logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Основы культурологии
  4. Buddaviylik

Buddaviylik

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1297.013671875 KB
Скачать
Mavzu. Buddaviylik. Reja: 1.Buddaviylik asoschisining shaxsi. 2.Buddaviylik ta`limoti va tarqalishi. 3.O`rta Osiyoda buddaviylikning tarqalishi. 4.Buddaviylik manbalari va oqimlari. Buddizm  dunyodagi eng yirik dinlar ichida qadimiylaridan biri hisoblanib, mil. av. VI-V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan.  bu dinga e`tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-SHarqiy va SHarqiy Osiyo mamlakatlari: SHri Lanka, Hindiston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, Koreya, V’etnam, YAponiya, Kombodja, Birma, Tailand, Laosda va qisman Evropa va Amerika qit`alarida, Rossiya Federatsiyasining Tuva, Buryatiya, Kalmikiya respublikalarida istiqomat qiladilar.  hozirgi kunda e`tiqod qiluvchilar soni jihatidan buddizm xristianlik, islom va hinduizmdan so`ng to`rtinchi o`rinni egallaydi.  buddistlarning soni taxminan 700 mln. atrofida bo`lib, ulardan 1 mln. ga yaqini rohiblardir. Buddizm asoschisining shaxsi ismi SIDDXARTXA – shaxsiy ism, GAUTAMA – urug’ nomi, SHAKYAMUNI – «SHakya qabilasidan chiqqan donishmand», BUDDA – «nurlangan», TADXAGATA – «shunday qilib, shunday ketgan», DJINA – «g’olib», BXAGAVAN – «tantana qiluvchi». Buddaning biografiyalari «Maxavostu» – milodning II asrida yozilgan «Lalitavistara» – milodning II-III asrlarida yuzaga kelgan«Buddxacharita» – milodning I-II asrlarida yaratilgan «Nidanakatxa» – milodning I asrida yozilgan «Abnixishkramansutra». 3B 0B 07 3B 1A 3B 06 09 3B 0B 3B Siddxartxa oilasi otasi onasi turmush o’rtog’i o’g’li SHakya qabilasining podshohlari dan biri Shuddxodana Malika Mayya YAshadxara Raxula Tug’ilgan joyi Ximolay tog’lari etagida Kapilavasti degan shaharda bo`lgan (hozirgi Nepal hududida). Siddxartxa 30 yoshida Siddxartxa bir kuni ittifoqo bir keksa chol, bir bemor hamda og’ir mashaqqat tortayotgan rohibni uchratadi, bir kishining esa vafotiga guvoh bo`ladi. Siddxartxaning hayot falsafasi Insoniyatni qiyinchilik va azobdan qutqarish yo`llarini izlash uchun saroyni tashlab ketadi. U beshta rohib bilan qishloqma-qishloq kezib yuradi. SHu asnoda Siddxartxa bir narsaga amin bo`ldi: bu yo`l uni o`z oldiga qo`ygan maqsad, ya`ni insoniyatni azob-uqubatdan qutqarish sari olib bormaydi va u rohiblar jamoasidan ajraladi. Birmuncha vaqt changalzor o`rmonlarda kezib, xorib charchagach, bir daraxtning tagida dam olish uchun o`tiradi, va o`zicha, to haqiqatni topmaguncha shu erdan turmaslikka qaror qiladi. Bu o`tirishning 49 kuni uning qalbidan «Sen haqiqatni topding» degan sado keladi SHu ondan u Budda – nurlangan deb ataldi. U tagida o`tirgan daraxt esa – nurlangan daraxt ( botxa ) deb atala boshladi. Budda o`zining birinchi da`vatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog’ida, o`zining besh rohib do`stlariga qildi va ular Buddaning birinchi shogirdlari bo`ldilar. Budda hayot vaqtida Budda 40 yil mobaynida Hindistonning turli joylarida bo`ladi, odamlarga o`z g’oyalarini etkazadi, singdiradi va 80 yoshida Kushtnagara degan joyda dunyodan o`tadi. Uning jasadi, hind udumiga ko`ra, kuydirilib, xoki 8 ta buddist jamoalariga bo`lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyida ibodatxona ( stupa ) barpo etdi. Buddaning hayoti haqida turli asotirlar paydo bo`ldi. Ularda aytilishicha, Budda ko`p yillar davomida er yuzidagi turli mavjudotlar qiyofasida qayta tug’ilgan: 84 marta ruhoniy, 58 marta shoh, 24 marta rohib, 13 marta savdogar, 18 marta maymun, 12 marta tovuq, 8 marta g’oz, 6 marta fil, shuningdek, baliq, qurbaqa, kalamush, quyon qiyofalarida qayta tug’ilgan. Jami 550 marta qayta tug’ilgan. Siddxartxa ta’limoti «Azob-uqubat mavjuddir»4 oliy haqiqat asosida yuzaga keladi 1 «Qiynoqlarning sabablari mavjuddir». 