинг янги ҳаёт бошлашига айнан шу урф-одатлар тўсқинлик қилади. Асарда Муҳайё қоп-қора тунда чарақлаган юлдуз, ер қаъридан отилиб чиққан расида қиз сифатида тасвирланади. Не-не орзулар билан бахт қасрини қурмоқчи бўлган Муҳайё тўйи куни Салимжоннинг бесабаб рашкидан эсанкираб қолади. Суқсурдай йигит бўлмиш Салимжон аслида ўз бахтини ўзи бўғадиган, маънан қашшоқ, бўлмағур нарсаларга рашк қилаверадиган, бўлар-бўлмасга хархаша қиладиган нодон йигит бўлади. Муҳайё у билан оила қургандан сўнг ўзини бир буюмдай ҳис қилади. Салимжон шу даражага бориб етадики, у Муҳайёни инсон, яқин одами, аёли сифатида кўрмай, шахсий мулкини идора қилгандек, уни ҳар куни сўроқ қилади. У шунчалик қўрқоқ эдики, покиза бир қизнинг ҳаётини барбод қилиб, турли бўҳтон ва ёлғонларга кўмиб ташлайди. У ёмон туш кўриб уйғонгач, Муҳайёни рашк қилиб бўғиб ҳушидан кетказади. Тез ёрдам машинаси уни касалхонага олиб кетади. Йўлда отасига хотини тушида бошқа бир эркакнинг отини айтганлигини қўрқоқларча баҳона қилиб, ўзини оқлайди. Уни касалхонада Анварнинг дадаси Мурод Али қутқариб қолгач, ўзи даволайди. Ёзувчи Салимжон образи орқали ҳаётда ўз мустақил фикрига эга бўлмаган, ношуд, ёлғончи кимсаларни кўрсатади. Асарда Салимжон кабилар характеридаги иллатларни қоралаш билан бирга

45 Анвар ва Муҳайёнинг чин севгиси, бу севгининг нафосат ва кучини очиб берган. Асар давомида Марғуба Муҳайёга туҳматлар уюштириб унга қора чаплашга роса ҳаракат қилади. Лекин қиз Анвар учун ерга топталган олтиндай ярқираб кўринар эди. Қиссада Муҳайёнинг отаси Ҳакимжоннинг гаплари анча характерли: “Бу нима деганингиз? Энди Муҳайё умр бўйи бахтсиз бўлишини, хотини ўлган ё қўйган одамни кутиши, ўзини унинг оёғи остига ташлаши керакми? ... Салимжоннинг онаси ҳам фарзандига шундай қарармикан?.. Саккизта хотин битта эркакнинг чўриси бўлсин, фарзанд дегани шифокорларга эмас, мозорларга қатнасин.. ... Агар Муҳайё Анварга кўнгил қўйган бўлса, бошимни осмонга етказган бўлади” 1 . Қиссада Анвар ва Муҳайё турли синовлардан ўтишади, бу йўлда улар курашни давом эттиришади. Ёзувчи муҳаббат асли нима эканлигини Муаттар ва Анварнинг суҳбати орқали кўрсатиб берган. - Мен яхши кўриш нима ҳали билмайман, лекин Муҳайёга, Муҳайё деган инсонгаа жуд-жуда муҳтожмн. Буткул етим бўлгним, хафа бўлган пайтларимда юрагимни кимга бўшатишимни билмаганим учун бу гапни айтаётгним йўқ. Отам жон берган дамда аммам кўзимга хароб, хунук кўринган, ўзим ожиз, нотавон бўлиб қолган эдим. Муҳайё 1 А.Қаҳҳор. Муҳаббат. – Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 87-бет.

46 бор жойда олам кўзимга чиройли, обод кўриниб қолди. Ўзимни қодир сезаман. - Мана шу муҳаббат бўлса керак, - деди Муаттар... - ...Муҳаббат чақмоққина эмас, одамга ўхшайди; туғилганида бир парча гўшт бўлади, кейин кўзини очади, кейин кулдиргич пайдо қилиб илжаяди, кейин тил чиқариб ҳар куни янги бир гап айтади 1 ... Қиссада муҳаббатнинг кучи билан Анвар ва Муҳайё қийинчиликларни енгиб ўтиб, бахтга эришишади. Анвар аммасидан ҳовли-жойини қайтариб олади. Ёзувчи “Муҳаббат” қисссида ҳаётини ўзидан олган завқини. Ўз юрак дардини, ҳаяжонини бадиий воситалар орқали изҳор этади. Ўзи қаламга олган ҳаётий ҳодисаларни, инсоний зиддиятларни, чинакам нафосати билан китобхонга етказа олади. Қиссада хилма- хил образлар ва уларнинг туйғулар туғёни ҳаёт ҳақиқатига мос равишда маҳорат билан акс эттирилган. Хуллас, қиссада муҳаббаат мавзуси ўзига хос тарзда кескин конфликлар қуршовида акс эттирилган. Бу мавзу ўлмаслиги, ҳар бир севги уни янгилайвериши яна бир бор исботланган. 1 Ўша китоб. 98 –бет.

