O‘simlik to‘qimalari. 5 - sinf - Botanika - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

O‘simlik to‘qimalari. 5 - sinf

Yuklangan vaqt:

04.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

8875.5068359375 KB

Ko'chirib olish

8- §. O‘SIMLIK TO‘QIMALARI 5-sinf botanika darsligi asosida. 2015.

• O‘tgan darslarda Siz xilma-xil hujayralar bilan batafsil tanishdingiz. Bular orasida chiqib kelishi, shakli o‘xshash, muayyan bir vazifani (funksiyani) bajaradigan hujayralar ham bor. Bunday hujayralar to‘plami to‘qima deyilishini bilib oldingiz. To‘qima o‘simlik organining asosini tashkil etadi. O‘simliklarda bir yoki bir nechta vazifani bajaruvchi qismi organ deyiladi.

• O‘simlik to‘qimasi haqidagi dastlabki ma’lumot XVII asrda Malpigi va Gryu asarlarida bayon etilgan. O‘simlik hujayralari bir xil bo‘lsa oddiy to‘qimali, har xil hujayralardan tashkil topgan bo‘lsa, murakkab to‘qimali o‘simlik deyiladi. 1682-yili ingliz tabiatshunosi N. Gryu to‘qima tushunchasini fanga olib kirdi. To‘qimalar joylashishi va bajaradigan vazifasiga ko‘ra xilma-xil bo‘ladi

Marchello Malpigi Neyemiya Gryu

• Qator morfo-biologik belgi va xususiyatlariga qarab o‘simliklarda quyidagi to‘qimalar bo‘ladi: hosil qiluvchi to‘qima, qoplovchi to‘qima, asosiy to‘qima, ajratuvchi to‘qima, o‘tkazuvchi to‘qima. Ba’zan bularga yana boshqa to‘qimalarni ham qo‘shib o‘rganiladi, masalan, assimilyatsiyalovchi to‘qima, g‘amlovchi to‘ qima, mexanik to‘qima va boshqalar.

• Hosil qiluvchi to‘qima (meristema). Bu to‘qima o‘simlik hayoti bilan uzviy bog‘liq. O‘simlik hujayrasi shu to‘qima yordamida bo‘linib ko‘payadi va yangi to‘qima hamda organlar hosil bo‘ladi. Natijada o‘simlik o‘sishda davom etadi. Hayvonlarda bu to‘qima bo‘lmaydi. Meristema to‘qimasi o‘simlikning turli qismlarida joylashadi. Bu to‘qima hujayralari yupqa va egiluvchan bo‘ladi. Ular o‘simlikning eniga va bo‘yiga o‘sishiga yordam beradi.

• Asosiy to‘qima. Bu to‘qimaning eng muhim vazifasi fotosintez jarayonini, ya’ni o‘simliklarda moddalar almashinuvini amalga oshirishdan iborat. Uning tarkibiga assimilyatsiyalovchi, suv saqlovchi va g‘amlovchi to‘qimalar kiradi. Mazkur to‘qima yadro va bir qavat xlorofill donachalaridan iborat. Shuning uchun ham bu to‘qimalar xlorofi lli parenxima yoki xlorenximalar deb ham yuritiladi.

• Xlorenxima yunoncha xloros – yashil, enxima – to‘ldirilgan degan ma’noni bildiradi. Ular yashil barg, yashil novdalarda epiderma hujayralari ostida joylashgan.

• G‘amlovchi to‘qima. Bu to‘qimada fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan oziq moddalar, kraxmal, oqsil, karbon suvlar, vitaminlar, yog‘lar to‘planadi va uzoq muddat saqlanadi. Ular o‘simlikning deyarli barcha organlarida bo‘ladi. Jumladan, urug‘larda to‘planib, murtak rivojlanishi uchun sarfl anadi. Cho‘ldagi ba’zi o‘simliklarda, masalan, sarsazan, buzoq- bosh, qizil sho‘ra, baliqko‘z va boshqalarda shiraga boy hujayralar bo‘lib, ularda asosan suv saqlanadi. Suv saqlovchi hujayralar o‘simliklarning barg va novdalarida bo‘ladi. Zarurat bo‘lganda o‘simlik shu suvdan foydalanadi.

