Lutfiy g'azallar 8 -sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

Lutfiy g'azallar 8 -sinf

Yuklangan vaqt:

25.09.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

822.966796875 KB

Ko'chirib olish

LUTFIY G’AZALLAR 8-sinf Adabiyot fani darsligi 3-mazu:

«QILADURG'ON BU KO'NGULDUR, BU KO'NGUL» RADIFLI G'AZAL Meni shay do qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul, Xor-u rasvo qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. O'qdayin qomatimizni qora qoshlig'lar uchun Muttasil yo qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. Meni yozg'urma: «Sevar», — debki, mening haddim emas, Ul tamanno qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. «Borma, - derlar, — eshiki sori damo-dam», - netayin, Ko'p taqozo qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. Tori mo'yin havasi birla qorong'u kechada Jonni savdo qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. Dushman-u do'st orasinda meni g'ofilni mudom, Besar-u po qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul. O'zgadin ko'rmoki ko'zung yoshini, ey Lutfiy, Ayni daryo qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul.

G'azal an'anaviy ishqiy mavzuda bitilgan. U yetti bayt-dan iborat. Vazni — ramali musammani mahzuf (yoki maqsur), ya'ni foilotun — foilotun - foilotun - foilun (yoki foilon). G'azal vazni bekorga bu tarzda ikki xil qilib belgilan-madi. Ya'ni oxirgi ruknning «foilun» yoki «foilon» ekani qayd etilishining jiddiy sababi bor. G'azaldagi oltinchi baytning birinchi misrasi «mudom» so'zi bilan tugaydi. Aruz vaznida «-dom» o'ta cho'ziq hijo hisoblanadi va bu g'azalda u bilan tugallangan rukn «foilun»ga emas, aynan «foilon»ga tushadi. Aruzda har qanday she'r, qaysidir mis-raning oxirgi hijosiga ko'ra, xuddi ana shunday bir-biridan ozgina farq qiladigan ikki vaznda bitilishi mumkin. Bu asarida shoir besh so'zdan iborat radif qo'llagan («qiladurg'on bu ko'nguldur, bu ko'ngul»). G'azal radi-fidagi barcha so'zlar - turkiy. Qofiyasi - arabiy-forsiy kali-malar («shaydo — rasvo — yo — tamanno — taqozo — savdo — po - daryo»)dan tashkil topgan.

Ko'ngul mumtoz she'riyatimizning asosiy tasvir man-basi hisoblanadi. Chunki, tasawuf ta'limotiga ko'ra, Alloh kishining ko'nglidagina aks etadi. Ishq ham — ko'ngil ishi. Lirik qahramon ishq bobida barcha «ayb»ni ko'ngliga qo'ymoqchi: uni shaydo, xor-u rasvo (matla), qora qosh-liklar uchun o'qdayin tik qomatini yoydek egik qiladigan (ikkinchi bayt) ham - shu ko'ngil. «Meni sevdi deb ayblama, buni istayotgan ham — ko 'ngil» (uchinchi bayt), - deydi lirik qahramon. U mulo-hazalarini davom ettiraveradi: «Eshigiga tez-tez boraver-ma, - deyishadi, - lekin ko'ngil shuni talab qilsa (taqozo etsa), nima qilay» (to'rtinchi bayt)? Qorong'i kechada sochining tolasiga havasi kelib, jonni unga almashadigan («savdo qiladurg'on») ham (beshinchi bayt), do'st-u dushman ichida men g'ofil bandani boshsiz- oyoqsiz qilib qo'yadigan ham (oltinchi bayt) — shu ko'ngil. Maqtada lirik qahramon Lutfiyga murojaat etib, bu ishni boshqadan ko'rma, ko'z yoshlaringni daryodek to'kayotgan ham — aynan «bu ko 'nguldur, bu ko 'ngul», — deydi. Bu g'azal hozirgacha xonandalarimiz tomonidan sevib kuylanadi. Oradan to'rt yuz yil o'tib, XIX asrning birinchi yarmida Nodira Lutfiyning shu g'azaliga o'xshatma yozdi.

