Kimyoviy reaksiya tezligi konstantasining temperaturaga bog’liqligi - Химия - Презентации

Kimyoviy reaksiya tezligi konstantasining temperaturaga bog’liqligi

Загружено в:

26.05.2023

Скачано:

0

Размер:

3891 KB

KIMYOVIY REAKSIYA TEZLIGI KONSTANTASINI NG TEMPERATURAG A BOG’LIQLIGI

Kimyoviy reaksiyalar reaksiyaga kirishuvchi molekulalarning o’zaro to’qnashuvi natijasida sodir bo’lganligi sababli harorat ko’tarilganda reaksiyalarning tezligi ortadi, chunki bunda molekulalarning harakatlanish tezligi kuchayib, ularning o’zaro to’qnashish ehtimolligi ko’payadi.

Umuman harorat har 10 C ko’tarilganda reaksiya tezligi taxminan ikki- to’rt marta ortadi, degan qoida bor. Bu Vant-Goff qoidasi deyiladi. Bu qoida barcha reaksiyalarda juda aniq bajarilmasa ham har holda reaksiya tezligiga harorat qanday ta’sir etishini ko’rsatadi. Reaksiya tezligiga haroratning ta’sirini aniq bilish chun quyidagi usuldan foydalaniladi. Reaksiyaning t haroratdagi tezlik konstantasini k t ( t +10) dagi tezlik konstantasi esa k t+10 orqali belgilaymiz. Bunda:    1 1 10 k k

Reaksiya tezligining harorat koeffitsiyenti deyiladi. Tajriba haroratlar oralig’i kichik bo’lganda a ning qiymati haroratga qarab kam o’zgarishini ko’rsatadi ya’ni bunda a ning qiymatini o’zgarmas deb hisoblash mumkin. Umumiy holdadeyish mumkin. Masalan, agar harorat koeffitsiyenti moddaga teng desak, harorat 100  ko’tarilganda reaksiya tezligi marta ortadi.n k n k     1 1 10 1024 210 ) 100 (    t k t k

AKTIVLANISH ENERGIYASI. KATALIZ Ma’lumki, ikkita molekula o’zaro reaksiyaga kirishganida bir- biri bilan to’qnashishi kerak. Lekin tajribalar ko’rsatishicha har qanday to’qnashuvda ham reaksiya sodir bo’lavermas ekan. Arrenius barcha molekulalar emas, balki aktiv molekulalar to’qnashgandagina reaksiya sodir bo’ladi degan fikrni o’rtagatashladi. Bu degan so’z to’qnashuvda kimyoviy reaksiya sodir bo’lishi uchun to’qnashayotgan molekulalarning energiyasi barcha molekulalarning o’rtacha energiyadan ortiqcha (katta) bo’lishi kerak, demakdir. Ana shu ortiqcha energiya aktivlanish energiyasi deyiladi.

Shuning uchun ham ko’p reaksiyalar oddiy sharoitda ham sekin boradi yoki sodir bo’lmaydi. Masalan, yog’och, qog’oz kerosin havoda oksidlanish va yonish xususiyatiga ega. Lekin bu reaksiyalar odatdagi sharoitda o’z-o’zicha sodir bo’lmaydi. Chunki tegishli oksidlanish reaksiyalarning aktivlanish energiyasi ancha yuqoridir. Agar harorat ko’tarilsa kislorod bilan yonuvhci material molekulalari to’qnashuv paytida “qaynoq” bo’ladi, ya’ni ortiqcha energiyaga ega bo’ladi va nihoyat reaksiya tezligi ortadi yonish boshlanadi. Aktivlanish energiyasi qancha katta bo’lsa berilgan haroratda reaksiya shuncha sekinlashadi: aktivlanish energiyasi pasayganda reaksiyaning tezligi ortadi.

Kataliz Kimyoviy reaksiyalarning tezligining ishtrokida kataliz deyiladi. Katalizatorlar kimyoviy reaksiyaga kirishayotgan moddalar bilan o’zaro ta’sirlashib oraliq mahsulot hosil qiladigan, lekin reaksiya oxirida kimyoviy jihatdn o’zgarmay qoladigan moddalardir. Agar katalizator reaksiya tezligini oshirsa, bunday jarayon musbat kataliz katalizator qo’shilganda reaksiya tezligi kamayadigan bo’lsa, manfiy katalizator deyiladi.

