Teri, teri payda etiwshi organlar ha’m dem aliw organlarin preparobka etiw - Зоология - Презентации

Teri, teri payda etiwshi organlar ha’m dem aliw organlarin preparobka etiw

Загружено в:

01.03.2024

Скачано:

0

Размер:

973.5927734375 KB

Teri, teri payda etiwshi organlar ha’m dem aliw organlarin preparobka etiw

REJE:  Haywanlarda teri qaplaminin’ du’zilisi funkciyasi  Haywanlarda dem aliw sistemasi du’zilisi murin boslig’i ko’mekeydin’ du’zilisi  Haywanlarda traxeya ha’m o’kpenin’ du’zilisi

HAYWANLARDA TERI QAPLAMININ’ DU’ZILISI T E RI Q A P LA M I Teri oramı - intequmentum commune tikkeley sırtqı ortalıq menen baylanısqan, jún menen oralǵan deneni qorshap turıwshı sırtqı perde bolıp tabıladı. Teri oramı xayvon organizmi ushın júdá zárúrli kóplegen wazıypalardı atqaradı, yaǵnıy, seziw, ıssılıqtı muwapıqlastırıw, ajıratıw, nápes alıw, sorıw hám taǵı basqalar. Teriniń bul wazıypaların barlıǵı organizmdiń juwap reaksiyasın túrli kórinisi bolıp esaplanadi. Teri - cutis - epidermis, tiykarǵı shın teri hám teri astı qabatınan ibarat.

Epidermis - epidermis qalıń kóp qabatlı epiteliy toqımasınan tashkil tapqan bolıp, teri tiykarından ol tiykarǵı perde (membrana ) - membrana basilaris arqalı ajralıp turadı. Ol jaǵdayda epidermisning islep shıǵarıwshı qabatı jaylasadı. Bul qabattıń kletkaları kóbeyiwi nátiyjesinde qabattıń maydanına shıǵadı, qariydi, quriydi hám de anaǵurlım qalıńlasadı. Keyininen shaq zatqa aylanadı, ohir - aqıbet to'rsimon betshe (plastinka ) ga aylanıp, terini hár qıylı mexanik zaqım aliw, qurib qalıwdan saqlaydı. Teriniń bul qabatı mudami jańalanıp turadı. Jańalanıw, yaǵnıy epidermisning kóship turıwı processinde teri hár qıylı mikroorganizmlardan hám de kirlanishdan tazalanıp turadı. Teriniń epidermis qabatında pigment kletkaları islep shıǵıladı (keratin), qan tamırları bolmaydı. Epidermisning azıqlanıwı osmotik (sıpalıw ) jol menen keshedi. Tiykarǵı, yaǵnıy shın teri - derma tig'iz, qáliplesken biriktiruvchi toqımadan dúzilgen bolıp, ol jaǵdayda may hám ter bózi, arteriya, vena, limfa tamırları, kapillyarlar, nerv tamırları, seziw, jún túbiri, tegis bulshıq et tuqimalari jaylasadı. Bul qabattıń qalıńlıǵı haywanlardıń túrine, onıń boqilish sharayatına, jasına, jinsiga baylanıslı boladı. Mısalı, eń qalıńı - qaramalda, eń juqası - qoy hám eshkinde; ǵarrı haywanlarda jaslarına salıstırǵanda qalıń ; ayaqtıń qaptal maydanında qalıń, ishki maydan ida juqa boladı. d Shın teri maydan so'rg'ichli hám de tereń to'rli bólimlerden ibarat. So'rg'ichli qabatı - jumsaq tabanda hám teriniń basqa junsiz bólimlerinde jaqsı rawajlanǵan. Junli terinde ol jaqsı taraqqiylashmagan. So'rg'ichlarning kóp bolıwlıǵı shın terini epidermis menen jipslanish maydanın asıradı. To'rli qabatı - anaǵurlım tereńrekte jaylasqan bolıp, ol aste - uyań teri astı katlamiga aylanıp baradı. Teri astı qatlamı - stratum sibcutis siyrek biriktiruvchi toqımalardan dúzilgen bolıp, shın terini fazalarǵa hám bulshıq etlerge birlestirib turadı.

