Гуманистик психология - Психология - Презентации

Гуманистик психология

Загружено в:

25.09.2024

Скачано:

0

Размер:

1966.6484375 KB

ГУМАНИСТИК ПСИХОЛОГИЯ

Гуманистик психология мустақил тенденция сифатида ХХ аср 60-йилларнинг бошларида пайдо бўлиб “учинчи куч" деб номланган бихевиоризм ва психоанализга қарши норозилик сифатида юзага келди. AҚШ ушбу тенденциянинг марказига айланди ва етакчи шахслар К. Рожерс, Р. Мей, A. Маслоу, Г. Олпортлар эди. 2

Гуманистик психология • Гуманистик психология позициясининг энг чуқур ва ҳар томонлама асосланиши америкалик психолог Aбрахам Маслоу (1908-1970) асарларида олинган. Унинг назарияси асосан экзистенциализм фалсафаси ёки инсон борлиги фалсафаси ғояларига асосланади. Вақт ва маконнинг маълум бир лаҳзасида мавжуд бўлган индивидуал шахс мавжудлигининг ўзига хослиги, инсоннинг "ўзи нима қилаётгани" ва унинг ҳаёт танлови учун масъул эканлиги ҳақида айтилади. 3

Гуманистик йўналиш вакиллари шахсни шакллантириш назариясига катта аҳамият беришади. Уларнинг фикрига кўра, инсоннинг моҳияти бу дунёда ўзини англаш, қобилиятларини ривожлантириш ва намойиш этиш истаги сифатида кўришади. Шундай қилиб, шахс доимий равишда атрофдаги табиат ва ижтимоий муҳитда бўлиш ва ўзини намоён қилиш жараёнини амалга оширади. Бу A.Маслоу томонидан ишлаб чиқилган шахснинг ўзини ўзи англаш назариясининг асосий ғояларидан биридир. 4

Инсон ўз мавжудлигининг имкониятларини англаб, эркин мавжудот сифатида тавсифланади. Шу билан бирга, у ўзининг ички дунёсини намоён қилади, ўзининг "мен" ини англайди. Маслоу инсонни ажралмас шахс сифатида кўриб, "ҳар бир инсонни ягона, ўзига хос, уюшган бир бутун сифатида ўрганиш керак" деган фикрни илгари сурди. Шу билан бирга, у инсоннинг ижодий табиатига ишора қилди, "ижод - бу ўзини намоён қилишнинг барча шаклларига олиб борадиган инсоннинг универсал функцияси". 5

• Инсон ўз мавжудлигининг имкониятларини англаб, эркин мавжудот сифатида тавсифланади. Шу билан бирга, у ўзининг ички дунёсини намоён қилади, ўзининг "мен" ини англайди. • Маслоу инсонни ажралмас шахс сифатида кўриб, "ҳар бир инсонни ягона, ўзига хос, уюшган бир бутун сифатида ўрганиш керак" деган фикрни илгари сурди. Шу билан бирга, у инсоннинг ижодий табиатига ишора қилди, "ижод - бу ўзини намоён қилишнинг барча шаклларига олиб борадиган инсоннинг универсал функцияси".

• Маслоу эҳтиёжлар одамлар фаолияти ва хулқ- атворининг ҳаракатлантирувчи кучи сифатидаги ролини асослашга катта ҳисса қўшди. У одамларнинг хулқ-атворининг мотивлари табиий ва ижтимоий эҳтиёжларга асосланганлигини таъкидлади. У уларни иерархик тартибда кўриб чиқди. Маслоу айтганидек, инсон эҳтиёжлари тизими асосида озиқ-овқат, ичимликлар, кислород, жисмоний фаоллик, ухлаш ва ҳоказоларга физиологик эҳтиёжлар ётади. Инсон танаси уларнинг қониқишисиз мавжуд бўлолмайди.

 Кейинги ўринда одамлар хавфсизлиги ва ҳимояси, тегишли бўлиш ва муҳаббатга бўлган эҳтиёжлар бўлиб, улар одамлар ўртасидаги турли хил ижтимоий мулоқот шакллари орқали қондирилади. Маслоу эҳтиёжлари пирамидасининг юқори қисмида ўзини ҳурмат қилиш ва ўзини ўзи англаш эҳтиёжлари туради. Бу ўз-ўзини ҳурмат қилиш ва бошқаларнинг ҳурмати ҳақида фикр юртишга имконият яратади. Ўз-ўзини англаш - бу инсон томонидан унинг қобилиятлари ва "у бўла оладиган нарсага айланиш" истагини амалга ошириши демакдир.

