Parazitologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi - Сельское и лесное хозяйство - Презентации

Parazitologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi

Загружено в:

11.04.2023

Скачано:

0

Размер:

730.0185546875 KB

Mavzu: Parazitologiya fanining maqsadi, vazifalari va rivojlanish tarixi

REJA: 1. Parazitologiya fаnining prеdmеti, maqsadi va vazifalari. 2. Parazitologiya fanining bo’limlari. 3. Parazitologiya faning rivojlanish tarixi. 4. O‘zbekistonda parazitologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi.

Parazitologiya fanining maqsad va vazifalari odamlarda, hayvonlarda hamda o‘simliklarda parazitlik qilib hayot kechiradigan hayvonlarni tuzilishi, rivojlanishi, tarqalishi, o’ziga xos biologik va ekologik xususiyatlarini, parazitlar keltirib chiqaradigan kasalliklarni o‘rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini to’g’ri tashkil qilishdan iboratdir.

 Tirik organizmni o‘ziga xos xususiyati, bu uni tashqi muhit bilan bog‘liqligidir. Tirik organizmlar o‘rtasida biotik bog‘lanishlar murakkab va xilma-xilligi bilan xarakterlanadi va uni asosida oziqa va makon bog‘lanishlari yotadi.

Demak, organik olamdagi ikkita boshqa- boshqa turga mansub organizmlarni bir-biri bilan bo‘lgan munosabatlarini bir ko‘rinishi bu parazitizm hodisasi hisoblanadi.

 Parazitizm tabiatda keng tarqalgan hodisa bo‘lib, uni yuzaga chiqish shakllari xilma- xildir. Barcha mikroorganizmlar (virus, bakteriya, zamburug‘) parazitlik qilib hayot kechirishga o‘tgan.

Yuksak o‘simliklar orasida ham parazit formalarni kuzatish mumkin (zarpechak, pechak). Hayvonlar orasida ham bir qancha turlari parazitlik qilib hayot kechiradi.

 Umuman, parazitlarni o‘rganish ob’yektlariga ko‘ra  tibbiyot parazitologiyasi  veterinariya parazitologiyasi  agronomiya parazitologiyasi  umumiy parazitologiyaga bo‘linadi

Eramizgacha yashab o‘tgan yunon vrachi, tibbiyot ilmining asoschilaridan biri Gippokrat (460-375-y.y.) odamlarda askarida, ostritsa, exinokokk uchrashi haqida ma’lumotlar qoldirgan. Olim fanga birinchi bo‘lib «askaridoz», «helmins» atamalarini kiritgan.

 Gippokrat gelmintlarni invazion kasalliklarning qo’zg’atuvchisi emas, balki o‘z-o‘zidan vujudga keladigan biror kasallikning oqibati, deb noto‘g‘ri tushuncha bergan.

 Eramizdan avvalgi 384-322-yillarda yashagan yunon faylasufi Arestotel qoramollardagi exinokokkoz, cho‘chqalardagi sistiserkoz, odam askaridasi va ostritsa to‘g‘risida ma’lumotlar yozib qoldirgan.

 Eramizdan avvalgi 116-27-yillarda yashagan Rim olimi Varron hayvonlarni botqoqlik, to‘qayzorlarda boqqanda og‘iz va nafas yo‘llari orqali qoramol organizmiga ko‘zga ko‘rinmaydigan parazitlar kirib kasallik qo‘zg‘atadi deb fikr yuritgan.

 XVII–XVIII-asrlarda asosan, parazitlarning morfologik tuzilishi o‘rganilgan. XVII asrning o‘rtalariga kelib, Italiya tabiatshunosi F. Redi (1626–1698) tadqiqotlar orqali, go‘sht qurtlari o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmasligini.

Ular pashshalar tuxumidan chiqqan lichinkalari ekanligi va bu bilan organizmlar Arastu davridan mavjud bo‘lgan o‘z-o‘zidan yaralish qonunini noto‘g‘ri ekanligini, ya’ni yo‘qdan bor bo‘lmasligini ilmiy tomondan isbotlab berdi.

