Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy - pedagogik shart-sharoitlari - Дошкольное и начальное образование - Презентации

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy - pedagogik shart-sharoitlari

Загружено в:

17.06.2024

Скачано:

0

Размер:

215.2841796875 KB

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishning ilmiy - pedagogik shart-sharoitlari

Reja: 1. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari. 2. Bolalar nutqini o‘stirish bo‘yicha ishlarni rejalashtirsh .

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qonuniyatlari. 1. Ma’lumki, bolaning nutqi til qonuniyatlariga to‘g‘ri amal qilish, kattalar nutqini idrok etish va o‘zining ijodiy faolligi natijasida rivojlanadi. 2. Shunday qilib, til va nutq maktabgacha katta yoshdagi bolaning psixologik rivojlanishi hamda dastavval xotirasi, fikrlashi, idrok etishi, hissiyoti va ehtirosini ta’minlaydigan ikkita muhim vositadir.

• Birinchi qonuniyat: Ona tilidagi nutqni idrok etish qobiliyati bola nutq organlari muskullarining mashq qildirilishiga bog‘liq (shuning uchun ham so‘z, ibora va gaplarni talaffuz etishni takomillashtirish uchun nutq organlarini mashq qildirishga yetarli darajada e’tibor bermoq muhimdir). • Ikkinchi qonuniyat: Nutq ma’nosini tushunish bola tomonidan nutqning leksik va grammatik qonuniyatlarining o‘zlashtirilishiga bog‘liq. • Uchinchi qonuniyat: Nutq ifodaliligini o‘zlashtirish bolada fonetika, leksika va grammatikaning ifoda vositalarini tushunishga bo‘lgan moyillikka bog‘liq (maktabgacha katta yoshdagi bolalarni nutq ifodaliligini tushunishga o‘rgatish hamda bu hissiyotlarning bola tomonidan o‘zlashtirilishiga erishish lozim). •

To‘rtinchi qonuniyat: Nutqni boyitish, avvalo, nutq ko‘nikmalarini takomillashtirishga bog‘liq (agar oldingi yosh bosqichida maktabgacha katta yoshdagi bola nutqini shakllantirish muvaffaqiyatli bo‘lgan bo‘lsa, undan keyingi nutqni boyitish jarayoni hamda uni o‘zlashtirish oson va tez boradi). Bundan tashqari, tadqiqotchilar tomonidan nutqni boyitish jadalligi tilni his etish, bilish imkoniyatlari (sezish, xotira, idrok qilish, fikrlash), iroda kuchining rivojlanishiga ham bog‘liq. Beshinchi qonuniyat: Nutq me’yorlarini o‘zlashtirish tilni his etishning rivojlanishi.

Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish ko‘p jihatdan quyidagi narsalarning to‘g‘ri hal etilishiga bog‘liq: 1. nutqni rivojlantirishga doir didaktik materiallar (tarbiyachi va ota- onalarning ma’lum maqsadga qaratilgan nutqi, bolalarga o‘qib yoki aytib beriladigan ertaklar, qo‘shiqlar, hikoyalar); 2. ta’limning didaktik materiallarni o‘zlashtirish uchun foydalaniladigan metod va usullari; 3. ta’limni tashkil etish (tevarak-atrof ob’ektlarini saralash, shunga bog‘liq nutq o‘stirishni rejalashtirish). o‘quv materialining mazmuni, uni o‘rganishning ayrim usullari hamda ularga tegishli tamoyillarga tayanib, tarbiyachi nutq o‘stirish bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ishlarni rejalashtirmog‘i zarur.