Teri tuwındıları Jún - pilus epidermisning shaq zatsı kletkalarınan quram tapqan organ bolıp, qattı elastik ipchalar kórinisine iye. Junning sırtqı qabatın qalıń kletkalardan ibarat toqıma - cuticula tashkil etedi. Kutikulaning tiykarında qalın qabıqloq qabatı - stratum corticales bolıp, pigmentli uzın xujayralardan dúzilgen, qaysıkim, junning reńin anıqlaydı. Junning orayında domalaq, kóp qırlı hám kubsimon kletkalardan tashkil tapqan maǵız qabatı - stratum centrale jaylasadı. Jún o'qi yamasa poyasi - scapus pili - teri maydanına shıǵıp turadı. Jún túbiri - radix pili hám jún piyazshası - bulbus pili shın terinde jaylasqan boladı. Shın terinen jún so'rg'ichi - papilla pili ónim bolıp, ol óz qalpoqchasi menen jún piyazchasini qoplab turadı hám onıń esabınan junning azıqlanıwı hám de ósiwi keshedi. Jún túbiri hám piyazshası pallıqula - folliculus pili ishine kirip turadı. Pallıqula epidermisdan ónim bolǵan túbir qini - vagina radix den hám de shın terinen payda bolǵan jún qapshıǵınan ibarat. Jún qaltasınan epidermisga tárep junni kóteriwshi muskul talshıqları - m. m. arrestares pilarum yo'naladi. Bul muskul talshıqları tásirinde jún kóteriliwqobiliyatiga iye boladı. Jún terinen ayırım haywanlarda jalǵız halda ( qaramal, atlarda ) shıqsa, basqalarında gruppa -gruppa (cho'chqa, ıytlarda ) bolıp shıǵadı. Olar qıysıq jóneliste hám de hár tárepleme ósedi hám buǵan jún aǵımı - flumen pilorum dep ataladı. Jún teriniń hár qıylı jayında hár qıylı uzınlıqta hám qalıńlıqta boladı. Olar dúzilisine kóre qoplovchi, turpayı, ónim beretuǵın hám de sinuoz xilda boladı. Qoplovchi jún - onsha uzın hám qalıń bolmaydı, jún ózegi bar bolıp, ol ónim tayarlaw ushın isletilmaydi. Turpayı jún ózegi jaqsı rawajlanǵan ; bularǵa basqı kekil, qulaqtaǵı jún, Kiprik sıyaqlılar kiredi. Uzın jún qalın hám turpayı bolıp, yoldagi, dumdagi jún kiredi. Sinuoz jún - júdá qalın hám uzın boladı, olar erin átirapında, kóz átirapında, murın átirapında jaylasıp, olarda jún qaltasında qan tamırlar sinusi boladı.

HAYWANLARDÍŃ DEM ALÍW ORGANLARÍ EVOLYUCIYASÍ Dem alıw barlıq tiri organizmlerdiń tirishiligi ushın áhmiyetli process sanaladı. Tiri organizmlerdiń jasaw ortalıǵı anaerob (kislorodsız) hám aerob (kislorodlı) bolıwı belgili. Evolyuciya dawamında dáslepki tiri organizmler anaerob shárayatta jasaǵan, zatlar almasıwınıń kislorodsız tarqalıw basqıshındaǵı sıyaqlı glikoliz hám ashıw nátiyjesinde payda bolatuǵın az muǵdardaǵı energiya esabına jasaǵan. Atmosferada kislorod muǵdarınıń artıwı kislorod penen dem alıwshı organizmlerdiń payda bolıwına sebep boldı. Kislorod penen dem alıw esabına zatlardıń aqırına shekem tarqalıwı hám payda bolatuǵın energiya muǵdarınıń artıwı evolyuciya procesin tezlestiredi.

