Lutfiy 8 -sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Lutfiy 8 -sinf

Yuklangan vaqt:

25.09.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1395.6337890625 KB

Ko'chirib olish

LUTFIY ( 1366 -1465 ) 8-sinf adabiyot darsligi 2-mazu:

Lutfiy — o'zbek adabiyotining XV asr ikkinchi yarmigacha bo'lgan davrlardagi eng mashhur lirik shoir. Shuning uchun ham zamona-sining ahli adabi va ahli fuzalosi uni « malik ul-kalom », ya'ni « so'z podshosi » deb e'zozlagan. Man-balarda taxallusi oldidan « ulug' us-tod » ma'nosidagi « Mavlono » sifa-tining qo'shib tilga olinishi ham — shundan. Obro'yi va shuhrati juda yuksak darajaga yetgan edi. Alisher Navoiy uni, o'zining ustozlaridan biri, deb biladi. Buni shoirlar haqidagi « Ma-jolis un-nafois » tazkirasida shu ulug' shoir haqida aytilgan ushbu iliq so'zlar ham isbotlaydi: « Mavlono Lutfiy o'z za- monasining malik ul-kalomi erdi, forsiy va turkiyda naziri yo'q erdi... va turkcha devoni ham mashhurdur ».

Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat min shamoyim ul-futuvvat» degan tasavvuf vakillari — shayx-avliyolar to'g'risidagi tazkirasida esa Lutfiyning uzoq umr ko'rgani va qabri haqida ham qimmatli ma'lumot beriladi: «...To'qson to'qqiz yoshida olamdin o'tdi. Qabri Dehi-kanordadur, o'z maskani erdi». Bundan shoirning Hirotda hayot kechirgani, o'zi yashagan Dehikanor degan qishloqda dafh etilganini bilib olamiz. Lutfiy milodiy 1366- yili tug'ilib, 1465- yili vafot etgan . Bu ustoz shoir dunyodan o'tganda Alisher Navoiy 24 yoshda edi.

XV asrning birinchi yarmida o'zbek tilida yaratilgan «Gul va Navro'z» dostoni sho'rolar davrida uzoq yillar Lutfiyning asari sifatida xato taxmin etib kelingan edi. Ammo keyingi tadqiqotlar bu doston o'sha davrda yashab, ijod etgan shoir Haydar Xorazmiy qalamiga mansub ekani-ni ko'rsatdi. Lutfiyni Alisher Navoiy o'zigacha bo'lgan o'zbek she'riyatining eng kuchli, eng taniqli shoiri sifatida ba-holaydi. U Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoyi, Yaqi-niy, Gadoiy kabi o'zbek shoirlarini sanay turib, o'zbek she'riyatida «mashhur forsiy shoirlar muqobalasida (qar-shisida) kishi paydo bo'lmagan»ini aytadi.

Ammo ular orasida Lutfiyni alohida ajratib ko'rsatadi: «...Bir Mavlono Lutfiy din o'zgakim, bir necha matlalari borkim, tab' ahli (nozik didli adabiyotchilar) qoshida o'qusa, bo'lur». Bun-dan anglashiladiki, Lutfiy Navoiygacha bo'lgan davrning eng oldi o'zbek shoiri edi. U fors-tojik tilida ham go'zal she'rlar bitgan zullisonayn (ikki tilli) ijodkor edi. Bizgacha Lutfiy turkiy (o'zbekcha) devonining XVI - XX asrlar mobaynida ko'chirilgan jami 33 nusxasi yetib kelgan. Bu qo'lyozmalar dunyoning turli shahar-laridagi e'tiborli kutubxona va qo'lyozmalar xazinalarida saqlanadi. Olimlarning hisob-kitobiga ko'ra, shoir merosining umumiy miqdori - 3 ming baytga yaqin. Buning 75 foizini g'azal janri namunalari tashkil etadi. Shoir, g'azaldan tashqari, qit'a, ruboiy, tuyuq va fard janrlarida ham ijod qilgan. Lutfiy lirikasi faqat o'zbek she'riyati vakillarigagina emas, boshqa turkiy xalqlar, jumladan, turkman, ozar-boyjon, usmonli turk shoirlari ijodiga ham sezilarli ta'sir ko'rsatgan.