Biz ayni muammoga oid tadqiqot ishlari olib borish jarayonida nutq o‘stirish borasida quyidagi didaktik tamoyillarga tayanib ish ko‘rish yaxshi natija beradi degan xulosaga keldik: 1. nutq organlari hamda qo‘lni o‘rgatish uchun nutq materialini tushunish; 2. nutq ahamiyatini tushunish hamda leksik va grammatik ko‘nikmalarni rivojlantirish; 3. nutq ifodaliligini baholash. Buning uchun maktabgacha yoshdagi katta bolalarda muayyan hissiyotni rivojlantiradigan didaktik materiallarni tanlash maqsadga muvofiqdir; 4. ona tiliga muhabbat tuyg‘usini rivojlantirish tamoyili (bu o‘rinda bolalarga, xususan, nutqda ona tili faktlarini qo‘llash an’anasini o‘zlashtirish bo‘yicha ta’limni tashkil etish nazarda tutiladi); 5. muayyan mavzuga oid yozma nutqni og‘zaki nutq bilan qiyoslash; 6. nutqning asta-sekin boyib borishi .

Bolalar nutqini o‘stirish bo‘yicha ishlarni rejalashtirsh. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish – bu murakkab psixologik jarayon bo‘lib, u faqat bolaning eshitgan nutqiga taqlid qilishidan iborat emas. Bu jarayon bolalarda umuman muloqot faoliyatini rivojlantirish va birinchi navbatda, muloqotga ehtiyoj mavjudligi bilan bog‘liqdir.Bolaning borliqning yangi tomonlariga yo‘naltirilganligi: amaliy faoliyatdan olamni, so‘ngra odamlarni, ularning munosabatlarini o‘rganishga o‘tish yangi maqsadlarga xizmat qiluvchi yangi muloqot vositalari zaruratini keltirib chiqaradi. Bola leksikasini kengaytirish, uning o‘z kechinmalarini yanada keng va xilma-xil ifodalashni o‘zlashtirishi uchun imkoniyat yaratadi. Nutqni zamonaviy va to‘laqonli rivojlantirish uchun atrofdagi odamlar bilan o‘zaro hamkorlik bolaning muloqotga bo‘lgan ehtiyoji tarkibini boyitishi zarur.

Bolaning faol nutqni o‘zlashtirishining ikkinchi bosqichida uchta asosiy jihat ajralib chiqadi: emotsional munosabatlar; birgalikda faoliyat (hamkorlik) davomidagi munosabatlar; tovushli munosabatlar. Bolaning kattalar bilan muloqot qilishining ko‘rib chiqilayotgan har bir jihati uning oldiga kattalar tomonidan qo‘yilayotgan va so‘zdan jamiyatda o‘zaro bir- birini tushunish uchun shartli ravishda qabul qilingan vosita sifatida foydalanishni talab qilishdan iborat bo‘lgan kommunikativ vazifani qabul qilishiga yordam beradi. Bundan tashqari, kommunikativ omilning ko‘rib chiqilayotgan har bir jihati u yoki bu darajada va o‘z holicha bolalarning kommunikativ vazifani hal etishlariga, ya’ni nutqdan foydalanishlariga yordam beradi. Nutqni rivojlantirishning uchinchi bosqichida-uning materiyasi (leksika va grammatika) bolaning muloqot vazifasini o‘zgartirgan holda kattalar bilan muloqotga bo‘lgan ehtiyojiga va uning tarkibiga uzviy bog‘liq bo‘ladi..

Bolalar nutqini rivojlantirishni tegishli dasturda atrof-olam haqidagi bilimlar doirasi va lug‘at hajmi, har bir yosh bosqichida bolalarda shakllanishi lozim bo‘lgan nutqiy mahorat va ko‘nikmalar belgilangan bo‘lib, u shaxsning muayyan sifatlarini (kirishimlilik, xushmuomalalik, salomlilik, bosiqlik) tarbiyalashni ko‘zda tutishi lozim. Nutqni rivojlantirish dasturi bola faoliyatining o‘quv, o‘yin, mehnat va maishiy kabi shakllarida amalga oshadi. Jamoat tarbiyasi sharoitida ta’lim - bola nutqini shakllantirishning yetakchi vositasi hisoblanadi. Ona tilini o‘qitish – bolalarning bilish qobiliyatini rejali, aniq maqsadni ko‘zlagan holda rivojlantirish, ularning atrof-olam haqidagi eng oddiy bilimlarni va tegishli lug‘atni o‘zlashtirish, nutqiy mahorat va ko‘nikmalarni shakllantirish jarayonidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarni o‘qitishning asosiy shakli – mashg‘ulotlardir.

