An'anaviy hind dinlari

An'anaviy hind dinlari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1883.5 KB

An’anaviy hind dinlariAn’anaviy hind dinlari www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Reja:Reja: 1.1. Vedizmning vujudga kelishi.Vedizmning vujudga kelishi. 2.2. Brahmanizm davri.Brahmanizm davri. 3.3. Hinduizm ta’limoti.Hinduizm ta’limoti. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

VEDIZMVEDIZM  Qadimgi Hindiston diniy tizimining paydo bo‘lishida Qadimgi Hindiston diniy tizimining paydo bo‘lishida turli elatlar ishtirok etgan. Diniy tizim turli elatlar ishtirok etgan. Diniy tizim mahalliy va mahalliy va ko‘chib kelgan xalqlar dinlarining ko‘chib kelgan xalqlar dinlarining sintezi natijasida sintezi natijasida yuzaga kelgan.yuzaga kelgan.  Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida Hindistonning shimoliy va Miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalarida Hindistonning shimoliy va markaziy qismlarini taxminan Pomir tog‘lari vohalarida yashagan ko‘chmanchi markaziy qismlarini taxminan Pomir tog‘lari vohalarida yashagan ko‘chmanchi Oriy (asilzoda) qabilalari bosib olganlar. Ularning bu yerlarga kelishi sinflar va Oriy (asilzoda) qabilalari bosib olganlar. Ularning bu yerlarga kelishi sinflar va davlatning paydo bo‘lishi davriga to‘g‘ri kelgan. Ko‘chmanchi qabilalar davlatning paydo bo‘lishi davriga to‘g‘ri kelgan. Ko‘chmanchi qabilalar odatdagidek mahalliy aholiga singib ketmagan. Oriylar o‘z urf-odatlari, odatdagidek mahalliy aholiga singib ketmagan. Oriylar o‘z urf-odatlari, an’analari va udumlarini saqlab qolishi bilan birga mahalliy xalq an’analari va udumlarini saqlab qolishi bilan birga mahalliy xalq madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Oriylarning mahalliy madaniyatining rivojlanishiga katta hissa qo‘shgan. Oriylarning mahalliy madaniyatga ta’siri diniy e’tiqodda ayniqsa salmoqli bo‘lgan. Ularning diniy madaniyatga ta’siri diniy e’tiqodda ayniqsa salmoqli bo‘lgan. Ularning diniy aqidalari xudolarga qurbonlik qilish (xudoga eng katta qurbonlik odam aqidalari xudolarga qurbonlik qilish (xudoga eng katta qurbonlik odam hisoblangan, undan keyin qayd etish tartibiga ko‘ra ot, ho‘kiz, qo‘y va echki hisoblangan, undan keyin qayd etish tartibiga ko‘ra ot, ho‘kiz, qo‘y va echki turgan) hamda boshqa marosimlari muqaddas bitiklarda tasvirlangan. turgan) hamda boshqa marosimlari muqaddas bitiklarda tasvirlangan. Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida mazkur Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida mazkur bitiklar asosida muqaddas matnlar to‘plami – bitiklar asosida muqaddas matnlar to‘plami – vedalar (vedalar ( sanskrit tilida – bilim sanskrit tilida – bilim degan ma’noni anglatadi) yaratilgan. Vedalar matni qadimgi xudolar degan ma’noni anglatadi) yaratilgan. Vedalar matni qadimgi xudolar to‘g‘risidagi hikoyalar, xudolarga qurbonliklar qilish tartibi va bu marosimlarni to‘g‘risidagi hikoyalar, xudolarga qurbonliklar qilish tartibi va bu marosimlarni bajarishda aytiladigan qo‘shiqlar, xudolar sharafiga aytiladigan madhiyalar va bajarishda aytiladigan qo‘shiqlar, xudolar sharafiga aytiladigan madhiyalar va afsunlardan tuzilgan.afsunlardan tuzilgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Vedalar Vedalar 44 ta to‘plamga bo‘linadi va ta to‘plamga bo‘linadi va quyidagilardan iborat:quyidagilardan iborat:  1)1) Rigveda Rigveda – xudolarga bag‘ishlangan – xudolarga bag‘ishlangan madhiyalar. Xudolarning sarguzashtlari,madhiyalar. Xudolarning sarguzashtlari,  o‘zaro aloqalari va asosiy vazifalari she’riy o‘zaro aloqalari va asosiy vazifalari she’riy uslubida tasvirlangan;uslubida tasvirlangan;  2) Samveda2) Samveda – asosan Rigveda mavzularini – asosan Rigveda mavzularini takrorlovchi she’riy to‘plam;takrorlovchi she’riy to‘plam;  3) Yadjuraveda 3) Yadjuraveda – qurbonliklar qilish – qurbonliklar qilish qoidalaridan iborat;qoidalaridan iborat;  