Иззат Султон драматургиясида замон ва қаҳрамон талқини

Yuklangan vaqt:

24.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

303.5 KB

Ko'chirib olish

1Иззат Султон драматургиясида замон ва қаҳрамон талқини Бакалавр даражасини олиш учун ёзилганБИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

2МУНДАРИЖА: КИРИШ……………………………………………………………............. 3 I БОБ. ДРАМА, ЗАМОН, ҚАҲРАМОН 1.1. Ижтимоий-сиёсий воқелик ва янги одамлар образи.............................7 1.2. Иззат Султон драмаларида тадбиркор образи ..................................... 23 II БОБ. ДРАМАДА ТАСВИР ВА ТАЛҚИН 2.1. Қаҳрамон ва конфликт......................................................................... ..34 2.2.П сихологик тасвир ва маънавий-ахлоқий муаммолар талқини........45 ХУЛОСА……………………………………………………………............. 53 ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ……………............ 56

3КИРИШ Мавзунинг долзарблиги. Мустақиллик шарофати билан мамлакатимизда бошланган демократик жараёнлар маънавий-маданий ҳаётни тубдан ўзгартириб юборди. Жамиятимиздаги янгиланиш эпкинлари, аввало, сўз эркинлигида, матбуот эркинлигида зоҳир бўлди. Адибларимиз воқеликда кечаётган ижтимоий- сиёсий, иктисодий, маданий ўзгаришларга, янгиланишларга нисбатан ўз муносабатларини бадиий асарлари, публицистик чиқишлари, мақолалари на суҳбатлари орқали ифодаламоқдалар. Иззат Султоннинг «Янги одамлap», «Ойдин кеча асирлигида», «Қақнус» сингари саҳна асарларида муаллифнинг мавжуд воқеликда шаклланиб бораётган янги тамойилларга нисбатан индивидуал нуқтаи назарини кўришимиз мумкин. Уларда замон ва қ а ҳ рамон концепцияси я ққ ол белгилари билан намоён б ў лади. Драматургия олис антик даврлардан бошлаб бугунги кунгача санъат н инг ало ҳ ида тури сифатида Олам ва Одамни англашга қ аратилган мо ҳ ияти билан эътиборга сазовордир. Бу ў ринда ҳамма гап бадиий адабиётда инсон ва замон образини умумий бир й ў синда гавдалантириш ҳ а қ ида бораётгани й ўқ . Энг му ҳ ими, замон ҳам, инсон ҳам турли й ў синда намоён б ў ла д и. Яъни, иж т имоий во қ еликнинг кечиш тарзига к ў ра ў з қ иёфасини ў згартириб туради. Зеро, бадиий адабиётда замон ва қ а ҳ рамон концепциясининг бадиий мужассамланиши бир қ анча омиллар билан асосланади. Хусусан, фалсафий, маданий, диний анъаналар адабий жараёнда му ҳ им омиллар ҳ исобланади. Ана шу ҳ олатда ҳамиша таъсирланиш жараёнида б ў лган санъаткор дунё қ араши, онг-шуури бу борада замон билан инсонни вобаста идрок ва ифода килишда хилма-хилликларни асослайди. Ижтимоий воқеликнинг талаб ва эҳтиёжларига жавоб берадиган асарлар яратиш ҳар қандай драматургнинг бош муддаоси, бинобарин, мавжуд ижтимоий-сиёсий воқелик кўндаланг қўйган маънавий-ахлоқий масалаларга жавоб излаш,

4топиш ва бадиий образларда мужассамлаштириш драматург Иззат Султоннинг бош эстетик кредосига айланган эди. О лим ва драматург Иззат Султондан бой илмий ва адабий м е рос қ олди. «Алишер Навоий» (Уй ғ ун билан ҳ амкорликда), «Нома ъ лум киши», «Имон», «К ў рмайин босдим тиканни», «Донишманднинг ёшлиги», «Кумуш ша ҳ ар маликаси», «Абдулла Қодирийнинг ў тган кунлари» сингари саҳна асарлари, XX аср адабиёти, ў збек адабиёти тарихи ва адабиёт назарияси муаммоларига ба ғ ишланган юзлаб илмий-назарий ма қ олалари Иззат С ултоннинг бадиий-эстетик тафаккуримиз тараққиётида алоҳида файзли ў ри н тутганлигидан далолат беради. Иззат Султоннинг XX аср охири - XXI аср бошлари, яъни муста қ иллик даври ў збек адабиёти ривожидаги хизматлари ҳам салмо қ ли. Унинг «Ойдин кеча асирлигида», « Қ а қ нус», «Янги одамлар» каби драма л ари с ў нгги давр ў збек драматургиясида янги бадиий-услубий изланишлар с ифатида ба ҳ оланишга ҳ а қ ли. Иззат Султоннинг XX аср охири - XXI аср бошларида яратилган драмаларини замон ва қаҳрамон концепцияси нуқтаи назаридан ўрганиш, улардаги мавзу ва масалаларни, муаллиф ижодий ниятининг бадиий тажассумини, маъно талқинларини, образлар тизимини ёритиш ўзбек адабиётшунослигининг долзарб масалаларидан бири ҳисобланади. Муаммонинг ўрганилганлик даражаси. Иззат Султоннинг адабий, илмий ижоди, мумтоз адабиётимиз тарихи, XX аср бадиий-эстетик тафаккур тараққиётининг етакчи тамойиллари, муаммолари, улкан сўз усталари (Фитрат, Абдулла Қодирий, Ҳамза, Ойбек ва ҳ.к.)нинг бадиий маҳоратига бағишланган тадқиқотлари, мақолалари адабиётимиз ва адабиётшунослигимизнинг каттагина саҳифасидир. Устоз драматургияси ҳам ижодининг иккинчи қаноти ҳисобланади. Унинг XX аср ўзбек саҳна маданияти тарихида салмоқли ўрни ва аҳамияти бор. Шу боисдан ҳам илмий-адабий жамоатчилик Иззат Султон драматургиясига ҳамиша ўз муносабатини билдириб, миллий драматургиямиз равнақидаги салмоғини

