Sug’orish muddatlarini aniq belgilash - Мелиорация - Презентации

Sug’orish muddatlarini aniq belgilash

Загружено в:

07.06.2023

Скачано:

0

Размер:

15980.673828125 KB

Sug’orish muddatlarini aniq belgilash

10-mavzu. Sug’orish muddatlarini aniq belgilash Reja • 1. Sug’orish muddatlarini aniq belgilash tartiblari. • 2. Suv iste'mol qiymatini bioiqlimiy usulda aniqlash. • 3. Suv muvozanat uslubi, issiqliq muvozanati usullari yordamida o’simliklarning suvga bo’lgan talabini aniqlash.

Asosiy adabiyotlar 1. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev S.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sug’orish texnologiyalari” O’quv qo’llanma. T.: TIMI, 2015, 232 b. 2. Xamidov M.X., Begmatov I.A., Isaev C.X., Mamatov S.A. “Suv tejamkor sugorish texnologiyalari” O’quv qo’llanma. T., TIMI bosmaxonasi, 2015. 243 bet. 3. Xamidov M.X., Shukurlaev X.I., Mamataliev A.V. “Qishloq xojaligi gidrotexnika meliorasiyasi”. Darslik. T. Sharq, 2009, 379 bet. Qo’shimcha adabiyotlar 4. Mirziyoev Sh.M. Uzbekistonni rivojlantirishning beshta ustuvor yunalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. T., O’zbekiston, 2017. «Gazeta uz». 5. Norkulov U., Sheraliev X,. “Qishloq xo’jaligi melioratsiyasi”. Darslik. T. “O’zbekiston miiliy entsiklopediyasi”, 2003, 204 bet. 6. Raximbaev F.M. va boshqalar. “Qishloq xo’jaligida sug’orish melioratsiyasi”. Darslik. T. “Mehnat”, 1994, 327 bet. 7. Рахимбаев Ф.М. «Практикум по сельскохозяйственным гидротехническим мелиорациям». Т. «Мех.нат». 1991, 391 бет. Internet saytlari 8. WWW.Ziyo.net. 9. WWW.cawater-info.net. 10. rubricon.com. 11. oldbooks.ru.

Sug’orish muddatlarini aniq belgilash tartiblari O‘simlikning suvga bo‘lgan talabi transpiratsiya (suv bug‘latish) koeffitsienti bilan belgilanadi. Transpiratsiya koeffitsienti deganda, bir o‘lchamdagi quruq o‘simlik moddasini hosil qilishga sarflanadigan suv miqdori tushuniladi. Bu ko‘rsatkich, bug‘doyda - 513, g‘o‘zada - 646, bedada - 831, makkajo‘xorida - 368 ga teng. S.N.Rijov ma’lumotlariga qaraganda, o‘simliklarning transpiratsiya koeffitsienti tuproq unumdorligiga bog‘liq bo‘ladi. Unumdorlik yuqori bo‘lsa, tuproq eritmasida ozuqa moddalari ko‘p bo‘ladi, o‘simlik transpiratsiya koeffitsienti nisbatan past bo‘ladi. Masalan, unumdor erlarda yuqori hosil olinganda (40-50 s/ga) va talabga muvofiq suv berilganda, g‘o‘zaning transpiratsiya koeffitsienti 400-500 ga, unumsiz erlarda kam hosil olinganda 800- 1000 ga teng bo‘ladi.

O‘simliklarning suvga bo‘lgan talabi o‘sish davrida har xil bo‘ladi. Suvga eng ko‘p talab, ayrim o‘simliklar uchun quyidagi davrlarga to‘g‘ri keladi: g‘o‘za - gullash, hosil shakllanish davri; bug‘doy -poyalash, boshoqlash davri; makkajo‘xori - gullash, sutsimon pishish davri; oqjo‘xori - boshoqlash, don shakllanish davri; tariq - boshoqlash, don shakllanish davri.

• Havoning harorati baland bo‘lganda, sug‘orish tuproq haroratini pasaytiradi, havo harorati past bo‘lganda, suvning harorati hisobiga tuproq harorati, havoning haroratiga nisbatan oshadi. Tuproq bo‘shliqlaridagi havoning sug‘orish natijasida, siqib chiqarilishi tuproqning havo rejimini belgilaydi. Sug‘orishdan so‘ng, havo namligining ortishi sug‘orish maydonida maqbul mikroiqlimni hosil qiladi. • Suv iste’mol qiymati, iqlimiy shart-sharoitlardan er yuzasiga tushadigan issiqlik energiyasi, tuproq nami, qishloq xo‘jaligi ekinining turi va hosildorlik qiymatlariga bog‘liqdir. • Sug‘orma dehqonchilik amaliyotida qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’molini aniqlashning quyidagi uch: to‘g‘ridan-to‘g‘ri dalada o‘lchov olish, meteorologik va hisobiy usullari qo‘llaniladi.

