logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Медицина
  4. Оvqatlanish gigienasi

Оvqatlanish gigienasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

344.76171875 KB
Скачать
Оvqatlanish gigienasi. Reja: • Ovqat hazm qilish tizimining umumiy tuzilishi. • Ovqat hazm qilish tizimining yosh xususiyatlari. • Organizmda modda almashinuvi. • Ovqatlanish gigienasi.www.arxiv.uz Odam xayot faoliyatini saqlashi, mexnat qilishi, o’sib rivojlanishi uchun tashqi muhitdan ovqat moddalarini qabul qiladi. Ovqat hazm qilish kanalida mehanik maydalanadi, ximik parchalanadi, so’riladi. Odamning hazm qilish kanali 8-10 m uzunlikda bo’lib, devori uch qavatdan: ichki - shillik, o’rta- muskul, tashki- seroz qavatlaridan tuzilgan . Ovqat xazm qilish kanaliga : ogiz bo’shligi va undagi organlar halqum , qizil o’ngach , oshqozon , ingichka va yug’on ichaklar, yirik bezlardan – jigar , me’da osti bezi kiradi . Ovqatning tarkibida oksillar , yog’lar , uglevodlar , vitaminlar , mineral tuzlar va suv bo’ladi . Og’iz bo’shligi , og’iz daxlizi va xaqiqiy og’iz bo’shligidan tashkil topgan bo’lib , bu yerda ovqat tishlar yordamida mexanik maydalanadi , so’lak bezlaridan ishlab chiqarilgan so’lak yordamida qisman ximik parchalanadi , ovqat luqmasi sulak bilan aralashadi . Og’iz bo’shlig’i shilliq parda bilan qoplangan bo’lib , mexank , ximik , temperatura ta’siriga chidamlilik xususiyatiga ega .www.arxiv.uz Yutish . Yutish murakkab fiziologik prosess bo’lib , nerv markazi uzunchoq miyada joylashgan . Yutish nafas olish bilan bog’lik . Ovqat luqmasi chaynalib , so’lak bilan aralashgandan so’ng , shilliklanib til yordamida yutkumga o’tkaziladi . Yutish vaqtida markazga intiluvchi til tomoq nerv impulslar kelib , ovqat luqmasi yutiladi . Ovqat yutilgandan so’ng qizil o’ngach orqali oshqozonga o’tadi . Ona qornida bolaning 5 oyligidan boshlab sut tishlarining xujayralari vujudga kela boshlaydi . Bolaning 6-8 oyligidan boshlab sut tishlari chiqa boshlaydi . Avval 6 oylikdan kesuvchi so’ng sut tishlari , kichik oziq tishlar chiqadi . Sut tishlari 20 ta bo’ladi : 2 ta kesuvchi , 1 ta qozik , 2 ta kichik oziq tishlari. Sut tishlari 6-7 yoshdan boshlab doimiy tishlar bilan o’rin almashiniladi. Bolaning 7 yoshida birinchi katta oziq tishi , 8 yoshida birinchi kichik oziq tishi , 13-16 yoshida katta og’iz tishi , 11-15 yoshida ikkinchi oziq tishlar , 18-30 yoshida uchinchi oziq tishlar chiqadi . Bolalarning sut tishlari doimiy tishlar bilan almashinish davrida tishlarni parvarish qilishni o’rgatish lozim . Uxlashdan avval tishlarni cho’tka va poroshok bilan tozalash , ovqatlangandan so’ng og’izni iliq sovuq suv bilan chaykash zarur . Bolalar juda sovuq yoki juda issiq ovqatlarni iste’mol qilishi , tishi bilan qattik narsalarni maydalashi mumkin emas . Bolalarda ovqat chaynashib davomligigi avval uzoqroq bo’sa, so’ng kamaya boradi . Bolalarning 11-12 yoshida ovqat moddalariga bir sutkada 200 sm , ovqatdan tashqari vaqtida 400-600 sm -3 ajraladi . Bu so’lak tarkibida ptalin fermentining konsentrasiasi yuqori bo’ladi . 