4) Atxarvaveda4) Atxarvaveda – yovuz ruhlarga qarshi – yovuz ruhlarga qarshi qo‘llaniladigan jodu va afsunlardan tuzilgan.qo‘llaniladigan jodu va afsunlardan tuzilgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida Miloddan avvalgi II ming yillik oxirlari – I ming yillikning boshlarida Qadimgi Hindistonda vujudga kelgan din muqaddas bitik – vedalar sharafiga Qadimgi Hindistonda vujudga kelgan din muqaddas bitik – vedalar sharafiga shu nom bilan atalgan. Veda dini asrlar davomida takomillashib borgan. U shu nom bilan atalgan. Veda dini asrlar davomida takomillashib borgan. U ko‘pxudolikka asoslangan. Daus osmon xudosi hisoblangan va yer ilohi ko‘pxudolikka asoslangan. Daus osmon xudosi hisoblangan va yer ilohi Pitxivi borliqni yaratgan, xudolar va odamlarning ajdodi bo‘lgan. Ulardan Pitxivi borliqni yaratgan, xudolar va odamlarning ajdodi bo‘lgan. Ulardan Indra (issiqlik, yorug‘lik, yomg‘ir va to‘fon xudosi, olamning hukmdori), Agni Indra (issiqlik, yorug‘lik, yomg‘ir va to‘fon xudosi, olamning hukmdori), Agni (olov xudosi, oila homiysi, baxt va sog‘lom farzand ato etuvchi, xudolar va (olov xudosi, oila homiysi, baxt va sog‘lom farzand ato etuvchi, xudolar va odamlar o‘rtasidagi vositachi xudo) tug‘ilgan.odamlar o‘rtasidagi vositachi xudo) tug‘ilgan.  Oriylarda keng tarqalgan xudolar qatorida yana Suriya (quyosh xudosi),Oriylarda keng tarqalgan xudolar qatorida yana Suriya (quyosh xudosi),  Mitra (yorug‘lik xudosi), Varuna (tun xudosi, abadiy tartibni Mitra (yorug‘lik xudosi), Varuna (tun xudosi, abadiy tartibni ta’minlovchi, aybdorlarga jazo, aybiga iqror bo‘lib tavba qilganlarni ta’minlovchi, aybdorlarga jazo, aybiga iqror bo‘lib tavba qilganlarni kechiruvchi xudo)ni qayd etish mumkin. Ular orasida odamlarning kundalik kechiruvchi xudo)ni qayd etish mumkin. Ular orasida odamlarning kundalik yumushini hal qilinishida bevosita ishtirok etuvchilari alohida ulug‘langan. yumushini hal qilinishida bevosita ishtirok etuvchilari alohida ulug‘langan. Hindistonda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, mehnat taqsimoti, Hindistonda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi, mehnat taqsimoti, tabaqa (varna)lar va qadimgi davlatlarning vujudga kelishi sababli diniy tabaqa (varna)lar va qadimgi davlatlarning vujudga kelishi sababli diniy e’tiqodda o‘zgarishlar bo‘lgan. Veda dini braxmanizm bilan almashtirilgan.e’tiqodda o‘zgarishlar bo‘lgan. Veda dini braxmanizm bilan almashtirilgan.  Braxmanizm jamiyatning tabaqalarga bo‘linishini, braxmanlarning Braxmanizm jamiyatning tabaqalarga bo‘linishini, braxmanlarning imtiyozlari va davlatni muqaddaslashtirgan. Yangi dinning diqqatga sazovor imtiyozlari va davlatni muqaddaslashtirgan. Yangi dinning diqqatga sazovor jihatlaridan biri shuki, unda diniy aqidalar braxmanlar matnlari muqaddas jihatlaridan biri shuki, unda diniy aqidalar braxmanlar matnlari muqaddas bitigida bayon qilingan. Braxman matnlari yaratilganidan keyin ham vedalar bitigida bayon qilingan. Braxman matnlari yaratilganidan keyin ham vedalar saqlanib qolgan va ular vedalarni sharhlovchi muqaddas bitik vazifasini saqlanib qolgan va ular vedalarni sharhlovchi muqaddas bitik vazifasini bajargan. Braxman matnlarida braxmanlarning eng yuqori tabaqa ekanligi bajargan. Braxman matnlarida braxmanlarning eng yuqori tabaqa ekanligi bayon qilingan, kasta tuzumi muqaddaslashtirilgan va ularning alohida bayon qilingan, kasta tuzumi muqaddaslashtirilgan va ularning alohida yashash qoidalari belgilangan. Har bir dindor muayyan kasta a’zosi yashash qoidalari belgilangan. Har bir dindor muayyan kasta a’zosi bo‘lganligi uchun uning qoidalari asosida yashagan.bo‘lganligi uchun uning qoidalari asosida yashagan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Braxmanizm ta’limotiga ko‘ra moddiy borliq undan tashqarida mavjud Braxmanizm ta’limotiga ko‘ra moddiy borliq undan tashqarida mavjud bo‘lgan yagona boqiy ruhning emanatsiyasi (lotincha