Zarafshon vodiysi. Geografik o‘rni, Yer yuzasi, geologik tuzulishi va foydali qazilmalariю 7-sinf - Geografiya - Dars ishlanmalar

Zarafshon vodiysi. Geografik o‘rni, Yer yuzasi, geologik tuzulishi va foydali qazilmalariю 7-sinf

Yuklangan vaqt:

01.10.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1174 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi Respublika ta’lim markazi Geografiya fanidan o‘zlashtirilishi qiyin bo‘lgan mavzular bo‘yicha ilg‘or pedagogik texnologiyalar asosida yozilgan dars ishlanma ( VII-sinf ) 1

IV – chorak 56 - dars Mavzu: Zarafshon vodiysi. Geografik o‘rni: Yer yuzasi, geologik tuzulishi va foydali qazilmalari Maqsad: Respublikamizning tabiiy geografik o‘lkalari tabiiy sharoitning o‘ziga xos xususiyatlari haqida geografik bilimlarni shakllantirishda davom etish, o‘quvchilarni yangi atama va tushunchalar bilan tanishtirish; Zarafshon vodiysining geogrfik o‘rni, yer yuzasining geologik tuzulishi, geologik taraqqiyot bosqichlari va foydali qazilmalari bilan o‘quvchilarni tanishtirish; geologik bilim manbaalari bilan ishlsh ko‘nikmalarini shaklantirishni davom ettirish; o‘quvchilarda tekislik va tog`li o‘lkalarda oid geologik bilimlarni rivojlantirish. Vazifalar: O‘quvchilarda mavzu asosida bilim va ko‘nikmalarni shakillantirish, geografik atlas, xaritalar va rasmlar bilan ishlashga qiziqish o‘yg‘otish. O‘quvchilarning savol-javob, xarita bilan ishlash (amaliy mashg‘ulot) orqali yangi mavzuni qay darajada o‘zlashtirilganligi nazorat qilinadi. Uslub: “Aqliy hujum”, “Savol-javob”, “ha” yoki “yo‘q”. Darsda ko‘rgazma materiallar: O‘zbekistonning tabiiy (foydali qazilmalari) xaritalari, 7- sinf o‘quv atlasi, yozuvsiz xarita, qiziqarli kitoblar, tog‘ jinslari namunalari, tarqatma savollar. Dars rejasi: 1. O`qituvchining kirish so`zi (1 daqiqa). 2. Guruhlarga bo`linish (2 daqiqa). 2

3. Tarqatma savollar orqali uyga berilgan mavzu yuzasidan bilimlarni tekshirish ( 8 daqiqa). 4.Yangi mavzu bayoni. (10 daqiqa). 5. O‘tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar. (8 daqiqa). 6. Sardorlar bellashuvi ( 9 daqiqa). 7. Mavzuni mustahkamlash (3 daqiqa). 8. O`quvchilarni rag‘batlantirish va baholash (2 daqiqa). 9. Uyga vazifa. (2 daqiqa). 1. O`qituvchining kirish so`zi (1daqiqa). Darsning tashkil etilishi: a) salomlashish, davomatni aniqlash; b) o`quvchilarni darsga hozirlab, jonli muhit yaratish; 2. Guruhlarga bo`linish (2 daqiqa). O`quvchilar iqlim elementlariga ko`ra 3 ta guruhga bo`linib, joylariga o`tirishadi. I-guruh. “Zarafshon” II-guruh. “Marjonbuloq” III-guruh. “Muruntov” O`quvchilar bilan birgalikda guruhlarda ishlash uchun amal qilinishi lozim bo`lgan qoidalar ishlab chiqiladi: Oltin qoidalar: 1. Faollik. 2. Vaqtga rioya qilish. 3. Aytilgan fikrni takrorlamaslik. 3