Evolyuciyada dáslepki dem alıw aǵzası kóp túkli saqıynalı qurtlarda payda bolǵan. Olardıń bas bólimindegi arnawlı ósimte azıq zatlardı tutıw hám dem alıw wazıypasın atqarǵan. Az túkliler súlikler dene beti arqalı dem alǵan. Teńizlerde jasaytuǵın mollyuskalar saǵaqları járdeminde, qarın ayaqlı mollyuskalardıń ayırım wákilleri bolsa ókpesi járdeminde kislorodtı qábıl etedi. Buwın ayaqlılardan shayan tárizlilerde dem alıw organı saǵaq, shıbınshirkeylerde traxeyalar hám órmekshi tárizlilerde ókpe jáne traxeyalardan (órmekshilerde ókpe hám traxeyalar, shayanlarda ókpe, falanga hám ayırım kenelerde traxeyalar) ibarat. Mayda shayan tárizlilerde arnawlı dem alıw organı joq. Olarda xitin qaplamı juqa bolıp, dem alıw dene beti arqalı ámelge asadı.

DEM ALIW ORGANLARI FILOGENEZI

Jer bawırlawshılarda dem alıw jolları – kómekey, traxeya hám bronxlar tolıq qáliplesken. Olardıń ókpeleri mayda gewek tárizli, kóp sanlı ishki uyashalarǵa hám úlken dem alıw bet qolemine iye. Biraq olarda bronxlar shaqlamaydı. Dem alıwı, tiykarınan, qabırǵa aralıq hám qarın bulshıq etleriniń qısqarıwı esabına júz beredi. Dem alıwda teri qatnaspaydı. Quslardıń ókpesi jaqsı rawajlanǵan. Olardıń ókpesinde bronxlar tarmaqlanıp, bronxiolalar menen tamamlanadı. Quslar ushıwǵa beyimleskenligi sebepli, ókpesiniń ekilemshi bronxları izi hawa qaltashaların payda etedi. Hawa qaltashaları bulshıq etler arasına, teri astına hám súyek boslıqları-na jetip baradı. Ushıw waqtında bul qaltashalar hawa menen tolıp, dene salmaǵın jeńillestiredi. Bunnan tısqarı, hawa qaltashalarındaǵı atmosfera hawası dem shıǵarıp atırǵanda ókpeden ótip, qandı ekinshi márte kislorod penen támiyinleydi. Bunday halat zat almasıwın jedellestiredi, sebebi qan hám dem alǵanda, jáne dem shıǵarǵanda kislorodqa toyınadı.

Sút emiziwshilerde dem alıw jolları kirpiksheli epiteliy menen qaplanǵan. Olar as sińiriw sistemasınan tolıq ajıralǵan hám tek jutqınshaq bóliminde kesisedi. Bronxlar kóp márte tarmaqlanıp, bronxiolalar hám alveolalar ókpe torsıqları menen tamamlanadı. Alveolalar diywalı bir qabat epiteliyden ibarat bolıp, kapillarlar torı menen oralǵan. Alveolalardıń sanı túrli sút emiziwshilerde hár qıylı boladı. Olardıń esabına gaz almasıw kólemi keńeyedi. Kókirek boslıǵı qarın boslıǵınan diafragma menen ajıralıp turadı. Diafragmada bulshıq et toqıması jaqsı rawajlanǵan bolıp, dem alıw hareketlerinde júdá úlken áhmiyetke iye.

Murın - nasus nápes alıw strukturalarıniń baslanıw bólegi esaplanıp, onıń joqarı bólegi, qaptal diywalları, tiykarǵı bólegi hám de uchi parıq etedi. Murındıń joqarıǵı bólegi - dorsum nasi murın boslig'ining qopqog'i bolıp esaplanadı. Ol ólpeń murındıń qaptal diywalları - partes laterals nasi ga aylanıp baradı. Murındıń tiykarǵı bólegi (túbiri) - radex nasi murın menen mańlay tarawı shegarasında jaylasadı, murındıń diywali hám de qaptal diywallarınıń dawamı esaplanadı. Murın uchi - apex nasi joqarıǵı erin ústinde bolıp, ol jaǵdayda murın boslig'iga kirisiw tesigi, tanaw - nares jaylasadı. Qaramalda bular salıstırǵanda kishilew, keń, domalaq, onsha úlken bolmaǵan, qanatsimon jiyek - sulcus alares kórinisinde boladı. Murın katagi ortalıǵından qalıń, kem jıldam, murın qanatı - alae nasi arqalı shegaralanǵan. Murın katekleri aralıǵinda teri oramı murın -erin yaltirog'i - planum nasolabiale ni payda etedi. Murın boslig'i - cavum nasi bastıń júz bóliminde jaylasqan bolıp, hawa ótkeriw, iyis biliw, hawanı qizdırıw, ızǵarlaw hám onı tazalaw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı. Murın boslig'ining ónim bolıwında yamasa onıń kósher skeleti bolıp murın, joqarıǵı jaq, mańlay, torımon, tańlay suyekleri, murın, murın shıǵanaqları, murındıń shemirshekli tosıqları hám murın shemirshekleri esaplanadı. Murın boslig'i o'qining ishki tárepi silekey perde menen oralǵan. Murın boslig'i tosıq arqalı oń hám shep bóleklerge bólingen hám hár qaysı bólektiń kirisiw (murın katagi) hám de shıǵıw (xoana) tesikleri, qopqog'i, tubi, qaptal hám orta diywalları boladı. Murın to'sig'i - septum nasi torımon suyektiń vertikal beti esaplanadı. Bul bettiń aldınǵı, suyeklashmagan bólegi murın boslig'ini bolıp turadı hám murındıń shemirshekli to'sig'i - cartilage septi nasi dep ataladı.

