21-22-§. Ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar 9-sinf - Chizmachilik - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

21-22-§. Ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar 9-sinf

Yuklangan vaqt:

02.08.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1201 KB

Ko'chirib olish

9-sinf tasviriy san’at darsligi asosida 21-22-mavzu: 21-§. Ajraladigan va ajralmaydigan birikmalar

Biriktirish detallari deyarli barcha mashina va mexanizmlarda qo‘llaniladi. Ularning ko‘pchiligini aniq chizish uchun ancha vaqt va mablag‘ kerak bo‘ladi. Shu sababli ham bu detallarni chizishda turli ko‘rinishdagi shartlilik va soddalashtirishlardan foydalanish maqsadga muvoﬁqdir. Buyumlarni yig‘ish jarayonida, uni tashkil qiluvchi detallarni birbiri bilan mahkamlash uchun turli ko‘rinishdagi biriktirish usullari qo‘llaniladi.

Ular, umuman olganda, ajraladigan va ajralmaydigan birikma turlariga bo‘l inadi. Agar birikmalarni ajratishda birikma detallari sindirilmasa, u holda bunday birikma ajraladigan birikma deyiladi. Ularga boltli, shpilkali, vintli, shtiftli, shponkali, shplintli, shlitsali (tishli) birikmalar kiradi. Birikmalarni ajratishda birikma detallari sindirilsa, ular ajralmaydigan birikmalar deyiladi. Ularga parchin mixli, payvand chokli, kavsharlangan, tikish, yelimlash kabi birikmalar kiradi.

21.1-chizmada shartli suv o‘lchagich kamerasining yaqqol tasviri berilgan bo‘lib, unda detallarni biriktirish usullarining deyarli barchasi ko‘rsatilgan: a – boltli birikma buyum korpusiga qopqog‘ini mahkamlashda eng ko‘p qo‘llaniladigan birikma. Korpus va qopqoqning quloqlari teshiklaridan bolt o‘tkazilib, unga shayba kiydiriladi va gayka bilan burab qotiriladi; b – payvand chokli birikma ikkita detalni bir-biri bilan ajralmaydigan qilib biriktirishda ishlatiladi; c – shpilkali birikma korpus tanasida boltga mo‘ljallangan quloq bo‘lmagan taqdirda tatbiq qilinadi. Shpilka uchun korpusda rezbali teshik ochiladi va unga shpilka burab kiritiladi. Qopqoq, shayba tushiriladi va gayka bilan qotiriladi;

d – parchin mix chokli birikma uncha qalin bo‘lmagan yupqa (listli) metall materiallarini bir-biri bilan biriktirishda qo‘llaniladi; e – quvur rezbali birikma. Metall quvurlarni bir-biri bilan yoki korpusga ulashda mustahkam birikma hisoblanadi; f – vintli birikma uncha katta bo‘lmagan detallarni o‘zaro mahkamlashda turli ko‘rinishdagi vintlardan foydalaniladi. Vintlar uchun rezbali teshiklar ochil adi va qopqoq qo‘yib, teshiklari orqali vintlar burab kiritiladi hamda qotiriladi. g–qistirma-rezina, charm, kartondan kabi ashyolardan yasaladi.

21.2-chizma, a, b da shponkali, shtiftli, 21.3-chizmada shlitsali (tishli) birikmalar ko‘rsatilgan: a – shponkali birikmadan turli g‘ildiraklarni vallarga biriktirishda qo‘llaniladi. Shponka uchun valda ariqcha (paz) ochiladi va unga shponka bosim ostida joylashtiriladi. G‘ildirakda shponka uchun ariqcha qirqiladi. Tishli g‘ildirak valga surib kiritiladi va chiqariladi; b – shtiftli birikma vtulkani valga biriktirishda qo‘llaniladi. Shtift turiga qarab val va vtulkada teshik ochiladi, so‘ngra unga shtift bosim ostida qoqiladi.

