O‘pka va to‘qimalarda gazlar almashinuvi. 8 - sinf - Odam va uning salomatligi - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

O‘pka va to‘qimalarda gazlar almashinuvi. 8 - sinf

Yuklangan vaqt:

07.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

22321.077148438 KB

Ko'chirib olish

21-§. O‘pka va to‘qimalarda gazlar almashinuvi 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

Nafas olish va uning ahamiyati

• Nafas bilan qabul qilinadigan va chiqariladigan havoning tarkibi. Atmosfera havosi tarkibida 20,94 % kislorod, 0,03 % karbonat angidrid, 79,3 % azot bo‘ladi. Boshqa gazlar juda kam miqdorda bo‘ladi. Nafas bilan chiqarilgan havo tarkibida esa 16,3 % kislorod, 4 % karbonat angidrid, 79,7 % azot bo‘ladi.

• O‘pkalarda gazlar almashinuvi. O‘pkalarda gazlar almashinuvi alveolalarda o‘tadi. Alveolalarning devori juda yupqa (0,004 mm) bo‘ladi. Ularning atrofini mayda qon tomirlari to‘rsimon shaklda o‘rab turadi. Nafas olgan vaqtda atmosfera havosi nafas yo‘llari orqali alveolalar bo‘shlig‘iga kiradi. Alveolalar va ular atrofini o‘rab turgan mayda qon tomirlari devori o‘rtasida diffuziya yo‘li bilan gazlar almashinadi. Alveola bo‘shlig‘idagi havo tarkibidagi kislorod qonga o‘tadi, qondagi karbonat angidrid gazi esa alveolalarga o‘tadi. Buning sababi shundaki, alveolalardagi havo tarkibidagi kislorodning bosimi, qon tarkibida esa karbonat angidrid gazining bosimi yuqori bo‘lishidir. Tinch holatda odam bir minutda atmosfera havosidan 250—300 ml kislorod qabul qiladi.

• To‘qimalarda gazlar almashinuvi. O‘pka alveolalaridan diffuziya yo‘li bilan qonga o‘tgan kislorod qizil qon tanachalari — eritrotsitlar tarkibidagi gemoglobin bilan birikib, odam tanasining barcha to‘qimalariga boradi. Qon bilan to‘qimalar (hujayralar) o‘rtasida gaz almashinuvi ham xuddi o‘pka alveolalari bilan qon tomirlari o‘rtasidagi gazlar almashinuviga o‘xshab, diffuziya yo‘li bilan boradi. Qonda kislorodning bosimi yuqori bo‘lganligi uchun u to‘qimaga o‘tadi, to‘qimada esa karbonat angidrid gazining bosimi yuqori bo‘lib, u qonga o‘tadi.

Turli muhit sharoitida nafas olish • Atmosfera bosimi 760 mm simob ustuniga teng bo‘lganida, odam organizmidagi barcha fiziologik jarayonlar, jumladan, nafas olish jarayoni ham normal o‘tadi. Havo bosimining pasayishi yoki ko‘tarilishi nafas olish jarayoniga ma’lum darajada salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Atmosfera bosimi past bo‘lganda, ya’ni baland tog‘lar ustida, samolyotda yuqoriga ko‘tarilganda havo tarkibida kislorod kamayadi. Bunday sharoitda organizmda kislorod yetishmasligi tufayli (gipoksiya) odamda tog‘ kasalligining belgilari yuzaga keladi: nafas olish va yurak urishi tezlashadi, bosh og‘riydi, ko‘z tinadi, ko‘ngil ayniydi. Agar bunda zarur miqdorda kislorod yetkazib berilmasa, u hushini yo‘qotishi mumkin. Shuning uchun ham samolyotda uchganda havoga kislorod qo‘shib beriladi. Tog‘li joylarda yashovchi odamlar shu sharoitga moslashgan bo‘ladi. Ularning qonida eritrotsitlarning soni ko‘payadi, bu esa, havodagi kislorodni ko‘proq miqdorda o‘zlashtirishga yordam beradi. Normal atmosfera bosimi sharoitida yashaydigan odamlarning tog‘li joylarga borish zaruriyati tug‘ilganda, ular balandlikka birdaniga emas, balki asta-sekin, organizmini moslashtirgan holda ko‘tarilishi kerak. Shunda tog‘ kasalligining oldini olish mumkin.

• Yuqori atmosfera bosimi sharoitida, ya’ni suv ostida, chuqur g‘orlarda odam qoni tarkibida, to‘qima va hujayra suyuqliklarida erigan gazlarning miqdori ko‘payadi. Ayniqsa, azot gazi erigan holda miyaning qon tomirlarida to‘planadi. Agar odam bunday sharoitdan juda tezlik bilan normal bosimli sharoitga o‘tsa, erigan azot gazi mayda pufakchalarga aylanib, qon tomirlarida tiqilib qoladi va Kesson kasalligi yuzaga keladi. Bunda odamning boshi aylanadi, ko‘ngli aynib qusadi, hamma bo‘g‘imlarida va belida og‘riq paydo bo‘ladi, ba’zan hushini yo‘qotishi mumkin. Bunday hollarda yordam ko‘rsatish uchun bemorni yana suv ostiga yoki yuqori bosimli boshqa joyga (maxsus kameraga) o‘tkazish kerak. Bu kasallikning oldini olish uchun yuqori bosimli joydan havo bosimi normal sharoitga asta-sekinlik bilan o‘tish kerak.

