Yurak – qon tomir nafas sistemasining yosh xususiyati va gigienasi - Медицина - Презентации

Yurak – qon tomir nafas sistemasining yosh xususiyati va gigienasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

330.5537109375 KB

Yurak – qon tomir nafas sistemasining yosh xususiyati va gigienasi Reja: 1. Qon tarkibi, uning vazifalari. Qon plazmasi. 2. Qonning shaklli elementlari. Ularning yosh xususiyatlari. 3. Katta va kichik qon aylanish doirasi. 4. Pulhs va qon bosimi. Ularning yosh xususiyatlari.

Organizmning ichki muhiti, ya’ni yuqoridagi suyuqliklarning miqdori, kimyoviy tarkibi, osmotik bosimi va barcha fizik-kimyoviy xususiyatlari nisbiy doimiydir. Bu nisbiy doimiylik xususiyati gomeostaz deb ataladi, u xujayralar va to’qimalar normal ish faoliyati uchun qulay sharoit hisoblanadi. Ichki muhitning nisbiy doimiyligi organizmning ko’pchilik organlar sistemasi (nerv-endokrin, ovqat hazm qilish, qon aylanish, nafas olish, ayirish kabilar)ningbirgalikdagi faoliyati orqali ta’minlanadi. Shuning uchun organizmning barcha xujayralari, to’qimalari, organlari va sistemalari yaxlit bir butun bo’lib, ularni faoliyatiga bir-biri bilan mustahkam bog’langan.

Qon aylanib butun tana bo’ylab tarqaladi va fiziologik jarayonlarda muhim rol o’ynaydi. Qon aylanish sistemasiga yurak, arteria, kopilyarlar, vena va limfa tomirlari kiradi. Yurak va tomirlar odam organizmida qonning to’xtovsiz xarakatini ta’minlaydi. Yurakning avtomatik qisqarib va kengayib turishi natijasida qon katta arteriya va kopilyarlar orqali tananing hammma hamda xujayralariga tarqalib, so’ngra mayda, o’rta va yirik qon tomirlari orqali yurakka qaytib keladi. Yurakning chap qorinchasidan tarkibida oziq moddalar, O2 gormonlarga boy bo’lgan arteria qon aorta tomiriga quyiladi. Undan yirik, o’rta, mayda arteriya tomirlari orqali to’qima va xujayralar orasida joylashgan kapilyarlarga boradi.

Qondagi oziq moddalar, O2 va gormonlar xujayralarga o’tadi. Xujayralarda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan qoldiq moddalar va CO2 ularning mayda vena. Kapilyar tomirlarga o’tib so’ngra o’rta, yirik vena tomirlari orqali yurakning o’ng bo’lmasiga kelib quyiladi. Shunday qilib. Yurak-qon tomir sistemasi tananing hamma to’qima xujayralariga oziq moddalar va O2 yetkazib beradi. Ularda hosil bo’lgan qoldiq moddalarni qabul qilib, ayrish organlariga yetkazadi. Shuning uchun yurak qon tomir sistemasi «tashuvchi sistema» deb yuritiladi. Qon tarkibining yosh bilan bog’liq xususiyatlari.

Hammaning 3 xaftasidan boshlab embrion tanasida dastlabki qon tomirlari shakllana boshlaydi va ularda to’qimalar paydo bo’la boshlaydi. Taxminan 6-8 xaftadan boshlab embrionning turli joylarida dastlabki gomoangloplastlar hosil bo’lib, udan doimiy ravishda eritroplastlar va boshqalar yuzaga keladi. ’mbrionning 3-oyiga kelib asosiy qon hosil qiluvchi organlar jigar va taloq ishlay boshlaydi. Qon hosil qiluvchi asosiy organ ilik esa homiladorlikning 4 oyiga yetgandan keyin yassi suyaklardan qovurg’alar, to’sh suyagi, umurtqalar asosiy qon hosil qiluvchi organlar paydo bo’lib qoladi. Bola tug’ishdan keyin uning organizmida qon hosil bo’lishi bir oz sekinlashib, 3-4, 7-8 va 12-13 yoshlarga kelib esa ancha kuchayadi. Yoshga qarab organizmdagi qon miqdori ham o’zgarib turadi. Endi tug’ilgan bolalarda qon umumiy tana vaznining 15 %ni tashkil qilsa, bir yoshli balalarda 11%, 14 yoshli bolalarda 9 % va nihoyat katta odamlarda 7 %ini tashkil qiladi.