4. O`zaro hurmat. 5. To`g`ri javob uchun rag`bat. 6. O`ng qo`l qoidasi. 7. “Bir yoqadan bosh chiqarish”. 8. Intizom. Ishlab chiqilgan oltin qoidalar doska chetiga osib qo‘yiladi. 3. Tarqatma savollar orqali uyga berilgan mavzu yuzasidan bilimlarni tekshirish (7daqiqa). I-guruh. “Zarafshon” 1.Savol: Mirzacho‘l o‘lkasining eng yirik vodiysi qanday nomlanadi? Javob: Sangzor vodiysi . 2. Savol: Mirzacho‘l o‘lkasining janubidagi eng baland tog‘ tizmasi Javob: Turkiston tizmasi II-guruh. “Marjonbuloq” 1. Savol: O‘lkada rangli metallardan qaysilar tarqalgan? Javob: Oltin, qo‘rg‘oshin, bolfram, molibdin 2. Savol: Zomin to‘g‘ qo‘riqxonasining dastlabki nomini ayting Javob: Go‘raralash III-guruh. “Muruntov” 1. Savol: Zomin milliy bog`ida qo‘riqlanadigan archaning 3 ta turini ayting? Javob: Qora archa, sarv archa, o‘rik archa. 4

2.Savol: Mirzacho‘l o‘lkasining tabiiy darvozasi qanday nomlanadi? Javob: “Temurlang” 2. Quyidagi raqamlar qaysi tog` tizmalariga tegishli ekanligini yozub ko‘rsatish. 1) 2621 m --- 2) 2161 m --- 3) 4000 m --- 4) 3768 m --- 5) 4503 m --- 6) 4299 m --- 7) 3267 m --- 8) 2268 m --- 9. 2165 m….. Izoh: Barcha guruhlarga bir xil topshiriq beriladi. Topshiriq bajarilgandan so‘ng guruhlar bir-birlarini bajargan ishlarini ko‘rib chiqishib tahlil qilishadi. 4. Yangi dars bayoni (10 daqiqa). 1. Zarafshon vodiysining geografik o‘rni 2. Yer yuzasi va geologik tuzulishi 3. Foydali qazilmalari 4. Joy nomlari, tog‘ tizmalari nomlarini toponimikasini bilish (Nurota, Zarafshon, Chuponota, Qo‘ytosh va boshqalar) Zarafshon tabiiy o‘lkasi O‘zbekiston Respublikasining markazida joylashgan bo‘lib Zarafshon vodiysining o‘rta va quyi qismini o‘z ichiga oladi. Sharqdan Tojikiston Respublikasi hududi biolan chegaradosh, shimoldan Turkiston tizmasining g‘arbiy qismi hisoblangan Chumqar 5

tog‘, G‘o‘bdin, Nurota, Oqtog‘ va Qoratog‘ bilan, janubdan Chaqalikalon, Qoratepa, Zirabuloq – Ziyovuddin tog‘lari bilan, janub va janubi - g‘arbdan Sandiqli qumli cho‘li bilan, shimoli- g‘arbdan esa Qizilqum bilan o‘ralgan. Zarafshon vodiysi yer usti tuzilishiga ko‘ra Samarqand botigidan, tog‘ va qirlardan iborat. G‘arbiy qismi keng va atrofi qumli cho‘llar bilan o‘ralgan tekisliklardan, xususan Buxoro va Qorako‘l vohalaridan iborat. O‘lka yer yuzasi jihatdan uch qismga bo‘linadi. Zarafshon vodiysiga, Turkiston – Nurota – Oqtog‘ va Zirabuloq – Ziyovuddin tog‘lariga bo‘linadi. Samarqand vohasi shu nom bilan ataluvchi botig‘da joylashgan. Botiqning eng keng joyi 70-80 km,uzunligi 220 km. Vodiy g‘arbdan kengayib, Buxoro vohasini hosil qiladi. Shimol tomondan Qizilqum o‘rab olib, vohaning janubi – sharqida joylashgan Qorako‘l platosi uni Qorako‘l vohasidan ajratib turadi. Bu yerda voha torayib, Qorako‘l yo‘lagini hosil qiladi. Zarafshon vodiysi tektonik botiqda joylashgan bo‘lib, usti asosan yosh paleogen va neogen cho‘kindi yotqiziqlaridan tarkib topgan. Bu yotqiziqlar ustini Zarafshon va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar qoplab olgan. Shu sababli lyoss, qum, shag‘l, konglomeratlar ko‘p tarqalgan. Vodiy neogen davrigacha dengiz sathida bo‘lgan. Neogen davridagi tektonik harakatlar ta’sirida esa quruqlikka aylangan. Vodiyning shimol tomonidagi tog‘lardan eng balandi Oqtog‘ bo‘lib, balandligi 2005 m ga yetadi. Bu tog‘ning shimolida esa Nurota –Qo‘ytosh botig‘i joylashgan. Uning o‘rtacha balandligi 1500 m. Eng baland Hayotboshi (Zargar) cho‘qqisi 2165m. Nurota tizmasi sharqda Sangzor daryo vodiysi ( Ilono‘ti darasi) orqali Morguzar tog‘idan ajratib turadi. Zarafshon tabiiy geografik o‘lkasida qazilma boyliklar ko‘p va xilma – xil. Nurota tizmasidagi nodir va noyob metallar, volfiram konlari, Muruntov 6