Katalizator reaksiyada muvozanat holati qaror topishini tezlashtiradi, xolos. Lekin uni biror tomonga siljitmaydi. Katalizator to’g’ri va teskari reaksiyalarning tezliklarini bir xil darajada oshiradi. Amalda, ko’pincha past haroratda tezliklarini bir xil darajada oshiradi. Amalda ko’pincha past haroratda muvozanat holatiga tez erishish kerak, chunki xuddi shunday sharoitda reaksiya mahsulotlari ko’p hosil bo’ladi. ya’ni muvozanat konstantasining qiymati katta bo’ladi. masalan azot bilan vodoroddan ammiak sintez qilishda reaksiya juda yuqori haroratlarda boradi, chunki bu gazlarning birikish reaksiyasining aktivlanish energiyasi nihoyatda katta. Lekin harorat ko’tarilgan sari muvozanat aralashmada kamroq ammiak olinadi, harorat ko’tarilishi bilan reaksiyaning muvozanat konstantasi kamayadi va demak bu reaksiya yuqori haroratda olib borish nomaqbuldir. Shu reaksiya katalizator ishlatilganda esa past haroratda ya’ni ancha qulay sharoitlarda muvozanat holatiga tez erishish mumkin.

Katalizatorlarning ikkinchi muhim xossasi tanlab ta’sir etishdir. Katalizatorlar, odatda biror reaksiyaning yoki ma’lumm tipdagi reaksiyalar gruppasini tezlashtiriadi. Tabiiy murakkab katalizatorlar fermentlar juda tanlab ta’sir etuvchi hollarda katalizator reaksiyaga kirishuvchi molekulalarning bir-biriga nisbatan joylashishiga sababchi bo’ladi. Katalizda uchraydigan deyarli barcha hollarda katalizator reaksiya uchun olingan moddalar bilan o’zaro tas’irlashib, oraliq mahsulotlar hosil qiladi. Bu mahsulotlar beqaror bo’lib reaksiyaning orniga mahsuloti bilan katalizatorga ajraladi. Umumiy holda AV V A  

reaksiya uchun katalizator K ishtrokida jarayonni quyidagicha ifodalash mumkin: Ba’zan kimyoviy reaksiyalardan hosil bo’ladigan moddalarning o’zi shu reaksiyalardan hosil bo’ladigan moddalarning o’zi shu reaksiyalarda katalizator sifatida ta’sir etadi. Bunday reaksiyalar avtokatalitik reaksiyalar deyiladi. Bunda reaksiya tezligi avval kichik bo’lib, so’ngra tez ortib ketadi ammo reaksiyaga kirishuvchi moddalarning konsentratsiyasi kamayishi bilan reaksiyaning tezligi ham pasayadi. K AV V AK AK K A     

Katalizatorlarga ta’sir etganida uning aktivligini kamaytiradigan moddalar ham bor. Bunday moddalar katalitik zaharlar hodisaning o’zi esa katalizatorning zaharlanishi deyiladi. Zaharlanish qaytar va qaytmas bo’ladi. qaytar zaharlanishda zaharli ta’sir etuvchi modda tugashi bilan katalizatorning aktivligi tiklanadi. Qaytmas zaharlansihda esa katalizatorning aktivligini tiklash uchun uni regeneratsiyalash ya’ni maxsus ishlov berib zaharli moddadan tozalash lozim bo’ladi. masalan ozgina uglerod (IV) oksid aralashmasi mis katalizatorni zaharlaydi, selen va mishyak ishtrokida plantinaning katalitik ta’sirida deyarli yo’qoladi. Katalizatorlarning ishlash muddatini o’zgartirish uchun sanoatda reaksiyaga kirishuvchi moddalar katalitik zahar hisoblangan qo’shimchalardan tozalanadi. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator bir jinsli sistema yoki turli fazalardan iborat sistema hosil qilishga qarab gomogen yoki geterogen kataliz bo’ladi.