Qon tarkibi, uning vazifalari. Qon plazmasi. Qon tarkibini aniqlash uchun probirkaga bir tomchi genaroik moddasini tomizib, ustiga 2-3 ml qon quyib, sentriferada bir necha minut davomida aylantirilsa, 2 qismga; ustki qismida rangsiz qon plazmasiga, pastki qismida esa qonning qizil rangdagi quyuq qismi – shaklla elementlariga ajraladi. Shunday qilib qon 2 qismdan iborat: 1) qonning suyuq qismi qon plazmasi, 2) quyuq qismi shaklli elementloari. Qon umumiy hajmining 55-60 %ini qon plazmasi va 40-45 %ini shaklli elementlar tashkil qiladi. Qonning o’rtacha miqdori katta odamda 5 litr bo’lib, u tana massasing o’rtacha 7%ini tashkil qiladi. Qon quyidagi muhim vazifalarni bajaradi. 1) Qon ichaklardan shimilib o’tgan oziq moddalarni butun tana bo’ylab tarqatadi. Qon plazmasito’qima va hujayralararo bo’shliqda bo’lishi sababli barcha oziq moddalar hujayrasigacha tez o’tib olish imkoniyatiga ega bo’ladi.

2) Qon barcha to’qima va organlarga O2 olib boradi va u yerda moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan CO2ni o’pkaga olib keladi. O’pka kapilyarlarida o’tayotgan qon u yerda O2ga boyiydi va CO2ni o’pkadan chiqayotgan havoga qo’yib yuboradi. 3) Qon barcha to’qima va organlar funktsiyasini gumoral yo’l bilan boshqarilishda ishtirok etadi. Endokrin bezlarda sintez qilingan gormonlar – biologik faol moddalar qonga o’tib, u orqali to’qima va organlarga yetkaziladi va ular nerv sistemasi bilan birga boshqarilishini ta’minlaydi. Qon tana temperaturasining nisbiy doimiyligini saqlashda ishtirok etadi. Qonning uzluksiz harakati orqali moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan issiqlik energiyasi tananing barcha qismlariga tarqalib, ulardagi temperatura doimiyligini ta’minlaydi. Qonning shaklli elementlaridan erekroo’itlar va leykoo’itlar tanadagi boshqa hujayralar kabi o’zlarining mustaqil moddalar almashinuviga ega. Ular qonning quloq qismini tashkil etadi. Qonning shaklli elementlari 35-54%ni tashkil qiladi. Leynoo’itlar – oq qon tanachalari bo’lib, yadroli qon xujayralariga kiradi. Yadrosining shakliga va bo’yalishiga qarab 3 turga bo’lish mumkin.

3) Donador leykoo’itlar ya’ni granulao’itlarga bo’ladi. . Bularni yadrosi ko’p shaklli 1 mm3 qonda 6-8 ming dona leykoo’itlar bo’ladi. Leykoo’itlar sonini ko’payishi leykoo’itlar suyaklarni ko’mik qismida va taloqda bo’ladi. Donali va donasiz leykoo’itlar o’zlarga kelib chiqishi bilan ham bir-biridan farq qiladi, agar donali leykoo’itlar ilik miyasini reptikulyar to’qimalaridan hosil bo’ladi. Donali leykoo’itlar 15-20 kun yashasa, donasizlari 1-3 kun yashaydi. Qon tarkibida leykoo’it miqdori 1 mm3 qonda 6000-8000 bo’ladi. Agar ko’payib ketsa leykoo’itoz, kamaysa leykopeniya deyiladi. Leykoo’itozlarni asosiy vazifasi organizmga kirgan mikroorganizmlar yutib, eritib yuboradi. Bu hodisa fagao’itozlar deyiladi. Leykoo’itlarning bu xossasini atoqli rus olimi I.I.Mechnikov aniqlagan. Eritroo’itlar – qizil qon tanachalari. Eritroo’itlar suyaklarni ko’mik qismida hosil bo’ladi. yetilmagan yosh eritroo’itlarda boshqa hujayralardagi singari yadro bo’ladi. yetilgan eritroo’itlarda yadro yo’qoladi. Ya’ni odamning qoni tarkibidagi eritroo’itlar yadrosiz bo’ladi. Ular o’rtasi ozroq botiq, yumaloq shaklga ega. 1 mm3 qonda 4-6 mln o’rtacha 5 mln dona eritroo’itlar bo’ladi. Eritroo’itlarning hosil bo’lishi va soni normal miqdorida bo’lishi odamning sog’lig’iga ovqatlanishiga, jismoniy mashqlar bilan shug’ulsiga bog’liq. Suyak ko’migida hosil bo’lib, qonga o’tgan eritroo’itlar 120 kun atrofida yashaydi. Sungra ular jigar va taloqda parchalanadi.