«AYOQINGG'A TUSHAR HAR LAHZA GISU...» G'AZALI Ayoqingg'a tushar har lahza gisu, Masaldurkim: «Charog' tubi - qorong'u». Tuturmen ko'zki, ko'rsam orazingni, — Ki derlar: «Oqqan ariqqa oqar su(v)». Yuzungni tuttum ortuq Oy-u Kundin, «Kishining ko'zidur, ore, tarozu». Ko'zing qonimdin iymanmas, ajabtur, — Ki: «Qo'rqar, qaydakim qon ko'rsa, hindu». Tilar vaslingni, Lutfiy, qil ijobat, -Ki ayturlar: «Tiloganni — tilogu». Lutfiy — yozma adabiyot vakili. Biroq so'z san'ati tari-xidan yaxshi bilamizki, dastlab og'zaki adabiyot yuzaga kelgan. Yozma adabiyot ana shu folklor zaminida paydo bo'lgan. Shuning uchun o'zbek mumtoz she'riyati taraq-qiyotini xalq og'zaki ijodi ta'siridan ayri holda tasawur qilish aslo mumkin emas. O'qiganingiz g'azal buning yorqin bir isboti yanglig' jaranglaydi. Uni muallif tamoman o'zbek xalq maqol-lari asosiga qurgan. Har bir baytda shoir bittadan maqol

TUYUQLAR «DOG'I BOR» TAJNISLI TUYUQ Ko'ngluma har yonki boqsam, dog'i bor, Har necha dardimni desam, dog'i bor. Qilcha tanga bori ishqing yor edi, Bir sori bo'ldi firoqing dog'i bor. Tuyuqni tushunib, undan zavq olish uchun, avvalo, misralar zamiridagi ma'nolarni obdon anglab olish lozim. Chunki qofiyalarda kelgan bir shakldagi so'zlar yoxud so'zlar turkumi anglatgan ma'nolar bir-biridan farq qilgani sababli tajnis yuzaga kelgan. Agar o'quvchi aynan bir xil shakldagi so'zlar yoxud so'zlar turkumidagi ma'nolarning nozik farqlarini ajrata ola bilmasa, asar o'z vazifasini o'tamagan, muallifhing maqsadi amalga oshmay qolgan bo'lib chiqadi.

«BANDAMEN» TAJNISLI TUYUQ Men sening ilkingdin, ey dil, bandamen, Vah, qachon yetkaymen ul dilbanda men. Bevafolarg'a meni qilding asir, Sen menga sultonsen, ey dil, banda - men. Ushbu tuyuqda, odatdagidek, tajnisli so'zlar qofiya bo'lib kelgan va ular quyidagi ma'nolarni anglatadi: dil, bandamen - yurak, (men) banddaman (bog'lanib qolganman); dilbanda men - dilbandga men; -dil, banda - men - yurak, banda (qui) - men. Misralar talqin etilsa, quyidagicha mazmun kelib chiqa di: -Men sening dastingdan, ey dil, banddaman (bog'lanib qolganman), evoh, men qachon u dilbandga yetgayman? Ey dil, meni bevafolarga asir qilding, sen menga sultonsan, banda (qui) - men.

«YOZAMEN» TAJNISLI TUYUQ Charxi kajraftor elidin yozamen, Chiqmadim hijron qishidin yoza men. Bir meni yorliq bila yod etmas ul, Har necha ul shahg'a qulluq yozamen. Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz: yozamen — yozg'iraman (shikoyat qilaman); yoza men - yozga men; yozamen - yozaman (bitaman). Satrlar ketma-ketligi asosida talqin etilganda quyida- gicha fikrlar ilgari surilgani ma'lum bo'ladi: Charxi kajraftor (egri aylanuvchi charx, zamon) dasti-dan noroziman (birinchi misra). (Chunki) hijron (ayri-liq) qishidan yozga chiqa olmadim (ikkinchi misra). Har qancha u shohga qulluq (iltifotli maktub) yozganim bilan (to'rtinchi misra), meni bir yorliq (maktub) bilan u yod et-maydi (uchinchi misra).