5белгилашга интилиб келади. Шу маънода, XX асрнинг 60 -йилларидан бугунги кунгача Иззат Султон ижодига бўлган эътибор асло сусайгани йўқ. XX асрнинг 60 - 90 -йилларида драматург ижоди, унинг характер яратиш маҳорати бадиият, сюжет ва композиция сингари масалалар аспектида ўрганилиб, қатор тадқиқот ва мақолалар яратилди. Бу борада адабиётшунослардан Ҳ.Абдусаматов 1 , С.Мамажонов 2 , Т.Собиров 3 , Б.Имомов 4 , Қ.Жўраев 5 , Б.Ғуломов 6 , Б.Жалилов 7 , Ў.Шокиров 8 ва бошқа муаллифларнинг кузатишлари, фикр-мулоҳазалари эътиборлидир. Адабиётшунос Ў.Шокиров Иззат Султоннинг илмий ва бадиий ижодини ўзаро боғлиқликда ўрганиб, номзодлик ҳамда докторлик диссертацияларини ҳимоя қилди. «Иззат Султон - драматург» мавзуидаги номзод лик диссертациясида ижодкорнинг дастлабки саҳна асарларини таҳлилга тортиб, илмий-биографик йўналишдаги тадқиқотни олиб борди. Ана шу тадқиқот асосида адибнинг ижодий портретини ҳам яратди. Ушбу муал лиф Иззат Султоннинг ижодий изланишларини, драматургиясидаги бадиий маҳорат масалаларини ўрганиб, докторлик диссертациясини ҳам ёқлади. Иззат Султоннинг сўнгги йиллар ижоди, хусусан, XX асрнинг 90 - йилларида ярагилган драмапарининг бадиий-эстетик киммати, мавзу доираси, муаммолари миллий истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан хали ўрганилмаган. Ушбу масалаларнинг ойдинлаштирилиши Иззат Султон ижодининг ўзбек саҳна маданияти такомилида тутган ўрни ва ролини бир қадар белгилаш имконини беради. Шу маънода, у қолдирган мерос ва анъана ёш драматурглар учун махорат мактаби бўлиб хизмат қилиши шубхасиз. Тадқиқотнинг мақсади. Мазкур битирув малакавий ишининг мақсади таниқли адабиётшунос ва драматург Иззат Султон драматургиясида замон ва 1 Абдусаматов Ҳ.Драма назарияси. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 2000. 2 Мамажонов С. Теранлик. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1987. 3 Собиров Т. Давр ва драма. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1975. 4 Имомов Б.. Жўрав Қ., Ҳакимова Ҳ. Ўзбек драматургияси тарихи. Тошкент: Ўқитувчи, 1995. 5 Жўраев Қ. 20-йиллар ўзбек драматургияси: Филол.фанлари док... дисс. Тошкент, 1994. 6 Ғуломов Б. Сафдошлар ва издошлар. Тошкент: Адабиёт ва санъат, 1983. 7 Жалилов Б. Ўзбек драматургияси поэтикаси масалалари.. Тошкент: Фан, 1984. 8 Шокиров Ў. Иззат Султон-драматург: Филол.фанлари номзоди... дисс. Тошкент, 1967.

6қаҳрамон талқини муаммоларини аниқлашдан иборат. Бу, албатта, драматургнинг драматик асарларини таҳлил қилиш орқали аниқланади. Тадқиқотнинг вазифалари. Битирув малакавий ишининг мақсадидан келиб чиққан ҳолда ишда қуйидаги муайян вазифаларни амалга ошириш кўзда тутилади: – Иззат Султон драмаларида ижтимоий-сиёсий воқеликнинг акс этишини аниқлаш; – адиб драмаларида янги одамлар образини тадқиқ этиш ; – адиб драмаларидаги қаҳрамон ва конфликт масалаларини ўрганиш; – адибнинг образ яратишда тасвирий воситалардан қай даражада фойдаланганини аниқлаш; – драматургнинг бадиий нияти, қарашларини тадқиқ этиш; – Иззат Султон драмаларида сихологик тасвир ва маънавий-ахлоқий муаммолар талқинини тадқиқ этиш. Тадқиқот объекти. Битирув малакавий ишида Иззат Султоннинг «Янги одамлар», «Ойдин кеча асир лигида», «Қақнус» пьесалари тахдил учун асос қилиб олинди. Адибнинг «Абдулла Қодирийнинг ўтган кунлари», «Имон» сингари асарлари қиёсий тахлил учун тортилди. Шунингдек, қўйилган муаммоларни очиб беришда А.П.Чехов, Ч.Айтматов, О.Ёқубов каби ёзувчиларнинг асарлари қиёсий тахлил қилиш учун тадқиқотга жалб этилди. Иззат Султоннинг адабий-эстетик қарашлари билан мустақиллик даври драматургиясидаги бадиий тафаккур эврилишлари динамикасини ўзаро уйғунликда кузатиш унинг сўнгги йиллар драмаларида замон ва қаҳрамон концепциясининг бадиий талқинидаги ўзига хосликларни ёритиш имконини берди. Тадқиқотнинг предмети: Тадқиқот иши давомида замон ва қаҳрамон муаммосининг бадиий талқинида ижтимоий-сиёсий воқелик таъсирини, миллий менталитетга хос эстетик идеал табиатини ўрганиш, шунингдек, адиб драматургиясида за мон ва қаҳрамон концепциясининг шаклланишида адабий анъаналарнинг ўрни ва аҳамиятини ёритишга алоҳида эътибор қаратилди

7Тадқиқотнинг методологик асослари ва илмий методи. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг миллий қадриятлар, маънавиятни юксалтириш ва тарғиб этишга доир фикр-қарашлари ҳамда ҳозирги адабиётшунослик фани эришган ютуқлардан методологик асос сифатида фойдаланилди. Шунингдек, тадқиқотда кўзда тутилган масалаларни ҳал этишда Ҳ . Абдусаматов , Б . Имомов , Т . Собиров , Ў . Шокиров , Қ . Жўраев , Б . Жа- лилов , С . Мамажонов , Ш . Ризаев , М . Отажонова каби адабиётшунос ла рнинг назарий тадқиқотлари, илмий асарлари, диссертация ва илмий мақолаларига таянилди. Мавзуни ёритиш жараёнида психологик таҳлил, биографик, қиёсий, социологик методлардан фойдаланилди. Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагиларда намоён бўлади: – битирув малакавий ишида Иззат Султон драматургиясида замон ва қаҳрамон талқини масалалари муаммоси илк бор ўрганилди; – драматург драмаларида янги одамлар образи талқин этилди; – адибнинг тадбиркор образи масалалари тадқиқ этилди ; – Иззат Султон драмалари психологик тасвир методида ўрганилди. Тадқиқот натижаларининг илмий ва амалий аҳамияти. Ушбу битирув малакавий иши натижаларининг илмий-амалий аҳамияти қуйидагиларда намоён бўлади: – битирув малакавий ишидаги Иззат Султон драмала рида замон ва қаҳрамон талқини масалалари , адибнинг тасвирлаш маҳоратини ўрганиш, таҳлил этиш юзасидан эришилган натижалар драматург ижодининг маълум бир қирралари га оид қарашларга аниқлик киритади ва уни янада бойитишга хизмат қилади; – тадқиқот натижаларидан олий ўқув юртлари ўзбек филологияси бакалавр босқичи талабалари амалий ва семинар машғулотларида фойдаланиши мумкин. Битирув малакавий ишининг тузилиши ва ҳажми. Тадқиқот кириш, ҳар бири икки фаслни ўз ичига олган икки асосий боб, хулоса ва

8фойдаланилган адабиётлар рўйхатидан иборат. Битирув малакавий ишининг умумий ҳажми 61 саҳифани ташкил қилади. Фойдаланилган адабиётлар ва манбалар сони 41 та.