Bobur nomli xalqaro jamoat fondi tashabbusi bilan 2006- yili Hirot yaqinida joylashgan Dehikanor (hozir gi Nangobod) qishlog'idagi Lutfiy qabri aniqlashtirilib, u yerda o'zbek milliy uslubida ayvonli yangi maqbara bunyod etildi. Shoirning, xususan, g'azal va tuyuqlari XV asr o'zbek lirikasining go'zal namunalari hisoblanadi. Hozirgi paytda ham shoirning ko'plab g'azallari qo'shiq qilib kuylanadi. Ular xalqimizning sevimli ashulalari safidan joy olgan.

«XOH INON, XOH INONMA» RADIFLI G'AZAL Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma, Qondur jigarim, xoh inon, xoh inonma. Hijron kechasi charxi falakka yetar, ey moh, Ohi saharim, xoh inon, xoh inonma. Haqqoki, qilich kelsa boshimg'a eshikingdin Yo'qtur guzarim, xoh inon, xoh inonma. Usruk ko'zing ashkolina har gah nazar etsam, Qolmas xabarim, xoh inon, xoh inonma. Yoqub bikin ko'p yig'idin qolmadi sensiz Nuri basarim, xoh inon, xoh inonma. Oyyuzung'a ko'z solg'ali o'zga kishi birla Yo'qtur nazarim, xoh inon, xoh inonma. Ishq o'tida Lutfiy yuzi oltunni yoshurdi, Ey siymbarim, xoh inon, xoh inonma.

G'azal - an'anaviy yetti baytdan iborat. An'anaviyligi shundaki, o'zbek mumtoz she'riyatida ko'p g'azallar aynan yetti qo'shmisradan tashkil topgan bo'ladi. She'r aruzning nisbatan murakkab turlaridan biri bo'lmish hazaji musammani axrabi makfufi mahzuf (yoki maqsur), ya'ni maf'uvlu — mafoiylu — mafoiylu — faulun (yoki mafoiyl) vaznida bitilgan. G'azalda ishq mavzusi qalamga olingan. Lirik qahra-mon oshiq nomidan so'zlaydi. To'g'ridan to'g'ri ma'shu-qaga murojaat qiladi. Biroq bu yerda zimdan ilohiy ishq ko'zda tutilganini ham unutmaslik kerak.

Qofiyasi («sevarim - jigarim - saharim - guzarim - xa- barim - basarim - nazarim - siymbarim») va radifi («xoh inon, xoh inonma») - juda jarangdor. Asar qurilishida ular- ning alohida o'rni bor. Xususan, radifning to'rt so'zdan tashkil topgani, amalda sakkiz misrada ularning qaytari-lishi ohang ustuvorligini kuchaytirgan. Radifning o'zida tazod bor: «xoh inon» bilan «xoh inonma» o'rtasidagi o'zaro ma'no zidligi asarga alohida badiiy joziba baxsh etgan.

«Inonma» - hozirgi tilimizda mavjud «ishonma» so'-zining XV asrdagi shakli. Mamlakatimizning ayrim hududlarida (masalan, Buxoro viloyatida), shuningdek, Afg'onistondagi o'zbek shevalarining ba'zilarida hozir ham «ishonma» o'rniga «inonma» shakli ishlatiladi. G'azalning tili - sodda, ravon. Murakkab, falsafiy-tasawufly so'z va timsollar — uchramaydi hisob. Shuning uchun g'azal mazmuni - bugungi o'quvchi uchun ham tushunarli. Baytlar yengil kayfiyat, ayricha bir ishqiy zavq bilan o'qiladi. Hozirgacha hofizlarimiz bu g'azalni qo'shiq qilib kuylayotgani ham shundan bo'lsa kerak. Bu g'azal ham mumtoz yo'lda, ham zamonaviy estrada usulida ashu-la qilingan.1F37 22 27 1F0511 31 0217 030215 180904 120A

Matlada, radif («xoh inon, xoh inonma»)dan tashqari, to'rttagina («sensan», «sevarim», «qondur» va «jigarim») so'z ishtirok etgan. Bu birinchi bayt amalda yorga oshiq-likni anglatadi, xolos. Lekin qo'shmisra mazmunidan uning to'g'ridan to'g'ri yorga murojaat ekani bilinib tu-ribdi. Ikkinchi baytda ustalik bilan oshiqning hijron (ayriliq) kechasida sahargacha oh chekkani, bu charxi falakka yet-gani aytiladi. Birinchi misra oxiridagi «moh» so'zi bilan ikkinchi misra boshidagi «oh» o'zaro ohangdoshlik pay do qilganki, bu ham shoirning yuksak badiiy mahoratidan dalolat beradi.