Gomogen kataliz Gomogen katalizda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator bir jinsli sistema hosil qiladi. Gomogen katalizga SO 2 ning suv bug’i ishtrokida SO 2 gacha katalitik oksidlanish yoki eruvchan uglevodorodlar suvdagi eritmada gidrolizlanishning kislota ishtrokida tezlahsuvi misol bo’la oladi. Biinchi holda reaksiyaga kirishuvchi modda bilan kataliztor bir jinsli gaz faza, ikkinchi holda esa bir jinsli chin eritma hosil qiladi. Bularda reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator orasida chegara sirt bo’lmaydi. Sulfat kislota ishlab chiqarishda oltingugurt (IV) oksidining oksidlanib, sulfat angidritga aylanishida azot oksidlari katalizator bo’lib xizmat qiladi.

Bu jarayonda oksidlovchi bo’lgan azot (IV) oksid NO 2 qaytarilib, NO ga ayalandi. So’ngra bu oksid havo kislorodi ta’sirida oksidlanib yana NO 2 ga aylanadi. Bu jarayonda katalizator oraliq birikma hosil qilib, so’ngra undan toliq qaytariladi, natijada uning miqdori va tarkibi o’zgarmasdan qoladi. Eritmalarda boradigan gomogen katalizga ko’pincha vodorod va gidroksil ionlar sababchi bo’ladi. Kislotalarning katalitik ta’sirini Rossiyada birinchi bo’lib, 1811- yilda K.Kirhgof kashf etgan. Shakarning inversiyasi murakkab efirlarning sovunlanishi va ko’pigini boshqa reaksiyalar eritmada vodorod ionlar bo’lganida tezlashadi bu ionlarning konsentratsiyasi ko’paygan sari reaksiyaning tezligi ham ortib boradi. Eritmalardagi gomogen katalitik reaksiyalarda ham katalizator ishtrokida orqali birikmalar hosil bo’lishi aniqlangan. Gomogen katalizda ancha barqaror oraliq birikma hosil bo’lishi bilan bir qatorda ion va molekulalarning juda qisqa vaqt mavjud bo’ladigan birikmalri ham katta rol o’ynaydi. Bunday birikmalar ion dipolli o’zaro ta’sir yoki vodorod bog’lanish hosil bo’lishi tufayli vujudga keladi. Bunday birlashishlar natijasida zarrachalar qutblanishi ularning reaksiyaga kirishishi xususiyati va to’qnashgandagi bir-biriga tegib turish muddati o’zgarishi mumkin. Bularning hammasi reaksiya tezligining o’zgarishiga olib keladi. Sanoatda gamogen kataliz bilan bir qatorda geterogen katalizda ham ken ko’lamda foydalaniladi.

Getrogen kataliz Reaksiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator turli agregat hollrda bo’ladigan reaksiyalar geterogen deyiladi. Amalda uchraydigan geterogen katalizning ko’pida katalizatorlar qattiq modda reaksiyaga kirishuvchilar esa suyuqlik yoki gazlar bo’ladi. Shuning uchun geterogen katalizning barcha jarayonlarida reaksiya katalizatorning sirtida boradi. Demak, katalizator sirtining kattaligi va xossalari sirt qatlamining kimyoviy tarkibi tuzilishi va holati katalizatorning aktivligida muhim rol o’ynaydi. Geterogen katalizda katalizator sirtning ahamiyati kattaligi sababli sirtdagi atomlar sonini ko’paytirish uchun maydalangan aktiv moddalar ishlatiladi. Lekin kukunsimon katalizatornigaz oqimi osongina ishlashtirib olib ketadi, ko’p miqdorda olinganda esa oqimga katta qarshilik ko’rsatadi. Shu sababli odatda inertmaterialga (silkagelga, alyumogelga) cho’ktirilgan aktiv moddalar ishlatiladi yoki aktiv moddaning o’zini jarayonlab g’ovak tabletka sharcha yoki slindrlar shaklida katalizatorlar hosil qilinadi.