O‘simlikning maqbul rivojlanish shart- sharoitlari: Havo namligi 40- 50%, harorat 14- 22 0 C, tuproq ildiz qatlamdagi namlik (0,6-0,8)TNS ni tashkil etib turishi, xlor tuzlarining bo‘lmasligi

Hisobiy usulda empirik koeffitsientlar bevosita kuzatuvlar natijasida aniqlanganligi uchun, bu usul aniqroq usul hisoblanadi. Shunday aniql ash formulalaridan biri, A.N.Kostyakov formulasidir: E = k w Y , m 3 /ga bu erda: E – suv iste’moli, m 3 /ga; K w -suv iste’mol koeffitsienti, m 3 /t; Y – loyihaviy hosildorlik, t/ga.

Suv iste’mol koeffitsienti hosil birligiga sarflangan suv hajmi hisoblanib, iqlimiy shart -sharoitlar, ekin hosildorligi va agrotexnika darajasiga bog‘liqdir. SHuning uchun ham bu qiymatni barcha hududlar uchun yuqori aniqlikda aniqlash juda qiyindir. Tabiiy namlanishning taqchilligi tuproqni sun’iy namlatishni taqozo etadi. Bu ho lda o‘simlikning alohida yillar va vegetatsiya davri uchun suv iste’mol qiymatini aniq belgilash zaruriyatini tug‘diradi. Bu talab bioiqlimiy usulda (S.M.Alpatev) qondirilishi mumkin, jumladan: E = k b ⋅∑d , m 3 /ga, bu erda: kb –biologik koeffitsient, mm/mb; ∑d –havoning o‘rtacha ko‘p yillik namlik taqchilligi yig‘indisi, mb.

Qurg‘oqchil mintaqada qishloq xo‘jaligi ekinlarining umumiy suv iste’molini aniqlashda, N.N.Ivanovning bug‘lanishga asoslangan quyidagi formulasidan foydalaniladi: E 0 = 0,0018 ⋅(25+ t) ⋅(100− a )⋅0,8 mm, bu erda: E 0 -oylik bug‘lanish, mm; t -havoning o‘rtacha oylik harorati, o C ; a -havoning o‘rtacha oylik nisbiy namligi.

Suv muvozanat uslubi (SMU) sug‘orish dalasining suv muvozanat tenglamasi usuliga asoslangandir: E =  ∙ P+ ∆ W + M + W gr − W f , m 3 /ga, bu erda:  -yog‘indan foydalanish koeffitsienti; P -vegetatsiya davridagi yog‘in miqdori, m 3/ga; ∆ W -o‘simlikning ildiz qatlam tuprog‘idan foydalanadigan nam miqdori, m 3/ga; M - mavsumiy sug‘orish me’yori, m 3 /ga; W gr -ildiz qatla m tuprog‘iga sizot suvlaridan kapillyar kuchlar ta’sirida kelib qo‘shiladigan suvlar miqdori, m 3/ga; W f – sug‘orish suvining er usti va faol qatlam ostiga bo‘lgan tashlama isrofi, m 3/ga ,

• SMU ning ko‘rinishlari - bu bug‘latgich va lizimetrlar hisoblanadi. Bug‘latgichlar yuzasi 500-3000 sm2, balandligi 1- 1,5 m bo‘lgan, osti va yon devorlari suv o‘tkazmaydigan silindrsimon idish ko‘rinishida bo‘lib, idishga tuproq monoliti o‘rnatiladi. Ular sug‘orish maydonida sizot suvlar chuqurligi 5- 10 m da bo‘lganda, ya’ni, suvlarning tik yo‘nalish bo‘yicha almashinuvi bo‘lmaganda qo‘llaniladi. • Lizimetrlar esa monolitda tik suv alamashinuvini hisobga olishga asoslangan bo‘lib, bu idishlarning yuzasi 1000-2000 sm 2 dan (don ekinlari uchun) 10000 sm 2 gacha (g‘o‘zada), balandigi 1-2,5 m gacha bo‘ladi. • Lizimetrlarda sizot suvlar sathi doimiy ravishda ushlab turiladi. • SMU ning kamchiligi E ni aniqlashda o‘simlikning o‘sish omillari hisoblanmish issiqlik energiyasi, meteorologik va boshqa omillarning hisobga olinmasligidir. Bu omillar issiqlik muvozanati usuli (IMU) da inobatga olinadi.