emanatio – oqib bo‘lgan yagona boqiy ruhning emanatsiyasi (lotincha emanatio – oqib chiqish, o‘tish degan ma’nolarni anglatadi, iloh ijodiy energiyasining oqib chiqish, o‘tish degan ma’nolarni anglatadi, iloh ijodiy energiyasining oqib chiqishi) natijasida vujudga kelgan. Tirik jonzodlardagi ruh uning bir chiqishi) natijasida vujudga kelgan. Tirik jonzodlardagi ruh uning bir zarrasidir. Ruh boqiy. Uning qayta tug‘ilishi to‘xtatilmasa, tanadan-tanaga zarrasidir. Ruh boqiy. Uning qayta tug‘ilishi to‘xtatilmasa, tanadan-tanaga cheksiz ravishda ko‘chaveradi. Ruhning ko‘chishini sansara (sanskrit tilida – cheksiz ravishda ko‘chaveradi. Ruhning ko‘chishini sansara (sanskrit tilida – shakllanish, ko‘chish, vujudga kelish degan ma’nolarni anglatadi) aqidasi shakllanish, ko‘chish, vujudga kelish degan ma’nolarni anglatadi) aqidasi tartibga soladi. Sansara barcha tirik mavjudotlarning o‘tkinchiligi, tartibga soladi. Sansara barcha tirik mavjudotlarning o‘tkinchiligi, o‘zgaruvchanligi, ruhning tanadan-tanaga ko‘chishining yagona zanjiri o‘zgaruvchanligi, ruhning tanadan-tanaga ko‘chishining yagona zanjiri to‘g‘risidagi ta’limotdir. Ruhning ko‘chish tartibi, ya’ni ruhning qaysi to‘g‘risidagi ta’limotdir. Ruhning ko‘chish tartibi, ya’ni ruhning qaysi mavjudotning tanasiga ko‘chishi uning hayot yo‘li yoki karmasiga (sanskrit mavjudotning tanasiga ko‘chishi uning hayot yo‘li yoki karmasiga (sanskrit tilida – harakat, burch, faoliyat degan ma’nolarni anglatadi) bog‘liq. Karma – tilida – harakat, burch, faoliyat degan ma’nolarni anglatadi) bog‘liq. Karma – ilohiy kuch bo‘lib, odamning sodir etgan xatti-harakati, xulq-atvori, intilishlari ilohiy kuch bo‘lib, odamning sodir etgan xatti-harakati, xulq-atvori, intilishlari va maqsadlarini umumlashtiradi va ruhning qaysi jonzodga ko‘chishini va maqsadlarini umumlashtiradi va ruhning qaysi jonzodga ko‘chishini belgilaydi. Braxmanizmda karmaning asosini kasta qoidalari tashkil etadi.belgilaydi. Braxmanizmda karmaning asosini kasta qoidalari tashkil etadi.  Kastada belgilangan qoidalarni buzish og‘ir gunoh sanaladi va bu Kastada belgilangan qoidalarni buzish og‘ir gunoh sanaladi va bu ruhning ko‘chishi masalasini hal etishi mumkin. Karma aqidalari dxarma ruhning ko‘chishi masalasini hal etishi mumkin. Karma aqidalari dxarma (sanskrit tilida – qonun, burch, qoida, fazilat kabi ma’nolarni anglatadi) (sanskrit tilida – qonun, burch, qoida, fazilat kabi ma’nolarni anglatadi) ta’limotida bayon qilingan. Dxarma – fuqaroviy, axloqiy va madaniy qoidalar ta’limotida bayon qilingan. Dxarma – fuqaroviy, axloqiy va madaniy qoidalar tizimi bo‘lib, uning xudo tomonidan yaratilganligi qayd etiladi. Dxarma tizimi bo‘lib, uning xudo tomonidan yaratilganligi qayd etiladi. Dxarma qoidalari hind xalqi turmush tarziga aylangan.qoidalari hind xalqi turmush tarziga aylangan.  Xulosa qilib aytish mumkinki, braxmanizm hind jamiyatida ijtimoiy Xulosa qilib aytish mumkinki, braxmanizm hind jamiyatida ijtimoiy taraqqiyotning mulkiy tengsizlik, xususiy mulk va davlat vujudga kelishi taraqqiyotning mulkiy tengsizlik, xususiy mulk va davlat vujudga kelishi bosqichida hukmron tabaqaning manfaatlariga xizmat qiluvchi diniy ta’limot bosqichida hukmron tabaqaning manfaatlariga xizmat qiluvchi diniy ta’limot tarzida paydo bo‘lgan va rivojlangan. Braxmanizm aqidalari oldingi tarixiy tarzida paydo bo‘lgan va rivojlangan. Braxmanizm aqidalari oldingi tarixiy davrlarda mavjud bo‘lgan diniy qarashlarning mantiqiy davomi sifatida davrlarda mavjud bo‘lgan diniy qarashlarning mantiqiy davomi sifatida keyingi bosqichlarda ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan.keyingi bosqichlarda ham o‘z ahamiyatini saqlab qolgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Hinduiylikning ta’limoti va Hinduiylikning ta’limoti va marosimlarimarosimlari  Hindiston diniy tizimlarining aqidalaridagi o‘xshashliklar, odamlarning Hindiston diniy tizimlarining