47 Хулоса Ҳикоя жанри ўзбек адабиётида азалдан шаклланиб, тараққий этиб келаётган эпик жанрлардан ҳисобланади. Ушбу жанрнинг ривожланиши янгича мазмун билан бойиб боришида улкан ҳисса қўшган адибларимиздан бири Абдулла Қаҳҳор бўлиб, унинг ҳикоялари ўзбек адабиётида мустаҳкам ўрнига эга эканлиги, ўзига хос характерлар талқини билан ажралиб туриши уларни турли масалаларга кўра тадқиқ этиш заруратини юзага келтиради. “Ижод жараёнида санъаткорнинг диққат марказида турадиган предметлардан бири – инсоннинг шахс сифатидаги конкрет хусусиятларини, индивидуал белгиларини кўрсатишдир. Томчида қуёш акс этганидек, бадиий асарда инсон ҳаётининг конкрет манзаралари, индивидуал белгилари орқали ҳаётдан олинган умумлашмалар ифодаланади” 1 . Шу маънода А.Қаҳҳор ҳикояларида турли тоифа кишиларнинг шахс сифатидаги индивидуал белгилари ёрқин кўзга ташланади. Адиб асарларида алоҳида образларининг турфа хил табиати акс эттирилган. Уларнинг маънавий-ахлоқий муаммолар ифодасидаги ўрни ва ёзувчи маҳорати масаласи 1 Т.Бобоев. Адабиётшунослик асослари. – Тошкент. Ўзбекистон. 2002. – Б.47.

48 атрофлича ўрганилмаганлиги, бу мавзуда фундаментал тадқиқот иши яратилишига эҳтиёж борлигини англатади. Абдулла Қаҳҳорнинг ҳикоялари мақсаднинг аниқлиги, сюжетнинг сиқиқлиги, композициянинг пухталиги, характерларнинг ёрқинлиги, психологик таҳлилнинг кучлилиги билан катта эстетик аҳамиятга эга. Адиб ҳикояларида қарама- қарши қўйиш усулидан, ҳаётий конфликт ва психологик таҳлилдан, жонли халқ тили бойликларидан маҳорат билан фойдланади. Унинг, айниқса, “Хотинлар”, “Маҳалла”, “Тўйд аза”, “Майиз емаган хотин”, “Нурли чўққилар” каби ҳикоялари бадиий маҳорат жиҳатидан ибратлидир. Уларда ёзувчи асар ғоясини гавдалантиришда образларнинг хатти-ҳаракатларини асос қилиб олади ва персонажлар характерини уларнинг ўз ҳаракати, феъл- атвори ва тили воситасида очади. Натижада, ҳикоялардаги образларнинг ҳар бири ўзига хос хатти-ҳаракати, хулқ-атвори ва ташқи кўриниши жиҳатидан бир-биридан ажралиб, фарқ қилиб туради. Ёзувчининг маҳорат билан яратган қаҳрамонлари бугунги кунда ҳам ардоқланади. Абдулла Қаҳҳорнинг “Муҳаббат” қиссасида Анвар ва Муҳайё номли икки ёш юракнинг оташин муҳаббати, булоқ сувидек тоза, қуёш нуридек пок севгиси ҳаяжон билан ҳикоя қилинган. А.Қаҳҳорнинг юқорида кўриб чиқилган асарлари ибрат бўларли ҳаёт воқеалари танлаганлиги билан аҳамиятлидир. Асарларида маънавий-ахлоқий муаммоларни тасвирлашда ёки