Didaktik maqsadlar bo‘yicha quyidagi mashg‘ulotlar turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. yangi materialni ma’lum qilish mashg‘uloti; 2. bilimlar, mahorat va ko‘nikmalar mustahkamlashga oid mashg‘ulotlar; 3. bilimlarni umumlashtirish va tizimlashtirishga oid mashg‘ulotlar; 4. yakuniy mashg‘ulotlar yoki hisob-tekshiruv (nazorat) mashg‘ulotlari. Bolalarga ona tilini o‘qitishga doir mashg‘ulotlar har bir guruhda bolalarning yosh imkoniyatlarini va har bir bolaning nutqiy rivojlanganlik darajasini hisobga olgan holda amalga oshirilishi lozim.

1 yoshdan 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishga doir mashg‘ulotlarni didaktik o‘yinlar, ermak o‘yinlar, sahna ko‘rinishlari shaklida o‘tkazish tavsiya qilinadi. Ular nafaqat ko‘ngilochar tusga, balki albatta, ta’lim tusiga ega bo‘lishi lozim. 3 yoshdan 5 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish emotsional tusga ega bo‘lishi lozim. Bunda ko‘rgazmaviylik, o‘yin usullari va didaktik o‘yinlarni keng qo‘llash zarur. 5 yoshdan 7 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishga doir mashg‘ulotlar muayyan vazifaga ega – ya’ni, u bolalarni maktabda o‘qishga tayyorlashni ko‘zda tutadi.

Bolalardagi ko‘plab nutqiy muloqot va ko‘nikmalar mashg‘ulotlardan tashqarida shakllanadi. Bolalar bog‘chasida bolalarning kattalar (pedagoglar, tibbiyot hamshiralari, tarbiyachi yordamchisi va boshq.) bilan muloqoti har xil faoliyat turlarida ro‘y beradi. Mehnat jarayonida – xo‘jalik-maishiy, qo‘l va qishloq xo‘jaligi mehnatida bolalarning lug‘ati boyiydi, aniqlashadi va faollashadi. O‘yin faoliyati mobaynida- pedagog ularda mustaqil nutqiy faoliyatni shakllantiradi. Bolalarda lug‘at, mashg‘ulotlarda olingan bilim mustahkamlanadi va faollashadi. O‘yinlarda pedagogning ishtirok etishi lug‘atning boyishiga, nutqiy muloqot madaniyatini tarbiyalashga yordam beradi.

Qurilishga oid o‘yinlar ni tashkil etish jarayonida tarbiyachi bolalar uchun qiyin bo‘lgan so‘zlarning (sifatni, miqdorni, hajmni va narsalarning fazoda joylashuvini belgilash va boshq.) katta guruhini aniqlashtiradi, faollashtiradi. Matnli, harakatchan musiqiy o‘yinlar, sahnalashtirish o‘yinlari bola nutqining ifodaliligini shakllantirish, to‘g‘ri sur’at, nafas olish, yaxshi diksiyani mashq qilishda yordamberadi. Didaktik o‘yinlar yordamida bolalarda atrof-olam haqidagi bilimlar mustahkamlanadi, lug‘at mustahkamlanadi, aniqlashtiriladi va faollashtiriladi. Didaktik o‘yinlar nutqiy mahorat va ko‘nikmalarni mashq qilishda (ibora tuzish, so‘zni o‘zgartirish, hikoya to‘qish va h.q.) qo‘llaniladi.