2 «Qiynoqlarni tugatish mumkin». 3 «Qiynoqlardan qutilish yo`li mavjuddir». 4 «Qiynoqlardan qutilish yo`li mavjuddir». Axloq normalari DonishmandlikMeditatsiya Axloq normalari  qotillikdan saqlanish;  o`g’rilikdan saqlanish;  gumrohlikdan saqlanish;  yolg’on, qalbaki narsalardan saqlanish;  mast qiluvchi narsalardan saqlanish. Meditatsiya(fikrlash)  to`g’ri tushunish (to`g’ri e`tiqod qilish) – Buddaning birinchi da`vatida so`z yuritilgan to`rt haqiqatni bilish va unga ishonish;  to`g’ri niyat qilish – dunyoviy lazzat-halovatlardan xalos bo`lishga, keraksiz fikrlar va boshqalarga zarar etkazib qo`yishdan saqlanishga intilish;  o`zini to`g’ri tutish – o`ziniki bo`lmagan narsaga ko`z olaytirmaslik, ortiqcha hissiyotga berilmaslik;  to`g’ri anglash – o`z tanasi va ruhiga o`zini yo`qotib qo`ymaydigan darajada nazoratda bo`lish hamda bunda ehtiroslar va iztiroblarga chek qo`yish;  to`g’ri harakat qilish – o`zidagi yomon tuyg’ularni jilovlash hamda ezgu tuyg’ular va harakatlarni rivojlantirish;  to`g’ri hayot kechirish – noma`qul hayot tarzidan saqlanish;  to`g’ri fikr yuritish – kamolotning to`rt bosqichini ketma-ket bosib o`tish;  to`g’ri gapirish – yolg’ondan, tuhmatdan, haqoratdan va befoyda gaplardan saqlanish. Donishmandlik Bu buddizmning asosiy maqsadi bo`lib, narsalar tabiatini to`g’ri tushunishdan iborat. YUqorida ko`rsatilgan uch amaliyot bosqichini o`tagan inson oxir-oqibat oliy saodatga, ya`ni nirvana holatiga erishadi. Nirvana so`zining lug’aviy ma`nosi – «o`chish, so`nish». Buddizm keng tarqaldi Mil. av. 273-232 yillarda hukmronlik qilgan imperator Ashoka davrida buddizm keng hududlarga jadal tarqaldi. Buddizm tarqaldi Xitoy-I asrda Koreya-IV asrda Yaponiya-VI asrda Tibet-VII asrda Mongoliya-XIII-XVI asrlarda Buryatiya va Tuva-XVII-XVIII asrlarda Amerika va Evropa-XIX-XX asrlarda Buddizm boshqa xudolarga sig’inishni taqiqlamaydi. Hindistonning buddizmga mansub ilohiyatlari dunyoni yaratuvchi Braxma, chaqmoq va momoqaldiroq xudosi Indra, hunarmandchilar homiysi Xatimanu, Tibetda qahramon Baser timsoli, Mongoliyada CHingizxon kabi milliy qahramonlar buddizm ilohiyatlari timsoliga aylandi. Buddizmning O’rta Osiyoda tarqalishi Bir guruh tadqiqotchilar mazkur din O`rta Osiyoga kirib kelishini Kushonlar shohi Kanishka hukmronligi davriga taalluqli deb biladilar (I asrning oxiri-II asrning boshlari). Ikkinchi guruh esa bu jarayonning boshlanishini biroz ertaroq deb hisoblaydilar. Tadqiqotchi B.A. Litvinskiyning fikricha, buddizm SHimoli-G’arbiy Hindiston va Janubiy Afg’oniston (Qandahor) orqali taxminan mil. av. III asrda Baqtriyaga (O`zbekistonning janubiy hududlari) tarqala boshlagan. Hozirgi Termizdagi Qora- tepa, Fayoz-tepa, Sayram, Quva va boshqa joylarda topilayotgan budda haykalchalari yoki ularning parchalari, Ayritomdagi ayvon peshtoqi parchasidagi buddist musiqachilarning tasviri va boshqa osori atiqalar, saroy va ibodatxonalar O`rta Osiyodagi buddizm haqida xabar beruvchi manbalardir. Buddizm dini manbasi TRIPITAKA (yoki Tipitaka – «uch savat» ma`nosini anglatadi). Tripitaka uch qismdan iborat Budda targ’ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra matnlari – Sutra-pitaka Buddizmning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilgan abxidxarma matnlari – Abxidxarma-pitaka Rohiblik axloqi, xonaqohlar nizomlariga bag’ishlangan vinaya matnlari – Vinaya- pitaka0102 14 0B 07 06 0102 27 14 05 07 06 30 08 0E 07 27 Buddizm dini oqimlari Tsintu Xinayana