Barcha tirik organizmlar hayotini saqlab turish uchun nafas olishi kerak. Nafas olganda tashqi muhitdagi havo o’pka hujayralariga, u yerdan qonga o’tib, qon orqali barcha hujayralarga yetkazib beriladi. Kislorod yordamida oziq moddalar oksidlanadi, natijada yuqori molekulali organik moddalardan ma’lum miqdorda energiya ajralib chiqadi. Organizm hujayralariga kislorod borib yetmasa, ular nobud bo’ladi. Moddalar almashinuvi natijasida hosil bo’lgan karbonat angidrid va suv bug’lari esa o’pka orqali tashqariga chiqariladi. Nafas olish tashqi va ichki nafas olishga bo’linadi. Tashqi nafas olish deb, o’pka bilan qon o’rtasidagi gazlar almashinuviga aytiladi. Ichki nafas olish, ya’ni to’qimalararo nafas olish deb, hujayralarda moddalar almashinuvini ta’minlovchi to’qimalar bilan qon o’rtasidagi gazlar almashinuviga aytiladi. Tashqi muhitdan olinayotgan havoda 20, 95% kislorod, 0,03—0,04% karbonat angidrid, 79,02% azot, 0,47% suv bug’i bo’ladi. Havoda kislorod miqdori asosan bir me’yorda saqlanadi, balandlikda bir oz o’zgaradi. Odam havoda karbonat angidrid miqdori 2—3% gacha ortishiga chiday oladi. Agar u 4—5% ga yetsa, yurak qisqarishi tezlashadi, boshi og’riydi, odam qusadi, hushidan ketishi mumkin. Havodagi suv bug’i miqdori tashqi muhit haroratiga bog’liq.

Bolalarning nafas olish organlari tuzilishi va funktsiyasiga ko’ra kattalarnikidan farq qiladi. Yangi tug’ilgan bolalarda halqum tor va burun teshigi ingichka, kichik bo’lib, shilliq qavat qon va limfa tomirlari bilan ko’p ta’minlangan. Gaymarov bo’shlig’i, g’alvirsimon suyakdagi qo’shimcha yo’llar yaxshi rivojlanmagan bo’ladi. Gaymarov bo’shlig’i ikki yoshdan kattalasha boradi va 5—6 yoshda rivojlanib bo’ladi. Yangi tug’ilgan bolalarning og’iz bo’shlig’idagi va yutqinidagi bezlar nisbatan katta, hiqildog’i qisqa, tar, voronka shaklida bo’lib, tog’aylari yumshoq bo’ladi. Hiqildoq 5 yoshda va jinsiy balog’at yoshida jadal rivojlanadi. 3 yoshdan qizlar hiqildog’i shu yoshdagi o’g’il bolalarnikiga nisbatan kichrayadi va toraya boradi. Ayollar hiqildog’i erkaklarnikiga nisbatan 1/4 hissa kichik bo’lada. Hiqildoqning jinsga bog’liq farqi 10 yoshidan vujudga kelady. Tovush yorig’i tor, hiqildoqva tovush boylamlari qisqa bo’ladi. 5 yoshgacha tovush apparati rivojlanib, keyin tovush boylamlari va mustaqil muskullar tez rivojlanadi. Ug’il bolalarda 12 yoshdan boshlab qizlarga nisbatan tovush boylamlari uzayadi. Shuning uchun ham o’g’il bolalar ovozi pastroq bo’ladi. Traxeya kattalarnikiga nisbatan kalta va torroq bo’lib, yuqoriroqda joylashadi. Uning uzunligi, tog’aylar kattaligi bolaning yoshi ortishi bilan ortib boradi. Bronxlar ikkiga shoxlangunicha traxeyaning uzunligi yangi tug’ilgan bolalarda 3—4 sm, 5 yoshda 5—6 sm, 10 yoshda—6,3 sm, 15 yoshda — 7,45 sm, kattalarda esa 9— 12 sm bo’ladi. Traxeyaning shilliq qavati nozik, qon va limfa tomirlar bilan mo’l ta’minlangan bo’ladi. Shuning uchun ham ba’zida chang zarralari va mikroblar traxeya shilliq qavatiga tez o’rnashib qoladi. Bir yoshgacha bronxlar juda tez o’sadi.

Похожие

Yurak qon tomir kasalliklari

Yurak qon-tomir tizimi

Yurak qon tomir sistemasi kasalliklari

Bolalarda yurak-qon tomir tizimining anatomo-fiziologik xususiyatlari

Nerv sistemasining gigienasi