Moddalar va energiya almashinuvi haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf - Odam va uning salomatligi - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Moddalar va energiya almashinuvi haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf

Yuklangan vaqt:

07.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

14976.477539062 KB

Ko'chirib olish

27-§. Moddalar va energiya almashinuvi haqida umumiy tushuncha 8-sinf “Odam va uning salomatligi” darsligi asosida. 2014

• Odam tashqi muhitdan ovqat va suv qabul qilishi, organizmda uning o‘zgarishi, hazm qilinishi, hosil bo‘lgan qoldiq moddalarning tashqi muhitga chiqarilishi moddalar almashinuvi, deb ataladi. Ovqat tarkibidagi organik moddalarning kimyoviy, mexanik, termik o‘zgarishi natijasida ulardagi potensial energiya issiqlik, mexanik va elektr energiyasiga aylanadi. Hosil bo‘lgan energiya hisobiga to‘qimalar va organlar ish bajaradi, hujayralar ko‘payadi, ularning eskirgan tarkibiy qismlari yangilanadi, yosh organizm o‘sadi va rivojlanadi. Ana shu energiya hisobiga odam tana haroratining doimiyligi ta’minlanadi.

• Assimilatsiya va dissimilatsiya jarayonlari. Moddalar almashinuvi assimilatsiya va dissimilatsiya jarayonlarining birligidir. Odam organizmida tashqi muhitdan qabul qilingan moddalarning hujayralar tomonidan o‘zgartirilishi, ya’ni oddiyroq kimyoviy moddalardan murakkabroq kimyoviy moddalar hosil bo‘lishi assimilatsiya deyiladi ( assimulo —o‘xshataman). Bu jarayon natijasida hujayralar ko‘payadi, ayniqsa yosh organizmning o‘sishi va rivojlanishi ta’minlanadi.

• Hujayralar tuzilmasi, jumladan, oqsil birikmalar tarkibiga kiradigan moddalarning parchalanishi, yemirilishi dissimilatsiya deyiladi ( dissimulo —o‘xshamaydigan qilaman). • Oqsillar almashinuvi. Oqsillar murakkab molekular organik birikma bo‘lib, odam organizmi hayotida muhim ahamiyatga ega.

• Oqsillar quyidagi muhim funksiyalarni bajaradi: plastik funksiya — oqsillar odam organizmining barcha hujayralari tarkibiga kiradi; energetik funksiya — kislorod ishtirokida oksidlanib energiya hosil qiladi. 1 g oqsil oksidlanib parchalanganda 4,1 kkal energiya hosil qiladi.

• Oqsillar aminokislotalardan tuzilgan. Aminokislotalar tarkibiga ko‘ra sifatli va sifatsiz oqsillar bo‘ladi. Sifatli oqsillar hayvon va parranda mahsulotlarida bo‘ladi: go‘sht, baliq, tuxum, sut va sut mahsulotlari. Sifatsiz oqsillar o‘simlik mahsulotlarida bo‘ladi: guruch, no‘xat, loviya, bug‘doy, kartoshka, makkajo‘xori va boshqalar.

• Bolalar va o‘smirlar organizmining normal o‘sishi va rivojlanishi uchun ularning kundalik ovqati tarkibida sifatli oqsillar yetarli miqdorda bo‘lishi kerak. • Yog‘lar almashinuvi. Yog‘lar ham oqsillarga o‘xshash odam organizmida plastik va energetik ahamiyatga ega. 1 g yog‘ organizmda kislorod ta’sirida oksidlanib, 9,3 kkal energiya ajratadi. Yog‘lar ikki xil bo‘ladi: hayvon yog‘lari va o‘simlik moylari. • Karbonsuvlar almashinuvi. Uglevodlar odam organizmida, asosan, energiya manbayi bo‘lib hisoblanadi. Ayniqsa, jismoniy ish bajarganda ular birinchi bo‘lib parchalanadi va hujayra-to‘qimalarni, ayniqsa, muskullar faoliyati uchun zarur bo‘lgan energiya bilan ta’minlaydi. 1 g uglevod kislorod ta’sirida parchalanib, 4,1 kkal energiya ajratadi. Uglevodlar, asosan, o‘simliklardan olinadigan ovqat mahsulotlarida ko‘p bo‘ladi (non, kartoshka, mevalar, qovun-tarvuz hamda shirinliklarda).

• Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Suv odam organizmi barcha hujayra va to‘qimalarining tarkibiy qismiga kiradi. Katta yoshdagi odamlar tanasining 50—60% ini suv tashkil qiladi, yoshlarning tanasidagi suv nisbati esa bundan ko‘proq bo‘ladi. • Suv moddalar almashinuvida katta ahamiyatga ega. Agar odam mutlaqo ovqat iste’mol qilmasa, lekin suvni me’yorida iste’mol qilsa, u 40—45 kungacha (uning tana massasi 40% kamayguncha) yashashi mumkin. Aksincha, ovqat me’yorida bo‘lib, suv iste’mol qilinmasa, tana massasi 20 —22% kamaysa, odam bir haftaga yetaryetmas halok bo‘lishi mumkin. • Suv ovqat tarkibida va ichimlik sifatida iste’mol qilinadi. Me’da va ichaklardan qonga so‘rilgan suv hujayra va to‘qimalarda moddalar almashinuvi jarayonida ishtirok etadi, uning asosiy qismi nafas chiqarish, terlash va siydik bilan tashqariga ajratiladi. Katta odamlar organizmining bir kecha-kunduzdagi suvga ehtiyoji 2—3 l ni tashkil etadi.

• O‘zbekistonning issiq yoz faslida terlash va nafas chiqarish orqali organizm ko‘p suv yo‘qotadi. Shuning uchun chanqoqlik yuzaga kelib, og‘iz quruqlashganda suvni ko‘p iste’mol qilavermasdan, og‘izni tez-tez chayib turilsa, ayniqsa, nordon suv (limonli suv, mineral suv) bilan, chanqoqlik bosiladi. • Mineral tuzlar odam tanasining barcha hujayra va to‘qimalari tarkibida bo‘ladi. Ular ikkiga: makroelementlar va mikroelementlarga bo‘linadi. Makroelementlarga natriy, xlor, kalsiy, fosfor, kaliy, temir kiradi. Bular qon, hujayra, ayniqsa, suyaklar tarkibida ko‘p miqdorda bo‘ladi. Mikroelementlarga rux, marganes, kobalt, mis, aluminiy, ftor, yod kiradi. Bular qon, hujayra va suyaklar tarkibida oz miqdorda bo‘ladi. • Mineral tuzlar moddalar almashinuvida, ayniqsa, hujayralarning qo‘zg‘alish jarayonida muhim o‘rin tutadi.

Savol va topshiriqlar • Oqsil organizm uchun qanday ahamiyatga ega? • Sifatli va sifatsiz oqsillar qanday oziq moddalarda bo‘ladi? • Yog‘lar almashinuvining xususiyatlarini ayting. • Organizmda uglevodlar almashinuvi qanday o‘tadi?

O'xshashlar

Energiya almashinuvi. 8 - sinf

Qon aylanish sistemasi haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf

Ichki sekretsiya bezlari haqida umumiy tushuncha. 8 - sinf

Odam va uning salomatligi to‘g‘risida umumiy tushuncha. 8 - sinf

O‘pka va to‘qimalarda gazlar almashinuvi. 8 - sinf