2 yoshdan 15 yoshgacha so’lakning tarkibida oqsil mikdori ortib boradi .www.arxiv.uz www.arxiv.uz Ovqatning oshqozonda hazm bo’lishi Oshqozon ovqat hazm qilish kanalining kenggaygan qismi hisoblanib, katta odamlarda noksimon shaklida bo’ladi . Oshqozonning kirish va chiqish qismlari tubi , katta , kichik aylanalari ajratiladi . Oshqozonning kirish va chiqish qismlari muskullardan tuzilgan bo’lib , sfinter deb yuritiladi . Oshqozon ham boshqa hazm kanallari singari shilliq , muskul , seroz kavatlaridan tuzilgan bo'ladi . Oshqozon shilliq kavatining ostida 14 mln . Oshqozon bezlari joylashgan bo’ladi . Oshqozon muskullari qisqargan vaqtda ovqat aralashadi . Oshqozonning hajmi katta odamlarda o’rta xisobda 2,5-3 dm-3 ga etadi . Ularda bir sutkada 1,5-2 dm-3 oshqozon shirasi ishlab shiqariladi . Oshqozon shirasining 99% suv , 0,3-0,4% organik modda va tuzlardan iborat . Oshqozon shirasi kislotik xususiyatga ega bo’lib , tarkibida 0,3-0,4% xlorid kislota shaklanadi . PH - 2,5 teng . Oshqozon bezlarida shilliq modda ham ishlab chikariladi . Bu modda shillik qavatni turli ximik , mexanik ta’sirlardan saqlaydi . Turli ovqat moddalariga turli mikdorda oshqozon shirasi ajraladi . Oshqozon shirasining ajralishi nerv - go’moral yo’lda ajraladi . Nerv yo’lida shira ajralishi shartli va shartsiz reflekslar asosida bo’ladi ( Ovqat ko’rmaganda xidiga ham oshqozon shirasining ajralishini ) . Oshqozon shirasining nerv - gumoral yo’lda ajralishida ovqat tarkibidagi moddalar qonga surilgandan so’ng qon orqali oshqozon bezlariga kelib ularning faoliyatini kuchaytiradi . Ovqatlangandan 20 – 30 minutdan so’ng oshqozon tulqinsimon qiskarib ovqat oshqozon shirasi bilan aralashadi . Katta odamlarga aralash ovqat oshqozonda 3- 4 soatdan so’ng 12 barmoqli ichakka o’tadi . Sut va sutli ovqatlar oshqozondan 12 barmokli ichakka tez o’tadi . www.arxiv.uz Ingichka ichakda ovqatning xazm bo’lishi . Ingichka ichakning uzunligi katta odamlarda 6 – 7 m , diametri 2,5-3 sm . Ingichka ichak 12 barmoqli ichak - 20 sm , och ichak va yon bosh ichakka bo’linadi . Oshqozon qisman parchalangan ovqat butkasi 12 barmoqli ichakka to’shadi. Bu erda jigardan o’g pufakda ishlab chiqilgan o’g suyukligi va oshqozon osti bezida ishlab chiqilgan oshqozon osti bezining shirasi yordamida va 12 barmokli ichak devorlarida ishlab chiqilgan ichak shirasi tasirida ovqat butkasi parchalanadi. Jigar. Jigar organizmdagi eng katta bez bo’lib , og’irligi 1,5 kg, chap qovirg’alar ostida joylashgan. Jigar quyidagi vazifalarni bajaradi: venasini xosil qilgan vena qon tomiri ovqatdagi va qondagi zaxarli moddalarni zararsizlantiradi; qon deposi xisoblanadi. Bu yerda 10% qon zapasi saqlanadi; o’lgan eritrositlar jigarda to’planadi, bolalarda esa eritrositlar xosil bo’ladi. Kuper xujayralarida o’t so’yuqligi ishlab chikariladi. Jigar ortiqcha glyukozani glikogen sifatida zapas saqlab turadi. Jigar tana temperaturasini turg’un saqlashda ishtirok etadi. Jigardan doimiy ravishda ovqatlangandan 20- 30 minutdan so’ng o’t ajralib chiqadi va 12 barmokli ichakka quyiladi. O’t yo’g’larni emulsiyalaydi, suvda yaxshi erishni tezlashteradi, ovqat xazm qilish kanalini xarakatini yaxshilaydi, ichakdagi mikroblarni o’diradi. Bolaning yoshi ortishi bilan jigarning xajmi og’irligi tuzilishi o’zgarib boradi. Yangi tug’ilgan bola jigarning og’irligi 130 g., 2-3 yoshda 460 g., 6-7 yoshda 675 g., 8-9 yoshda 720 g, 12 yoshda 1130 g., 16 yoshda 1260 g. Bolalar o’t kislotasining konsentrasiyasi va mikdori kam bo’ladi.www.arxiv.uz Xazm kanalining xarakatlari. Odam ovqatlangandan 15 minutdan so’ng ichak muskullari qisqarib , ichak harakatlari boshlaydi. U uch xil 1) peristaltik , 2) segmentli, 3) mayatniksimon xarakatlanadi. Ichak xarakatlanganda ovqat massasi qorishadi, to’g’ri ichak tomonga xarakatlanadi . Ichakning reflektor yo’lidan qisqarishi ichak devorini ximik va mexanik ta’sirlanishi tufayli vujudga keladi. Ovqat bo’tqasi bolalarda ingichka ichakda jami 12-30 soat atrofida o’tadi. www.arxiv.uz So’rilish . Ovqat moddalari ximik , mexanik ta’sirlar natijasida parchalanib, suvda erigan