A.Navoiy Ruboiylar 8 -sinf - Adabiyot - Slaydlar (maktab darsliklari bo'yicha)

A.Navoiy Ruboiylar 8 -sinf

Yuklangan vaqt:

25.09.2021

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

9327 KB

Ko'chirib olish

8-sinf adabiyot darsligi asosida 5-mavzu:ALISHER NAVOIY RUBOIYLAR

Ruboiy — o'zbek mumtoz she'riyatining lirik janrlari-dan biri. «Ruboiy» so'zi arabchadan olingan. U «to'rttadan», «to'rtlik» degan ma'nolarini bildiradi. Adabiyotshunos-likda esa u to'rt satrli kichik lirik janrni anglatadi. Nom- lanishi arabcha bo'lsa ham, bu she'riy shakl dastlab forsiy (Rudakiy, Shahid Balxiy) va turkiy (Lutfiy) she'riyatda vujudga kelgan. Har qanday to'rtlik ruboiy bo'lavermaydi. O'ziga xos shakliy qurilma, a-a-a-a yoki a-a-b-a tarzidagi qofiya tizimiga ega, falsafiy, ijtimoiy-siyosiy, ishqiy va axloqiy mavzularda, faqat aruzda mavjud hazaj bahrining axram va axrab shajaralaridagi jami 24 vazndagina bitiladigan to'rt satrli she'rga «ruboiy» deyiladi.

Navoiy - o'zbek adabiyotida eng ko'p ruboiy yozgan shoir. Uning o'zbekcha ruboiylari « Xazoyin ul-maoniy »- ning birinchi devoni - « G'aroyib us-sig'ar »ga kiritilgan. Ularning umumiy soni - 133 ta. Ulug' mutafakkir ayrim nasriy asarlarini ham she'riy parchalar bilan bezab ketavergan. Adib nasrdagi fikriga is- bot-dalil sifatida, unda ilgari surilayotgan fikr yoki g'oyani yanada ta'sirchanroq qilib yetkazish uchun she'riy parcha lar ham ijod qilaveradi.

Navoiy nasriy asarlaridagi she'riy parchalarning ayrimlari janr nuqtayi nazaridan ruboiy tarzida bitilgan. Masalan, « Xazoyin ul- maoniy »ga yozilgan nasriy « Debocha » tarkibida naqd 30 ta ruboiy keltiriladi. Boshqa ayrim asarlarida ham ko'plab ruboiylar mavjud. Navoiy Muhammad payg'ambar alayhissalomning kuyovlari - hazrati Alining hikmatli so'zlari jamlangan, « Nasr ul-laoliy » («Marvarid hikmatlar») asarini she'rga solib tarjima qiladi. « Nazm ul-javohir » deb atalgan bu o'ziga xos to'plamdagi 270 ta to'rt satrli she'rning hammasi ham janr jihatidan ruboiy hisoblanadi.

Demak, shoir o'zbek tilida 500 ga yaqin ruboiy bitdi. Uning forsiy devoni — « Devoni Foniy »da esa bu janrning 100 ga yaqin namunasi mavjud. Ruboiy ijtimoiy-falsafiy qarashlarini aks ettirish, hayotining turli davrlarida sodir bo'lgan voqea-hodisalar ta'sirida ko'nglida kechgan oniy tuyg'ulariyu chiqargan muhim xulosalarini ifodalashda shoirga juda qo'l kelgan.

«GARDUN GAH MANGA JAFO-U DUNLUQ QILDI...» RUBOIYSI Gardun gah manga jafo-u dunluq qildi, Baxtim kibi, har ishta zabunluq qildi, Gah kom sari rahnamunluq qildi, Alqissa, base buqalamunluq qildi. « Mahbub ul-qulub » - nasr va nazm aralash tarzda bitil-gan asar. Undagi she'riy parchalarning ayrimlari ruboiy janrida yozilgan. « Gardun gah manga jafo-u dunluq qil di.. .» ruboiysi ham - ana shundaylardan biri. Unda to'rtala misra ham o'zaro qofiyalangan (« dun-luq » — « zabunluq » - « rahnamunluq » - « buqalamunluq »). Shuning uchun she'r bu janrning taronayi ruboiy turiga kiradi. « Qildi » so'zi esa radif bo'lib kelgan.

Bu ruboiyda hasbi hoi xususiyati mavjud. Ya'ni unda muallifning tarjimayi holi bilan bog'liq vaziyat aks ettirilgan. Lirik qahramon birinchi misrada « gardun » deganda « taqdir » ma'nosini ko'zda tutgan. Taqdir esa unga ba'zan jafo-yu pastliklar qilgan (« Gardun gah manga jafo-u dun luq qildi »). Xuddi baxti kabi, har ishda unga shikast, xor-u zorlik yetkazgan (« Baxtim kibi, har ishta zabunluq qildi »). Lekin gohida u maqsadi sari yo'l ko'rsatdi ham (« Gah kom sari rahnamunluq qildi »). Xullas, u shoirga ko'p buqalamunlik qildi (« Alqissa, base buqalamunluq qildi »).