Shlitsali yoki tishli birikma. Valda va g‘ildirak teshigida bir-biriga mos keladigan tishlar qirqiladi. G‘ildirak valga surib kiritiladi yoki chiqariladi (21.3-chizma).

22-§. REZBALAR VA ULARNI CHIZMALARDA TASVIRLASH Ajraladigan biriktirishda, asosan, rezbali detallar ishlatiladi. Shuning uchun rezbalar to‘g‘risida tushunchaga ega bo‘lish zarur. Rezbani tasvirlash. Chizmada rezbalar O‘zDSt 2.311:2003 bo‘yicha shartli tasvirlanadi. Rezbalar o‘yilishiga qarab ikki xil bo‘ladi. Boltga o‘yiladigan rezbalar sterjenda o‘yiladi, gaykaga o‘yilgan rezbalar teshikda o‘yilgan deyiladi. Sterjenga o‘yilgan rezbaning katta (tashqi) diametri d asosiy tutash yo‘g‘on (kontur) chiziqda, kichik (ichki) diametri d1 ingichka tutash chiziqda tasvirlanadi (22.1-chizma, b).

Gayka teshigiga o‘yilgan rezbaning kichik diametri d1 asosiy tutash yo‘g‘on (kontur) chiziqda, katta diametri d ingichka tutash chiziqda tasvirlanadi (22.1- chizma, d). Qirqimda kesim yuzasining shtrixlari rezbaning katta diametrini belgilaydigan chiziqni kesib, kontur chiziqqacha chiziladi. Rezbalar yon (proﬁ l) ko‘rinishda 22.1-chizma, a, c dagidek tasvirlanadi.

Faskalari bosh ko‘rinishda chizilsa ham tores ko‘rinishida tasvirlanmaydi. Sterjenga o‘yilgan rezbaning tores ko‘rinishiga ahamiyat bersangiz, uning kichik diametri aylananing simmetriya o‘qlari orasidagi bitta chorakka kam qilib chizilgan. Xuddi shu holatni teshikka o‘yilgan rezbaning katta diametrida ham ko‘rasiz. Rezbalarning bu diametrlari aylana simmetriya o‘qlaridan birini kesib o‘tsa, ikkinchisiga yetmaydi.

Rezbalarni belgilash. Rezbalarni shartli tasvirlariga qarab tayyorlash qiyin. Shuning uchun rezbalarning chizmalarida ularning tashqi (katta) diametri d va qadami P beriladi (22.l-chizma, a, c). Rezba diametri va qadamini belgilovchi yozuv rezbani belgilash deyiladi. Rezbalarning turi ko‘p. Ularning metrik va quvurli rezbalari bilan tanishasiz. Metrik rezbalarning proﬁ li teng tomonli uchburchak bo‘lib, uchidagi bur chagi 60° ga teng (22.1-chizma, a, c). Metrik rezbalar mayda va yirik qadamli qilib tayyorlanadi. O‘lchamda rezbaning mayda qadamliligi ko‘rsatilsa, yirik qadamli rezbada qadami ko‘rsatilmaydi. Mayda va yirik qadamlar standart bo‘yicha maxsus jadvallarda beriladi. Metrik rezbalarning o‘lchami soni oldiga M harﬁ qo‘yiladi. Masalan, tashqi rezbasi 24 mm, qadami 2 mm bo‘lgan rezbaning shartli belgilanishi M 24 Ч2 ko‘rinishda yoziladi. O‘lcham chiziqlari rezbaning katta (tashqi) diametridan chiqariladi (22.2-chizma, a, b).