9I БОБ. ДРАМА, ЗАМОН ВА ҚАҲРАМОН 1.1. Ижтимоий-сиёсий воқелик ва янги одамлар образи Маълумки, концепция тушунчаси остида санъаткорнинг табиат, жамият, ижтимоий воқелик, инсоннинг ўтмиши ва бугуни, Олам ва Одам ҳ а қ идаги муайян қ арашлари тизими, фикрларнинг ғ оялар тусини олган силсиласи к ў зда тутилади, англашилади. Бадиий асарларда давр рухи, за мон, пафоси характерлар табиати, психологик жараёнларга, қаҳрамонларнинг феъл- фаолиятига сингдирилган холда намоён б ў либ келаётир. Ижтимоий тараққиётнинг хар бир боскичидаги даврн и нг мураккаблигию, сир- синоатлари бадиий образлар ҳ аракати ор қ али аёнлашади. Нафа қ ат мустақиллик даври драматургиясида, чунончи, Иззат Султон пьесаларида, умуман, бадиий-эстетик тафаккур тараққиётининг барча боскичлари, хусусан, етакчи санъаткорларнинг ижодий изланишларида ҳам ушбу қ онуниятни кузатиш мумкин. Айтиш жоизки, замон рухи ва инсоннинг маънавий-интеллектуал олами ижод ахдини ҳамиша ўйлантириб, тулқинлантириб келади. Адабиётшу нос З.Г.Османова замон ва инсон концепциясини ўрганиш, илмий-назарий умумлаштириш борасида адабиёт илми олдида турган муҳим вазифаларни қайд этиб, қуйидагиларни ёзади: «Инсоннинг шахс сифатида шаклланиш жараёнидаги маънавий дунёсини назарий умумлаштиришга ҳамиша эхтиёж сезиб келинаётир. Хар бир ижтимоий воқеликнинг тарихий тараққиёт боскичларидаги инсон шахсининг мураккабликлари қарама-қаршиликлари, яхлитлиги ва янада муҳими, охиригача асло англаб етиб бўлмас жихатларини тушуниш, тушунтириш олдида илм ахди бурчли, қарздор. Замон ва инсон масаласининг барча адабий турлар ва жанрлардаги, улкан сўз санъаткорлари ижодидаги ижтимоий-фалсафий, бадиий талқин хусусиятларини, теран маъно қатламларини ўрганиш, умумлашти риш, ёритиш энг кўп зътиборни тортса-да, қиёмига етмаган, тугал ечимини топмаган муаммодир».

10Масаланинг бу тахлит кундаланг қў йилиши бежиз эмас. Негаки, бади ий асарнинг барча компонентлари, ички таркиби инсон концепцияси мехвари атрофида мужассамлашади. Бадиий асарнинг характерлари, кон фликт к ў ринишлари, сюжет ривожи ва композицияси, умуман, образлар тизими, ҳ олатлар, кайфиятлар тасвири ҳамда тал қ инидаги ну қ таи назар, ҳамма- ҳаммаси инсонни бадиий-эстетик, фалсафий идрок этиш, шунингдек, бадиий ифода этиш принципларининг такомилидан, бойиш жараёнидан сув ичади. Табиатда агар офтоб Шар қ дан чи қ иб F арбга ботса, бадиий асарларнинг ёру ғ лик манбаи инсон концепциясидан бошланиб, яна у билан якунланади. Бир с ў з билан айтганда, бадиий асарларнинг барча унсурлари инсон концепциясидан бахра олади. Адабиётшунос В.Шчербина ҳам масаланинг ана шу жи ҳ атларига эъ тиборни қ аратади: «Санъатда замон ва инсон интеллектуал мазмунининг бадиий синтези табиатан нихоятда мураккаб. Боиси - шахснинг ў з ҳаётий мухити, яшаётган жамия т и, ўтмиши, ҳ озири билан биргаликда, жараёнлар о ғ ушида олиш, ў рганиш, к ў рсатиш та қ озо этилади. Инсон шахси, ёр қ ин индивид ў з мухити, даври, жамияти билан ало қ адорликда олингандаги маънавияти, интеллектуал дунёси катта қ изи қ иш уй ғ отади; т ў ла-т ў кис к ў з ў нгимизда гавдаланади» 9 . Ҳ аёт ҳамиша ў згариш, янгиланиш жараёнида. Табиат фаслларидаги эв рилиш инсон шахси, маънавий дунёси, интеллектуал ҳ олати, даражаси учун ҳам хос. Ю қ орида таъкидланганидек, ҳаётимиздаги ижгимоий-сиёсий т ил маданий ў згаришлар одамлар маънавиятига ҳам жиддий сифат ўзг аришларини олиб кирди. Шу боисдан адиблар ў зларининг мустақиллик йилларида яратган асарларига ў китувчи ёки шифокор, мухандис ёки д е хкон, чорвадор ёки ишчи образларини олиб киришга интилишар экан, уларнинг маънавияти, руҳий дунёсига, интеллектуал савияси билан бирга тадбиркорлик хусусиятларига ҳам асосий ди ққ ат-эътиборни қ аратишмокда. Иззат Султоннинг «Янги одамлар» пьесаси ана шундай изланишлар 9 Шчербина В. Наш современник (концепция человека в литературе ХХ столетия). М., 1964.