49 ҳаётни борлигича акс эттиришда ёзувчи маҳорати хусусида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: - А.Қаҳҳор танланган асосий муаммони тасвирлашда асарларида ўзига хос услуб қўллайди. Ёзувчи “Тўйда аза” ҳикоясида кекса домланинг маънавий тубанлашуви унинг ўлимига сабаб бўлишини тасвирлаган. Домланинг ўлими енгил юмор билан тасвирланиши ўзига хос усул бўлиб, бу ҳикоянинг муваффақиятли чиқишига сабаб бўлган омиллардан биридир. - А.Қаҳҳор асарларидаги характерлар талқинида алоҳида йўналиш сезилади. Яъни, ҳар бир характер ўз ҳаётий асосига эга ва реал тасвирий кўлам билан йўғрилган. Характерга мос бадиий тасвир воситалари кўплаб келтирилган ва булар ҳам насрий асарлардаги қаҳрамонларнинг ишонарли тавсифланишида етакчи взифасини ўтаган. - Ёзувчи ёш, шаклланаётган характерларни тавсифлашда шароит ва макон тасвирига алоҳида аҳамият қаратади, уларнинг руҳий ҳолати ифодасида ўзига хос ўрин тутишларига эришади. - Адибнинг “Муҳаббат” қиссасидаги характерлар ўз тиришқоқлиги, фидоийлиги ва мардликлари билан ажралиб туради. Унда икки қалбнинг севги саргузашти асосида ҳаётдаги паст- баландликлар, яхши ва ёмонликлар, инсон характерининг мураккаблиги, ёшлар тафаккур дунёсининг кенглиги ва бойлиги очиб берилган. Соф севги ва инсоний бурч тўғрисидаги поклик ва

50 ҳалоллик ҳақидаги чуқур мазмун гўзал шаклда ифодаланиб, ҳақиқий инсонийлик улуғланган. Умуман олганда, Абдулла Қаҳҳор асарларининг аксари маънавий-ахлоқий муаммолар талқин этилган асарлар сирасига киради. Уларни атрофлича ўрганиш бугунги адабиётшуносликнинг олдида турган долзарб масалалардандир. Фойдаланилган адабиётлар рўйхати

51 1. Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., Маънавият , 2008. – 176 б. 2. Бобоев Т. Адабиётшунослик асослари. – Т., Ўзбекистон, 2002. – 559 б. 3. Иззат Султон. Адабиёт назарияси – Т., Ўқитувчи, 1986, - 407 б. 4. Каримов Н. ва бошқалар. ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи. – Т., Ўқитувчи, 1999, - 544 б. 5. Мирзаев С . ХХ аср ўзбек адабиёти, – Т., Янги аср авлоди, 2005, - 419 б . 6. Муаллифлар жамоаси. Адабиёт назарияси. 2 томлик. 1-том. – Тошкент. Фан. 1978. – 416 б. 7. Норматов У Етуклик. – Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982 й, -368 б. 8. Н орматов У. А.Қаҳҳор. (М.Қўшжонов билан ҳаммуаллифликда). –Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1982. – 124 б. 9. Смирнова В.В. Современн ный портрет. Советский писатель. 1964. - 187 б. 10. Султонова М. Абдулла Қаҳҳ ор услуби . Фан, 1967. – 136 б. 11. Тўраев Дамин. Янги ўзбек адабиёти. – Тошкент. Фан, 2008. – 191 б. 12. Ум у ров Ҳ. Адабиёт назарияси .– Т., Шарқ, 2002, -254 б. 13. Худойбердиев Э. Адабиётшуносликка кириш. – Т., ЎАЖБНТ, 2003. -361 б.

52 14. Шарафиддинов О. Биринчи мўъжиза. – Т., Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти. 1979. - 418 б. 15. Шарафиддинов О.А.Қаҳҳор. – Т., “Ёш гвардия” нашриёти. 1988.- 256 б. 16. Шукуров Н. ва бошқалар. Адабиётшуносликка кириш. – Т., Ўқитувчи, 1979, -230 б. 17. Ўлжабоев У. Абдулла Қаҳҳор сабоқлари. – Гулистон., “Зиё” нашриёти. 2013. -99 б. 18. Ўлжабоев У. Замон талаби ва ижодкор масъуллиги. – Т.. Ўзбекистон. 2012.- 376 б. 19. Қўшжонов М. Абдулла Қаҳҳор ижодида сатира ва юмор. – Т., Фан, 1973. – 150 б. 20. Ҳотамов Н., Саримсоқов Б. Адабиётшунослик терминларининг русча-ўзбекча изоҳли луғати. – Т., Ўқитувчи, 1979, -367 б. 21. www . literature . uz 22. www . Geogle . 23. www . Ziyonet/ uz

O'xshashlar

Шукур Холмирзаев ҳикояларида инсон

Иззат Султон драматургиясида замон ва қаҳрамон талқини

Тоғай Мурод асарларида фольклор анъаналари

Ўткир Ҳошимовнинг ҳажвий асарларида маҳорат масаласи

П. Қодиров қиссаларида ёзувчи маҳорати масаласи