xolga kelgandan so’ng ichak devorlaridan qon tomirlari va limfaga so’riladi. Oshqozonda suv, alkogol, ba’zi oziqa moddalari, qisman uglevodlar so’rida boshlaydi. Yangi tugilgan bolalarda oshqozon ko’proq ovqat moddalari so’riladi. Yosh ortishi bilan so’rilish kamayadi. Ichkning shillik qavatida juda ko’p mikdorda surg’ichlar bo’ladi ( Xar bir mm2 22-40 ta ). Ichak so’rgichlarining qkisqarishini piyoz, chesnok va qalampir 5 marta tezlashtiradi. So’rg’ichlar qon tomirlariga juda boy. Oqsillar ichak devoridan aminokislotalari xolida, uglevodlar suvda erigan monosaxarislar, yog’lar esa yog’ kislotasi va glisirin xolida qon va limfaga so’riladi. Bolalarda ichakdan juda oz mikdorda oqsillar so’riladi. Ovqat hazm kanalida hazm bo’lganidan so’ng chikindi moddalar najas bo’lib, yo’g’on ichikka yig’iladi. Defikasiyaning nerv markazi orqa miyaning 3-4 bel segmentida joylashgan. Tashki sfinter ixtiyoriy. Bolalar orasida oshqozon - ichak kasalliklari 1 shgacha – 40% , 5 yoshgacha - 30% va 5 yoshdan yuqorilarda - 15-20% tashkil etadi. Noto’g’ri ovqatlanish, ovqatlanish gigienasining buzilishi, issiq sharoit og’rik bolalarda ovqat xazm qilish organlarining yomon ishlashiga olib keladi. Bolalar ovqat xazm qilish sistemasining xarakterli belgisi: shilliq qavati nozik, qon va limfa nomirlariga boy, elastikligi sust. Bu esa oshqozon- ichak traktining tez yallig’lanishiga va kasallikning ogir kechishiga sabab bo’ladi. Bundan tashqari ichak devorlari yuqori o’tkazuvchanlik xususiyagiga ega. Bu esa mikroblarning ichak devorlaridan bemalol o’tishini ta’minlaydi. Bolalarda oshqozon shirasida kislotalik kam bo’ladi, fermentlar kam hazm qilish xususiyatiga ega. Buning natijasida ovqat yaxshi parchalanmaydi va zaxarli moddalarning hosil bo’lishiga olib keladi. Jigarning etarli rivojlanmaganligi ham bolalarda oshqozon – ichak kasalliklarini keltirib chiqaradi.www.arxiv.uz www.arxiv.uz Organizmda moddalar almashinuvi. Odam tashki muxitdan ovqat kabul qilish organizmda uni o’zgarishi, hazm qilishini, xosil bo’lgan qoldiq moddalarning tashqariga chiqarilishi moddalar almashinuvi deyiladi. Moddalar almashinuvi natijasida energiya xosil bo’ladi. Bu energiya hisobiga organlar ish bajaradi, hujayralar ko’paydi, yosh organizm o’sadi va rivojlanadi, tana haroratining doimiyligi ta’minlanadi. Moddalar almashinuvchi bir – biriga chambarchas bog’lik bo’lgan ikki jarayon, ya’ni assimilyasiya va diaaimilyasiya oqali o’tadi. Ovqat moddalari tarkibiy qismlarining hujayralarga o’tishi assimilyasiya deyiladi. Oqsillar almashinuvi. Oqsillar, ya’ni proteinlar odam organizmning sog’lom, normal o’sishi, sog’lig’i va rivojlanishida muhim rol o’ynaydi. Ular organizmda ikki xil fiziologik vazifani bajaradi, ya’ni plastik va energik. Oksillarning plastik axamiyagi shunday iboratki, ular barcha hujayra va tukimalaning tarkibiy kismiga qiradi. Oksillarning energetik vazifasi esa, ular parchalanganda energiya hosil bo’ladi, masalan: 1 g oksil parchalanganda 4,1 kkal. energiya ajratadi. Bu nergiya odam tanasi haroratini birday saqlash, ichki organlari normal ishlashi , odamning xarakatlanishi va boshqa ishlarni bajarish uchun sarflanadi. Uglevodlar almashinuvi. Uglevodlar organizmda asosiy energiya manbai bo’lib hisoblanadi. 1 g, uglevod parchalanganda 4,2 kkal. energiya ajraladi. Bir sutkslik energiyaning 50% uglevodlar hisobiga xosil bo’ladi. Yog’lar almashinuvi. Yog’lar hujayralarda bo’lib, oqsillar singari plastik va energetik vazifani bajaradi. 