oltin koni, G‘o‘bdin tog‘idagi Marjonbuloq oltin koni, Oqtog‘ va Omonqo‘tondagi marmar konlari, binokorlik materiallari mavjud. Dunyoga mashhur G‘ozg‘on marmar koni ham shu o‘lkada joylashgan. Buxoro va Qorako‘l vohalari atrofida Jarqoq, Gazli, Qorovulbozor gaz konlari joylashgan. O‘lka Yer osti suvlariga ham juda boy hisoblanadi. 5.O‘tilgan mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar. (7 daqiqa). I-guruh. “Zarafshon” 1s.Samarqand vodiysi qaysi botiqda joylashgan ? Javob: Shu nom bilan ataluvchi botiqda joylashgan. 2s. Zarafshon vodiysida lyoss, qum, shag‘l, konglomeratlar ko‘p tarqalishiga sabab nima? Javob: Ustki qismi cho‘kindi yotqiziqlardan iborat. Bu yotqiziqlar ustini Zarafshon va uning irmoqlari olib kelgan yotqiziqlar qoplab olgan. II-guruh. “Marjonbuloq” 1s. Vodiyning eng issiq, eng sovuq, eng yog‘in ko‘p tushadigan joylarini ayting. Javob: Eng issiq joy g’arbida, eng sovuq joy baland tog‘larda, eng yog‘in ko‘p tushadigan joy Omonqo‘ton qishlog‘ida ( 880 mm ) gacha. 2s.Zarafshon vodiysi janubidagi tog‘larni bir- biridan ajratib turuvchi dovonning nomini ayting? Javob: Taxtaqoracha dovoni. III-guruh. “Muruntov” 1s.O‘lkaga qaysi fasilda yog‘in eng ko‘p tushadi ? 7

Javob: Bahor faslida. 2s.Miyonqala oroli qaysi daryolar oralig‘ida joylashgan ? Javob: Oqdaryo va Qoradaryo oralig‘ida. 6. Sardorlar bellashuvi: (9 daqiqa). Quyidagilar ichidan Zarafshon vodiysiga tegishlilariga “ha” yoki “yo‘q” deb javob bering I guruh sardoriga 1.Zarafshon vodiysi viloyat hududining ma’lum bir qismini qamrab olgan ( ha) 2.Quyi Amudaryo tabiiy geografik rayoni bilan chegaradosh ( yoq) 3.Yer bag‘ridan dala shpati, oltin, marmar ko‘p qazib olinadi (ha) 4.Vodiyda Nurota –Qo‘ytosh botig‘i joylashgan. (ha) II guruh sardoriga 1.Hududning asosiy qismi qumli cho‘l bilan qoplangan (ha) 2.Samarqand botig‘ining eng keng joyi 80 km, uzunligi 220 km. (ha) 3.Vodiy sharqdan-g‘arbga tomon pasayib boradi. ( ha) 4. Hududidan Sangzor daryosi oqib o‘tadi. (yoq) II guruh sardoriga 1.O‘lkadan Ugom, Piskom, Sangzor daryolari oqib o‘tadi. (yoq) 2.Surxandaryo tabiiy o‘lkasi, Farg‘ona vodiysi bilan chegaradosh. (yoq) 3.Qashqadaryo, Mirzacho‘l, Qizilqum tabiiy geografik o‘lkalari, Tojikiston va Turkmaniston respublikalari bilan chegaradosh. (ha) 8