CHan’-BuddizmTantrizm TendayMaxayana Lamaizm Xinayana oqimi Buddizmning asosiy yo`nalishlaridan biridir. Xinayana « kichik arava » ma`nosini anglatib, u diniy yo`nalish sifatida mil. av. I asrda shakllangan. Bu yo`l juda og’ir, shu sababli faqat monaxlargina nirvana holatiga etishi mumkin. Keyinchalik Xinayanada juda ham murakkab va dabdabali ibodatlar (masalan, «Budda tishiga sig’inish»), buddizmning muqaddas joylariga ommaviy ziyoratlar joriy qilingan. Bu yo`nalish SHarqiy Hindistonda, SHri Lanka, Hindi-xitoy davlatlarida tarqalgan. Maxayana Maxayana ruhiy kamolot ahdiga rioya etuvchi, xudoga iltijo qiluvchi rohiblarga in`omlar berib yordam ko`rsatuvchi har qanday oddiy dindor najot topishi mumkin degan ta`limotga asoslanadi. Bu xudolarga ishonish yo`llari barcha uchun mumkin bo`lganligi sababli u « katta arava » nomini olgan. Tszintu Xitoyda vujudga kelgan va keyinchalik YAponiyaga o`tgan. Unga Xuey-YUan’ asos solgan. Xitoyshunos olimlarning ta`kidlashlariga qaraganda, TSzintu yo`nalishi daosizm, hatto qadimgi Xitoy «sinizm»i ta`sirida shakllangan. Tenday Bu nom shunday deb atalgan bir ibodatxona nomi bilan bog’liq. Mazkur yo`nalishning ilk va ko`zga ko`ringan vakillaridan biri monax CHji-I bo`lgan. Tenday yo`nalishi o`z tarafdorlari orasida katta obro`ga ega bo`lgan va XIV asrga qadar mavjud bo`lgan. Tantrizm Hindistonda birinchi ming yillik o`rtalarida vujudga kelib, keyinchalik Xitoyga ham o`tgan. Buddizmning ushbu yo`nalishi VIII asrga kelib juda taraqqiy topdi. CHan’-Buddizm Mazkur yo`nalishning nomi sanskrit tilidagi « dxiana » ( meditatsiya, fikrni jamlash ) so`zidan kelib chiqqan. Hindistonda vujudga kelgan dxiana buddizm maktabi tarafdorlari vaqti-vaqti bilan tashqi olamdan uzilib, ushbu abadiy tashvishlardan chetlanish va fikrni bir nuqtaga jamlash ta`limotini ilgari surganlar. Lamaizm Buddizmning asosiy yo`nalishlaridan biri bo`lib, u tibet tilida « lama » – «eng ulug’» degan ma`noni anglatadi. Mazkur diniy yo`nalish rahbari shu nom bilan – lama deb ataladi. Lamaizm Tibetda VII-XIV asrlarda tibetliklarning qadimiy dini Bon- Po (shamanizmning bir turi) unsurlarini qabul qilgan Maxayana va Tantrizm asosida vujudga kelgan bo`lib, hozirda tibetliklarning asosiy dini hisoblanadi. Lamaizm yo`nalishining oliy diniy rahnamosi Dalay-Lama sanaladi. U tug’ilgan mavjudotlarning eng ulug’i, bodxisatva Avalakiteshvaraning erdagi ko`rinishi, tirik xudo hisoblanadi. Dalay – tibet tilida «dengiz» ma`nosini anglatadi. Dalay-Lama «dengizdek ulug’ lama» deganidir. Bu unvon 1391 yilda joriy qilingan. Birinchi Dalay-Lama Binduidub (1391-1475) bo`lgan. Hozirgi kunda Dalay-Lama XIV Lozondantzenjantso-Igvant hisoblanadi. U 1935 yilda tug’ilgan. Uning o`limi bilan erda yangi Dalay-Lama paydo bo`ladi. Oliy lama lardan tashkil qilingan hay`at uning o`limidan so`ng bir yil mobaynida yangi tug’ilgan go`daklar orasidan yangi Dalay- Lamani qidirib topadilar. SHundan so`ng go`dak monastirda (xonaqohda) tarbiyalanadi. U voyaga etgunga qadar uning vazifasini regent – muvaqqat vakil bajarib turadi. Xulosa dunyodagi eng yirik dinlar ichida qadimiylaridan biri hisoblanib, mil. av. VI-V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan; buddaviylik ta’limoti o’z ichiga 4 oliy haqiqatni oladi; Buddaviylik dinining muqaddas manbasi “Tripitaka”; O’rta Osiyo ahoisining zardushtiylik dinidan so’ng asosiy e’tiqodi bo’lgan, bu haqda hududdan topilgan budda haykallari ham dalolat beradi.

Похожие

Buddaviylik 2
Buddaviylik va Xristianlik
Buddaviylik asoschisining shaxsi
An'anaviy hind dinlari
Din, dinshunoslik, din falsafasi, teologiya, teosofiya xudojo’ylik tushunchalarining ma’nosi va ularning o’zaro aloqasi