1 g. yog’ parchalanganda 9,3 kkal. energiya ajratadi. Yog’lar ikki hil bo’ladi: hayvon, o’simlik. Hayvon yog’lariga dumba, charvi, saryog , baliq yog’lari qiradi. O’simlik yog’lariga zig’ir, paxta, qungaboqar, kunjut, makkajuhori va zaytun moylari kiradi. Kundalik ovqat tarkibida yog’lar etishmasligi yuqumli kasalliklarga, tashqi muhitning noqulay ta’siri – sovo’kka odamning chidamligi , aqliy va jismoniy ish bajarish qobiliyati pasayadi. Yog’lari ortiqcha iste’mol qilish semirishga olib keladi.www.arxiv.uz Suv va mineral tuzlar almashinuvi. Odam organizmi uchun mineral tuz va suv ham zarur. Mineral to’zlari odam asosan oziq – ovqat bilan oladi. Bir sutkada odam 10 – 12,5 g. osh tuzi iste’mol qiladi. Mineral to’zlar organizmdagi barcha funksiyyalarning bir Hilda kechishini ta’minlaydi, nerv sistemasi faoliyati, qon ivishi, so’rilish, gaz ajralish, sekresiya va ajratish jarayonlari ham zarur. Organizm uchun kalsiy, fosfor, kaliy, natriy, marganez, kobalt, mis, ruh, brom, yod, oltingugurt, temir va boshqa mikro va makro elementlar ham juda zarur. Vitaminlar. Vitaminlar ham yog’lar, oqsillar, uglevodlar, mineral tuzlar, suv kabi organizm uchun zarur bo’lgan oziqa moddalardan hisoblanadi. Rus olimi N. I. Lunin ( 1853 – 1938 ) 1880 yilda organizm uchun zarur bo’lgan moddalardan biri vitaminlar ekanini birinchi bo’lib isbotladi. 1912 yilda K. Funk tomonidan vitaminlar deb nomlandi ( vita – xayot degan ma’noni anglatadi ). Vitaminlarning 40 dan ortiq turi bo’lib, ular organizmning o’sishiga modda almashinuviga immune holatiga, yurak – qon tomir, nerv tiziminish ish faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Agar biror vitamin organizmga mutlaqo kirmasa gvitaminoz, yetishmasa gipovitaminoz, me’yoridan ortib ketsa gipervitaminoz deyiladi. Har bir vitamin turli hil vazifani bajaradi. A vitamin o’sish vitamini deyiladi. U organizmning o’sish va rivojlanishida, teri ostki qavati xolatini normal saqlashda, ko’z o’tkirligini yaxshi bo’lishini ta’minlashda muhim axamiyatga ega. Bu vitamin yetishmanganda teri quruqlashib, yorilib, nafas yo’llari va oshqozon – ichak qavatigini yallitlanishi kasalliklari yuziga keladi. Vitamin A baliq yog’ida, sariyog’da, tuxum sarig’ida, jigarda, sabzi, qizil qalampir, uruq tarkibida ko’p bo’ladi. B gruppa vitaminlarga B1 ( tiamin ) , B2 (riboflamin ), B6, B12, PP (nikotin kislota ) kiradi.www.arxiv.uz Adabiyotlar. • Sodiqov K.S. “O`quvchilar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1992 yil. • Galperin S.N. “Bolalarning fiziologik hususiyatlari” M. Prosveshenie. • Temkin B.N. “Maktab gigiyenasi” T. O`qituvchi 1972 yil. • Sharipova D.J., Vohidova R.G. “O`quvchular toliqishini oldini olish” T. Medisina 1986 yil. • Matyushonok I.T. “Boshlang`ich maktab o`quvchilarining anatomiya – fiziologiya va gigienasi” T.O`qituvchi 1972 yil. • Qodirov U.Z. “Odam fiziologiyasi” Abu Ali Ibn Sino nomidagi Tibbiyot nashriyoti T. 1996 yil. • Aminov B., Tilavov T. “Odam va uning salomatligi” T. O`qituvchi 1993 yil. • Turaqulov Yo. X. “Hozigi zamon biologiyasi va irsiyat masalalari” T. Fan 1969 yil. • Sharipova D.J., Semyonova L. “O`quvchilarga gigiyenik ta`lim va tarbiya berish” T. O`qituvchi 1983 yil. • Majidov V.M. “Yuqumli kasalliklar” T. Ibn Sino nashriyoti 1993 yil. • Mahmudov I., Alimov B., Qurbonov Sh. “O`smirlar fiziologiyasi va gigiyenasi” T. O`qituvchi 1984 yil. www.arxiv.uz

Похожие

Nerv sistemasining gigienasi
Yosh fiziologiya va gigienasi fanining vazifasi
Tayanch harakat apparatlarini yosh hususiyati va gigienasi
Ovqat hazm qilish tizimininig yosh xususiyatlari va ovqatlanish gigienasi
Yurak – qon tomir nafas sistemasining yosh xususiyati va gigienasi