• Qoplovchi to‘qimaning chiqib kelishi o‘simliklarni suvli muhitdan quruqlikka moslashishidan boshlangan. Qop lovchi to‘qima organlarni qurib qolishdan va tashqi muhitning noqulay sharoitlaridan, mexanik shikastlanishlardan himoya qiladi. Bular ham ontogenez davrida meristema to‘qimadan vujudga keladi. Bu to‘qima 3 ga bo‘linadi: epiderma, periderma va po‘stloq . Epiderma gazlar almashinishida, kasal hujayralarning sog‘ to‘qimaga kirmasligi hamda o‘simlikni tashqi muhit- 35 dan saqlashda qatnashadi. Bu to‘qima ham poya va ildizlarda uchraydi. O‘simlik qarigan sari periderma o‘rniga po‘stlog‘i o‘lik to‘qimalar paydo bo‘ladi.

• O‘tkazuvchi to‘qima . Bu to‘qima o‘simlik tanasidagi oziqa moddalarning harakatlanishini ta’minlaydi. O‘simliklarda suv va unda erigan moddalar pastdan yuqoriga, ya’ni ildizdan tanaga qarab ko‘tariladi. Fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan organik moddalar esa ildiz tomonga qarab harakatlanadi. Bu ikki jarayon o‘tkazuvchi to‘qimalar – ksilema va fl oema naylari orqali sodir bo‘ladi. Bu jarayon cho‘ldagi o‘simliklarda uzluksiz davom etadi va ularning hayotini ta’minlab turadi.

• Mexanik to‘qima. U o‘simlikka tayanch (mustahkamlik) beruvchi, qalin qobiqli, cho‘ziq, tirik (kollenxima) va o‘lik hujayralardan iborat to‘qima hisoblanadi. Mexanik to‘qimaga poya va ildizning po‘stloq hamda yog‘ochlik tolalari kiradi.

• Boshqacha qilib aytganda, mexanik to‘qima: tirik (kollenxima), o‘lik (sklerenxima) va sklereid to‘qimalardan iborat. Kollenxima tirik, yosh poya va barg bandlarida bo‘ladi. Uning hujayralari bo‘yiga cho‘zilib, o‘sish vaqtida epiderma ostida joylashgan birlamchi po‘stloqning paren- xima hujayrasida yuzaga keladi. Shuning uchun o‘simlik cho‘zilib o‘sish xususiyatiga ega. Kollenxima asosan uch xil bo‘ladi: burchaksimon, plastinkasimon va g‘ovaksimon. Bular bir-biridan hujayralarining bo‘shliq hosil qilishiga qarab farq qiladi.

• Sklerenxima – qattiq (mustahkam) to‘qimalar tuzilishi jihatidan kollenximadan farq qiladi. Poyaning po‘stloq qismida joylashgan sklerenxima lub tolalari deyiladi. Kambiydan hosil bo‘lgan sklerenxima libriform deb ataladi. Sklerenxima 2ga bo‘linadi: 1) lub tolalari; 2) sklereid, ya’ni tosh hujayralar. Shunday qilib, hosil bo‘lishiga ko‘ra kollenxima to‘qimalari o‘simliklarga mustahkamlik berib turadi.

• Ajratuvchi to‘qima tuzilishi va ixtisosl ashgan tarkibi har xil bo‘lgan hujayralardan hosil bo‘ladi. Bu hujayra vakuollarida efi r moylari, kauchuk, balzam va smolalar to‘planadi. Xulosa qilib aytganda, o‘simliklardagi ortiqcha moddalar bu to‘qimalar orqali tashqariga chiqarib turiladi.

Savol va topshiriqlar • To‘qima deb nimaga aytiladi? • To‘qimalar necha xil bo‘ladi? • Qaysi to‘qima orqali fotosintez jarayoni amalga oshadi? • Daraxtlar qaysi to‘qima hisobiga bo‘yiga va eniga o‘sadi? • Qaysi to‘qima daraxt shox-shabbalariga mustahkamlik beradi?

O'xshashlar

O‘simlik to‘qimalari. 6 - sinf

O‘simlik hujayrasining xilma-xilligi va mikroskopda ko‘rinishi. 5 - sinf

Botanika 5 sinf. So'z boshi. 5 - sinf

Kurtak. 5 - sinf

O'g'itlar. 5 - sinf