aqidalaridagi o‘xshashliklar, odamlarning diniy e’tiqodni tanlash erkinligi kabi omillar diniy e’tiqodi turlicha bo‘lgan diniy e’tiqodni tanlash erkinligi kabi omillar diniy e’tiqodi turlicha bo‘lgan xalqlarning tinch-totuv yashashlariga shart-sharoit yaratgan. Ammo xalqlarning tinch-totuv yashashlariga shart-sharoit yaratgan. Ammo yuqoridagi fikrga asoslanib, diniy tizimlar o‘rtasida mintaqada hukmronlik yuqoridagi fikrga asoslanib, diniy tizimlar o‘rtasida mintaqada hukmronlik uchun keskin kurash bo‘lmagan, degan xulosaga kelish xatodir. Bunday uchun keskin kurash bo‘lmagan, degan xulosaga kelish xatodir. Bunday kurash nafaqat diniy tizimlar o‘rtasida, balki bitta diniy tizimdagi xudolar kurash nafaqat diniy tizimlar o‘rtasida, balki bitta diniy tizimdagi xudolar darajasida ham to‘xtovsiz davom etgan. Masalaning diqqatga sazovor jihati darajasida ham to‘xtovsiz davom etgan. Masalaning diqqatga sazovor jihati shundaki, ular o‘rtasidagi keskin raqobat jamiyatda to‘qnashuvlarni, diniy shundaki, ular o‘rtasidagi keskin raqobat jamiyatda to‘qnashuvlarni, diniy urushlarni keltirib chiqarmagan.urushlarni keltirib chiqarmagan.  Buddaviylikning davlat dini sifatida tan olinganligi (miloddan avvalgi III Buddaviylikning davlat dini sifatida tan olinganligi (miloddan avvalgi III asr) diniy tizimlar o‘rtasidagi raqobatni susaytirmagan. Bu kurash, ayniqsa, asr) diniy tizimlar o‘rtasidagi raqobatni susaytirmagan. Bu kurash, ayniqsa, braxmanizm va buddaviylik dinlari o‘rtasida murosasiz kechgan. Lekin braxmanizm va buddaviylik dinlari o‘rtasida murosasiz kechgan. Lekin braxmanizm avvalgi holatida qayta tiklanishi mumkin emas edi. Natijada braxmanizm avvalgi holatida qayta tiklanishi mumkin emas edi. Natijada braxmanizmning negizida yangi diniy ta’limot – hinduiylik vujudga kelgan. braxmanizmning negizida yangi diniy ta’limot – hinduiylik vujudga kelgan. Uning shakllanish jarayoni milodiy I asrga kelib yakunlangan va Hindistonda Uning shakllanish jarayoni milodiy I asrga kelib yakunlangan va Hindistonda keng yoyilishi milodiy IV–VI asrlardagi Guptalar imperiyasi davriga to‘g‘ri keng yoyilishi milodiy IV–VI asrlardagi Guptalar imperiyasi davriga to‘g‘ri kelgan. Buddaviylik bilan hinduiylikning raqobat kurashi uzoq davom etgan. kelgan. Buddaviylik bilan hinduiylikning raqobat kurashi uzoq davom etgan. Faqat X asrga kelib, buddaviylik Hindistondan uzil-kesil siqib chiqarilgan. Faqat X asrga kelib, buddaviylik Hindistondan uzil-kesil siqib chiqarilgan. Yangi dinni «hinduiylik» deb atash VIII asrda islom dinining Hindistonda Yangi dinni «hinduiylik» deb atash VIII asrda islom dinining Hindistonda yoyilishi bilan bog‘liqdir. Islom dinini qabul qilmagan aholini mahalliy yoyilishi bilan bog‘liqdir. Islom dinini qabul qilmagan aholini mahalliy musulmonlar «hindilar» deb ataganlar va keyinchalik ilmiy adabiyotda yangi musulmonlar «hindilar» deb ataganlar va keyinchalik ilmiy adabiyotda yangi din tarafdorlari «hinduiylar» deb atala boshlangan.din tarafdorlari «hinduiylar» deb atala boshlangan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Hinduiylar o‘z diniy e’tiqodlarini Hinduiylar o‘z diniy e’tiqodlarini «arya-dxarma» «arya-dxarma» (oriylar (oriylar qonuni) yoki qonuni) yoki «sanatana dxarma»«sanatana dxarma» (abadiy qonun) deb (abadiy qonun) deb ataganlar. Hinduiylik Hindistonda qadimgi davrlardan paydo ataganlar. Hinduiylik Hindistonda qadimgi davrlardan paydo bo‘lgan barcha din turlarini, mahalliy xalqlarning urf-odatlari, bo‘lgan barcha din turlarini, mahalliy xalqlarning urf-odatlari, an’ana va udumlarini qabul qilgan. Ushbu din buddaviylikka an’ana va udumlarini qabul qilgan. Ushbu din buddaviylikka ko‘p jihatlari bilan o‘xshash bo‘lsa ham, kasta tizimini ko‘p jihatlari bilan o‘xshash bo‘lsa ham, kasta tizimini muqaddaslashtirganligi, mahalliy urf-odatlar va an’analarni, muqaddaslashtirganligi, mahalliy urf-odatlar va an’analarni, afsonalar, rivoyatlar va bayramlarni qabul qilishi va boshqa afsonalar, rivoyatlar va bayramlarni qabul qilishi va boshqa jihatlari bilan undan farq qilgan. Shu bois, haqli ravishda, jihatlari bilan undan farq qilgan. Shu bois, haqli ravishda, hinduiylik «hind turmushtarzi» deb ataladi.hinduiylik «hind turmushtarzi» deb ataladi.  