 K. A. Rudolfi (1771-1832) butun hayotini parazit chuvalchanglarni o‘rganishga bag‘ishladi. U birinchi marta o‘ziga ma’lum bo‘lgan 981 tur parazit chuvalchanglarni to‘rtta sinfga: Trematoda, Cestoda, Nematoda, Akantosephala va 30 ta avlodga bo‘ldi.

Parazitologiya fanining taraqqiyotiga mikroskop va mikroskopik tadqiqotlarning takomillashuvi yordam berdi, shu tufayli XIX-asrda parazitologiya fan sifatida shakllandi. Mana shu vaqtdan boshlab parazitlarning biologiyasi o‘rganila boshlandi va eksperimental parazitologiyaga asos solindi.

 Akademik K.I. Skryabin (1878-1972) gelmintologiya maktabini asoschisi hisoblanadi. K. I. Skryabin 1878-yil 7- dekabrda Sankt-Peterburgda tug‘ilgan. U 1905-yili Yurev (hozirgi Estoniya Respublikasining Tartu shahridagi) veterinariya institutini tugatgan.

 K. I. Skryabin veterinariya, tibbiyot hamda biologiya yo‘nalishidagi gelmintolog mutaxassislarni birlashtirib, gelmintologiya maktabini yaratgan va bu maktabning asoschisi hisoblanadi.

K.I. Skryabin O’rta Osiyoda, shu jumladan, O’zbekistonda gelmintologiya fanining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan. U O’zbekistonning turli mintaqalariga bir necha marta gelmintologik ekspeditsiyalar uyushtirgan. O‘zbekiston FA zoologiya instituti qoshida gelmintologiya laboratoriyasini tashkil etgan.

K.I. Skryabin gelmintlarning 200 dan ortiq yangi turlarini aniqlagan va 120 ta avlodini tavsiflab bergan, 200 dan ortiq tur gelmintlar uning nomi bilan ataladi.

1917-yilda Novocherkaskda veterinariya instituti (hozirgi Don qishloq xo‘jalik instituti) qoshida Rossiyada birinchi marta parazitologiya kafedrasi tashkil etilgan bo‘lib, unga 1917-yil 2-maydan K.I. Skryabin professor etib saylangan. U 1917-1920-yillarda Novocherkask shahridagi veterinariya institutining parazitologiya kafedrasida (Don veterinariya institutida) professor lavozimida ishlagan.

1921-1949- yillarda E.I. Martsinovskiy nomidagi Tibbiyot parazitologiyasi va tropik tibbiyot institutida gelmintologiya bo‘limlari mudiri. 1942-1972 -yillarda Butunittifoq qishloq xo‘jalik Fanlari Akademiyasi gelmintologiya laboratoriyasi mudiri. 1943-1952- yillarda sobiq ittifoq FA Qirg‘iziston filiali prezidiumi raisi. 1956-1961- yillarda esa Butunittifoq qishloq xo‘jalik FA vitse-prezidenti lavozimlarida ishlagan.

 Prof. V.A. Dogel (1882-1955) ekologik parazitologiya maktabining asoschisi. U baliqlarni parazitologik yorib ko‘rish, parazitlarni yig‘ish va aniqlash usullarini ishlab chiqqan.

O‘zbekistonda parazitologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi. O’zbekistonda parazitologiya faniga oid ma’lumotlar XIX-asrning ikkinchi yarmida Turkiston o‘lkasi bo‘ylab sayohat qilgan mashhur rus tabiatshunos olimi A.P. Fedchenko asarlarida ham uchraydi.

Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda ham parazitologiya fanining quyidagi 4 ta yo‘nalishi bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda hamda nazariy va amaliy muammolar hal etib kelinmoqda:

 Umumiy parazitologiya.  Tibbiyot parazitologiyasi.  Veterinariya parazitologiyasi.  Agronomiya parazitologiyasi.