Buqalamunni bilasiz. Issiq o'lkalarda sudralib yuruv- chilarning shunday bir turi borki, u tabiatdagi rangga qarab terisining ko'rinishini o'zgartirib turadi. Yashil o'simliklar orasida yurganda yashil, sarg'aygan barglar orasida esa sariq rangga kiradi. Bu uning uchun himoya vositasi hisoblanadi.

Shoir ruboiyda taqdir ham unga nisbatan shunaqa rang-baranglik qilganini, ya'ni goh jabr-u jafo o'tkazib, goh siylaganini qalamga olgan. Ruboiyning tub mag'zida hayotga muhabbat bor. Har qanday shaxs taqdiri mohiyatari murakkab kechadi. Ki-shi hayoti bir kun undoq, bir kun bundoq o'tishi mumkin. Xalqimiz buni: « Oyning o 'n beshi — qorong'i, o'n beshi — yorug '», degan ajoyib maqol orqali ifodalagan. Shoir bu yerda inson taqdirining bunday buqalamunligidan ustun kela olishi lozimligi g'oyasini ilgari surgan. «Mahbub ul-qulub»ning ana shu ruboiy keltirilgan qismida ham muallif o'z boshidan kechirgan bir-biriga zid holatlar tasviri orqali aynan shu xulosani ilgari surgan.

«AHBOB, YIGITLIKNI G'ANIMAT TUTUNGUZ...» RUBOIYSI Ahbob, yigitlikni g'animat tutunguz. O'zni qariliq mehnatidin qo'rqutunguz. Oyini adovat-u hasaddin o'tunguz, Har nav' ila o'zni necha kun ovutunguz.

Bu ruboiy « Mahbub ul-qulub » asarining 105-tanbehi tarkibida kelgan. Mazkur tanbehga « Shabob ayyomi zik-rida » (« Yoshlik davri zikrida ») degan sarlavha qo'yilgan. Unda « umr gulshanining bahori... va hayot shabistoni (ke- chasi)ning nahori (kunduzi )» bo'lgan yigitlik davri xususi-yatlari ta'riflanadi. Ruboiy ana shu tanbehning xulosasi sifatida kelgan. Unda shoir to'g'ridan to'g'ri nasihatga o'tadi. Ruboiy ning « ahbob » (« do'stlar ») degan undalma bilan boshlani-shi ham, misralardagi ma'no yo'nalishi ham, jumlalarning shakliy tuzilishi ham shunday deyishimiz uchun to'la asos beradi.

Ruboiyning har bir satrida bir o'git ilgari surilgan: 1 2 3 4 misrada shoir do'stlariga yigitlik davrini g'animat bilishni; misrada o'zni hali oldinda qarilik mashaqqatlari bor-ligi bilan qo'rqitishni, ya'ni hozirgi kuch-quwatga to'la davrning qadriga yetishni; misrada boshqalarga adovat va hasad qilish odatlarining bahridan o'tishni; esa, har qanday yo'l bilan bo'lsa ham, o'zni necha kun, ya'ni ana shu yoshlik davrida ovutishni nasihat qiladi.

Ruboiydagi «ahbob»ga murojaat — bir badiiy vosita, xolos. Chunki bu gaplarini muallif faqat o'zining do'st-larigagina qarata aytgan, deb hisoblasak, asarning ahami-yatini kamaytirib, uning ta'sir maydonini cheklab qo'ygan bo'lamiz. Bu ruboiy, shoirning har qanday asari kabi, makon va zamon tushunchalari qobiqlarini yorib o'tadi, bu jihatdan u chegara bilmaydi.

Hayot bor ekan, insoniyat mavjud ekan, yoshlik va qarilik tushunchalari bo'ladi. Shoir lirik qahramoni qarilik shabadalari esmasidan burunroq yosh-likning qadriga yetishni, ya'ni uni g'animat bilishni targ'ib qilyapti. Yoshlikni g'animat bilish tushunchasining mohiyati esa - juda keng.

U kishini aynan yoshlikda hayot yo'lini mustahkam qilib qurishga, baxtli qarilikning poydevorini oldindan qurishga, buning uchun adovat va hasad kabi illatlardan forig' bo'lib, ana shu yoshlik davrini yaxshi o'tkazishga undaydi. Ruboiy - ana shunday g'oyaviy, ijtimoiy, ma'naviy va tarbiyaviy ahamiyatga ega.

O'xshashlar

A.Navoiy Tuyuqlar 8 -sinf

Kuntug'mish 8 -sinf

Lutfiy 8 -sinf

Nodira 8 -sinf

Oybek 8 -sinf