Ko’mekey - larynx shemirshekli toq gewek organ bolıp, ol organizmde dem alıw hám shıǵarıw hawasın ótkeriw, dawıs shıǵarıw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı. Hiqildoqning skeletini 5 ta: halqasımon, qalqansimon, 2 ta shómishsimon hám de hiqildoq ústi shemirshekleri ónim etken. Joqarıdaǵı hámme shemirshekler bir-biri menen shemirshekler járdeminde birlesken, halqasımon hám shómishsimon shemirshekler ortasında bolsa bo'g'im hám de bo'g'im kapsulasi bar. Halqasımon shemirshek - cartilago cricoidea ayqulaq - arcus hám joqarı tárepte yotuvchi plastinka - lamina den ibarat. Shemirshek plastinkası ayqulaq tárepke jónelgen bolıp, onıń orta bóleginde muskul o'simtasi - processus muscularis bar. Qalqansimon shemirshek - cartilago thyreoidea hiqildoqning tómengi hám de qaptal diywalların ónim etedi. Bul shemirshekte tómengi tárepden onıń uzın denesi - sorpus thyreoideus ga birlesken tórtmuyush qaptal plastinka - laminae thyreoidea, denesiniń arqa tárepinde azmaz kóterilgen jayı - prominentia laryngea, denesiniń úshlerinde bolsa onsha úlken bolmaǵan kesigi - incisura thyreoidea oralis et aboralis lar boladı. Qalqansimon shemirshektiń joqarıǵı bóleginde aldınǵı hám keyingi shoxchalar - cornua craniale et caudale bar. Aldınǵı shoxcha shemirshek arqalı til astı súyekiniń úlken shoxiga, keyingi shoxcha bolsa shómishsimon shemirshekke birlesedi. Shemirshektiń aldınǵı shoxchasi hám de plastinkası aralıǵinda qalqansimon kesigi - incisura thyreoidea jaylasadı. Bul kesikning arqa bólegi shemirshek menen to'lib turadı, ol jaǵdayda hiqildoqning aldınǵı nervi ótiwi ushın tesik - foramen thyreoideum boladı.