Yangi din mazmuni va mohiyati jihatidan nihoyatda Yangi din mazmuni va mohiyati jihatidan nihoyatda kengligi va moslashuvchanligi bilan ajralib turgan. Undan turli kengligi va moslashuvchanligi bilan ajralib turgan. Undan turli tabaqa vakillari o‘zlarini qiziqtiruvchi muammolarga javob tabaqa vakillari o‘zlarini qiziqtiruvchi muammolarga javob topganlar. Uning negizida diniy tilsimotlar, falsafiy topganlar. Uning negizida diniy tilsimotlar, falsafiy mulohazalar, yoga falsafasi va amaliyoti, ibtidoiy diniy mulohazalar, yoga falsafasi va amaliyoti, ibtidoiy diniy qarashlar, diniy xurofotlar va irimlar o‘zaro qo‘shilib ketgan. qarashlar, diniy xurofotlar va irimlar o‘zaro qo‘shilib ketgan. Zero, murakkab falsafiy qarashlar faqat uni tushunib, Zero, murakkab falsafiy qarashlar faqat uni tushunib, o‘rganadigan dindorlar uchun saqlanib qolgan. Aholining o‘rta o‘rganadigan dindorlar uchun saqlanib qolgan. Aholining o‘rta va quyi tabaqa vakillari asrlar davomida saqlanib qolgan, va quyi tabaqa vakillari asrlar davomida saqlanib qolgan, sodda va tushunarli qadimiy marosim va an’analarga e’tiqod sodda va tushunarli qadimiy marosim va an’analarga e’tiqod qilishni davom ettirganlar.qilishni davom ettirganlar. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Hinduiylik ta’limotining kengligi, rang-barangligi Hinduiylik ta’limotining kengligi, rang-barangligi sababli Sanskrit tilida yozilgan vedalar, braxmanlar sababli Sanskrit tilida yozilgan vedalar, braxmanlar matnlari va upanishadalar muqaddas bitik sifatida qabul matnlari va upanishadalar muqaddas bitik sifatida qabul qilingan. Hinduiylikning eng qadimgi muqaddas bitigi – qilingan. Hinduiylikning eng qadimgi muqaddas bitigi – VedalarVedalar (sanskrit tilida – bilim degan ma’noni anglatadi) (sanskrit tilida – bilim degan ma’noni anglatadi) miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalaridan miloddan miloddan avvalgi II ming yillikning o‘rtalaridan miloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalarigacha she’riy uslubda avvalgi I ming yillikning o‘rtalarigacha she’riy uslubda yozilgan diniy-adabiy yodgorlik. Unga xudolarga yozilgan diniy-adabiy yodgorlik. Unga xudolarga madhiyalar aytish, afsun va jodular, ibodatlar va madhiyalar aytish, afsun va jodular, ibodatlar va qurbonliklar qilish tartibi kabilar kiritilgan. qurbonliklar qilish tartibi kabilar kiritilgan. Vedalarning Vedalarning hajmi juda kattaligi sababli to‘rt to‘plam (samxitlar)ga hajmi juda kattaligi sababli to‘rt to‘plam (samxitlar)ga bo‘lingan. Vedalar matnining mazmunini tushunish juda bo‘lingan. Vedalar matnining mazmunini tushunish juda qiyinligi sababli muqaddas yozuvlarni tafsir qiluvchi qiyinligi sababli muqaddas yozuvlarni tafsir qiluvchi to‘plam vedangalar (vedalarning qismi) yaratilgan. to‘plam vedangalar (vedalarning qismi) yaratilgan.  Braxmanlar matnlari ham hinduizmning muqaddas Braxmanlar matnlari ham hinduizmning muqaddas bitiklaridan biri sifatida qabul qilingan. Braxmanlar matni bitiklaridan biri sifatida qabul qilingan. Braxmanlar matni kastalar tuzumining shakllanishi davrida vedalarni kastalar tuzumining shakllanishi davrida vedalarni sharhlashga bag‘ishlangan diniy traktat sifatida yaratilgan. sharhlashga bag‘ishlangan diniy traktat sifatida yaratilgan. Ushbu muqaddas bitik mazmunan braxmanlarning Ushbu muqaddas bitik mazmunan braxmanlarning jamiyatdagi rahbarlik mavqeini mustahkamlashga xizmat jamiyatdagi rahbarlik mavqeini mustahkamlashga xizmat qilgan.qilgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Diniy ta’limotning muhim manbalaridan yana biri upanishadalar Diniy ta’limotning muhim manbalaridan