ARUZ VAZNI Muayyan tartibga solingan matn «nazm» deyiladi. Shuning uchun nazmning birinchi talabi — vazn. O'zbek she'riyatining asl vazni (tug'di-bitdi) barmoq sanaladi. Xalq og'zaki ijodi namunalari, asosan, shu vaznda yara-tiladi. Buni Mahmud Koshg'ariyning XI asrda yozilgan «Devonu lug'ot ut-turk» asarida misol tariqasida keltiril-gan she'riy parchalar ham to'la isbotlaydi. Ahmad Yas-saviy, Sulaymon Boqirg'oniyning aksar va boshqa shoirla-rimizning ayrim she'rlari ham barmoq vaznida yaratilgan. Biroq XI asrdan yozma she'riyatimiz namunalari aruz vaznida yozila boshladi. Ming yillik aruziy merosga ega- miz. Aruzda bitilgan she'rning vaznini yaxshi bilmay tu-rib to'g'ri o'qishning hech ham iloji yo'q. Aruzni barmoq vazniga qiyosan tushunish - osonroq. She'riyatimizning bu ikki vazni o'rtasida o'xshash ji- hatlar ham mavjud, tamoman mos kelmaydigan xususiyat- lar ham bor.

Barmoq vazni - ikki muhim xususiyatga ega. Birinchisi shuki, misralardagi bo'g'inlar soni teng ke lishi lozim. Ahmad Yassaviyning mana bu bandi shunga yorqin misol bo'la oladi: Beshak, biling, bu dunyo borcha eldin o'taro, Ishonmagil molingga, bir kun qo'ldan ketaro. Oto-ono, qarindosh, qayon ketti? Fikr qil -To'rt ayog'lig' cho'bin ot bir kun sanga yetaro. Ammo bu, hamma misralarda bo'g'inlar soni baro- bar kelishi kerak, degani emas. Ba'zan toq misralar bo'g'inlari soni toq, juft misralar bo'g'inlari soni juft mis ralar bo'g'inlari soniga teng bo'lishi qoidasiga ham amal qilinadi. Ikkinchisi - misralarning muayyan turoqlarga bo'li- nishi. Turoq misralarni bo'laklarga bo'ladi. Bunda muay yan bir sanoqdagi bo'g'indan keyin so'z, albatta, tugashi kerak.

Aruz vazni arab she'riyatining asosiy vazni hisoblanadi. U bizga arab she'riyatining ta'sirida shakllangan. Bu vazn - barmoq vaznining yuqorida sanalgan ikki jihatiga o'xshash xususiyatga ega. Birinchidan , bu vaznda ham, xuddi barmoq vaznidagi kabi, hamma, xoh u kichik bo'lsin, xoh katta, she'riy asardagi barcha misralar vaznan teng o'lchovda bo'ladi. Faqat endi bu vaznda toq misralarning toq misralarga, juft misralarning juft misralarga vaznan teng kelishi hodisasi yo'q. Ya'ni bu vaznda toq misralar bo'g'inlari soni -boshqa, juft misralar bo'g'inlari soni - boshqa bo'lishi mumkin emas. Ikkinchidan, xuddi barmoq vaznidagi kabi, misralar muayyan bo'laklarga bo'linadi. Ammo bular shakliy o'xshashliklargina, xolos. Sifat jihatidan misralarning o'zaro vaznan teng kelishi ham, ularning muayyan vazniy bo'laklarga bo'linishi ham o'zaro jiddiy farq qiladi.