11самарасидир. Асар жанрини адибнинг ў зи «ахлокий-психологик драма», деб белги л айди. Шундан ҳам билиш мумкинки, ҳаёт материалини бадиий- эстетик идрок ва ифода этиш хусусиятлари асар жанрини ҳам белгилаб берар экан. Б у - биринчидан. Иккинчидан, бугунги адабий жараёнда адабий жанрлар ў ртасида диффузияланиш ҳ одисаси ни ҳ оятда кучли. Ушбу ҳ одиса адабий ж анрлар тараққиётининг кейинги йилларга хос бўлган етакчи тамойилларидан бири сифатида к ў зга ташланмо қ да. Шеъриятга хос лирик кечинмалар ва к ў таринкилик, эпосга хос ҳолат ва хатти- ҳ аракатлар вазминлиги драманинг турфа жанр к ў ринишларига сингиб бораётир. Бу билан драма ў зининг адабий тур сифатидаги сало ҳ иятини й ўқ отаётгани й ўқ . Аксинча, ў зига ёндош адабий турлар(лирика, эпос)га хос хусусиятларни ў з табиатига сингдирган ҳ олда бойиб бормо қ да. «Янги одамлар» пьесасида куримлиликни (томошавийликни) таъминловчи хатти- ҳ аракатлар ти ғ излигидан к ў ра сезимлилик к ўп ро қ устувор. Яъни, унда қаҳрамонларнинг ту йғу -кечинмаларини к ў рсатишга ало ҳ ида эътибор қ аратилади. Бош қ ача айтганда, мо ҳ иятан драматик характерга эга бўлган во қ еалар, ҳ аракатлар туй ғ у ва кечинмалар билан уйғун ҳ олда акс эттирилади. Адибнинг ди ққ ат-эътиборини тортган қаҳрамонлар хатти- ҳ аракатини туй ғ улар, кечинмалар такомили бош қ аради. Шу маънода, «Янги одамлар» биз ўқиб, кўриб, томоша қилиб ўрганган, одатланиб қолган анъанавий саҳна асарларга кўп ҳам ўхшайвермайди. Унда эпосга хос таранг сюжет оқими, тахлилий мулоҳазакорлик, лирикага хос туйғу-кечинмалар талқини етакчилик қилади. Булар - асар қаҳрамонларининг руҳий оламини очишдаги бадиий усуллар тизими. Асарда азалий ва абадий, айни пайтда ҳамиша навқирон муҳаббат масаласига муносабат орқали қаҳрамонларнинг характери очиб борилади. «Янги одамлар» пьесасида бугунги куннинг энг долзарб масалаларидан бири - тадбиркорларнинг характер-хусусиятлари, уларнинг руҳий дунёси иқлимларини очиш драматургнинг диққат марказида туради. Адиб ушбу

12асарида ҳам ўз ижодий кредосига содиқ қолган. Хусусан, хох тарихий, хох замонавий мавзуда бўлсин, даврнинг муҳим маънавий-ахлокий, ижтимоий- сиёсий масалалари драматургнинг барча асарларида бўй кўрсатиб туради. Иззат Султон «Тарих ва замонавийлик» мавзуига бағишланган сухбатларидан бирида қуйидагиларни ёзади: «Тарих ҳамиша замон учун хизмат қилади. Асар тарихий мавзудами, замонавий мавзудами, бари бир, унда замонага зарур гап айтилиши, замонанинг маънавий эхтиёжларига жавоб бериши керак» 10 . Адибнинг адабиётшунос Н.Рахимжонов билан «Тонглар - ёруғлик энагаси» сарлавхали сухбатида бугунги куннинг уч ўзак масаласига диққат қаратганлигини кузатишимиз мумкин. Ҳамма замонларда ва ҳар кандай жамиятда Инсон, Имон, Мулк - мукаддас, деган ғояни илгари суради адиб. Қаердаки инсон хор бўлган бўлса, ўнта жойда тараққиёт сўнади. Ёки орқага кетади. Бош мезон бу - инсон. Ҳозирча биз инсоннинг бунёдкорлик салохиятини тўла-тўкис амалга ошира олганимиз йўқ, дея афсус билдиради. Ҳозирги жамиятимиз тараққиётида Инсон, Имон, Мулк - муқаддас бўлди, деган нарсага биз кўникканимизча йўқ дейди. Шўролар даврида мулкка нисбатан хурмат туйғуси, мулкчилик маданияти йўқ бўлиб кетди. Шуни биз тиклашимиз лозим. Мулкдорликка муносабатни шакллантиришимиз керак, дейди. «Ҳаётда тадбиркорнинг аҳамияти жуда катта. Мехнаткашлар жамоасида окилона раҳбарлик қилувчи шахсларни ҳам тадбиркорлар қаторида кўраман. Раҳбар тадбиркор бўлмаса, раҳбар эмас. Алишер Навоийнинг раҳбар ҳақида бир гапи бор. Агар бир ёғоч парчасини ўтга ташласангиз, ундан шуъла чиқади. Ва лекин у хонадонингизни чироқ мисоли ёрита олмайди. Чироқ керак, дейди. Раҳбарни буюк тафаккур чироғи, деб атайди» 11 . Демак, нафақат кечмишимизда, шу билан баробар, бугунги кунда ҳам ўз мавқеини, нуфузини йўқотмай келаётган маънавий қадриятларга замона 10 Иззат Султон. Тарих ва замонавийлик // “Гулистон” журнали. 1981. 1-сон. 17-бет. 11 Иззат Султон. Тонглар-ёруғлик энагаси // “Гулистон” журнали. 1999. 5-сон. 17-бет.

13талаб ва эҳтиёжлари нуқтаи назаридан муносабат билдириш, баҳолаш, фикр юритиш Иззат Султон ижодининг бош мезони. «Умуман, яхшими-ёмонми менинг бир одатим, ижодий тамойилим бор: кулоғим ўтмишдан келаётган садодан фақат бугунга керак бўладиган нарсаларнигина эшитади» 12 , - дейди драматург. Адиб ижодий принципларининг бу тахлит шаклланишига сабаб бўлган, таъсир кўрсатган омиллар сирасига нималар киради? Болалик чоғларидан ўзининг ақлий-маънавий тарбиясига таъсир кўрсатган ҳаётий ҳодисалар ва турмуш кечинмалари хусусида тўхталар экан, адиб бундай дейди: «Мен Бешёғочдаги Алмаий номли тажриба-иш мактабида ўрта маълумотни олганман. Мактабимизда Лев Толстойнинг «Если я не за себя, кто же за меня? Если я только за себя, зачем же я?» - «Агар мен ў зимни ў йламасам, ким мени ў йлайди? Агар фа қ атгина ў зимни ўйл асам, менинг нима керагим бор?» деган с ў злари ҳикмат қилиб ёзиб қў йилган эди. Мен ана шу ру ҳ да, ў зимни ҳам, жамият олдидаги бурчимни ҳ ам унутмаслик ру ҳи да тарбияланганман. Ў зимни доимо, шу жумладан, ҳ о зи р ҳ ам жамиятнинг бир зарраси деб биламан» 13 . Демак, инсон - энг беба ҳ о ва беназир маънавий-интеллектуал қ адрият. Шахснинг руҳий ҳамда а қ лий тарбияси, такомили масаласи Иззат С ултон асарларининг ў зак ма ғ зини ташкил этади. Шахснинг маънавий-ахлокий маданияти масаласи адиб драматургиясида, хусусан, «Алишер Нав оий», «Имон» асарларидан тортиб «Янги одамлар», «Ойдин кеча асир лг ида» пьесаларигача, барча-барчасидан « қ изил ип» б ў либ ў тади. Адиб ў з д рамалариниш барчасида ушбу муаммонинг турфа қ ирраларини бадиий т ад қ и қ этишга, замонанинг маънавий-интеллектуал э ҳ тиёжларига жавоб излашга интилади. Маълумки, адабиётдаги янгилик ҳаётдаги янгиликни пай қ аб олишдан бошланади . Бу нарса эса санъаткорнинг ҳаётий-эстетик идеалидан сув 12 Иззат Султон. Дам бу дамдир, дам бу дамдир, дам бу дам… // “Соғлом авлод” журнали. 1996. 1-сон. 23-бет. 13 Ўша жойда.