4. O‘lkada Jom va Qarnoq botiqlari mavjud (yo‘q) 7 . Mavzuni mustahkamlash (3 daqiqa). O‘tilgan mavzu bo‘yicha o‘qituvchi tomonidan o‘quvchilarning taqdimotiga yakun yasaydi va o‘quvchilar tomonidan bergan javoblardagi kamchiliklarni to‘ldirilib, guruhlarning to‘g‘ri javoibi uchun rag‘bat bayroqchasi beriladi. 8. O`quvchilarni rag‘batlantirish va baholash (2 daqiqa) Dars yakunida guruh o`quvchilari to`plagan globus (maketchalari) sanaladi, g`olib guruh aniqlanadi va rag`batlantiriladi. Guruhlarga darsdagi ishtirokiga qarab ”Eng zukko guruh”, ”Eng faol guruh”, ”Eng intizomli guruh” nominasiyalari o`z egalariga topshiriladi. 9 .Uyga vazifa: (2 daqiqa) 1. Yozuvsiz xaritaga Zarafshon o‘lkasidagi tog‘ tizmalari va foydali qazilma konlarini tushurish. 2.Quyida foydali qazilma kon nomlari yozilgan. Ularning to‘g‘risiga nima qazib olinishini yozing: Marjonbuloq - Oqtog‘ - Omonqo‘ton - G‘ozg‘on - Ingichka - 3.Joy nomlari, tog‘ tizmalari nomlarini toponimikasini bilib (Nurota, Zarafshon, Chuponota, Qo‘ytosh va boshqalar) kelish. 9

O ‘qituvchilarga eslatma Geografiya o‘quv fani umum ta’lim maktablarida 7 -sinfda haftasiga 2 soatdan jami 68 soat o‘qitilib, bunda o‘quvchilar dastur asosida mavzular kesimida ajratilgan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishlari lozim. Olib borilgan monitoring natijalariga ko‘ra umumta’lim maktab o‘quvchilarining geografiya fanidan bilishi va o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan ayrim bilim, ko‘nikma va malakalarni o’zlashtirishda qiyinchilikka duch kelinganligi aniqlangan. Jumladan: Zarafshon vodiysi. Geografik o‘rni: Yer yuzasi, geologik tuzulishi va foydali qazilmalari mavzusida o‘lkaning yer yuzasining tuzilishi jihatdan qismlarga bo‘linishi, undagi yotqiziqlar, vodiyni o‘rab turgan geografik obe’klarni nomlarini aytib xaritadan ko‘rsatib berishda qiyinchillikka duch kelishgan. Ushbu yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun o ‘qituvchi d ars davomida nazariy bilimlar bilan chegaralanib qolmasdan o ‘ quvchilar bilan amaliy mashg‘ulotlar bajarish, o ‘ quvchilarning mustaqil faoliyatlarini rivojlantirish, guruhlarda va hamkorlikda ishlash malakalarini shakillantirish, izlanish, mavzuga oid materiallar to ‘ plash va ularni tahlil qilish, ular asosida o ‘ z frini bayon eta olish kabi o ‘ quvchi faoliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan ilg ‘ or pedagogik texnologiyalarni tanlash va ularning asosida ta’lim berishni tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Shunga ko’ra mazkur mavzularni o‘rganishda ayrim pedagogik texnologiyalarni qo‘llash yuzasidan o’zlashtiri li sh i qiyin bo‘lgan mavzularni o‘qitish bo‘yicha dars ishlanmalari taqdim etilmoqda. 18

O'xshashlar

Yevrosiyoning geologik tuzulishi va foydali qazilmalari. Relyefi

Shimoliy Amerika iqlimi va ichki suvlari

O`rta Osiyoning geografik o‘rni, chegaralari va o‘ziga xos xususiyatlari

Yevrosiyo aholisi va siyosiy xaritasi 6-sinf

Okeaniya......