Uchinchi bayt alohida izoh talab qiladi. Buning uchun awal «guzar» so'zining ayni matndagi xos ma'nosini tu-shunib olish kerak. Agar bu so'zni «o'tish» deb anglasak: «Xoh ishon, xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qi-lich kelsa ham, eshiging oldidan o'tmayman», - degan g'azaldagi umumiy mantiqqa zid ma'no- mazmun kelib chiqadi. Shuning uchun bu so'zni «ketish» ma'nosida tu-shunish lozim. Shunda: «Xoh ishon, xoh ishonma, Xudo haqqi, boshimga qilich kelsa ham, eshiging oldidan nari ketmayman», - degan to'g'ri ma'no anglashiladi. To'rtinchi baytda lirik qahramon har vaqt yorining su-zuk («usruk») ko'zi shakliga qaraganida hushidan ketib qolishi («qolmas xabarim»)ni aytib: «Bunga xoh ishon, xoh ishonma», - deydi. Xuddi ikkinchi baytdagi kabi, to'rtinchi qo'shmisra birinchi satrida «nazar» so'zi qo'llangan: uning g'azal qofiyasidagi so'zlarga (ular orasi-da «nazarim» ham uchraydi) umumiy hamohangligi bor. Beshinchi baytda talmeh san'ati ishlatilgan. Shoir ning lirik qahramoni Yoqub alayhissalom kabi ko'p yig'layverganidan «nuri basari qolmagani», ya'ni ko'zlari ko'r bo'lganini aytadi. Yoqub alayhissalom o'g'li - Yusuf alayhissalom dardida ko'p yig'lab, ko'r bo'lgan.

Bu mumtoz she'riyatimizda ko'p bor tilga olinadigan yoki unga ishora qilinadigan tarixiy voqealardan biri hisoblanadi. Lirik qahramon yori ishqida yig'layverib, ko'zdan qolgani-ni aytish uchun shu talmehdan foydalanadi. Oltinchi baytda yana bir muhim nuqtaga e'tibor qara-tiladi. Yor timsolida zimdan Tangri taolo ko'zda tutilgani uchun u hamisha yakka-yu yagona zot sifatida ta'riflanadi. Bu baytda ham lirik qahramon yorini o'zga kishi bilan yonma-yon ko'rishni istamasligini ta'kidlaydi. Biroq: «Oy yuzung'a ko'z solg'ali o'zga kishi birla yo'qtur nazarim...», — deyish orqali shoir matn mag'ziga: «Sening Oydek yuzingga boshqa kishining boqishini istamay-man», — degan fikrni ham singdirgan bo'lsa, ajab emas. Shoir yorni «Oy yuzli» deb ta'riflagani uchun ham shunga mutanosib ravishda maqtada uni «siymbarim» deydi. Oyning oqligi bilan siym, ya'ni kumushning oqligi o'rtasida kuchli o'xshashlik bor.

Bu ikki qo'shmisra aro yana bir mutanosiblikni sezmaslik mumkin emas. Oltinchi baytda yor yuzi tilga olingan edi. Maqtada lirik qahramon, g'azaldagi maqsad-muddaosidan kelib chiqib, o'z yuzi haqida ham unga eslatib qo'yishni unutmaydi: Lutfiyning yuzi azbaroyi hijron azobini chekaverganidan sarg'ayib ketib, oltinni yashiradigan darajaga yetdi, ya'ni shunchalik sarg'aydiki, buning oldida tilloning sariqligi hech narsa bo'lmay qoldi! Lutfiy g'azallari bunday go'zal badiiy topilmalarga boyligi bilan ajralib turadi. Adabiyotimizda mashhur g'azallarga naziralar bitish, ya'ni uning qofiya va radifidan foydalanib, o'xshatmalar yozish an'anasi shakllangan. Lutfiyning bu g'azali ta'sirida Boborahim Mashrab (1640 —1711) ham bir tazmin g'azal yaratgan.

O'xshashlar

Lutfiy g'azallar 8 -sinf

Kuntug'mish 8 -sinf

Nodira 8 -sinf

Oybek 8 -sinf

G'ofur G'ulom 8 -sinf