O‘zbekistonda umumiy parazitologiya yo‘nalishida tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham fidokorona ijod qilayotgan yirik parazitolog olimlar: akademik :J.A. Azimov O‘zbekiston FA muxbir a’zosi: M. A. Sultonov; professorlar: S.O. Osmanov, V. M. Sodiqov, O‘.Ya. Uzoqov, S.D. Dadayev, B.A. Allamuratov, S.A. Muhammadiyev, M.O’. O‘ralov;

O‘zbekistonda umumiy parazitologiya yo‘nalishi bo‘yicha o‘zlarining maktabiga ega bo‘lgan yirik olimlar qatoriga akademik J.A. Azimov va O‘zbekiston FA muxbir a’zosi M.A. Sultonov kiradi.

Akademik J.A. Azimov 1959-yili Samarqanddagi O‘zbekiston qishloq xo‘jalik institutining veterinariya fakultetini muvaffaqiyatli bitirib, O‘zbekiston veterinariya ilmiy-tadqiqot institutida faoliyat ko‘rsata boshladi.

1961-yilda Moskvadagi akademik K. I. Skryabin nomidagi Butunittifoq gelmintologiya instituti kunduzgi aspiranturasiga o‘qishga kirib, 1963-yilda “ Гельминты овец юга Узбекистана и динамика главнейших ” гельминтозов mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qildi.

J.A. Azimov 1986-yilda esa Moskvadagi akademik K. I. Skryabin nomidagi Butunittifoq gelmintologiya instituti ilmiy kengashida «Schistosomatida (Skrjabin et Schulz, 1937) (Azimov, 1970) turkumiga mansub trematodalarning ekologo- taksonomik tavsifi va qishloq xo‘jalik hayvonlari orientobilgarsiozining oldini olishning biologik asoslari» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvoffaqiyatli himoya qilgan.

 1987-yilda professorlik ilmiy unvoniga sazovor bo‘ldi.  J.A. Azimov 1989–1991-yillarda O‘zbekiston Milliy universiteti professori.  1991–2009-yillarda O‘zR FA Zoologiya instituti direktori lavozimlarida ishladi.  J.A. Azimov 1994-yilda O‘zR FA muxbir a’zosi, 2000-yilda esa O‘zRFA akademigi etib saylangan.

Akademik J.A. Azimovning serqirra ilmiy faoliyati 600 dan ortiq ilmiy maqolalarida o‘z aksini topgan. 35 dan ziyod monografiya va o‘quv qo‘llanmalar muallifi, jumladan

 “ O‘zbekistonning sutemizuvchi uy hayvonlari gelmintlari” (1975).  “ Odam va hayvonlar shistosomatidlari” (1975). “Trematodalar odam va hayvonlarning parazitlari” (1986).  “ O‘zbekistonning tog‘ ekosistemalarida umurtqali hayvonlarning gelmintlari” (1994).  “ O‘zbekiston va unga chegaradosh hududlarning quruqlik mollyuskalar” (2003);  “ Qiziqarli biologiya” (2004);  “ Parazitologiya terminlarining izohli lug‘ati” (2007)

Sultonov Muhammad Alievich (1915-1980) gelmintolog olim, O‘zbekiston Fanlar Akademiyasining muxbir a’zosi, biologiya fanlari doktori.

1941-yilda “Toshkent viloyatida yirtqich qushlarda uchrovchi parazit nematodalar” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan va unga biologiya fanlari nonzodi ilmiy darajasi berilgan. 1961-yilda esa “O‘zbekistonda uy va ov- xo‘jalik qushlari gelmintlari” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqlab biologiya fanlari doktori ilmiy darajasini oldi. Unga 1968-yilda O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi muxbir a’zosi ilmiy unvoni berilgan.

Veterinariya parazitologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha O‘zbekistonda o‘z maktabiga ega bo‘lgan yirik olimlar qatoriga akademik E.H. Ergashev va professor N.V. Badaninlar kiradi.