HAYWANLARDA TRAXEYA HA’M O’KPENIN’ DU’ZILISI Shegirdek - trachea shemirshekli halqalardan tashkil tapqan nay formasındaǵı organ bolıp, usı shemirshekler shegirdekti mudami ashıq turıw imkaniyatın beredi. Qaramalda bul shemirshektiń sanı 48 - 50 dane, qo'yda bolsa 53 - 55 danege shekem boladı. Shegirdek hiqildoqning halqasımon shemirshekinen baslanıp, hámme moyin omırtqalarınıń old tárepi boylap ótedi hám dáslepki qabırǵa salasında tós qápesine kiredi. Ol moyin omırtqaları hám óńesh astı yamasa ol menen qasında jatadı. Shegirdek tómengi tárepden tós-qalqansimon, tós-til astı hám tós-bas muskulları menen oralǵan. 4-5-nchi qabırǵalararo boslıq tuwrısında shegirdek ekige bólinedi, yaǵnıy shegirdek bifurkatsiyasi - bifurcatio tracheae ni ónim etedi. Ol bifurkatsiya etpesten aldın oń ókpediń uchiga shegirdek bronxi - bronchus tracheae ni beredi. Shegirdek shemirshekleriniń joqarıǵı uchi jińishkelashgan bolıp, olar shegirdektiń joqarıǵı shetinde ónim etedi. Kese muskul halqalardıń ishki maydanına birlesken boladı. Halqalardıń aqırǵı bólimleri kese fibroz membrana - membrane transversa arqalı birikkan. Shegirdektiń birinshi shemirshekli halqası hiqildoqning halqasımon shemirsheki menen halqasımon shegirdek nayi - lig. cricotracheae arqalı, qalǵan barlıq halqaları birbiri menen halqasımon shemirshek - lig. anularia arqalı birlesedi. Shegirdektiń silekey perdesi tebranuvchi epiteliy menen oralǵan bolıp, ol jaǵdayda shegirdek bózi bar. Haywanlar daǵı parq etiwshi qásiyetleri. Otda - shegirdek 48 - 60 ta shemirshekli halqalardan tashkil tapqan bolıp, uzınlıǵı 1 metrge shekem etedi; kesip kórilgende, kese - uzunchoq formada, tómengi tárepi qabarıq, joqarıǵı tárepi bolsa oyıq ; shegirdek bifurkatsiyasi 5-6 -nchi qabırǵalararo boslıq qarsısındasında boladı.

Ókpe - pulmones jup organ bolıp, nápes alıw shólkemleriniń tiykarǵısı esaplanadı hám ol jaǵdayda nápes hawası menen qan ortasında gazlar almasinuvi procesi ámelge asadı. Oń hám shep ókpeler - rulmo dexter et sinister uzatıwshı jollardan hám de gaz almasinuvi shólkemlerinen tashkil tapqan. Ókpediń uzatıwshı jollıqǵa bronxlar hám olardıń tarmaqları, gaz almasinuvi shólkemlerine bolsa alveola jollıq, alveolyar qapshıqlar hám alveolalar kiredi. Eki ókpe da júrek menen birge tós qápesinde jaylasadı. Olar konus formasında seroz perde - plevra menen oralǵan. Konusning hasası arqa tárepden diafragmanıń qabarıq maydanına qaragan. Hár bir ókpediń oyıq - diafragmal maydanı - facies diaphragmatica; qabarıq - qabırǵa maydanı - facies costalis hám aralıq maydanı - facies mediastinalis boladı. Aralıq maydanında tereńlashgan ókpe dárwazası - hilus pulmonis bolıp, ol arqalı ókpege tiykarǵı bronx, ókpe arteriyası, nervler hám ókpe venaları kiredi. Bronx qan tamırlar hám de nervler menen birge ókpe túbiri - radix pulmonis ni ónim etedi. Bunnan tısqarı, ókpediń joqarıǵı topır sheti - margo abtusus hám tómengi ótkir sheti - margo asutus parıq etedi. Shep ókpediń ótkir shetinde júrek kesigi - incisura cardia boladı. Shep ókpe kesiklar járdeminde aldınǵı - uchki bólek - lobus apicalis ga, orta - júrek bólegi - lobus cordiacus ga hám arqa diafragmal bólegi - lobus diaphragmaticus ga bólinedi. Oń ókpe tap sonday kesiklar arqalı uchki aldınǵı bólek - lobus apicalis cranialis ga, uchki arqa bólek - lobus apicalis caudalis ga, júrek bólegi - lobus cardiacus ga, diafragmal bólek - lobus diap hragmaticus ga hám qosımsha bólek - lobus accessories ga bólinedi.

PAYDALANILG’AN A’DEBIYATLAR  N.B. Dilmurodov “|Haywanlar anatomiyasi”  D.X. Narziev “Haywanlar anatomiyasi”  https://vetmed.com

Похожие

Aldingʻi ham artqi ayaq buwinlarinin topografiyasin tiri haywanlarda uyreniw

Tema. Teri qabatlariniń dúzilisi-dermatologiya

Ter

Erkin háreket organlari

Hasharotlarning teri qoplami va muskullarining tuzilishi