14ичади . Адиб ижодий ниятидан бахра олиб адабий ҳаётга й ў лланма олади. Ба д иий шаклда янги умрини бошлайди. Адиб Иззат Султоннинг шахс сифатида шаклланишида унинг болалик йиллари онги-дунё қ арашига таъсир кўрсатган ҳаётий омилларни таъкид л амаслик мумкин эмас. Зеро, жисмоний тарбия сингари руҳий-а қ лий тар биянинг болаликдан бошлангани айрича аҳамиятга эга б ў лди. Хусусан, « Ҳ еч кимдан хафа б ў лма ва ҳ еч кимни хафа қ илма» сингари хал қ ҳи кматини к ў п бора такрорлар эди устоз. Бу нарса, шубхасиз, адибнинг шахс сифатида шаклланишига таъсир кўрсатган маънавий омиллар сираси га киради. К ў нгилни маърифатли қ илиш Иззат Султон пьесаларидан тортиб ил мий тадқиқотларигача бал қ иб турадиган масаладир. Адиб даврнинг маъна в ий- интеллек т уал савиясига, э ҳ тиёжларига жавоб бериш масаласини биринчи ў ринга қў яди. Мазкур талаб ва э ҳ тиёжлар адабиёт ва санъат олдида ги энг долзарб вазифалар сирасидан, дея таъкидлар экан, ў зидан ва ў з ижодидан ҳам ана шу нарсани катъий талаб қ и л ади. Замонга ҳамнафаслик, замоннинг маънавий-интеллектуал э ҳ тиёжлари ва та л аблари билан бирга яшаш, замон й ў ри қ лари та қ озо этган а қ лий тарбия масалалари драматургнинг фикри-зикрини банд этган, илмий-ижоди изланишларининг ў зак ма ғ зини ташкил этган. «Алишер Навоий», «Имон» сингари бадиий баркамол са ҳ на асарларидан бошлаб ижодий изланишларининг сўнггиларидан бўлган «Янги одамлар» пьесаларигача маънавий-ахлокий масалалар бадиий-эстетик тадқиқ этилганлигидан во қ иф б ў ламиз. Маълумки, олма дарахти қанчалик шиғил гулласа, қуюк мева тугса ҳосил мўл бўлибди, деймиз. Лекин ана шу залворли ҳосилнинг пишиб етилиши учун дарахт ҳам шунчалик сершох, келбатли, бақувват бўлиши керак. Мевали дарахт қанчалик катта ва сербутоқ бўлса, шунчалик кўп ҳосил бериши табиий. Шунга монанд, мазмун шаклни белгилар экан. Санъаткор асарларидаги замон ва қаҳрамон масаласи халқ ҳаёти ва ахлоқи, миллат маънавий маданияти билан узвий боғлиқликда зохир бўлаётганлиги

15боисидан ҳам ижтимоий-маънавий ҳаётдаги изи, таъсири, ўрни ва аҳамияти сезиларлидир. Агар эътибор берсак, миллий истиқлол шароитида эрк-озодлик идеалларининг одамлар табиатидаги, фаолиятидаги, миллат маънавиятидаги шаклланиш жараёнлари адабиёт ва санъат ахдининг диққат-эътиборини ўзига кўпроқ жалб этиб бормоқда. Бу нарса, табиийки, миллий истиқлол мафкурасининг маънавий асосларини мустаҳкамлаш ишига хизмат қилади. Ана шу ҳаётий воқеликнинг талаб ва эхтиёжлари Иззат Султон пьесасида қай тахлитда ўз бадиий ечимини топган? «Янги одамлар» пьесасининг образлар тизимига назар ташлаш орқали хар бир давр ўз қаҳрамонларини яратади, деган аксиоманинг яна бир тасдиғига гувох бўламиз. Иззат Султон пьесаларидаги замон ва қаҳрамон масаласи, аввало, мазкур муаммонинг бадиий талқини орқали ойдинлик касб этади. Хусусан, «Янги одамлар», «Ойдин кеча асирлигида» пьесаларида ишқ-муҳаббат мавзуи қаламга илинган. Муҳаббат кутилмаганда кўнгилга кириб келади. Бизнинг инон-ихтиёримизга қарамасдан, юрагимиздан жой олади. Руҳий ҳаётимизни алғов-далғов қилиб юборгач, ўз измига солиб, ҳаётимизни бошқара бошлайди. Тақдиримизда кутилмаган, ақлимиз бовар қилмас ўзгаришларни юзага келтиради. «Янги одамлар» пьесасидаги севги-муҳаббат эркинлиги шахс эрки ва уни шу маънавий хуррияти учун олиб борилган кураш йўналишида бадиий тадқиқ этилади. Биринчи парданинг биринчи кўринишидаги илк ҳолатдаёқ ана шу руҳий кечинмалар ифодаси яққол кўзга ташланади: «Аслида икки кишига мўлжалланган «Тохир ва Зухра» фильмидаги машхур «Отмагай тонг» қўшиғи ёш қизнинг якка ижросида жаранглайди. Унинг овозидан аллақандай ғариблик ва ҳазинлик руҳи сезилади. Унда кутиш ва соғиниш ҳисси устун. Қўшиқ тамом бўлгач, бир дақиқадан сўнг эшикнинг нариги томонидан шарпа эшитилади. Кимдир эшикни очишга уринмоқда. Азамат ўзини панага олади. Ичкаридан Дилбар чиқади. Қиз