• Jismoniy mashqlar bajarayotganda nafas olish. Jismoniy mehnat, jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug‘ullanganda nafas olish tezlashadi. Tinch holatda odam bir minutda 16—18 marta nafas oladi va o‘pkalarning minutlik ventilatsiyasi 8—9 l ga teng bo‘ladi. Jismoniy mashqlar bajarganda esa ularning tezligiga qarab bir minutda nafas olish soni 40—60 martaga yetadi, hatto undan ham ortishi, o‘pkalarning minutlik ventilatsiyasi 50—100 l gacha ko‘payishi mumkin.

Nafas olishning boshqarilishi • Nafas olish orqali odam organizmi barcha hujayra va to‘qimalarning kislorodga bo‘lgan ehtiyoji ta’minlanadi. Organizmning kislorodga ehtiyoji odamning tinch holatida kam, uxlagan vaqtida undan ham kam, jismoniy mashq bajarganda esa ko‘payib, tinch holatdagiga nisbatan 5—10 marta ortadi. Odam turli holatda bo‘lishiga qarab, nafas olish va chiqarish harakatlari, nafasning yuzaki va chuqur bo‘lishi avtomatik holda o‘zgarib turadi. Nafas harakatlarini bajaruvchi muskullar faoliyati bir-biri bilan chambarchas bog‘langan. Bu bog‘lanish nerv va gumoral yo‘l bilan boshqariladi.

• Nafas olishning nerv sistemasi orqali boshqarilishi. Bosh miyaning eng pastki qismi bo‘lgan uzunchoq miyada nafas markazi, orqa miyaning bo‘yin qismida diafragma harakatini boshqaruvchi nervlarning markazi, orqa miyaning ko‘krak qismida qovurg‘alararo muskullarning faoliyatini boshqaruvchi nervlar markazi joylashgan. Uzunchoq miyadagi nafas olish markazidan har 4—5 sekundda ritmik ravishda nerv impulslari orqa miyaning bo‘yin va ko‘krak qismida joylashgan diafragma va qovurg‘alararo muskullar harakatini boshqaruvchi nerv markazlariga ta’sir qilib, ularni qo‘zg‘atadi. Bu qo‘zg‘alish nerv tolalari orqali diafragma va qovurg‘alararo muskullarni harakatlantiradi. Natijada nafas olish va chiqarish jarayoni avtomatik ravishda boshqariladi. • Nafas olishni boshqaruvchi oliy nerv markazi bosh miya katta yarimsharlari po‘stlog‘ida joylashgan. Bu oliy nerv markazi orqali odam nafas olishni ma’lum vaqt davomida ixtiyoriy ravishda to‘xtatib turishi mumkin, lekin buning natijasida organizmda karbonat angidrid ko‘payib ketishi tufayli uzunchoq miyadagi nafas markazi kuchli qo‘zg‘alib, avtomatik nafas olish yuzaga keladi. Nafas olishning oliy nerv markazi odam turli holatlarda bo‘lganda, ya’ni so‘zlaganda, kuylaganda, jismoniy mashq bajarganda, yurganda nafas olish tezligini, uning yuzaki yoki chuqur bo‘lishini muvozanatlashtirib turadi. Bu markazda nafas olish shartli reflekslari hosil bo‘ladi.

• Nafas olishning gumoral boshqarilishi. Qonda karbonat angidrid miqdori ko‘paysa, u uzunchoq miyadagi nafas markazini qo‘zg‘atadi va nafas olish tezlashadi. Agar o‘quvchilar deraza va eshiklari yopilgan sinfda uzoq vaqt o‘tirsa, sinf havosi tarkibida karbonat angidrid gazi miqdori ko‘payadi. Bunday havodan nafas olish natijasida ular qonida bu gaz miqdori ortib ketadi va u nafas markazini kuchli qo‘zg‘atib, nafas olishning tezlashuviga sabab bo‘ladi. Bu hol davom etaversa, o‘quvchilarda bosh aylanish, uyqu bosish, esnash, umumiy holsizlik va nafas qisish kabi noxush belgilar yuzaga kelishi mumkin. Bu holatlar qonda va to‘qimalarda karbonat angidrid ko‘payishi hamda kislorod kamayishi natijasida sodir bo‘ladi. • Odam jismoniy mashq bajargan vaqtda uning qonida karbonat angidridning miqdori ko‘payadi va u nafas markazini qo‘zg‘atib, nafas olishni tezlashtiradi. Mashqlarni bajarish tezligi qancha katta bo‘lsa, nafas olish shuncha tezlashadi. Qonda karbonat angidrid miqdori kamayib, normaga kelishi bilan nafas olish sekinlashadi. Shunday qilib, qon tarkibidagi karbonat angidrid miqdorining ko‘payishi yoki kamayishi gumoral yo‘l bilan nafas markaziga ta’sir etib, nafas olishning boshqarilishida ishtirok etadi.

Savol va topshiriqlar • O‘pka va to‘qimalarda gazlar qanday almashinadi? • Nafas olingandagi va chiqarilgandagi havoning tarkibi bir- biridan qanday farq qiladi? • Kesson kasalligining oldini olish uchun nimalarga e’tibor berish zarur? • Jismoniy mashq bajarganda nafas olish qanday o‘zgaradi? • Nafas olish qaysi nerv markazlari orqali boshqariladi? • Nafas olishning gumoral boshqarilishi qanday aniqlanadi? • Sinf havosining tarkibi buzilganda o‘quvchilarda qanday holat yuz beradi?

O'xshashlar

Energiya almashinuvi. 8 - sinf

Moddalar va energiya almashinuvi haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf

Nutq va fikrlash. 8 - sinf

Nafas olish, nafas olish organlarining tuzilishi. 8 - sinf

Vitaminlar. 8 - sinf