yana biri upanishadalar (sanskrit tilida – sirli ta’limot degan ma’noni anglatadi) bo‘lib, (sanskrit tilida – sirli ta’limot degan ma’noni anglatadi) bo‘lib, diniyfalsafiy asarlar to‘plami hisoblanadi. Unda vedalar sharhlangan, diniyfalsafiy asarlar to‘plami hisoblanadi. Unda vedalar sharhlangan, dunyoning paydo bo‘lishi, materiya va ruhning munosabatlari, dunyoning paydo bo‘lishi, materiya va ruhning munosabatlari, xudolarning mohiyati kabi masalalar tahlil qilingan. Upanishadalar xudolarning mohiyati kabi masalalar tahlil qilingan. Upanishadalar matni Hindistondagi boshqa muqaddas bitiklar singari juda uzoq matni Hindistondagi boshqa muqaddas bitiklar singari juda uzoq vaqt davomida to‘plangan. vaqt davomida to‘plangan.  Uning eng qadimgi qismi miloddan avvalgi VIII–VI asrlarda Uning eng qadimgi qismi miloddan avvalgi VIII–VI asrlarda yaratilgan. Matnining ayrim qismlari yozilgan vaqt milodiy yil hisobi yaratilgan. Matnining ayrim qismlari yozilgan vaqt milodiy yil hisobi boshlangan tarixiy davrlarga to‘g‘ri keladi. Muqaddas yozuvlar matni boshlangan tarixiy davrlarga to‘g‘ri keladi. Muqaddas yozuvlar matni asrlar davomida to‘ldirib borilganligi sababli ularni o‘rganishda til va asrlar davomida to‘ldirib borilganligi sababli ularni o‘rganishda til va urf-odatlar bilan bog‘liq qiyinchiliklar vujudga kelishi muqarrar edi. urf-odatlar bilan bog‘liq qiyinchiliklar vujudga kelishi muqarrar edi. Mazkur muammolarni hal qilish maqsadida muqaddas yozuvlarni Mazkur muammolarni hal qilish maqsadida muqaddas yozuvlarni o‘rganishga ko‘maklashuvchi qo‘shimcha adabiyotlar yaratilgan. o‘rganishga ko‘maklashuvchi qo‘shimcha adabiyotlar yaratilgan. Ulardan biri sutralar deb ataladi. Ulardan biri sutralar deb ataladi.  Sutralar diniy ta’limotning juda qisqa bayoni bo‘lib, avloddan-Sutralar diniy ta’limotning juda qisqa bayoni bo‘lib, avloddan- avlodga og‘zaki tarzda o‘tib kelgan. Uning mazmunini tajribali avlodga og‘zaki tarzda o‘tib kelgan. Uning mazmunini tajribali ustozning yordamisiz tushunish juda qiyin bo‘lgan. Sutralarning ustozning yordamisiz tushunish juda qiyin bo‘lgan. Sutralarning asosiy qismi diniy marosimlarga bag‘ishlangan. Shuningdek, ularda asosiy qismi diniy marosimlarga bag‘ishlangan. Shuningdek, ularda hukmron kastalarning yashash qoidalari va kundalik diniy hukmron kastalarning yashash qoidalari va kundalik diniy majburiyatlar bayon qilingan.majburiyatlar bayon qilingan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Muqaddas bitiklarni o‘rganishga ko‘maklashuvchi Muqaddas bitiklarni o‘rganishga ko‘maklashuvchi sutralar bilan birga, o‘quv matnlar hisoblanuvchi sutralar bilan birga, o‘quv matnlar hisoblanuvchi shastralar ham vujudga kelgan. Shastralar she’riy shastralar ham vujudga kelgan. Shastralar she’riy uslubda yozilgan bo‘lib, diniy ta’limotning turli uslubda yozilgan bo‘lib, diniy ta’limotning turli sohalaridan bilim beradi. Ular orasida eng mashhuri sohalaridan bilim beradi. Ular orasida eng mashhuri axloq qoidalariga bag‘ishlangan axloq qoidalariga bag‘ishlangan «Manu qonunlari»«Manu qonunlari» (Manava-dxarma-shastra) hisoblanadi.(Manava-dxarma-shastra) hisoblanadi.  Hinduiylikning muqaddas yozuvlari sifatida Hinduiylikning muqaddas yozuvlari sifatida «Mahobxorat» va «Ramayana» dostonlari ham qabul «Mahobxorat» va «Ramayana» dostonlari ham qabul qilingan. «Mahobxorat» dostonining matnlarini to‘plash qilingan. «Mahobxorat» dostonining matnlarini to‘plash miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga to‘g‘ri keladi va bu jarayon bir yarim ming yil davom etgan. va bu jarayon bir yarim ming yil davom etgan. Dostonning dastlab hinduiylik ta’limoti bilan hech qanday Dostonning dastlab hinduiylik ta’limoti bilan hech qanday aloqasi yo‘q edi, lekin ruhoniy braxmanlar uning matniga aloqasi yo‘q edi, lekin ruhoniy braxmanlar uning matniga diniy mazmundagi ko‘plab lavhalarni kiritganliklari tufayli diniy mazmundagi ko‘plab lavhalarni kiritganliklari tufayli u diniy qonunlarni o‘rgatuvchi asar – dxarmashastriga u diniy qonunlarni o‘rgatuvchi asar – dxarmashastriga aylantirilgan. Hinduiylikning muqaddas bitiklarini aylantirilgan. Hinduiylikning muqaddas bitiklarini o‘rganish orqali uning ko‘p xudolikka asoslangan ta’limot o‘rganish orqali uning ko‘p xudolikka asoslangan ta’limot ekanligi to‘g‘risida xulosaga kelish mumkin. Hinduizmda ekanligi to‘g‘risida xulosaga kelish mumkin. Hinduizmda xudolarga sig‘inishning o‘ziga xos jihatlari mavjud.xudolarga sig‘inishning o‘ziga xos jihatlari mavjud. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

HINDUIZM XUDOLARIHINDUIZM XUDOLARI  Hinduiylikda bosh xudolar sifatida Hinduiylikda bosh xudolar sifatida Braxma, Vishnu Braxma, Vishnu va va ShivaShiva qabul qilingan. qabul qilingan. Ular turli sohalarga ixtisoslashgan va bir-Ular turli sohalarga ixtisoslashgan va bir- birini to‘ldiradi. Bosh xudolarning birinchisi birini to‘ldiradi. Bosh xudolarning birinchisi – yaratuvchi xudo Braxma. U oliy ibtidoiy – yaratuvchi xudo Braxma. U oliy ibtidoiy borliq va abadiylikning birligidan o‘tkinchi borliq va abadiylikning birligidan o‘tkinchi va rang-barang dunyo, ya’ni olam va va rang-barang dunyo, ya’ni olam va undagi mavjudotlarni yaratgan. undagi mavjudotlarni yaratgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Hinduiylikning bosh xudolari qatorida Hinduiylikning bosh xudolari qatorida ikkinchi xudo Shiva hisoblanadi. Shiva – ikkinchi xudo Shiva hisoblanadi. Shiva – vayron qiluvchi xudo, san’at va bilim, aysh-vayron qiluvchi xudo, san’at va bilim, aysh- ishrat va ishqiy sarguzashtlar homiysi; ishrat va ishqiy sarguzashtlar homiysi; hayotiy kuchlar, erkaklik ibtidosi va tabiat hayotiy kuchlar, erkaklik ibtidosi va tabiat stixiyasining timsoli. U tabiat kuchlari kabi stixiyasining timsoli. U tabiat kuchlari kabi ziddiyatli xudo. Shiva odamlarga yomonlik ziddiyatli xudo. Shiva odamlarga yomonlik qilib, uning oqibatlarini o‘zi bartaraf etadi, qilib, uning oqibatlarini o‘zi bartaraf etadi, chorvaga homiylik qiladi yoki ularga ziyon chorvaga homiylik qiladi yoki ularga ziyon yetkazadi.yetkazadi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

TRIMURTITRIMURTI 1.1. BRAHMABRAHMA 2.2. VISHNUVISHNU 3.3. SHIVASHIVA www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Boshqa diniy tizimlardagi kabi hinduizmda ham Boshqa diniy tizimlardagi kabi hinduizmda ham dindorlarning axloq qoidalariga qat’iy amal qilishlari talab dindorlarning axloq qoidalariga qat’iy amal qilishlari talab qilinadi. Bu qoidalar quyidagi ta’limotlarda ifodalanadi:qilinadi. Bu qoidalar quyidagi ta’limotlarda ifodalanadi:  1) dxarma1) dxarma (sanskrit tilida – qonun, majburiyat degan (sanskrit tilida – qonun, majburiyat degan ma’nolarni anglatadi) – odamlarning burchi va ma’nolarni anglatadi) – odamlarning burchi va majburiyatlarini belgilaydi. Dxarma qoidalari turli majburiyatlarini belgilaydi. Dxarma qoidalari turli kastalarning burchlari va majburiyatlarini tartibga soladi, kastalarning burchlari va majburiyatlarini tartibga soladi, dindorlardan ushbu qoidalarning bajarilishini talab qiladi;dindorlardan ushbu qoidalarning bajarilishini talab qiladi;  2) artxa 2) artxa – dindorlar xulq-atvor qoidalarining majmuidan – dindorlar xulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat;iborat;  3) kama3) kama (braxmanizm va hinduizmda sevgi xudosi) – (braxmanizm va hinduizmda sevgi xudosi) – hissiy istak va mayllar qondirilishining ahamiyatini hissiy istak va mayllar qondirilishining ahamiyatini belgilaydi;belgilaydi;  4) moksha4) moksha (sanskrit tilida – joydan-joyga ko‘chish, (sanskrit tilida – joydan-joyga ko‘chish, darbadarlik degan ma’nolarni anglatadi) – sansaradan darbadarlik degan ma’nolarni anglatadi) – sansaradan xalos bo‘lish haqidagi ta’limot.xalos bo‘lish haqidagi ta’limot. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Braxmanlar kastasi vakillari ijtimoiy Braxmanlar kastasi vakillari ijtimoiy hayotning turli sohalarida faol ishtirok etsalar-da, hayotning turli sohalarida faol ishtirok etsalar-da, ularning asosiy vazifasi jamiyat boshqa ularning asosiy vazifasi jamiyat boshqa qatlamlarining diniy ehtiyojlarini ta’minlashdan qatlamlarining diniy ehtiyojlarini ta’minlashdan iborat. Yuqorida qayd etilganidek, barcha muhim iborat. Yuqorida qayd etilganidek, barcha muhim diniy marosimlar braxmanlar rahbarligida diniy marosimlar braxmanlar rahbarligida bajariladi. bajariladi.  Diniy marosimlar asosan ibodatxonalarda Diniy marosimlar asosan ibodatxonalarda o‘tkaziladi. Odamlar ibodatxonalarga xudoning o‘tkaziladi. Odamlar ibodatxonalarga xudoning butini e’zozlash, ibodat qilib, ehson berish butini e’zozlash, ibodat qilib, ehson berish niyatida keladilar. Braxman har bir dindorning niyatida keladilar. Braxman har bir dindorning ehsonini qabul qiladi va uni ilohga yetkazish ehsonini qabul qiladi va uni ilohga yetkazish bilan bog‘liq marosimlarni bajaradi.bilan bog‘liq marosimlarni bajaradi. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

 Hinduiylikda kishining maqsadga erishishida Hinduiylikda kishining maqsadga erishishida braxmanning vositachiligi bilan birga g‘ayritabiiy braxmanning vositachiligi bilan birga g‘ayritabiiy kuchlarning xayrixohligiga erishish zarur deb kuchlarning xayrixohligiga erishish zarur deb hisoblangan. Bu esa diniy tizimda sehrgarlik amaliyoti –hisoblangan. Bu esa diniy tizimda sehrgarlik amaliyoti – tantrizm (sanskrit tilida «tantra» – fikrni jimjimador qilib tantrizm (sanskrit tilida «tantra» – fikrni jimjimador qilib ifodalash, sir tutilgan matn, sehrgarlik)ning saqlanib ifodalash, sir tutilgan matn, sehrgarlik)ning saqlanib qolishiga shart-sharoit yaratgan. Sehrgarlik usullari qolishiga shart-sharoit yaratgan. Sehrgarlik usullari bo‘lmish tantralardan muqaddas afsunlar – mantralar bo‘lmish tantralardan muqaddas afsunlar – mantralar vujudga kelgan.vujudga kelgan.  Hinduiylar mantralarda ilohiy kuch mavjud Hinduiylar mantralarda ilohiy kuch mavjud ekanligiga, ularni o‘qish bilan g‘ayritabiiy kuch (shakti)ni ekanligiga, ularni o‘qish bilan g‘ayritabiiy kuch (shakti)ni chaqirish va uning yordamida maqsadga mo‘jizaviy chaqirish va uning yordamida maqsadga mo‘jizaviy ravishda erishish mumkinligiga ishonganlar. Zero, ravishda erishish mumkinligiga ishonganlar. Zero, mantra ovoz shakliga kirgan Braxma deb hisoblangan. mantra ovoz shakliga kirgan Braxma deb hisoblangan. Har bir kasta o‘z mantrasiga ega bo‘lib, hayotiy Har bir kasta o‘z mantrasiga ega bo‘lib, hayotiy muammolar paydo bo‘lganda mantralarni o‘qib, muammolar paydo bo‘lganda mantralarni o‘qib, g‘ayritabiiy kuchlarni yordamga chaqirgan.g‘ayritabiiy kuchlarni yordamga chaqirgan. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

FOYDALANILGAN FOYDALANILGAN ADABIYOTLARADABIYOTLAR  S.S.Agzamxodjaev., D.O.Rahimjonov. S.S.Agzamxodjaev., D.O.Rahimjonov. N.A.Muhamedov., J.X.Najmiddinov. Dunyo dinlar N.A.Muhamedov., J.X.Najmiddinov. Dunyo dinlar tarixi. – T.,2011.tarixi. – T.,2011.  N.G’.Nizomiddinov. Janubiy, janubiy-sharqiy va N.G’.Nizomiddinov. Janubiy, janubiy-sharqiy va sharqiy Osiyo xalqlari qadimgi tarixiy, diniy sharqiy Osiyo xalqlari qadimgi tarixiy, diniy e’tiqodi, madaniyati. – T.,2010.e’tiqodi, madaniyati. – T.,2010.  Qodirov A.Q., Narbekov A. V. Dinshunoslik: Qodirov A.Q., Narbekov A. V. Dinshunoslik: Ma’ruzalar matni. – T.,2003.Ma’ruzalar matni. – T.,2003.  Jo‘rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. – Jo‘rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. – T., 1998.T., 1998.  Husniddinov Z. M. Islom – yo‘nalishlar, Husniddinov Z. M. Islom – yo‘nalishlar, mazhablar, oqimlar. – T.,2000.mazhablar, oqimlar. – T.,2000. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Qadimgi yunon dinlari

Qadimgi Xitoy dinlari

Qadimgi Mesopotamiya dinlari

Jaynizm

Диний онг асослари шаклланишининг босқичлари