16ҳойнаҳой эшик олдини супуриш учун чиққан. Қўлларида сув тўла челак ва супурги. Азамат бу кутилмаган учрашувдан жуда мамнун. Дилбар кўчага сув сепиб, супура бошларкан, Азамат қизга яқин келиб, уни кузатишда давом этади. Дилбарни кузатган сари йигитнинг завқи орта боради. Узоқдан булбулнинг сайраши эшитилади. Азамат унга қулоқ солиб, ўзига- ўзи бахтиёрона илжаяди. Дилбар ўз ишини тугатиб, «Отмагай тонг» қўшиғини аста секин хиргойи қилиб, ичкарига кириб эшикни беркитаркан, Азамат қизинг гўзаллигидан хайратда узоқ жим қолади. Унинг қ увончи ичига сиғ майди» 14 . Пьеса остона тасвири билан бошланиши бежиз эмас. У к ў про қ рамзий мо ҳ ият касб этган. Хусусан, барча эзгу амаллар остонадан бошланади, шу жумладан, Ватан, оила, бахт ҳам. Туй ғ улар остона б ў са ғ асида куртак ёзаяти . Дилбар са ҳ арлаб уй б ў са ғ асига сув сепиб супураяпти, остона покиза л игига ало ҳ ида аҳамият бераяпти. Назаримизда, драматург бу ўринда халқимизнинг остона мўьтабарлиги тўғрисидаги мифологик тасаввурларидан поэтик тимсол сифатида фойдаланган кўринади. Чунки кўплаб удум ва маросимларимизда уй остонаси - бўсағага алоҳида эътибор қаратилади. Масалан, Қашкадарё вилоятида қайд қилинган «бешик карда » удумига кўра, ўғил фарзанд кўрган она қизалок дунёга келган оилани муборакбод этгани борганида, рўмолчаси ёки кўйлагининг енги билан қиз туғилган хонадон остонасини супуради. М.Жўраев ва Л.Худойқуловаларнинг ёзишларича, «Бухоро вилоятининг Қоракўл туманидаги Жиғачи, Тангачар, Вахм, Осиё қишлоқларида остона супурилганидан кейин бу қизалок дўппи эгаси бўлган ўғил боланинг “дўппи супурдиси ” ҳисобланади, яъни унаштирилган деб қаралади» 15 . Агар эътибор берсак, асар Дилбар билан Азаматнинг остонадаги танишуви, хар икки қалбда ишқ-муҳаббат туйғуларининг куртак ёзиши саҳнаси билан бошланади. Остона - рамзий маънога эга. У марҳум акаде мик 14 Иззат Султон. Янги одамлар. Драма // “Ёшлик” журнали. 2003. 2-сон. 14-бет. 15 Жўраев М., Худойқулова Л. Маросимнома. Тошкент: Ўзбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2008. 89- бет.

17Йўлдош Комилов боғ-уйининг остонасигина эмас, кўнгил боғининг бўсағаси ҳамдир. Маълумки, муҳаббат эркинлиги масаласи адабиётнинг азалий ва абадий мавзуларидан ҳисобланади. Муҳаббат масаласи қаламга олинмаган асарлар адабиёт тарихида бармоқ билан санарли бўлса ажаб эмас. «Янги одамлар» пьесасидаги муҳаббат талқини икки жиҳатдан эътиборли. Биринчидан, муҳаббат масаласининг бадиий талқини орқали Иззат Султоннинг шахс ва санъаткор сифатидаги гуманистик позицияси, нуқтаи назари аёнлашади. Иккинчидан, адибнинг жамият асосларига нисбатан юксак инсонпарварлик муносабатидан ҳам воқиф бўламиз. Хусусан, муҳаббат бу нафақат икки севишган ёшлар кўнгил майлларининг тантанаси, яна шу билан баробар, яшаб, фаолият кўрсатаётган жамиятнинг нечоғлик маънан соғломлигидан ҳам далолат беради. Муҳаббатнинг тантанаси яшаш учун курашнинг муҳим бир қисмидир. Ишқ-муҳаббат туйғуларининг гўзаллиги, бу - адолатнинг ҳам гўзаллигидир. Ҳаётда қарор топаётган гўзалликнинг ёруғликка айланиши, тантанаси, демакдир. Ҳар икки жиҳат адиб эстетикасидаги замон ва қаҳрамон концепциясини озиқлантириб келаётган ўзак моҳиятга келиб боғланади. Бу ҳар бир ижтимоий-тарихий тараққиёт босқичида ўзига хос маънолари билан зохир бўладиган халқ ахлоқидир. «Халқ ҳаётида азалий ва абадий бир омил бор, деб ёзади адиб Иззат Султон «Азиз остонада сўз» мақоласида. Бу - халқ ахлоқи. Яъни одил ва пок ҳаёт ҳақида халқ тасаввури. Бу тасаввурга халол меҳнат, маърифатга интилиш, инсонни хурмат қилиш ва эъзозлаш, ҳамма инсонлар ва халқларни тенг кўриш каби жуда ҳам азиз тамойиллар киради. Адабиёт ва санъат ана шу халқ ахлоқини ўзига мезон ва идеал қилиб олса, қаҳрамонларнинг рухига, феъл-атворига ва ишларига баҳо берганда, ана шу ахлоқни ўлчов қилиб олса, ўзи яратган ёрқин образлар билан ёш авлодни ана шу ахлок рухида тартиб топдирса, санъаткорларимиз ўзлари ҳам туғри йўлни топиб олган ва халқимизни тўғри йўлга бошлаган бўлар эдилар» 16 . 16 Иззат Султон. Азиз остонада сўз // “Ўзбекистон адабиёти ва санъати” газетаси. 1990. 21 декабрь.