Geterogen kataliz asosan moddaning katalizator sirtiga adsorbilanishi bilan bog’liq. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar katalizator sirtiga adsorbilanib reaksiyaga kirishadi, so’ngra hosil bo’lgan mahsulotlar katalizator sirtidan desorbilanadi chiqib ketadi. Demak, bunda katalizator sirtining hammasi emas balki uning aktiv qismlari aktiv markazlarigina ishtrok etadi. Reaksiyaga kirishuvchi molekulalar katalizator sirtiga adsorbilanganda bu moddalarning struktur-energetik holatida o’zgarish yuz beradi. Ularning reaksiyaga kirish xususiyati ortadi, molekulalardagi kimyoviy bog’lanishlar susayadi. Boshqacha aytganda bu molekulalar katalizator sirtiga oddiy fizik adsorbilanganda reaksiyaga kirishuvchi molekulalar qatlamini katalizator sirtiga molekulalar bilan hosil bo’lgan oraliq birikmalar deyish mumkin. Geterogen kataliz nazariyalaridan biri 1929-yilda B.Balandin ishlab chiqqan multipletlar nazariyasi katalizator sirtidagi atomlar bilan reaksiyaga kirishuvchi molekuladagi atomlarning joylashuvida strukura jihatdan muvofiqlik bo’lishiga, shuningdek bog’lanishlarning energetic jihatdan mos kelishiga asoslangan. Bu nazariyaga ko’ra molekula umuman katalizatorning sirti bilan ta’sirlashmaydi, balki reaksiyaga kirishuvchi molekulalardagiatom yoki atom gruppalari katalizatroning sirt qatlamidagi atomlar yoki ionlar bilan o’zaro ta’sir etadi.

Katalizatorlarning kristall panjarasining tuzilishiga mos ravishda katalizator sirtida joylashgan bir necha atom yoki ionlardan iborat kichikroq sitr qismlari multipletlar deb ataladi. Bu atom yoki ionlarning katalizatorning sirtqi qatlamida joylashuvi reaksiyaga kirishayotgan moddalar molekulalaridagi atomlarning joylashuviga geometrik jihatdan mos kelgandagina katalitik aktivlik aktivlik namoyon bo’ladi. bunday molekulalar adsorbiyalanganda katalizator sirtidagi tegishli atom yoki ionlar bilan ta’sirlashuvi va qisman ular bilan bog’lanishi natijasida molekulalararo bog’lar bo’shashadi. Katalizatorlarning o’ziga xos ta’siri ham ana shu bilan tushuntiriladi. Misol tariqasida etil spirtning digedrolidlanish katalizatroning ikki nuqtasida (dubletda) sodir bo’ladi. Dubletning bitta atomiga CH 2 va OH gruppalarining vodorod atomlari tortiladi.

Dubletning ikkinchi atomiga esa kislorod atomi va CH 2 gruppaning uglerod atomi tortiladi. Bunday tortilish natijasida C-H va O-H bog’lanishlar uziladi hamda yangi H-H va C=O bog’lanishlar sirka aldegid hamda vodorod molekulalarida hosil bo’ladi:2 3 5 2 H CHO CH OH H С  

FERMENTLAR KATALIZATORLAR SIFATIDA Hayvon va o’simlik organizmlarining to’qima va hujayralarida doimo kimyoviy reaksiyalar sodir bo’lib turadi. Inson ovqati tarkibida kiruvchi moddalar oqsillar, yog’lar, uglevodlar ovqat hazm qilish yo’llarida parchalanadi. Bu moddalar molekulalarining qismlaridan organizm moddalar almashinuv va rivojlanish jarayonlar uchun zaruriy yangi moleukulalrni hosil qiladi. Laboratoriyalarda juda sekinlik bilan boradigan reaksiyalar organizmda katta tezlik bilan boradi. Bu organizm to’qimalarida nihoyatda kuchli katalizatorlar borligidan dalolat beradi. Tajriba va tekshirishlar organizmdagi fermentlar (enzimlar ana shu katalizator ekanini ko’rsatib turadi. Fermentlarni ajratib olish va o’rganish sohasida vatanimiz olimlaridan A.Ya.Danilveyskiy, A.N.Bax, I.A.Oparin va boshqalar muvaffaqiyatli ish olib borganlar.

