O‘simlik to‘qimalari. 6 - sinf - Botanika - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

O‘simlik to‘qimalari. 6 - sinf

Yuklangan vaqt:

04.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8720.826171875 KB

Ko'chirib olish

5- §. O‘SIMLIK TO‘QIMALARI 6-sinf botanika darsligi asosida. 2017.

• O'tgan darslarda siz xilma-xil hujayralar bilan batafsil ta- nishdingiz. Tuzilishi va vazifasi o'xshash bo'lgan hujayralar yig'indisiga to'qima deyiladi. O'simlikning har bir organi bir necha xil to'qimadan iborat. O'simliklarning bir yoki bir nechta vazifani bajaruvchi qismi organ deyiladi

• «To'qima» tushunchasini birinchi bo ’ lib 1682-yilda N. Gryu «0'simliklar anatomiyasi» nomli kitobida fanga kiritgan edi. To'qimalar joylashishi va bajaradigan vazifasiga ko'ra xilma-xil bo'ladi. • Qator belgi va xususiyatlariga qarab o'simliklarda qu-yidagi to'qimalar bo'ladi: hosil qiluvchi to'qima, qoplov-chi to 'qima, asosiy to 'qima, ajratuvchi to 'qima, o'tkazuvchi to 'qima, mexanik to 'qima.

• Hosil qiluvchi to 6 qima (meristema). Hosil qiluvchi to'qima hujayralari yirik yadroli, yupqa nozik po'stli, ichi quyuq sitoplazma bilan to'lgan, tirik hujayralar yig'indisidan iborat bo'lib, tez-tez bo'linish xususiyatiga ega bo'ladi. Hosil qiluvchi to'qimadan vujudga kelgan hujayralar awal o'sadi, so'ngra ma'lum shaklga kirib, muayyan vazifani bajaruv chi doimiy to'qimani hosil qiladi. Hosil qiluvchi to'qimalar novda va ildizlarning uchki qismlarida joylashgan.

• Uchki hosil qiluvchi to'qima kurtakning o'sish konusi va ildizning bo'linuvchi zonalarida joylashgan bo'lib, o'simlikning bo'yiga o'sishini ta'minlaydi. Hosil qiluvchi to'qima nov da va ildizning ichki qismida ham bo'ladi. Ular yon hosil qiluvchi to'qima deb ataladi. Bu to'qima hujay ralari poya va ildizda halqa shaklida joylashadi hamda o'simlik organlarining eniga o'sishini, ya'niyo'g'onlashuvinita'minlaydi. Poya va ildizning po'stlog'i (floema) vayog'ochligi (ksilema) orasida joylashgan yon hosil qiluvchi to'qima – kambiy hisobiga o'simlik poyasi va ildizi eniga o'sadi. Hosil qiluvchi hujayralardan o'simlikning asosiy, qoplovchi, o'tkazuvchi, mexanik va boshqa to'qimalari hosil bo'ladi.

• Xlorenxima yunoncha xloros – yashil, enxima – to‘ldirilgan degan ma’noni bildiradi. Ular yashil barg, yashil novdalarda epiderma hujayralari ostida joylashgan.

• Asosiy to‘qima. Bu to‘qimaning eng muhim vazifasi fotosintez jarayonini, ya’ni o‘simliklarda moddalar almashinuvini amalga oshirishdan iborat. Uning tarkibiga assimilyatsiyalovchi, suv saqlovchi va g‘amlovchi to‘qimalar kiradi. Mazkur to‘qima yadro va bir qavat xlorofill donachalaridan iborat. Shuning uchun ham bu to‘qimalar xlorofilli parenxima yoki xlorenximalar deb ham yuritiladi.

• G‘amlovchi to‘qima. Bu to‘qimada fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan oziq moddalar, kraxmal, oqsil, karbon suvlar, vitaminlar, yog‘lar to‘planadi va uzoq muddat saqlanadi. Ular o‘simlikning deyarli barcha organlarida bo‘ladi. Jumladan, urug‘larda to‘planib, murtak rivojlanishi uchun sarfl anadi. Cho‘ldagi ba’zi o‘simliklarda, masalan, sarsazan, buzoq- bosh, qizil sho‘ra, baliqko‘z va boshqalarda shiraga boy hujayralar bo‘lib, ularda asosan suv saqlanadi. Suv saqlovchi hujayralar o‘simliklarning barg va novdalarida bo‘ladi. Zarurat bo‘lganda o‘simlik shu suvdan foydalanadi.