18Дархақиқат, Иззат Султон хақли равишда таъкидлаганидек, адабиётдаги янгилик ҳаётдаги янгиликни пайқаб олишдан бошланади. Ҳаётнинг адабиёт тақдирига таъсир йўллари кўп. Масалан, адабиёт боши берк кўчага кириб қолганида ҳаёт ўзи уни қутқаради: ҳаёт ўзи унга янги қаҳрамонларни хадя этади. Ёзувчининг, адабиётнинг вазифаси шу янги қаҳрамонни вақтида кўра билиш ва кўрсата билишдан иборат, дейди адиб. Биргина Иззат Султоннинг сўнгги ижодий изланишлари мисолида кузатадиган бўлсак, кейинги йиллар драматургиясида ҳаётга ҳамнафас бўлиш, халқ орасидан етишиб чиққан илғор дунёқарашли замондошларни адабиёт қаҳрамонига айлантириш тамойили устуворлик қилади. Бунинг реал махсули сифатида «Янги одамлар» пьесасида кўринганидек, мустақиллик шарофати билан меҳнатни янгича яшаш тарзига, ҳаётимиз мазмунига айлантираётган янги инсон - тадбиркорлар образини яратиш, янги давр рухини истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан, реализм позициясидан туриб ёритиш Иззат Султоннинг бош эстетик тамойилига айланади. Кейинги йилларда ҳаётга, қаҳрамонларга истиқлол мафкураси нуқтаи назаридан ёндашиш, улар онги ва дунёқарашидаги янгиланишларни кузатиш, туйғу ва кечинмаларидаги эркинлик эпкинларини юзага чиқариш, умумадабиётимиздагидек, Иззат Султон пьесалари (масалан, «Янги одамлар»)да ҳам бадиий-эстетик концепция шаклини олди. Хусусан, мустақиллик шарофати билан турли касб ва соха вакиллари (Музаффар ота, Дилбар, Саиджон, Озода, Муаттар, Акбар)нинг меҳнатнинг янги шакли ва кўриниши - тадбиркорликка бўлган муносабатлари (ёқлаш ёки рад этиш, иккиланиш, ҳардамхаёллик ва ҳ.к.), тадбиркор - якка шахснинг жамоа психологиясига, кўпчиликнинг янгича дунёқарашига таъсири масаласи, ушбу жараёнда жамоанинг якка шахс (Азамат, Акбар ҳамда Дилбар) психологиясига таъсири натижасида туғилган ўй-кечинмалар, ҳиссиётлардаги ўзгаришни акс эттириш Иззат Султон асарларининг ўзига хослигини белгиловчи бош омил даражасига кўтарилди. Мазкур сифат белгилари Иззат Султон пьесани ўткир публицистик руҳ билан бойитди,

19дейишга асос беради. Азамат, Саиджон образлари ҳозирги ёшларнинг фикри ва онгидаги ўзгаришларни кўп жиҳатдан хаққоний акс эттиради. Бу хилдаги тадбиркор ёшлар образи яратилган асарлар бармоқ билан санарли бўлса-да, ана шундай тиниқ бадиий образлар яратишга мойиллик ўзбек халқи ҳаёти, онги ва тафаккуридаги ўзгаришлар моҳиятини бадиий суратларга кўчиришда устоз Иззат Султон изланишлари, айникса, аҳамиятлидир. Кейинги йиллар драматургиямиз тараққиёти тарихида, хусусан, Иззат Сул тон изланишларида, «Янги одамлар», «Ойдин кеча асирлигида» пьесалари мисолида кузатилганидек, қаҳрамонлар руҳиятидаги ўзгаришларни улар амалий фаолияти билан яхлит уйғунликда акс эттириш етакчи тамойиллардан бири ўлароқ кўзга ташланади. Мустақиллик шарофати билан қўлга киритилган эркин яратувчанлик меҳнати психологиясини бадиий образларда гавдалантириш, бунёдкорлик руҳиятини ортиқча жимжимадорликсиз, сохта кўтаринкиликсиз, ёлғон пафосга берилмасдан содда ва табиий йўсинда акс эттириш тамойили Иззат Султон драмаларида ёрқин намоён бўлади. «Янги одамлар» пьесасида драматург севги-муҳаббат фонида қаҳрамонлар онгида кечган ўй-мушоҳадаларни, кўнглида тўлқин урган туйғу-кечинмалар жараёнини ўзаро уйғунликда кузатишга, кўрсатишга алоҳида эътибор берган. Драмада Азаматнинг тадбиркорлик фаолияти тўғрисида сўз бормайди. Агар шундай қилинганда, бу, XX аср ўрталарида меҳнатга, ишлаб чиқариш жараёнларига оид аксар асарларда кузатилганидек, меҳнат жараёнлари тафсилотига айланиб қолган бўларди. Иззат Султон тажрибали драматург сифатида бадиий идрок ва ифодада ўзгача йўлни танлайди. Одамлар тақдирини туйғу-кечинмалар тахлили орқали акс эттиради. Тадбиркорлик умумий фон сифатида асар рухидан балқиб туради. Шу маънода, драмада иш жараёнларини эмас, одамлар тақдирини кўрсатиш ycтyвop. Тадбиркорлик одамлар психологиясига қандай ўзгаришлар олиб кирганлигини ёритиш Иззат Султон учун бош муддао бўлган. Азамат

20ажойиб, барқарор характерга эга бўлган, самимий, доно ва шу билан бирга, хайрон қоларли даражада камтарин одам сифатида кўринади. Ўзига-ўзи совчи бўлиб, Дилбарнинг уйига келган Азаматни довдир, қишлоқи бир йигит сифатида қарши олишса-да, унинг характерини кузатган Озода опа камсухан, камтар йигит сифатида тан олганини кўрамиз. Эътиборлиси шундаки, драматургнинг замон ва қаҳрамон концепциясида “ҳаётдаги ўзгаришлар янги-янги адабий қаҳрамонларни юзага келтиради; психологиясидаги сифат ўзгаришлари ижтимоий воқелик таъсирида асосланади”, деган бош тамойил етакчилик қилади. Шу боисдан “Янги одамлар” драмасида реал ҳаёт бағридан асар саҳифаларига кўчиб ўтган дард-ташвишлари, орзу ва интилишлари, мақсад ва кураш бизга яқин бўлган реал ҳаётий қаҳрамонлар образини яратиш тамойили тасвир марказига чиқади. Ёш тадбиркор меҳнат кишилари қиёфаси, шунингдек, Акбар сингари ҳамма замонларда ва ҳар қандай жамиятларда ҳам осоннинг остидан, мушкулнинг устидан ўтиб кетаверадиган олғир, устамон, муғомбир одамлар феъл-атворини гавдалантиришга интилиш ва умуман, ўз ҳаёти ва идеалини мустақилликнинг иқтисодий асосларини мустаҳкамлаш ишига сафарбар этаётган қаҳрамонларни комилликка интилаётган жамиятимиз аъзолари тариқасида гавдалантириш драматуогиямиз, шу жумладан, адиб Иззат Султон эришган сезиларли ютуқлардан биридир. Иззат Султоннинг XX аср охири – XXI аср бошлари, хусусан, мустақиллик давридаги ижодий изланишлари умумдраматургиямиз тарихий ривожланишида кузатилган лиро-психологик таҳлил бадиий-эсттик тадқиқотчилик йўналишига ҳамоҳангдир. «Янги одамлар» пьесасида кузатилганидек, бу борада шахс ва жамият масаласи тасвири етакчилик қилади. Жамият ҳаётидаги ижтимоий-сиёсий воқеаларнинг шахс психологиясига олиб кирган ўзгаришлари ва ана шу жараёнда шахснинг жамият ҳаётида тутган ўрни, аҳамиятини кўрсатиш бадиий тадқиқотчиликда устувор йўналиш касб этди. Жамият психологияси билан қаҳрамон руҳиятини яхлит уйғунликда идрок ва ифода қилишда жанр нуқтаи