Hozirgi paytda organizmda ro’y beradigan reaksiyalar katalizatorlar vazifasi 1000 ga yaqin ferment aniqlangan. Xalqaro biokimyo ittifoqining fermentlar bo’yicha komissiyasi va ratsional nomeklaturasi qoidalarini ishlab chiqqan. Fermentlar aktiv katalizatorlar sifatida ishtrok etadigan kimyoviy reaksiyalarning tipiga qarab odatda bir necha sinfga bo’linadi. Masalan, suv ta’sirida oqsillarni parchalaydigan fermentlar protolotik fermentlar jumlasiga kiradi. Uglevodlarga skar, kraxmalga suv birikishida so’ngra ularning ancha oddiy uglevodlarga (glyukova bilan fruktozaga) parchalovchi saxarozani misol keltirish mumkin. Fermentlar moddalarni parchalashgina emas, balki ualrni sintez qilish mumkin. Jumladan, fermentlar oddiy birikmalardan oqsillar hosil bo’lishida ishtrok etadi. Tekshirishlar fermentlar oqsil tabiatli moddalar ekanligini ko’rsatadi.

Shuning uchun ham ular qizdirilganda aktivligini yo’qotadi. Barcha oqsil moddalar yuqori harorat ta’sirida juda o’zgarib ketadi. Fermentlar tarkibida oqsildan tashqari ancha oddiy birikmalar oqsimlas qismlar ham bo’lishi aniqlangan. Ko’p oksidlovchi fermentlar tarkibida temirli organik birikmalar topilgan. Fermentning oqsilmas qsimi aktiv prostetik gruppa deyiladi. Oqsil qismi bilan oqsilmas qismi birlashib turib, fermentning yuqori katalitik aktivligini ta’minlaydi. Fermentlarning aktivligiga tashqi sharoit katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan o’simliklardagi ko’p fermentlar uchun eng qulay harorat 40- 60  S hayvonlardagi fermentlar uchun esa 40-50  S. Harorat boshqacha bo’lganda fermentning aktivligi pasayib ketadi va u tamoman buziladi. Fermentlarning aktalitik aktivligiga muhitning rH ham katta ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi fermentlar uchun pH ning optimal qiymatlari.(7- jadval) T/r Ferment Substrat pH 1 Fruktofuranozidaza Saxaroza 4,5-6,6 2 Ureaza Mochevina 6,7 3 Popain Oqsil 2,0 4 Pepsin Oqsil 1,5-2,0 5 Arginaza Arginin 9,5-9,9

Fermentlarning biologiyasini bilish agronom uchun katta ahamiyatga ega. Masalan, o’simliklarni mineral oziqlantirish sharoiti ulardagi fermentative jarayonlarning yo’nalishi va tezligiga katta ta’sir ko’rsatadi. Jumladan tuproqda kaliy yetishmaganda saxarozaning parchalanishi kuchayadi va o’simliklarda ko’p miqorda monosaxaridlar to’planib qoladi. Tuproqqa kaliyli o’g’itlar solingan bunday hol ro’y bermaydi va oqsillar sintez bo’lishi jarayonlari kuchayadi. Azotli o’g’itlar ko’p solinganda aksincha o’simliklarda saxaroza bilan kraxmalning miqodri kamayadi. Ana shularni bilgan holda agronom o’simlikni oziqlantirish sharoitini mos holda o’zgartirish bilan yaxshi hosil olish mumkin.

E’tiboringiz uchun raxmat

Похожие

Kimyoviy kinetika. Kimyoviy reaksiyaning tezligi haqida tushuncha. Massalar ta’siri qonuni

Oksidlanish - qaytarish reaksiya turlari

Kimyoviy muvozanat. Reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentratsiyasining, temperaturaning kimyoviy muvozanatga ta’siri

Kimyoviy muvozanat 2

Kimyoviy destruksiya