• Qoplovchi to‘qimaning chiqib kelishi o‘simliklarni suvli muhitdan quruqlikka moslashishidan boshlangan. Qop lovchi to‘qima organlarni qurib qolishdan va tashqi muhitning noqulay sharoitlaridan, mexanik shikastlanishlardan himoya qiladi. Bular ham ontogenez davrida meristema to‘qimadan vujudga keladi. Bu to‘qima 3 ga bo‘linadi: epiderma, periderma va po‘stloq . Epiderma gazlar almashinishida, kasal hujayralarning sog‘ to‘qimaga kirmasligi hamda o‘simlikni tashqi muhit- 35 dan saqlashda qatnashadi. Bu to‘qima ham poya va ildizlarda uchraydi. O‘simlik qarigan sari periderma o‘rniga po‘stlog‘i o‘lik to‘qimalar paydo bo‘ladi.

• Po'kak o'lik hujayralardan iborat bo'lib, uning qobig'iga maxsus yog'simon modda (suberin) shimilgan. Shuning uchun po'kak o'zidan suv va gazlarni o'tkazmaydi. Uning asosiy vazifasi o'simlikni yozda yuqo-ri haroratdan, qishda sovuqdan va kasallik tug'diruvchi mikroorganizmlardan saqlashdan iborat. Po'kak hujayralari orasida yasmiqchalar shakllanadi. Daraxt va butalarning tanasi va ildizida har yili po'kak to'qimasining yangi qavati shakllanadi. Natijada po'stloq qavati hosil bo'ladi. Po'stloq hujayralari cho'zilish xususiyatiga ega bo'lmaganligi sa-babli, daraxt va butalar tanasi yo'g'onlashgan sari po'stloqda yoriqlar paydo bo'ladi.

• O‘tkazuvchi to‘qima . Bu to‘qima o‘simlik tanasidagi oziqa moddalarning harakatlanishini ta’minlaydi. O‘simliklarda suv va unda erigan moddalar pastdan yuqoriga, ya’ni ildizdan tanaga qarab ko‘tariladi. Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan organik moddalar esa ildiz tomonga qarab harakatlanadi. Bu ikki jarayon o‘tkazuvchi to‘qimalar – ksilema va fl oema naylari orqali sodir bo‘ladi. Bu jarayon cho‘ldagi o‘simliklarda uzluksiz davom etadi va ularning hayotini ta’minlab turadi.

• Mexanik to'qima o'simlik organlariga mexanik mus- tahkamlik (tayanch) beruvchi to'qima hisoblanadi. Mexanik to'qimaning quyidagi turlari mavjud. 1. Kollenxima - tirik, cho'ziq, qalin qobiqli, xloroplastga ega hujayralar bo'lib, barg bandida, yosh novdalarda tayanch vazifasini bajaradi. 2. Sklerenxima - o'lik, qalin qobiqli hujayralardan iborat bo'lib, ikki turga bo'linadi: uzun ingichka - lub tolalari, yog'ochlik tolalari va yumaloq - sklereid hujayralar. Skle-reid hujayralar urug'larning qobig'i (yong'oq, olcha, o'rik) da, meva eti (nok, behi)da bo'ladi.

• Ajratuvchi to'qima. O'simliklarda kechadigan hayotiy jarayonlarda turli moddalar hosil bo'ladi. Ajratuvchi to'qima hujayralari efir moylari, kauchuk, nektar va smola, fitonsid va boshqa moddalarni ajratib chiqaradi.

Savol va topshiriqlar • To'qima deb nimaga aytiladi? • To'qimalar necha xil bo'ladi? • Qaysi to'qima orqali fotosintez jarayoni amalga oshadi? • Daraxtlar qaysi to'qima hisobiga bo'yiga va eniga o'sadi?

O'xshashlar

O‘simlik to‘qimalari. 5 - sinf

Kurtak. 6 - sinf

Novda. 6 - sinf

Urug'. 6 - sinf

To'pgullar. 6 - sinf