Dastlabki tafovut shuki, barmoqda bo'g'inlar sanaladi, aruzda esa - hijolar. Hijo shaklan bo'g'inga o'xshasa-da, hatto, ko'p hijolar bo'g'in bilan aynan mos kelib qolsa ham, mohiyatan undan keskin farq qiladi. Hijolar uch xil bo'ladi. U qisqa, cho'ziq va o'ta cho'ziq hijolarga bo'linadi. Ilmda qisqa hijoni «V», cho'ziq hijoni «-» va o'ta cho'ziq hijoni «~» tarzida belgilab ko'rsatish rasm bo'lgan. Qisqa hijoga nimalar kiradi? Bunga, asosan, qisqa un-lilar («a», «e», «a», «u», «o'») bilan tugaydigan hijolar kiradi. Kelib chiqishi turkiy bo'lgan so'zlardagi urg'u tushmagan «o» tovushi ham qisqa hijo hisoblanishi mum-kin. Shuning uchun Alisher Navoiyning: Boshni fido ayla ato qoshig'a, Jismni qil sadqa ano boshig'a, - baytidagi «ato» va «ano» so'zlarini «oto» va «ono» tarzida o'qisak ham, «ota» va «ona» tarzida o'qisak ham, vazn buzilmaydi. Biroq ularni «ato» va «ano» tarzida yozib, shunday o'qisak, bu har taraflama, ya'ni istisnolarsiz holda vaznga mos bo'ladi. Baytdagi «-ni», «fi-», «-la», «a-», «-shi-», «-m-», «-ni», «- qa», yana «a-», yana «-shi-» (jami - 10 ta) hijolari qisqa hijo bo'lib kelgan.

Tuyuq - lirik janr. U arabiy va forsiy adabiyotda yo'q. Bu janr namunalarini faqat turkiy she'riyatdagina uchratamiz. Tuyuqlar aslan turkiy xalqlar og'zaki adabiyoti ta'sirida shakllangan, takomil topgan. Keyinchalik yozma adabi-yotga o'tib, muayyan qoidalarga bo'ysungan, talablari qat'iylashgan. Quyidagi adabiy-badiiy talablar tuyuq janrining asosiy qoidasiga aylangan: Tuyuq, albatta, to'rt misradan iborat bo'lishi kerak. TUYUQ

Tuyuqlar, xuddi ruboiy kabi, a-a-a-a tarzida ham, a- a-b-a tarzida ham qofiyalanish tizimiga, ya'ni taj-nisga ega bo'lishi mumkin. Navoiyning siz o'qib, o'rga- nadigan tuyuqlari a-a-b-a tarzida qofiyalangan. Bu eng ko'p uchraydi. Biroq Navoiyning ayrim tuyuqlari hatto a-b-d-b tarzida ham keladi. Buni mana bu tuyuqda ko'ramiz: Ul pari ishqida bu devonani, Eyki, istarsen, kelib gulxanda ko'r. Bir qadah ul gulni xandon ayladi, Ey ko'ngul, nazzora qil, gulxanda ko'r.

Tuyuqda qofiyaga olingan so'zlar, albatta, tajnisli bo'lishi, ya'ni omonim so'zlardan yoki shakldosh so'zlar turkumidan tashkil topishi darkor. Ilgari tuyuqlar janming ana shu talablaridan dastlabki uchtasiga javob bergan, xolos. Lekin keyinchalik jamming to'rtinchi sharti yuzaga kelgan. Shu tariqa tuyuqlarni taj- nissiz tasawur qilib bo'lmay qolgan. Navoiyning mana bu tuyug'ida tajnisdagi so'z (yoki so'zlar) uch alohida-alohida ma'noda kelgan: Kechti umr-u, tushmadi ul yor ila, Qo'rqaram ko'nglum bu g'amdin yorila. Bu vafosizliqki, sendin ko'rmisham, E'tiqodim qolmadi hech yor ila. Bu tuyuqda quyidagi tajnislarga duch kelamiz: yor ila - yor (sevgili) bilan; yorila - yoriladi; yor ila — do'st bilan. Tuyuqning yana bir o'ziga xosligi bor. Bu shundan iboratki, uning ikki, uch yoki to'rt misrasi oxirida taj-nis san'atini hosil qiladigan so'zlar yoki so'zlar turkumi qo'llangani uchun shuning o'zi qofiya o'rniga o'tadi.

O'xshashlar

Lutfiy 8 -sinf

Nodira g'azallar 8 -sinf

MUHAMMAD FUZULIY G'azallar 8 -sinf

Alisher Navoiy g'azallar 10 - sinf

Zokirjon Xolmuhammad o'g'li Furqat g'azallar 9 -sinf