• IMU er usti qatlamida issiqlik va nam almashinuvini hisobga oluvchi issiqlik muvozanati tenglamasini hisobga olishga asoslangandir: • R = LE+ J +Р, • bu erda: R –radiatsion muvozanat; • LE –bug‘lantirishga sarflangan issiqlik miqdori ( E - bug‘lanish, L–yashirin bug‘lanish issiqligi); • J –tuproqni qizdirishga sarflanadigan issiqlik; • P– issiqlikning turbulent oqimi. • Radiatsion muvozanat R dala sharoitida, aktinometrik stansiyalar yoki issiqlik muvozanat qurilmalarida muvozanat o‘lchagichlar yordamida aniqlanadi. • J ni aniqlashda, turli chuqurlik qatlamlarida o‘lchanadigan tuproqning haroratidan foydalaniladi. • Issiqlikning turbulent oqimi (P) tuproqning ustki qatlami va 2 m balandlikda havo harorati, namligi va shamol tezligi farqlaridan aniqlanadi.

• IMU dan hozirda qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’molini aniqlashda analog sifatida foydalaniladi. • Sug‘orish yordamida etishtiriladigan qishloq xo‘jaligi ekinlarining o‘rtacha suv iste’moli quyidagi qiymatlarga tengdir: don ekinlarida 3000-4000 m3/ga, sholida - 12000 m3/ga, poliz ekinlarida 3000-10000 m3/ga, ko‘p yillik o‘tlarda – 8000-12000 m3/ga, g‘o‘zada - 6000-9000 m3/ga. • Qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’moli o‘simliklarning rivojlanish fazalariga bog‘liq holatda vegetatsiya davrida o‘zgaruvchandir. Shu bilan birga, har bir ekinning biologik xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ularning suv iste’moli grafigi turlicha bo‘ladi. Jumladan, g‘o‘za umumiy suv iste’molidan gullaguncha 10-15%, gullash arafasida 60- 70%, hosil etilishi davrida 20-25% ini iste’mol qiladi.

• Qishloq xo‘jaligi ekinlarining sug‘orish rejimini belgilashda yuqoridagi barcha omillar hisobga olinadi. Ularning ichida eng muhimlaridan biri, o‘simlik iste’mol qiladigan suvni o‘zida saqlab, uni o‘simlik talabiga qarab, o‘zining suv– fizik xossalariga ko‘ra, suvni unga beradigan tuproq-grunt shart-sharoitlari hisoblanadi. • Bu qiymat tuproqning g‘ovakligiga, haroratiga, tuproq tarkibidagi eritmalarning tarkibi va konsentratsiyasi, tuproqning o‘zlashtirilganligiga va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Tuproq haroratining va undagi havo miqdorining ortishi, undagi nam sig‘imining kamayishiga olib keladi. Nam sig‘im tuproq qatlamining qiymati va genetik tarkibiga qarab o‘zgaradi. • Qishloq xo‘jaligi ekinlaridan yuqori va barqaror hosil olish uchun tuproqning faol qatlamidagi namlik har doim tuproqda yo‘l qo‘yilgan minimal tuproq namidan (70-85% CHDNS) yuqori bo‘lishi kerak.

Nazorat savolari 1. O‘simlikning suv bo‘lgan ko‘rsatkichi qanday belgilanadi? 2. O‘simliklarning transpiratsiya koeffitsienti tuproqning qanday ko‘rsatkichiga bog‘liq? 3. Suv iste’mol qiymati qanday omillarga bog‘liq? 4. Sug‘orma dehqonchilik amaliyotida qishloq xo‘jaligi ekinlarining suv iste’molini aniqlashning qanday usullari mavjud?

Похожие

Sug’orish tizimi

Sug’orish tarmoqlari

Sug’orish suvining sifati

Sug’orish tarmog’ida suv isrofgarchiligi va uning oqibatlari

Qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orish muddatlari va me’yorlarini aniqlsh usullari