21назаридан ҳамоханглик мавжуд бўлса-да, мавзу-муаммолари характерига кўра анча фарқ қилади. Иззат Султон гарчанд мустақиллик даврининг илк босқичига мурожаат қилган эса-да, «Янги одамлар», «Ойдин кеча асирлигида» асарларида воқеликнинг одамлар психологиясига таъсири ҳамда шахснинг жамиятга, воқеликка муносабати турличадир. Шу боисдан ҳам шахс ва жами ят, шaxc ва ижтимоий муҳит ўртасидаги муносабатлар ўзгачалиги, ўзаро фарқланиши ушбу муаммоларнинг бадиий тадқиқини, драма жанри кўринишларининг ранг-баранглигини таъминлайди. Мустақиллик даври тонгида яратилган «Ойдин кеча асирлигида» ва ундан беш-олти йил кейин яратилган «Янги одамлар» пьесаларида лиро- психологик тахлил усули етакчилик қилади. Бу усул хар икки асарнинг жанр табиатига, сюжет ва композицион қурилишига, қаҳрамонлар образига, конфликт коллизияларига ўзаро фарқланувчи ўзгаришларни олиб кирди. Шу билан баробар, драматургнинг замон ва қаҳрамон концепциясини ёритишда реалистик тасвир принциплари етакчилик қилади.

22 1.2. Драмада тадбиркор образи «Янги одамлар» пьесасида тадбиркорлар қатламининг икки вакили - Азамат билан Саиджон характери гавдаланади. Бироқ бу асар ишлаб чиқариш жараёнлари билан боғлиқ, дегани эмас. Асар инсоннинг ташқи тадбиркорлик фаолияти хакида эмас, аксинча, тадбиркорлар (Азамат, Саиджон) фаолиятининг бугунги ҳаётимиздаги ўрни, аҳамиятини кўрсатиш орқали бошқа персонажлар (Музаффар ота, Озода, Муаттар, Акбар)нинг ана шу тадбиркорликка муносабатини ёритиш ва янаям аниқроқ қилиб айтганда, бугунги тадбиркорларимизнинг маънавий-ахлоқий савиясини тасвирлашга бағишланган. «Драматик асарнинг бош қаҳрамони воқеа эмас (эпосда бош қаҳрамон худди воқеа эди) ва муаллиф эмас (лирикада бош қаҳрамон худди муаллиф эди), балки шахсдир. Драматик асарда нимаики ифода этилмоқчи бўлса, бизнинг олдимизда харакат этиб турган, яъни ўз олдидаги ва ўз ичидаги тўсиқлар билан курашиб, уларни енгиб ёки улардан енгилиб, изтироб чекаётган, қувонаётган, тантана қилаётган ва ҳ.к. инсон шахси орқалигина ифода этилади. Шу билан бирга, шу харакат этаётган инсон образида икки нарса — объектив дунё ҳам, унинг драматург онгидаги инъиқоси ҳам қўшилиб кетади» 17 . «Янги одамлар» пьесасининг бош қаҳрамони Азамат хатти-харакатлари тасвири образ ички дунёсини очишга қаратилган. У гўзал, исми жисмига монанд сулув қиз Дилбарни бир кўришдаёқ севиб қол ади. У Сурхондарёдан Тошкентга келган ва бахтли тасодиф туфайли Дилбар яшаётган Комиловлар хонадонига боради. Ота-онадан олисда қолган Азаматнинг ўз муҳаббатига етишиш учун интилиши асар конфликтининг ботиний - туйғу-кечинмалар, фикрлар кураши тарзида кечишини асослайди. У зехни ўткир, вазиятдан чиқиш учун омилкор эмасми, Дилбар муҳаббатига етишиш ниятида ўзи учун ўзи совчиликка 17 Адабиёт назарияси. 2-жилд. Тошкент : Фан, 1979, 294-бет.

$23боришга ахд қилади. « Муаттар . Раҳмат хола! Ажойиб совчига қандай жавоб бердингиз? Озода . Хеч қандай жавоб бергани м й ўқ . Дилбар . Нега жавобини бериб юбормадингиз? Озода . Совчиларга рад жавобини беравериб, жонимдан т ў йганман, қ и з им. Бу гал жавобини сен бер. ( Сукунат .) Муаттар . Сиз Дилбарингизни жуда ҳам мушкул ахволга солибсиз. \«ии хеч бир қ из совчига ў зи жавоб берган эмас. Озода . Мен ҳам бир янгилик қ илай, дедим-да, жиян. (Куладилар.) Муаттар . Демак, йигит яна келади. Озода . Ҳа, келади. Бугун қ изимнинг ту ғ илган куни эканлигини айтиб, к е чки дастурхонимизга таклиф этдим. (Кулади .) Ахир, узо қ дан келган м еҳ монга бир нав хурмат к ў рсатиш керак-да! ( Ўйл аниб туриб.) Ростини айт сам, шу йигитга ў зим рад жавоб беришга қ урбим етмади. Муаттар . Етти ёт кишига рахмингиз келибди. Сабаб? Озода . Бу йигит Дилбарга оши қ у бе қ арор! Девона деса ҳам б ў лади. Муаттар . Гапларингиз яна ҳам қ изи қ ! Йигит ва қ из бир-бирини бирор м а рта к ў рмаган б ў лса л ар, оши қ лик қ айдан келиб чи қ ди? Озода ( кулиб ). Менга куёв бўлишни орзу этган йигит ў зи қ изимни т ила б келибди» 18 . Азаматнинг к ў нгил раъйини персонажлар турлича тал қ ин қилишади. О зода янгилик, дея бахолаш билан баробар, яна довдирлик аломати б ў лса ке рак, деб гумонсирайди. Муаттар эса, йигит томонидан дадил шижоат, жасорат, деб тушунади. Азамат ў зига ишончи катьий, туйғуларини қа дрлай билгани, хурмат қилгани учун ҳам шундай дадил қ адам қў йган, де б билади. Иззат Султон ёзганидек, «Драмада харакат фақат жисмоний харакат маъносида эмас, балки даставвал ва бошлича муаллиф ифода эт мо қ чи бўлган бош ғ оянинг ривожи маъносида тушунилганидек, конфликт ҳам бош 18 Иззат Султон. Янги одамлар. Драма. // “Ёшлик” журнали. 2003. 2-сон. 16-бет. (Кейинги мисолларда ушбу нашр саҳифаси матнда кўрсатиб борилади).$