To‘g‘ri tashkil etilgan maishiy faoliyat jarayonida (ovqatlanish, kiyinish, gimnastika, sayohat va h.k.), ya’ni, agarda pedagog, ayniqsa, kichik guruhlar pedagogi maishiy buyumlar nomlarini, ularning qismlari, sifati, xususiyati, qo‘llanish maqsadini batafsil tushuntirsa, ular bilan tegishli harakatlarni amalga oshirsa va buni sharhlab bersa, bolalarga savol bersa, ularga maishiy lug‘atdan foydalanishni o‘rgatsa bolalarning lug‘ati boyiydi. Agarda pedagog o‘z nutqida qiyoslash, sinonimlar, xalq og‘zaki ijodi (maqollar, matallar, sanoq she’rlar)dan keng va mohirona foydalansa, uning nutqi bosiq va ifodali bo‘ladi. Bolalar badiiy adabiyoti bolalarni har tomonlama rivojlantirishning qudratli vositasi bo‘lib xizmat qiladi, u bolalar nutqini rivojlantirish va boyitishga ulkan ta’sir ko‘rsatadi.

Namunali nutqqa ega bo‘lish – bu tarbiyachining kasbiy tayyorgarligi darajasidir. Shuning uchun o‘z nutqini takomillashtirish haqida qayg‘urish – bo‘lajak pedagogning axloqiy va ijtimoiy burchlaridir. U o‘zida barcha nutq ko‘nikmalarini mukammal shakllantirishi va uni kelgusida bolalarga berishi lozim. Maktabgacha yoshdagi bolalar, atrofdagilarga taqlid qilganlari holda nafaqat to‘g‘ri talaffuzni, so‘zni qo‘llash, iboralar tuzish sirlarini, balki kattalarda uchraydigan nutq nomukammalliklarini ham o‘zlariga qabul qilib oladilar .

Bolalar bog‘chasida ona tilidagi nutqni rivojlantirishning metodik tamoyillari quyidagilardir:  aqliy va nutqiy rivojlanishning o‘zaro bog‘liqligi tamoyili;  nutqni yaxlit bir tuzilma sifatida rivojlantirish tamoyili;  nutqiy rivojlanishning individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyili  bolalarning faol nutqiy amaliyotini ta’minlash tamoyili;  nutqni rivojlantirishga nisbatan muomalali va amaliy yondashuv tamoyili;  muloqotning ijobiy va emotsional muhitini ta’minlash tamoyili. Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish – bu murakkab psixologik jarayon bo‘lib, u faqat bola eshitgan nutqqa taqlid qilishidan iborat emas, balki bu bolada muloqot faoliyatini rivojlantirish va muloqotga ehtiyoj mavjudligi bilan bog‘liqdir.

Mavzu yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Nutqni rivojlantirish metodikasining nazariy asoslari haqida gapirib bering. 2. Ilk yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish qanday amalgam oshiriladi? 3. Ilk bolalikda nutq rivojlanish davrlari haqida nimalarni bilasiz? 4. Uch yoshli bolalardagi markaziy yangilik nimadan iborat? 5. Uch yoshga kelib bola ijtimoiy rivojlanishning qanday ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi? 6. Uch yoshli bolalardagi markaziy yangilik nimadan iborat ekanligini ayting? 7. 3 yoshgacha bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirishga doir mashg’ulotlarni aytib bering?

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: 1. «Ilk qadam» davlat o’quv dasturi. –T.: 2022.04.02. 2. Kadirova R.M. Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda dialogik nutqni rivojlantirishning omillari (o’quv qo‘llanma). –T.: TDPU, 2002 3. Bolalar uchun she’r va Nutq o‘stirish (Bolalar bog’chalari topishmoqlar to‘plami). T.: 4. F.R.Qodirov “Bolalar nutqini rivojlantirish nazariyasi va metodikasi ruhiy omillar” Toshkent. “Istiqlol”2016 yil. 5. D.R.Babayeva “Nutq o’stirish metodikasi” Toshkent 2019-yil

Похожие

Maktabgacha yoshdagi bolalar jismoniy tarbiyasining shakllari

Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun sport o’yinlari

Maktabgacha kichik, o’rta va katta yoshdagi bolalar nutqini о’stirishning metodlari va vositalari

“Ilk qadam” davlat o’quv dasturida bolalar nutqini o’stirish mazmuni

Maktabgacha yoshdagi bolalarning mehnat tarbiyasi