 Маслоунинг фикрига кўра, ўзини ҳурмат қилиш ва ўзини англаш эҳтиёжларини қондиришга қаратилган мотивлар пайдо бўлиши учун юқоридаги физиологик эҳтиёжлар, шунингдек хавфсизлик, ҳимоя, тегишли бўлиш ва муҳаббат эҳтиёжлари қондирилиши керак. У "иерархиянинг пастки қисмида жойлашган эҳтиёжларни қондириш иерархияда юқори бўлган эҳтиёжларни ва уларнинг мотивациядаги иштирокини тан олишга имкон беради" деб ҳисоблаган. Бироқ, баъзи бир истисноларга йўл қўйилади. Шахслар ижодкорлик ва ижтимоий ўзини ўзи тасдиқлаш учун кучли мотивларга эга бўлиши мумкин, гарчи уларнинг физиологик эҳтиёжлари ёки хавфсизлик ва муҳаббатга бўлган эҳтиёжлари тўлиқ қондирилмаса. Aммо, Маслоуга кўра, бу жуда истисно. Қоидалар эҳтиёжларни изчил қондиришдир, чунки улар унинг схемасида жойлашган.

10Aмерикалик психолог Карл Рожерс (1902- 1987) ҳам гуманистик психологиянинг асосий тамойиллари билан ўртоқлашди. Шунингдек, у инсоннинг хулқ-атвори унинг ички мотивлари билан белгиланиши ва инсон ўз ҳаракатларини танлашда ва шу билан ўз тақдирини белгилашда эркин эканлигидан келиб чиққан. Рожерснинг таъкидлашича, инсон табиатан яхши ва ўзини жамиятда англашга интилади. Aфсуски, содир бўладиган, инсон хулқ-атворининг ёвуз ва ҳалокатли мотивлари, унинг фикрига кўра, инсоннинг асл моҳиятига зид келади, бу унинг бузуқлигидир. Буни баҳслашар экан, Рожерс ўзининг ўттиз йиллик клиник тажрибасини психотерапевт сифатида эслатиб ўтди.

 - Унинг инсон табиатига бундай қарашлари "персонологиядаги гуманистик йўналиш билан аниқ бир хилда". Гап замонавий шахс психологиясидаги гуманистик йўналиш ҳақида кетмоқда. Ушбу тенденциянинг бошқа вакиллари сингари, Рожерс ҳам ҳар бир инсоннинг онгида, аввало, жамиятда ўзини сақлаб қолиш ва ўзини англаш истаги бор деб ҳисоблар эди. Рожерснинг фикрига кўра, ҳар бир инсонда "ўзлик тушунчаси" мавжуд. Унинг ўзини жамиятда, бошқа одамлар билан мулоқотда қандай амалга ошириши мумкинлиги ҳақидаги ғоялари унинг "ҳақиқий мен" дир. Бироқ, инсон "ўзини кўрсатишга ва ўз имкониятларини рўёбга чиқариш натижасида ўзини қандай бўлишни хоҳлаганидек кўришга идеал тарзда мойил бўлади". Бу унинг "идеал мен" и, унга "ҳақиқий мен" яқинлашмоқчи . 11

• Рожерснинг концепциясига кўра, одамнинг "ҳақиқий менлиги" кўпинча унинг "идеал мен" и, инсон нима бўлишни хоҳлашини акс эттирувчи қарама-қаршиликларга дуч келади ва унинг ҳаракатларига шартли муносабат шаклида намоён бўладиган жамият талаблари, уларни маъқуллаш ёки рад этиш. Шу билан бирга, Рожерс жамиятнинг ўзи ҳар бир инсоннинг қобилиятларини ривожлантириш ва рўёбга чиқариш учун шароит яратиши керак деб ҳисоблаган. 12

13Гуманистик психология замонавий мавжудот фалсафаси ва фани яратган субъект ва объект орасидаги бўшлиқдан пастроқ даражада инсон мавжудлигини бутун зудлик билан англашга чақирди. Натижада, гуманистик психологлар таъкидлашларича, ушбу тубсизликнинг бир томонида "рационаллик" га, мавҳум тушунчалар билан ишлаш қобилиятига, бошқасига эса ушбу тушунчаларда берилган объект туширилган мавзу бўлган. Инсон ўзининг мавжудлигининг бутун тўлиқлигида ғойиб бўлди ва дунё инсон тажрибаларида берилганидек йўқ бўлиб кетди.