 N.V. Badanin (1895-1965) O‘zbekistonda gelmintologiya maktabining asoschisi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi (1956), Respublikada xizmat ko‘rsatgan veterinariya vrachi hisoblanadi.

 E.H. Ergashev 1964-yilning yanvarida (30 yoshida) akademik K.I. Skryabin rahbarligida «O‘zbekiston sharoitida mayda shoxli mollarning gelmintoz kasalliklari» mavzusidagi doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilgan va birinchi bo‘lib o‘zbek veterinariya fanlari doktori ilmiy darajasini olgan.

O‘zbekistonda tibbiyot parazitologiyasi yo‘nalishida ijod qilgan va hozirgi kunda ham tadqiqot ishlarini olib borayotgan olimlar qatoriga professorlardan L.I. Isayev, P.F. Borovskiy, E.I. Martsinovskiy, N.I. Xodukin, N.A. Mirzoyan, R.R. Magdiev, A.N. Burdastov, N.A. Dehqonxo‘jaeva, S.N. Bobojonov, B.R. Rustamov;

 Prof. L.M. Isayev O‘zbekistonda bezgak, leyshmanioz, rishta, ankilostomoz va boshqa parazitar kasalliklarni tarqalishini o‘rganish hamda ularga qarshi kurash choralarini ishlab chiqish borasida tadqiqot ishlarini olib borgan va bevosita rahbarlik qilgan.

Aynan, prof. L.M. Isayev tashabbusi bilan O‘zbekistonda bezgakka qarshi kurash olib boradigan stantsiyalar va tibbiyot parazitologiyasi ilmiy tekshirish instituti tashkil etilgan.

Agronomiya parazitologiyasi yo‘nalishi bo‘yicha tadqiqot ishlarini olib borgan va hozirgi kunda ham ijod qilayotgan olimlar qatoriga O‘zbekiston Respublikasi FA muxbir a’zosi A.T. To‘laganov; professorlar E.S. Kiryanova, Z.N. Norboyev, O.M. Mavlonov, Sh.X. Xurramov.

O‘zbekistonda agronomiya parazitologiyasi yo‘nalishidagi tadqiqot ishlarini asosan, XX asrning 30-yillarida prof. E.S. Kiryanova boshlab bergan. Keyinchalik fitogelmintologiya deb atala boshlangan bu fanning rivojlanishida A.T. To‘laganov va uning shogirdlarining xizmatlari katta bo‘ldi.

 A. T. To‘laganov fitonematodalarning turli- tumanligi, biologik xususyatlari, ekologik guruhlari, tarqalishi, ularning tuproqda va o‘simliklarda biotsenotik kompleksining shakillanish qonunyatlari hamda parazit nematodalarga qarshi kurash usullariga doir ilmiy tadqiqotlar bilan shug‘ullangan.

 O‘zbekistonda parazitologiyaning turli yo‘nalishlari bo‘yicha ilmiy tadqiqot ishlari hozirgi vaqtda ham  O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasiga qarashli Zoologiya ilmiy tekshirish institutida,  O‘zR FA Qoraqalpog‘iston bo‘limi bioekologiya institutida,  O‘zbekiston veterinariya ilmiy tekshirish institutida,

 O‘zbekiston tibbiyot parazitologiyasi hamda O‘rta Osiyo fitopatologiya institutlarida,  Samarqand qishloq xo‘jalik institutida, O‘zbekiston Milliy universitetida,  Samarqand, Termiz, Qoraqalpoq va Guliston davlat universitetlarida,  Toshkent va Samarqand tibbiyot institutlarida olib borilmoqda .

E’tirobingiz uchun rahmat!

Похожие

Bug’doy ekinlari zararkunandalari va ularga qarshi kurash choralari

Agrokimyoda o’rganiladigan uchta asosiy ob’ekti va ularning vazifalari

Aniq qishloq xo’jalik tizimlari fanining asosiy tushunchalari va tizim ishini o’rganish

Tuproq bonirovkasi va mazmuni

Dehqonchilik tizimi va qonunlari