Quvurli rezbalar bosim ostida ishlaydigan suyuqlik va gaz quvurlarida qo‘llaniladi. Quvurli (trubali) rezbalarning tashqi diametri dyuymlarda (1" = 25,4 mm), qadami 1" ga to‘g‘ri keladigan o‘ramlar soni bilan o‘lchanadi. Rezbaning proﬁli teng yonli uchburchak bo‘lib, uning uchidagi burchagi 55° ga teng. Chizmada 1" quvurli rezba Gl ko‘rinishida belgilanadi (22.3-chizma). Quvurli rezbalarda o‘lcham chizig‘i bevosita rezbaning ko‘rinadigan konturidan chiqariladi, gorizontal tokcha chizilib, unga yoziladi. Chiqarish chizig‘ining rezbaga tegib turgan tomoniga strelka qo‘yiladi (22.3-chizma). Rezbali detallardan bolt va gaykani chizish. Rezbali buyumlar O‘zDSt 2.311:2003 bo‘yicha chiziladi. Rezbali detallarni ikki xil tartibda chizish mumkin.

1. Ishlab chiqarish uchun konstruktorlik byurolarida bolt, shpilka, vint, gayka kabilarni standart bo‘yicha belgilangan o‘lchamlarda chiziladi. Ular chizmachilik ma’lumotnomalarida maxsus jadvallarda berilgan. 2. O‘quv jarayonida chizishni o‘rganish maqsadida keltirilgan tenglamalardan foydalanib, taxminiy chizish mumkin. Bolt. Uni chizish uchun ikkita parametri (o‘lchami) berilgan bo‘ladi. Rezbaning diametri d va boltning uzunligi l. Qolgan o‘lchamlari d ga nisbatan keltirilgan tenglamalar yordamida aniqlanadi. Boltning sterjen o‘lchami, ya’ni rezbasining qiymati d = 24 mm berilgan bo‘lsa, qolgan parametrlari quyidagicha topiladi: d = 24; d1 = 0,85d; D = 2d; H = 0,7d; l0 = 2d + 6; c = 0,10 – 0,15d; R = 1,5 d; R1 = d; R2 – yasash yo‘li bilan aniqlanadi (22.4- chizma). 22.5-chizmada bolt kallagini chizish ko‘rsatilgan.

Gayka. Gayka ham bolt kabi chiziladi. Gaykada faskalari ikki tomonlama bo‘ladi. Gaykada teshik bo‘lsa ham, u qirqilmay tasvirlanadi. Gaykani ham keltirilgan tenglamalar bo‘yicha chizish mumkin (22.6-chizma). Gayka faskalari bolt faskalari kabi bir xil chiziladi. Bu yerda R2 – yasash yo‘li bilan aniqlanadi. Gayka quyidagi o‘lchamlarda chiziladi: d = 24 mm, d1 = 0,85d, H = 0,8d, D = 2d, R = 1,5d; R1 = d.

Eslatma. Faskalarning qanday chizilishi ma’lumot uchun keltirilgan. O‘quvchilar bolt va gaykalarni faskalarsiz chizishlariga yo‘l qo‘yiladi.

Shpilka ham keltirilgan tenglamalar asosida chiziladi (22.8-chizma, a). d = 24 mm, d1 = 0,85d, lo = 2d + 6, l1 = 1 – 1,5d, l = 70 mm da shpilkaning chizilishi ko‘rsatilgan. Shpilka uyasi. Shpilkaning rezbali teshikka burab kiritiladigan uchiga moslashtirilib chiziladi (22.8-chizma, b). d = 24 mm, d1 = 0,85d, t = l1 + 0,5d. Bu joyda shpilkaning uyaga burab kiritiladigan uchi, 0,5 d – shpilka uchidan keyin qoladigan zaxira. Shayba. Shayba bolt yoki shpilkaning sterjeni diametriga moslashtirilib chiziladi. Shaybaning boltga kiydiriladigan teshigi diametri do= 1,1d, D0= 2,2d, h = 0,l5d, c = 0,25h larda chizilishi 22.9-chizmada ko‘rsatilgan.

O'xshashlar

21-22-mavzu Aylanish sirtlari shaklining yoyilmalari 8-sinf

32-§. Qurilish chizmalarini o‘qish 9-sinf

27-§-Konstruksiyalashga doir masalalar 9-sinf

3-§. Kesim turlari. 4-§ Kesimlarda shartlilik va soddalashtirishlar 9-sinf

5-§ Qirqimlar. 6-§. Qirqim turlari 9-sinf