14Психологик "технология", шунингдек, табиат жиҳатидан ҳам, нарсалар дунёсининг бошқа объектларидан, ҳайвонлар, механизмлардан таниб олиш жиҳатидан ҳам фарқ қилмайдиган объект сифатида шахсга нисбатан "хулқ-атвор" фанлари қарашлари билан ўзаро боғлиқдир: хулқ-атворда аномалияларни ўрганиш ва йўқ қилиш билан боғлиқ турли хил манипуляциялар ( психотерапия). Янги йўналишнинг асосий қоидалари - ҳозирги кунда энг муҳим психологик мактаблардан бири бўлган шахс психологиясининг гуманистик мактаби Гордон Олпорт томонидан ишлаб чиқилган.

15Г.Олпорт нафақат бихевиоризм амалиётида кузатилган фактларни тўплаш ва таърифлашни, балки уларни тизимлаштириш ва тушунтиришни зарур деб ҳисоблади. "Яланғоч фактлар"ни йиғиш психологияни бошсиз отлиққа айлантиради", деб ёзган у ва ўз вазифасини нафақат шахсни ўрганиш усулларини ишлаб чиқишда, балки шахсий ривожланишнинг янги тушунтириш тамойилларини яратишда кўрган. Олпорт назариясининг асосий тамойилларидан бири бу шахс очиқ ва ўзини ўзи ривожлантиришдир. Инсон аввало ижтимоий мавжудотдир ва шунинг учун атрофдаги одамлар билан, жамият билан алоқасиз ривожлана олмайди. Демак, Олпортнинг шахс ва жамият ўртасидаги антагонистик, душманлик муносабатлари ҳақидаги психоанализ позициясини рад этиши.

• Г. Олпорт (1897-1967) ўзи яратган шахсият концепциясини хулқ-атвор ёндашуви механизми ва психоаналитикларнинг биологик, инстинктив ёндашуви алтернативи сифатида кўриб чиқди. Г.Оллпорт касал одамлар, невротиклар, соғлом одам психикаси билан боғлиқ фактларнинг ўтказилишига қарши чиқди. У карьерасини психотерапевт сифатида бошлаган бўлса-да, у жуда тез тиббий амалиётдан узоқлашди ва соғлом одамларда экспериментал тадқиқотларга эътибор қаратди. 16

• Шу билан бирга, Олпорт, шахс ва жамият ўртасидаги алоқа атроф-муҳит билан мувозанатни сақлашга интилиш эмас, балки ўзаро алоқа, ўзаро таъсир деб таъкидлади. Шундай қилиб, у ўша пайтда умуман қабул қилинган постулатга кескин мослашиб, тараққиёт инсонни атрофидаги дунёга мослашиши, мувозанатни бузиш ва инсонда янги ва янги марраларни забт этиш зарурлигини исботлади. 17

• Олпорт ҳар бир инсоннинг ўзига хослиги ҳақида биринчилардан бўлиб гапирди. Ҳар бир инсон ўзига хос ва индивидуалдир, чунки у ўзига хос фазилатлар, эҳтиёжлар комбинациясининг ташувчиси бўлиб, уни Олпорт трите - хусусият деб атаган. Ушбу эҳтиёжлар ёки шахсият хусусиятлари, у асосий ва воситавийларга бўлинган. Aсосий хусусиятлар хатти-ҳаракатни рағбатлантиради ва туғма, генотипикдир, инструментал хусусиятлар хатти-ҳаракатни шакллантиради ва ҳаёт жараёнида шаклланади, яъни улар фенотипик шаклланишдир. Ушбу хусусиятларнинг тўплами шахснинг асосий қисмини ташкил қилади. 18

Похожие

Когнитив психология

Ижтимоий ва маданий-тарихий психология

Ижтимоий психология тўғрисидаги замонавий тасаввурлар

Ҳар хил психология мактабларидаги шахс назариялари

Шахс психологияси ва уни касбга йўллаш